GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE

TÜRKİYE-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİ

ULUSLARARASI SEMPOZYUMU

BİLDİRİLER

THE PROCEEDINGS BOOK OF THE

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON

TURKEY AND INDIA:

PAST AND EMERGING TIES

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU

TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI

VIII Dizi-Sayı:34

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE

TÜRKİYE-HİNDİSTAN İLİŞKİLERİ

ULUSLARARASI SEMPOZYUMU

BİLDİRİLER

THE PROCEEDINGS BOOK OF THE

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON

TURKEY AND INDIA:

PAST AND EMERGING TIES

Yayına Hazırlayanlar

Yunus PUSTU-Uğur Cenk Deniz İMAMOĞLU-Aytaç YÜRÜKÇÜ

ANKARA, 2022

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurulunun 9.10.2014

tarihli ve 693/40 sayılı kararı ile 19.02.2020 tarihli ve 793/4 sayılı ilke kararı

gereği e-kitap olarak yayımlanmıştır.

e-ISBN: 978-975-17-5100-3

Kapak Tasarımı: Elif İrem DOĞAN DEMİR

Dizgi-Mizanpaj: Elif İrem DOĞAN DEMİR

DOI: 10.37879/9789751751003.2022

Sunuş......................................................................................................VII

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi..........................................11

Salim Cöhce

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın Lakhnauti Hâkimiyeti.........................33

Çiğdem Kıranşan

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları..................47

Neslihan Durak

Moğol Baskısı Üzerine Celaleddin Hârizmşah’ın

Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri.......................................63

Mehmet Ali Çakmak

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden

Gılzaylar/Halaçlar (XIII-XVII. Yüzyıl) ..............................................83

Abdullah Mohammadi

XV-XVI. Yüzyıllarda Aşağı Türkistan ve Hindistan’da

Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü ..............................101

Osman Köksal

Tarihte \"Dinsel Çoğulcu\" ve \"Kültürel Çoğulcu\"

Bir Tecrübe Olarak Ekber Şah’ın (1556-1605)

Reformları ve Yabancılaşma..................................................................127

M. Hanefi Palabıyık

İÇİNDEKİLER

VI İçindekiler

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle

18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası..............................................................163

Ahmet Aydın

Karçınzade Süleyman Şükrü’nün “Seyahatü’l-Kübra”

Adlı Eserine Göre XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan.........................193

İsmail Hakkı Göksoy

20. Yüzyılın İkinci Yarısında Siyasi,

Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla

Türkiye-Hindistan İlişkileri..................................................................223

Eminalp Malkoç

Hint Dilleri Aracılığıyla İngilizceye Geçen Türkçe Sözcükler...........311

Hatice Şirin

Kültürel Mirasın Dijitalleştirilmesi:

Hindistan’daki Türk Kültür Varlığı Örneği............................................351

Meral Koçak-Bülent Yılmaz

Sunuş

Türkiye ve Hindistan coğrafyaları arasındaki fizikî uzaklığa rağmen,

Türk ve Hint milletleri arasındaki yakın ilişkiler asırlardır devam edegelmektedir. Nitekim Türk-Hint münasebetlerinin geçmişi, Sakalar, Kuşanlar ve Ak

Hunlar vasıtasıyla ilk çağlara kadar uzanmaktadır. Takip eden dönemlerde

Gazneliler gibi Hindistan’a seferler düzenleyen ve Delhi (Dehli) Türk Sultanlığı ile Babürlüler gibi Hindistan’da kurulan Türk devletleri de bu ortak

mazinin önemli halkalarını teşkil etmektedir. Çağdaş döneme bakıldığında

ise, Türk Kurtuluş Savaşı esnasında Hindistan’dan gelen maddi-manevi destek ile Hindistan’ın 1947’deki bağımsızlığının hemen ardından Türkiye tarafından tanınması, iki ülkenin XX-XXI. yüzyıllardaki olumlu ilişkilerinin

boyutunu açıkça ortaya koyar mahiyettedir. Böylece, iki toplum arasında oldukça erken dönemlerde başlayan ve süreç içerisinde gelişip devam eden bu

etkileşim, siyasi, askerî, sosyal ve kültürel olmak üzere birçok sahada tezahür

eden ve incelemeye değer bir “tarih”in oluşumuna zemin hazırlamıştır.

Esasen ülkemizde Hindistan’ın tanınması öncelikle edebî eserler üzerinden olmuştur. Hint kültürüne ait masal ve hikâyelerin Osmanlı Devleti’nin

ilk dönemlerinden itibaren Anadolu’da deveran ettiği bilinmektedir. Ayrıca, elinizdeki eser içerisinde de işlenmiş olan, Osmanlı’nın XX. yüzyıldaki

memurlarından Karçınzade Süleyman Şükrü gibi gezginler de Hindistan’a

seyahat ederek gözlemlerini neşretmiştir. Bununla birlikte, Hindistan’a ve

tarihine dair derli toplu çalışmalar Cumhuriyet devri ile beraber başlamıştır.

Türk Tarih Kurumunun ilk yayınları arasında olan Türk Tarihinin Ana Hatları adlı eser ile okullar için hazırlanan tarih ders kitaplarında Hindistan’a

(ve Hindistan’daki Türk tarihine) geniş yer ayrılmıştır. Bu dönemde Türk Tarih Kurumu bünyesinde de baskıları yapılmış olan Yusuf Hikmet Bayur’a ait

Hindistan’a dair hacimli kitap ve makaleler bulunmaktadır. Ayrıca Mustafa

Kemal Atatürk’ün talimatıyla 1936 yılında Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

VIII Sunuş

bünyesinde teşekkül eden Hindoloji bölümü bu sahada gerçekleştirilen çalışmalara öncülük etmiş ve alan uzmanlarının yetişmesine büyük katkı sunmuştur. Henüz kuruluş aşamasında Türk-Hint ilişkilerine ve tarihine önem

atfeden Türk Tarih Kurumu, yakın dönemde de çeşitli vesilelerle bu misyonunu devam ettirmiştir.

Bu çalışma, yukarıda zikredilen sürecin ürünlerinden biri olarak 2015

yılında Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu

ile Jawaharlal Nehru Üniversitesi tarafından düzenlenen “Geçmişten Günümüze Türkiye-Hindistan İlişkileri Sempozyumu”nda sunulan bildirilerden

oluşmaktadır. Türkiye’den ve Hindistan’dan bilim insanlarının katılımıyla icra edilen program akabinde son hâli Kurumumuza iletilmeyen ya da

süreç içerisinde geri çekilen bildiriler çıkarıldıktan sonra mevcut yazılarla

eser vücuda getirilmiştir. Kronolojik ve tematik açılardan bakıldığında, XIII.

yüzyıldan itibaren Delhi Türk Sultanlığı, Kalaçlar ve Harizmşahlar gibi toplulukların siyasi ve askerî tarihleri; XV-XVI. yüzyıllarda Hindistan’daki Türk

devletlerinde gündelik yaşam ve bağ-bahçe kültürleri; XVI-XVIII. yüzyıllarda Hindistan’da Müslümanlık ve diğer dinlerle ilişkileri; Hindistan’ın XX.

yüzyıl başlarındaki görünümüne dair bir Osmanlı memurunun izlenimleri ve aynı yüzyılın ikinci yarısında Türkiye-Hindistan (siyasi, ekonomik,

kültürel) ilişkileri; tarihî münasebetler sonucunda Hint dilleri aracılığıyla

İngilizceye geçen Türkçe sözlükler ve son olarak Hindistan’daki Türk kültür

varlığının dijitalleştirilmesine dair çalışmalar, konunun uzmanları tarafından

sempozyumda sunulmuş ve bildiri metni olarak hazırlanıp bu çalışmada

okuyucuya sunulmuştur.

Elbette ki iki ülke tarihine dair yapılacak yeni çalışmalarda farklı tarihsel

dönemlerin ve yeni konuların ele alınması, Türkiye ve Hindistan ile üçüncü

ülkelerden uzmanların da sürece dahliyle araştırmaların zenginleştirilmesi

düşünülebilir. Bununla birlikte, Türkiye-Hindistan tarihinin muhtelif safhaları üzerine kaleme alınmış metinlerden oluşan bu eserin mevcut literatüre

katkı sunması ve alanın ilgililerine ilmî fayda getirmesi umulmaktadır.

Yunus Pustu–Uğur Cenk Deniz İmamoğlu–Aytaç Yürükçü

Türk Tarih Kurumu

Ankara 2022

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi

Salim CÖHCE*

Emeviler döneminde, bilhassa VIII. yüzyılda Arap toplumunda meydana gelen sosyal gelişim ve değişim1

sebebiyle başlayan diğer Müslüman unsurlardan, bu arada mükemmel elemanlar oldukları anlaşılan Türklerden askerî birlikler teşkil etme düşüncesi2

Abbasiler zamanında daha ileri götürülerek ordu ve idarede büyük ölçüde

memlûk kullanma geleneğine dönüştürüldü3

. Bu noktada memlûk olacak

1 Bu dönemde Arapların durumu için bkz., F. Köprülü,İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve

Vakıf Müessesesi, İstanbul 1983, s.19; Laszlo Rasonyı, Tarihte Türklük, Ankara 1971, s.159vd; Bernard

Lewis, “Mısır ve Suriye; Fatımi Hilâfetinin Sonuna Kadar” İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti I, (nşr., İ.

Kıllıoğlu), İstanbul 1988, s. 183vd; F. K. Hitti, Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi II, (nşr,, S. Tuğ), İstanbul

1980, s. 555vd.

2 Halife Mutasım’ın (833-842) sürekli söylediği “Hizmet için Türklerden iyisi yoktur.” şeklindeki

sözler hakkında bkz., Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, (nşr. M. Altay Köymen), Ankara 1982, s. 62; Ayrıca bkz., Z. Kitapçı, Ortadoğuda Türk Askerî Varlığının İlk Zuhuru,İstanbul 1987, s. 24; A. N. Kurat,

“Kuteybe b. Müslim’in Harezm ve Semerkand’ı Zabtı”, DTCF Dergisi, VI/5, (Kasım-Aralık 1948),s.

392;R.N. Frye-A. Sayılı, “Selçuklulardan Evvel Orta Şark’ta Türkler”, Belleten X/37 (Ocak 1946),s.

104-129 ; Yine bu dönemde Basra’da Buhariye adı verilen müstakil bir mahalleye yerleştirilen ve sonra

iç mücadelelerde kullanılan ok atmada mahir “Türkler” için bkz., Taberî, Târihü’t-Taberî V, (nşr. M.

E. İbrahim), Kahire 1962, s. 234vd; Yakut el-Hamevî, Mucemû’l-Büldân I,(nşr., F. A. Cundi), Beyrut

1990, s. 422; Belâzurî,Fütûhü’l-Büldân,(nşr. M.Fayda), Ankara 1987, s. 597.

3 Bkz., A. Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981, s. 175vd; Ş. Günaltay, “Abbas Oğulları İmparatorluğunun Kuruluş ve Yükselişinde Türkler’in Rolü”, Belleten, VI/23-24 (Temmuz 1942),

s. 189vd; Z. Kitapçı, Ortadoğu’da Türk Askerî .., s. 27; F. K. Kienitz, “Osmanlılardan Önceki Anadolu’da

Türklerin Politik ve Kültür Bakımından Dünya Tarihindeki Önemi”, (nşr., M. San), Belleten, L/196

(Nisan 1986), s. 282; İslam Arap ordularında sadece Türklerden kurulu birliklere “el-Etrâk” denilmekte ve üç-dört bin memlûktan müteşekkil bu kuvvetler ipek elbiseleri, süslü kemerleri ve altın kabzalı

kılıçları ile diğer birliklerden ayrılmaktaydı. Bkz. Faruk Sümer “Abbasiler Tarihinde Orta Asyalı Bir

Prens”, Belleten, LI/200, (Ağustos 1987), s. 653vd; M. Zeki Terzi, “Gulam”, DİA, XIV, s. 178vd.

* Prof. Dr. İnönü Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Malatya/TÜRKİYE

DOI: 10.37879/9789751751003.2022.1

12 Salim Cöhce

unsurların temini ve yetiştirilmesi önem kazanırken belirli bir seviyeye gelmiş

olanlara da yetenekleri ölçüsünde, tatmin edici bir ücret karşılığında görev

verilmesi esasına dayanan bir sistem gelişti. Büyük devletlerin konumlarını

sürdürmek, mahalli idarelerin ise gelişip yükselebilmek için ihtiyaç duyduğu

memlûk sistemi anayurt dışında kurulmuş bir kısım Türk devletlerinde de

hâkimiyetin devam ettirilebilmesinin bir aracı olarak görülmüştür4

.

Araplarda zaruri bir devlet politikası olarak ortaya çıkan memlûk sistemi Selçuklular tarafından mükemmel bir tarzda yeniden düzenlenmiş ve Oğuz beylerinin nüfuzunu kırmak amacıyla da geniş bir şekilde uygulanmıştır. Büyük Selçuklu

devletinde siyasi teşekkülün tekâmül ederek klasik bir Türk-İslâm imparatorluğu

haline gelmesinin tabiî bir sonucu olarak kendisini gösteren bu sistem,5

Hindistan’da Türk hâkimiyetinin, bu arada Dehli Türk Sultanlığının adeta varoluş sebebini teşkil edecektir6

. Zira dili, dini, etnik yapısı ve kültürüyle farklı insanlardan müteşekkil, yabancı soydan bir topluluk üzerinde ince bir tabaka teşkil eden Türklerin

Hindistan’da hâkimiyet tesis ederken dayandığı esaslı güç memlûklardan teşekkül

etmiş mükemmel bir ordu idi7

. Onun için Dehli Türk Sultanlığı ordu merkezli,

bir başka deyişle hemen hemen bütün Türk devletlerinde görüldüğü üzere askerî

mahiyeti haiz bir siyasi teşekkül olarak ortaya çıkmıştır8

. Bu durum daha sonraki

dönemlerde de değişmeyecektir. Nitekim Dehli Türk Sultanlığı mülkî ve askerî

teşkilât kadroları için yerini aldığı Hintli devletlerin elemanlarından faydalanma

imkânına sahip değildi. Gurlu, Harezmşahlı vs. gibi siyasi teşekküllerden intikal

edenler ise yeterli bulunmamaktaydı.

Dehli Türk Sultanlarının bir orduyu sürekli besleyebilecek insan gücünü

yerli ahaliden temin etmesi, en azından ilk zamanlarda mümkün değildi.

Ayrıca, onlar için bu ülkede boy teşkilatına dayanan Türk devletlerinde olduğu gibi asker alabilecekleri bir Türk grubu da mevcut değildi. Her ne kadar

4 Bu sistemle ilgili gulam, gılman, abd, rakik, köle vb. terimler için bkz., H. Dursun Yıldız, İslâmiyet

ve Türkler, İstanbul 1976, s. 8-20, 67-71, 80-86; H.J. Wensinck, “Memlûk”, İA, C VII, s. 688 vd.

5 Köymen, Alp Arslan ve Zamanı II, Ankara 1983, s. 223vd.

6 Bkz., Salim Cöhce, Şemsi Melikleri,Elazığ 1986, s. 156-252 [Basılmamış Doktora Tezi].

7 Bu ülkenin elde tutulabilmesi için ordunun ihmal edilemeyeceği, güçlü bir ordunun hükümdarına çok büyük imkanlar sağlayacağına dair bkz., Ziyâ ed-Din Barani, Fetâva-ı Cihândârî, (nşr., Mohammad Habib vd.), New Delhi, s. 22.

8 Türklerde orduyla ilgili olarak geniş bilgi için bkz., İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü,

İstanbul 2011, s. 270-280; İsmail Kayabalı-C. Arslanoğlu, “Türk Ordusunu Meydana Getiren Kaynaklar”, Türk Kültürü, XI/130-131-132, (Ağustos-Eylül-Ekim 1973), -Kara Kuvvetleri

Sayısı-, s. 870-932.

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 13

Moğolların sebep olduğu göçlerle Hindistan’da Türk nüfusu sürekli artmış

ise de hiçbir zaman ihtiyaç duyulan askeri karşılayacak veya yerli çoğunluğun

ezici üstünlüğünü dengeleyebilecek bir seviyeye ulaşamamıştır9

. Buna karşılık

hâkimiyetin devam ettirilebilmesi için her dönemde yerli nüfusun politik alanda güçlenmesinin önüne geçmek dolayısıyla idareyi sürekli elinde tutacak Türk

asıllı görevliler bulmak gerekiyordu. Bütün bunlar ordu ve idarenin büyük ölçüde

memlûk sistemine dayanmak zorunda olduğunu ortaya koymaktadır ve öyle de

olmuştur.

Hindistan’da fethedilen topraklar üzerinde çoğunluğu meydana getiren yerli halkın fatihlere tamamen ısınamadığı ilk zamanlardan itibaren

Dehli Türk Sultanlığının askerî teşkilâtı içerisinde en büyük rolü oynayan

ve devletin kaderine yön veren kişiler sadece Dehli Türk Sultanlığının tarihini meydana getirmekle kalmamış bu ülkede yabancı soydan kavimler ve

milletler üzerinde ince bir tabaka teşkil etmelerine rağmen Türklerin, varlıklarını uzun süre devam ettirerek tesirleri günümüze kadar ulaşan muazzam

bir hâkimiyet kurmalarını da sağlamıştır. İsemî’nin deyişiyle “hepsi de övünülecek kişiler olup, adlarından yedi memlekette iz (nişan-hatıra) bırakan”

ve “her biri fetihten dolayı bir başka şah olan”10 bu kişilerin tamamına yakını Türk’tü ve memlûk sistemi içerisinde yetişmişti. Bunların yanında gerek

Kutb ed-Din Aybeg, gerekse İltutmuş zamanında memlûktan yetişme ya da

hür olduğu halde hizmete alınmış Türk emir ve meliklerin yanında Habeşli,

Afgan, Tacik vs. gibi unsurlara mensup bazı kişilerin Dehli Türk Sultanlığı

ordusunda görev yaptığı bilinmektedir11. Hatta bunlardan pek az örnek bulunmasına rağmen Emir-i Ahur Cemâl edDin Habeşî gibi memlûkluktan

yetişerek, daha sonra önemli mevkilere ulaşanların varlığı da bilinmektedir12.

On ikinci yüzyılın sonlarına doğru İran dışında Gaznelilerin hakim olduğu bütün topraklar Gurluların13 eline geçti. Bu hanedana mensup olup

9 Bkz., Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 419.

10 İsemî, The Fütûh-us Selatin or the Shahnama of Medieval India of Isemi, (nşr., A. M. Hüsain),

Agra 1938, s.125, 142.

11Bkz., İsemi, s.110; Fahr-i Müdebbir, Târih-i Fahreddin Mübarekşâh, (nşr., S. D. Ross), London

1927, s. 33;İlhanlı elçilerinin Mart 1260’da Dehli’de karşılanması sırasında tören kıtasının Türk, Arap,

Acem, Iraklı, Kalaç ve Afganlardan teşkil edildiğine dair bkz., Firişte,Tarih-i Firişte I,Calcutta 1832,

s. 128.

12 Bkz., Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî II, (nşr. A.Habibî), Kâbil 1963, s. 66.

13 Afganistan’da kuzeyde Garcistan, batıda Herat, güneyde Germsir ve Nimruz, doğuda Kabil, Kandahar ile sınırlandırılan dağlık Gur bölgesi ve burada yaşayan halkla ilgili olarak bkz.,

14 Salim Cöhce

Gazne şehrinin yöneticiliğine atanan ve burada yarı müstakil bir idare kuran

Sultan Mu’izz ed-Din Muhammed Sam Gurî14 biraz da kuzeydeki güçlü

rakip Harezmşahlar sebebiyle güneye, Hindistan’a yönelmiş ve büyük ölçüde

Türk memlûklardan teşekkül eden kuvvetlerle o sırada feodal devletçikler

halinde raca ve maharacaların idaresinde bulunan bölgede etkili olmuştu15.

Bunun, Dehli’yi Pencâb’a bağlayan yol üzerindeki Tarain’de 1192 yılında

kazandığı zafer16 Hindistan Türk tarihi bakımından önemli bir dönüm noktası

olmuş ve yöredeki pek çok şehir ile kasaba on yıl gibi kısa bir sürede birbirinin ardı

sıra Türk hâkimiyeti altına girmiştir.

Sultan Mu´izz ed-Din Muhammed Gurî’nin Hindistan’daki gaza savaşlarına Afganistan’da yaşayan Kalaçlar gibi bir kısım Türk boylarının iştirak

ettiği bilinmektedir17. Kutb ed-Din Aybeg’in (1206-1210) kısa süren saltanatı esnasında ve ondan sonra Afganistan’daki Türk boylarına mensup kişiler

yanında İran, Horasan, Maveraünnehr ve Türkistan’dan pek çok Türk’ün bu

gaza uçcuna koşarak savaşlara iştirak ettiği de kaynaklarda belirtilmektedir.

Biraz da Moğol baskısı yüzünden Hindistan’a sığınan bu insanlar Dehli

Türk Sultanlığı ordusunda görev almış ve fethedilen topraklarda kendilerine tahsis edilen ıktaların sahibi olarak yerleşmişlerdir18. Ancak Kalaçlar

hariç bu Türklerin hiç bir zaman eski Türk devletlerinde, bu arada başlangıçta Selçuklularda da olduğu gibi boy beyliğine dayanan bir sistem dâhilinde

Dehli ordusunda yer almadıklarını özellikle vurgulamak gerekir. O sebeple

Gurlular ve onların memlûkluktan yetişme Türk asıllı kumandanları tarafınCüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî I, (nşr., A. Habibî), Kabil 1963, s. 319, 396vd; M. Abdul Ghafur,

The Ghorids History, Culture and Administration 1148-1215, Hamburg 1960, [Basılmamış

Doktora Tezi]; M. Aziz Ahmed, Political History and Institutions of the Early Turkish Empire

of Delhi, Lahor 1949, s.71-84; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (nşr., H. Dursun

Yıldız) İstanbul 1981, s. 42vd.

14 Bu Hükümdar ve Türk memlûkları ile ilgili olarak bkz., Cüzcânî I, s. 396vd; T. W. Haig,

“Muizz-uddîn Muhammed bin Sam of Ghur and the Earlier Slave Kings of Delhi”, The Cambridge History of India III, (nşr., T. W. Haig), Delhi 1958, s. 38-73.

15 Bkz., Vincent Smith, The Early History of India from 600 B.C. to the Muhammadan Conquest, Oxford 1967, s.425; T. W. Haig, “Muizz-uddîn Muhammed bin Sam of Ghur...”, s. 40 vd.

16 Tarain savaşları hususunda geniş bilgi için bkz., Cüzcânî I, s. 399; Firişte I, s. 103; Cöhce,

“Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”, Türkler, C VIII, (nşr, H. C. Güzel vd.), Ankara 2002,

s. 690; B. S. Nijjar, Penjab Under the Sultans (1000-1526), Delhi 1968, s. 28; M. Aziz Ahmed, s. 77vd.

17 Bkz. Enver Konukçu, Kalaç Sultanlığı (1290-1320), Dehli’de Türklerin İkinci Hâkimiyet

Devresi, Erzurum 1976. [Basılmamış Doçentlik Tezi].

18 Bkz. Cöhce, Şemsî Melikleri, s. 76vd.

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 15

dan Hindistan’a tevcih edilen ve Dehli Türk Sultanlığını tesis eden ordunun

daha başlangıçtan itibaren temelde liyakati esas alan bir memlûk sistemine

dayandığı görülmektedir19. Dolayısıyla Kuzey Hindistan’da Gurlular eliyle

sağlanan hakimiyet daha sonra Babur’da görüldüğü üzere sadece bir kişinin

şahsî başarısı şeklinde değil de önceleri tamamen Sultan Mu´izz ed-Din

Muhammed Gurî adına hareket eden memlûk asıllı Türk kumandanların

ortak çabalarının bir neticesi olarak ortaya çıkmıştır20. Bunlar arasında önde

gelen meliklerden birisi olan Kutb ed-Din Aybeg’in Tarain zaferini müteakip tesis ettiği ve 1206 yılından itibaren müstakil bir devlet haline getirdiği

Dehli Türk Sultanlığı, yine memlûk asıllı bir Türk olan İltutmuş zamanında

(1211-1236), Hindistan’da bir Türk yurdu haline getirilen ve dünyanın büyük bir bölümünü baştanbaşa çiğneyen Moğollara karşı da başarıyla korunan

topraklar üzerinde, tesirleri günümüze kadar ulaşacak büyük bir güç haline

gelecektir21. Ama Sultan İltutmuş’un oğullarının kendilerinden beklenen başarıyı gösterememesi üzerine bu devlet, çeyrek yüzyıl gibi kısa bir süre sonra

memlûk asıllı Türk meliklerden Balaban’ın eline geçecek müteakiben Kalaç

ve Tuğluklar eliyle 1414 yılına kadar varlığını sürdürecektir22.

Hindu çoğunluğun üzerinde etkin bir hâkimiyetin tesisi ve sürdürülmesinde pek çok müellifin de belirttiği üzere “disiplin ile at” şüphesiz büyük rol

oynamıştır. Bu hususta hiçbir milletin Türklerden daha üstün olduğu söylenemez. İltutmuş’un yakın çevresini meydana getiren memlûkların büyük

çoğunluğunu Türklerin atçılık hususunda en önde boylarından birisi olan

Kıpçakların23 teşkil etmesi de herhâlde bir tesadüf değildir. Esasen İltutmuş

döneminden itibaren üst düzeyde görevler ifa eden Türkler, 1290 yılına kadar tek başlarına devletin yegâne sahibi olarak hareket etmişlerdir. Kaynaklarda açıkça ifade edilmekle birlikte sadece bu dahi Dehli Türk Sultanlığının

memlûk sisteminin de Selçuklularda olduğu gibi büyük oranda Türklere dayandığını gösterir24.

19 S. B. P. Nigam, Nobility Under Sultans of Delhi A.D.1206-1398, Delhi 1968, s. 23.

20 Bkz., Cüzcânî I, s. 415vd.

21 Bkz., Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 33-81.

22 Bkz., Cöhce, “Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”, s. 689-730.

23 Kıpçaklar hakkında bkz., A. N. Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992, s.74.

24 Dehli Türk Sultanlığı ordusunu meydana getiren askerleri bazı kaynaklar “Hepsi bir huzurdan iki grup ... bir karından iki boşluk ... birbirleriyle aynı keseden ve aynı kâseden alınmış

tuz misali kardeşler olan soyu temiz Türkler” olarak nitelerken [Bkz., Cüzcânî II, s. 66-73]

bazıları da bunların “memleket fetheden alnı açık Türkler” olduğunu belirtmektedir. Bkz.,

16 Salim Cöhce

Dehli Türk Saltanlığında memlûklar ya bir önceki hükümdar döneminden kalır ya da satın alınarak eğitilmek suretiyle temin edilirdi. Gurlulardan

Aybeg’e intikal eden bir kısım memlûk asıllı emir ve meliğin İltutmuş döneminde bile etkili olduğu ve yine onun döneminde mağlup edilen Tac edDin Yıldız ile Nâsır ed-Din Kabaca’nın memlûklarının da Dehli ordusuna

iltihak ettiği bilinmektedir. Satın alınarak hizmete dâhil edilen memlûklara

da başta Sultan İltutmuş’un kendisi olmak üzere hepsi Türk olan Şemsî Melikleri, diğer bir deyişle Kırklar örnektir25.

Bir önceki hükümdardan miras yoluyla ya da belirgin bir mağlubiyetten

sonra devlete intikal eden memlûkların önemli ölçüde yetişmiş kişiler oldukları görülmektedir. Ancak yeni hizmete alınan memlûklardan sarayda görevlendirilenler bilhassa saray protokolüne ve devlet işlerine vakıf olabilmeleri

için Osmanlılarda devşirmelere uygulandığı şekilde26 belirli bir eğitimden

geçirilmekte idi. Bu eğitimin yapıldığı yer de herhâlde devlet işlerinin yürütüldüğü Dehli’de, Cemne nehrinin batısında bir külliye şeklinde inşa edilip

pek çok saraydan müteşekkil Devlet-hâne27 olmalıydı. Nitekim Cüzcânî’nin

bir kısım emirler için “…hizmete alındı. Sultan’a her mertebede hizmet etti.

Beğenilen hizmetler gösterdiğinden…” şeklindeki kayıtlarından28 bu anlaşılmaktadır. Ayrıca Melik Nusret ed-dîn Şir Han ile Melik ´İzz ed-Din Balaban Kişilü Han arasındaki mücadelelerden bahsederken kullandığı her ikisinin de “aynı ev ve eşikten olma” tabiriyle29 bunların aynı eğitimi aldıklarını

ve aynı saltanata bağlı olduklarını ifade etmiş olmalıdır. Bu hususta örnekleri

çoğaltmak mümkündür. Yalnız bahse konu bu eğitim şekli hükümdarın kendisine bağlı memlûklar içindir. Bunun haricinde melikler ve emirlerin hizmete aldıkları memlûkları kendilerinin eğittikleri bilinmektedir. Bunlardan

iyi yetişip önemli işler gerçekleştirenler hükümdarın hizmetine alınabilmekteydi. Melik İhtiyâr ed-Din Ay-tigin, İltutmuş’un hizmetine bu şekilde girmiştir. Onun yanında küçük yaşta alınıp hanedan mensuplarının hizmetine

İsemî, s. 137; Köymen, “Alparslan Zamanı Selçuklu Askerî Teşkilâtı”, Tarih Araştırmaları Dergisi,

V/8-9 (1967), s. 10.

25 Bkz., Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 253-414.

26 Bkz., İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1984, s. 322-341.

27 Devlet-hane için bkz., F. Steingass, Persian-English Dictionary, Beyrut 1970, s. 545; İ. Hakkı

Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal, İstanbul 1941, s. 274.

28 Bkz., Cüzcânî II, s. 5, 21; I. Husain qureshi, The administration of the sultanate of Delhi,

Karachi 1958, s. 67.

29 Cüzcânî II, s. 38.

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 17

verildikten sonra orada yetişerek başarılı olanların da hükümdarın hizmetine

geri alındığı görülmektedir. Melik Tac ed-Din Türkî bunun örneğidir.30.

Bir memlûkun en büyük arzusunun emirlik rütbesine erişebilmek olduğuna şüphe yoktur. Ama Dehli Türk Sultanlığında memlûkların başlangıçtan itibaren belirli bir düzen içerisinde yükseldiklerini gösteren herhangi bir

kayıt bulunmamaktadır. Ancak, bilhassa saray memlûkları içerisinde yükselmenin liyakata bağlı olduğu ve Kırkların hemen hemen hepsinin hayat hikayelerinde görüldüğü üzere “beğenilen işler yaptıktan sonra ...” yükseldikleri kesindir. Bu hususta da saray hizmetlilerinin diğer memlûklardan daha

avantajlı oldukları düşünülebilir. Ancak Nizâmülmülk’ün, Samanoğullarında

uygulanmasına rağmen Selçuklular döneminde bozulduğundan bahsettiği

sistem dâhilinde bir yükselmenin31 Dehli Türk Sultanlığında hükümdara

bağlı memlûklar arasında geçerli olduğunu söylemek pek mümkün gözükmemektedir. Zira belirli bir eğitim gördükten sonra derece derece yükselen

saray memlûkları yanında32 hizmete alınır alınmaz bazı önemli görevlere

atananların varlığı da bilinmektedir33. Ayrıca “Candar” olup da birdenbire

yükselenler de vardır34. Bunun yanında savaşlarda olağanüstü başarı göstererek birkaç kademe birden terfi edenlere de rastlanmaktadır. Melik Temür

Han bunun örneğidir35.

Yusuf Has Hâcib’in “Hizmetkâr hizmet etmesini bilirse başköşeye erişir.

Hizmet etmesini bilmez ise başköşeden eşiğe düşer”36 sözlerinde ifadesini

bulduğu şekilde Dehli Türk Sultanlığında memlûkların yükselmesi onların

kendi meziyetlerine bağlı olup tamamen gösterecekleri liyakat esastır. Onun

için memlûktan emir ve meliklik mevkîlerine erişenlerin hepsi pek çok yönden üstün nitelikleriyle temayüz etmiş kişiler olup verilen herhangi bir görevde yetersiz kalmaları söz konusu değildi. Cüzcânî ile Baranî’nin Kırklar

hakkında verdikleri bilgiler de bunu göstermektedir37. Ona rağmen emirlik

30 Bkz., Cüzcânî II, s. 4; Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 398.

31 Nizâmü’l-mülk, s. 133vd.

32 Bkz., Cüzcânî II, s. 13; Örnek olmak üzere Melik İhtiyâr ed-Din Ay-tigin’in hayatı için

ayrıca bkz., Cüzcânî II, s. 22vd; Firişte I, s. 119.

33 Bkz., Cüzcânî II, s. 7, 24, 25vd.

34 Bkz., Cüzcânî II, s. 30.

35 Bkz., Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 254.

36 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II, (nşr., R. R. Arat), Ankara 1985, s. 71.

37 Bkz., Cüzcânî I, s. 1-83; Baranî, Tarih-i Firûz Şâhî, (nşr., S. A. Khan), Calcutta 1862, s.

26vd., 44, 65.

18 Salim Cöhce

ve meliklik mertebelerine yükseltilecek kişilerde yaş, bilgelik ve cesaret vs.

gibi bazı özelliklerin arandığı muhakkaktır. Bütün bu bilgiler günümüzde

kişilerin belirli bir siyasî teşekkülde veya çeşitli meslek gruplarında yetenekleri ölçüsünde yükselmelerini izah etmek için sosyologların “içtimaî hareketlilik”38 adını verdikleri sistemi Hindistan’daki Türk hâkimiyetlerinin daha

XIII. yüzyılda işlettiğini göstermektedir.

Memlûklar beğenilen hizmetler yaptıklarında yükseltildikleri gibi kötü

fiillerinin karşılığını da tabiî olarak çok şiddetli şekilde cezalandırılarak görmekteydiler. Ancak suçsuz oldukları anlaşıldığı takdirde tekrar eski görevlerine dönebilmekte ve haksız olarak gördükleri cezanın karşılığı kendilerine

tazmin olunmakta idi. Bu hususta Melik ´İzz ed-Din Togan Han Tuğrıl’ın

Dividdarbaşı iken karşılaştığı muamele bir örnek teşkil etmektedir39.

Saray memlûkları daha çok “bende” olarak adlandırılmaktadır. Ancak bu

ifade sadece memlûklar için kullanılmamaktadır. Memlûk menşeli olmayan

pek çok melik için de bu ifadenin kullanıldığını görmekteyiz. Melik Uluğ

Han Balaban’ın hayat hikâyesinde ifade edildiği gibi memlûk asıllı olmayan

Kutluğ Han da Sultan İltutmuş’un bendeleri içerisinde yer almaktadır. Esasen bu tabir, kaynaklarda özelde Kırkları ifade etmesine rağmen genelde Sultan’ın bütün bağlıları için kullanılmıştır40. Ayrıca Selçuklulardakinin41 aksine

“bende” tabiri memlûkun rütbesi ne olursa olsun kullanılmaktadır. Ancak bir

kısım emir ve meliklerin genel teşkilât içerisinde büyükler grubuna girdikleri

de muhakkaktır. Yalnız bu memlûkların mevkileri ve inisiyatifleri büyürken

kendilerinin hür bırakıldıklarına dair çağdaş kaynaklarda herhangi bir bilgi

bulunmamaktadır. Baranî ve onun gibi diğerleri, bilhassa Kırkların hür bırakıldıklarını belirtmektedirler42. Ayrıca Cüzcânî’de de İltutmuş’un Sultan

Mu´izz ed-Din’in emriyle hür bırakıldığı kaydedilmektedir43. Ancak Melik

Balaban’ın Uluğ Han unvanı ile birlikte Sultan’ın kayınbabası bulunması ve

38 Köymen, “Türkler ve Demokrasi”, 50. Yıl Konferansları, Ankara 1976, s. 156.

39 Togan Han Tuğrıl, kıymetli taşlarla süslü özel bir dividin kaybolması üzerine sorgulanmış ve ağır eziyetlere maruz kalmıştı. Ancak sonradan suçsuz olduğu anlaşıldığından önce

çaçnigir, sonra da Emir i Ahur yapılarak gönlü alınmıştır. Bkz. Cüzcânî II, s. 13; Cöhce, Şemsi

Melikleri, s. 383.

40 Bkz., Cüzcânî I, s. 447;

41 Köymen, “Alparslan Zamanı Selçuklu Askerî Teşkilâtı”, s. 17.

42 Bkz., Baranî, Tarih-i Firûz Şâhî, s. 27; es-Sihrîndî, Tarih-i Mübârek Şâhî, (nşr. M. H. Husain),

Calcutta 1931, s. 27.

43 Cüzcânî I, s. 443vd.

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 19

onun atası yerinde olmasına rağmen yeni hizmete alınmış bin memlûktan

daha sadık olduğunun vurgulandığına44 bakılırsa Dehli Türk Sultanlığında

emirlik ve meliklik rütbesine erişmiş memlûkların resmen hür bırakılma

diye bir meselelerinin olmaması gerekir.

Köymen, gulâmları hizmetinde bulundukları sivil veya askerî görevlilerin şahıslarına bağlı ücretliler olarak görmekte ve bunların efendilerinden

başka bir otorite tanımadıklarına işaretle Selçuklularda gulâmı efendisine

bağlayan bağın devlete ve hükümdara bağlayan bağdan daha kuvvetli olduğunu belirtmektedir45. Ancak Dehli Türk Sultanlığında bunu söylemek çok

zordur. Üstelik bu düşüncenin aksini ortaya koyan bazı örneklere de sahip

bulunulmaktadır. Bunlardan birincisi Kırkların Sultan İltutmuş’tan sonraki

tutumlarıdır. Onlar devlet işlerinin ve devletin geleceğinin hükümdar kadar

kendilerini de ilgilendirdiğinden hareketle sık sık İltutmuş’un haleflerine

karşı çıkmakta tereddüt etmemişlerdir. Esasen bunlar devletin geleceği ile

ilgili meselelerde bizzat efendilerinin davranışlarına da itiraz etmekten çekinmemişlerdir. Nitekim Sultan Raziye dönemi söz konusu edilirken onun

veliahd olarak tayin edilmesini “Devletin bendeleri” uygun bulmamış ve

bunu da açıkça İltutmuş’a söylemişlerdir46.

Dehli Türk Sultanlığında bir memlûğun efendisinin beğenmediği bir harekâtı karşısında itiraz edebildiğine başka bir örnek de Melik ´İzz ed-Din Balaban Kişilü Han ve müttefiklerinin Dehli’yi kuşattıktan sonra herhangi bir netice

alamamaları üzerine geri çekilirken orduları ve maiyetlerinin tamamına yakını

Dehli önlerinde kalarak af dilemiş ve hükümdarlık ordusuna katılmış olmasıdır.

Cüzcânî’nin burada kullandığı “maiyet” tabiri herhâlde, daha çok söz konusu melikin şahsî memlûklarını ifade etmektedir47. Yine Raziye başa geçtiği sırada Rükn

ed-Din’in yakalanıp getirilmesi için “Türk memlûk ve emirlerden bir bölüğü”

Kilughari’ye göndermişti48. Bu memlûkların daha önce Sultan Rükn ed-Din’in

emrindeki kişiler olduklarında şüphe yoktur. Bu husuta başka bir örnek de, Melik

44 Cüzcânî II, s. 85.

45 Köymen, “Alparslan Zamanı Selçuklu Askerî Teşkilâtı”, s. 16.

46 Raziye’nin daha babasının sağlığında devlet işleriyle ilgilenip olaylara fevkalade bir vukufiyetle nüfuz ettiği, İltutmuş’un onun tavrındaki cesaret ve kahramanlıktan dolayı bu kızını

evlendirmeyerek veliahd tayin ettiği, ancak buna memluk asıllı Türk emir ve meliklerin -devletin bendeleri- saltanata layık yetişmiş oğullarınız varken niye bir kızı veliaht yaptığı yönünde itiraz da bulundukları hususunda bkz., Cüzcânî I, s. 458; Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 91.

47 Bkz., Cüzcânî I, s. 493.

48 Cüzcânî I, s. 456; Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 89.

20 Salim Cöhce

Tac ed-Din Sencer Arslan Han Harezmî’nin Lakhnauti üzerine emirsiz yürüdüğü sırada görülmüş, önceden seferin nereye yapılacağını bilmeyen Arslan Han’ın

emirleri, melikleri ve memlûklarından bir kısmı sonradan efendilerinin niyetini

anlayınca kendisine itiraz ederek harekâta katılmak istememişler, ancak geriye dönüş imkânları olmadığı için isteksiz bir şekilde ona uymak zorunda kalmışlardı49.

Dehli Türk Sultanlığında bir memlûğun fiyatını gösteren fazla bir bilgi

bulunmamaktadır. Ancak Sultan İltutmuş, Kutb ed-Din Aybeg tarafından

hizmete alınırken herhâlde en yüksek fiyat ödenmiş olmalıdır ki, bu da bir

lek (100.000) çeyteldir.50 Yine Melik Temür Han gibi yetişmiş bir memlûk

İltutmuş’a 50.000 çeytele mal olmuştur51. Ayrıca Uluğ Han Balaban’ın da

100.000 çeytel yani “en fazla fiat ödenerek” alındığı hakkındaki Firişte’nin

kaydı bu konuda bir fikir vermesi bakımından önemlidir52. Yalnız bu fiyatların daha sonraki dönemlerde oldukça düştüğü görülmektedir. Nitekim Alâ

ed-Din Muhammed Kalaç devrinde (1296-1316) çok sıkı bir şekilde uygulanan narh sayesinde yetişmiş erkek gulam 100 ila 200, hüneri olmayan

güzel, genç bir gulam 20-30 tenge civarında alıcı bulabilmekteydi53.

Memlûklarda hizmete alınırken bazı özelliklerin arandığı muhakkaktır.

Bilhassa fizikî güç ve güzelliğe54 önem verildiği Kırkların biyografilerinden

anlaşılmaktadır. Yalnız daha sonra Osmanlılarda devşirme yapılırken görüldüğü şekilde55 Dehli Türk Sultanlığında memlûğun özelliklerine göre tasnifini gerektirecek düzenlemelerin neler olduğu, ya da neye göre yapıldığı

bilinmemektedir. Ama memlûklar arasında bir hiyerarşinin bulunduğu da

muhakkaktır56. Nitekim Melik Bedr ed-Din Sungur Rumî’nin Uluğ Han

49 Cüzcânî II, s. 35.

50 Cüzcânî I, s. 443; Çeytel (jital), 3.3 ile 3.6 gr. ağırlığında Aybek, İltutmuş ve Raziye'nin

gümüşten darb ettirdiği, Tuğluklar zamanında (1320-1414) bakır olarak da kesilen bir para

birimi.

51 Cüzcânî II, s. 17.

52 Firişte I, s.130; Fiatlar için ayrıca bkz., Erdoğan Merçil, “Gulâm”, DİA, C XIV, s. 183.

53 Bkz., Barani, Tarih-i Firûz Şâhî, (nşr., S. A. Khan), Calcuta 1862, s. 314.

54 Genellikle genç ve yüz itibariyle yakışıklı/güzel olanlara gulâm-ı beççe ya da gulâm-ı hûbrû denildiği

ve bunların hadım edilerek haremde görevlendirildiği hususunda bkz., Barani, Tarih-i Firûzşâhî, s.

375vd.

55 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, s. 301.

56 Nitekim Memlukların “’Arız-ı bendegan” adı verilen birisine bağlı olduğu bilinmektedir. [Bkz.,

Baranî, Tarih-i Firûzşâhî, s. 30; Şems Sirac Afif, s.271] Bunların da kıdemli ve en yeteneklilerden

seçilmiş olması tabiidir.

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 21

Balaban’ı büyük melikler arasına yükseltmesi57 kaydında olduğu gibi Hülegü’nün gönderdiği elçiler sebebiyle yapılan törende Uluğ Han’ın bir ay,

çevresindeki Türk meliklerin yıldızlar gibi (Hükümdar da güneş olmalı)

parladığının belirtilmesi de bu hususa işaret eder58. Aynı rütbede olanların

ise birbirlerine karşı teklifsiz davrandıkları söylenebilir. Mesela, Melik ‘İzz

ed-Din Balaban Kişilü Han kendi hâkimiyeti altında bulunan Uçç kalesini

kuşatan Melik Şîr Han’ın otağına girip oturabilmekte, Şîr Han da buna rıza

göstermektedir59.

M. Aziz Ahmed, Dehli Türk Sultanlığında ordunun ister hazarda ister seferde olsun maaş aldığını belirtir60. Bu bilgi ücretli askerler için doğrudur. Kaynaklarda bu hususu doğrulayacak pek çok malûmat vardır. Ancak memlûkların

Selçuklular61 ya da Mısır Memlûklarında olduğu62 gibi düzenli bir şekilde maaş

alıp almadıklarını kesin olarak tayin etmek güçtür63. Yalnız emir ve meliklik rütbesine erişenlerin hem maaş aldıklarını hem de ıkta sahibi olduklarını bilmekteyiz.

Dehli üzerine yürüyen Melik ´İzz ed-Din Balaban Kişilü Han’ın ordusundan bir

kısım emir ve melikin iki ordu Kaythal’da karşılaştıkları sırada gizlice Uluğ Han

Balaban’a başvurarak kendilerine “ekmek ve ıkta” tevcih edildiği takdirde saf değiştireceklerini bildirmeleri ve Uluğ Han’ın da böyle davrandıkları takdirde “daha

fazlasına nail olabileceklerini” belirtmesi64 bunu gösterir. Ayrıca emir ve melik

olanlar ile birlikte memlûkların da yağmalarda ele geçirilen ganimetlerden pay

alıp büyük servetler edindikleri bilinmektedir. Kaynaklarda çok sık geçen “ordu

ganimete doydu” veya bu mealdeki ifadeler bunu gösterdiği gibi Melik Nusret

ed-Din Tayisî El-Mu´izzî’nin Sultan İltutmuş’un son zamanlarında Kalincar

civarına yaptığı akında bölgenin racasını mağlup ederek elli gün içinde sadece

57 Cüzcânî II, s. 52: Firişte I, s. 130.

58 Cüzcânî II, s. 85.

59 Cüzcânî II, s. 38.

60 Bkz., M. Aziz Ahmed, s. 353.

61 Bkz., Köymen, “Alparslan Zamanı Selçuklu Askerî Teşkilâtı”, s. 19 vd.

62 Mısır Memlûklularında “Tavaşî” denilen memlûklar ve aldıkları maaş hakkında bkz.

Ramazan Şeşen, Selâhaddin Devrinde Eyyübiler Devleti, İstanbul 1983, s. 140.

63 Tuğluklar zamanında bir gulam ya da memluğun düzenli bir şekilde ayda 20 ile 100 tenge [Sultan İltutmuş’un 11.3gr ağırlığında kestirdiği gümüş paradır. Nasr ed-Din Mahmud aynı ayarda altın

tenge kestirmiştir. Ekber’in kestirdiği bakır tenge 41.5 gr. idi. Bkz., Oğuz Tekin, “Sikke”, DİA, C

XXXVII, s. 182] arasında maaş aldığı bilinmektedir. [Bkz., Şems Sirâc Afif, Tarih-i Firûz Şâhi,Calcutta 1890, s. 270] Ancak bu hususun sonradan mı ikame edildiği yoksa baştan beri devam mı ettiği

bilinmemektedir.

64 Cüzcânî II, s. 74 vd

22 Salim Cöhce

Sultan’ın hakkına düşecek 25 leklik bir gelir temin ettiği65 düşünülürse askerin

bu arada memlukların eline geçen meblağın ne kadar fazla olduğu kendiliğinden

ortaya çıkar.

Kaynaklarda çeşitli şekillerde memlûklara bağışlanan ihsanlardan bahsedilir. Bunların bir kısmı para olarak verilmekteydi. Ayrıca cülûs törenleri ve diğer

önemli günlerde de askerî ve mülkî erkâna büyük miktarlarda paranın dağıtıldığı açıktır. Ayrıca yaptıkları belirli hizmetler karşılığında memlûklara muhtelif

şekillerde tahsisat ayrıldığı bilinmektedir. Nitekim Kırklardan Melik Seyf ed-Din

Aybeg Uçç, daha İltutmuş’un Bedaun valiliği sırasında hizmete alındıktan sonra

Ser-Candar olarak tayin edilmiş ve kendisine müsadere işlerini yürütme yetkisi

verilerek bunun karşılığında üç lek (300.000) çeytellik bir gelir tahsis edilmiştir.

Söz konusu melik bu parayı yeterli bulmayarak daha başka bir gelir emretmesini İltutmuş’tan isteyebilmiştir66. Esasen belirli bir iş karşılığı verilen bu parayı

bir yerde maaş olarak düşünmek de mümkündür. Ayrıca memlûkların bilhassa

seferde her türlü ihtiyacının devlet tarafından karşılanması yanında teçhizatlarının

da bağlı bulundukları emir veya devlet tarafından Divân-ı Arz-ı Memâlike eliyle

temin edildiği bilinen hususlardandır67. Bir başka husus ise gözden düştükleri için

ya da başka sebeplerden dolayı merkezde veya bir başka yerde oturmaya mecbur

bırakılan memlûkluktan yükselme emir ve meliklerin yeni bir göreve çağrılıncaya

kadar aileleri ile birlikte zarurî giderlerinin hazineden karşılanmakta olduğudur68.

Memlûk sistemi içerisinde yetişen emir, melik, han, uluğhan mertebesindeki kumandan öldüğü takdirde hâkim olduğu bölge, eğer yetişmiş evlatları var

ise genellikle onlara bırakılıyordu. Melik Kebir Han Ayaz ve Melik Kişili Han

Seyf ed-Din Aybeg vefat ettiklerinde ıktaları oğullarına tevcih edilmişti69. Ancak

bunun kesin bir gelenek olduğu şüphelidir. Nitekim Lakhnauti Valisi iken ölen

Melik Seyf ed-Din Yağantut’un oğlu daha sonra bölgeye hâkim olan Melik Te65 Bkz., Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 405.

66 Cüzcânî II, s. 8.

67 Cüzcânî II, s. 83. Bunun dışında normal zamanlarda da gulam takımından diğer görevlilerle birlikte memlukların yiyecek ve giyecek ihtiyaçlarının tamamı devlet ya da efendisi

tarafından karşılanmaktaydı. Bu bağlamda bir kişiye ayda iki menn pirinç, [Bir menn 11,25

kg. tekabül etmekteydi. Bkz., Walther Hinz, İslamda Ölçü Sistemleri, İstanbul 1990, s.27vd.]

bir o kadar buğday, günde üç sîr et [Bir sir 74.24 gr. idi. Bkz., Walther Hinz, s.41] ve yılda

bir takım elbise verilmekteydi. Bkz., Haluk Kortel, Delhi Türk Sultanlığı’nda Teşkilat (1206-

1414), Ankara 2006, s.297

68 Bkz., Cüzcânî II, s. 6.

69 Bkz., Cöhce, Şemsi Melikleri, s. 300, 368.

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 23

mür Han’ın hizmetinde görülmektedir70. Bu hususu açıklayabilecek yeterli bilgi

mevcut değildir.

Dehli Türk Sultanlığında memlûkların çok çeşitli işlerde kullanıldıkları ve

sadece idarî görevlerde çalışanların da memlûk beslediklerinden hareketle ilk

bakışta memlûk sisteminin ıktaya bağlı olmadığı akla gelebilir. Ancak Kırkların

hayat hikâyelerinden anlaşılacağı üzere askerî sınıf içerisinde yer alan memlûklar kesinlikle ıkta sistemine bağlıdırlar. Memlûk hizmete alındıktan sonra belirli

görevlerde çalıştırılarak eğitilir ve bu esnada beğenilen hizmetler ifa edenler yükseltilerek kendilerine ıkta tahsis olunurdu71. Bu noktada Baranî’nin memluk olan

Şemsi melikleri için “… hepsi bir anda büyüdüler. Bir araya gelerek han oldular.”72

şeklindeki kaydı doğru olmasa gerekir. Zira bunlardan Melik Tâc ed-Din Sencer

Kazılık Han ile ‘

İzz ed-Din Kebir Han Ayaz’a “han” unvanını73 İltutmuş vermiştir.

Uluğ Han Balaban ise bu unvanı İltutmuş’tan çok sonra, 1249’da almıştır74. Esasen Kırklardan dokuz tanesi de böyle bir unvana sahip bulunmamaktadır.

Dehli Türk Sultanlığında ıkta sistemi üzerinde kısaca durmak gerekmektedir. Bu sitemin menşei üzerinde çeşitli görüşlerin olduğu bilinen bir husustur.

Yalnız Kutb ed-Din Aybeg’den itibaren esaslı bir şekilde Hindistan’da uygulandığını gördüğümüz ıkta sistemi, tamamen eski Türk toprak hukukunun Selçuklular

zamanında yeni şartlara uydurularak meydana getirilen ve bir yandan kalabalık

orduları devlete yük olmadan her an hazır bir vaziyette besleyebilmek öte yandan

da bölgenin imarını sağlamak amacını güden bir esasa dayanmaktaydı75. O sebeple bu muktiler hâkim oldukları topraklar üzerinde sadece birer askerî görevli

olmayıp aynı zamanda bölgenin belediye hizmetlerini de yürüten memurlardı. Bu

hususu Kırkların hepsinin hayat hikâyelerinde görmek mümkündür.

70 Cüzcânî II, s. 18.

71 Bkz., Cüzcânî II, s. 5, 21.

72 Baranî, s. 27.

73 Değişik zamanlarda, çeşitli anlamlarda kullanılan bu ünvan hakkında bkz., Ahmet Caferoğlu, “Tukyu ve Uygurlarda Han Ünvanları”, Türk Hukuk ve İktisad Tarihi Mecmuası I,

(1931) s. 118; A. Z. Velidî Togan, s. 342, Bahaettin Ögel, Türk Mitolojisi I, Ankara 1971, s.

288, 391 ve 521; F. Köprülü, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi…, s. 158; Iswara Prasad, A History of

The Qaraunah Turk in India I, Allahabad 1936, s. 299-303.

74 Bkz. Cüzcânî II, s. 59.

75 İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1972, s.148; S. Chandra, “Some Observations

on the Impact of Central Asian Ideas and Institutions on the Structure of Society and Administration in Northern India Between the 10th and 12th Centuries, A.D.”, Central Asia, Movement of

Peoples and Ideas from Times Prehistoric to Modern, (nşr. Amelanda Guha), New Delhi 1970,

s. 168.

24 Salim Cöhce

Dehli Türk Sultanlığında ülkenin kaç ıkta bölgesine ayrıldığını tesbit

etmek imkânsız gibidir.Her ne kadar İltutmuş’un hepsi de ıkta sahibi olan

önde gelen kırk meliki (Çihilganî) olduğundan hareketle Dehli Türk Sultanlığında da Selçuklularda olduğu gibi kırk ıktanın varlığını76 düşünmek

mümkün ise de Kırklar tabirinin ifade ettiği reel sayı değeriyle bir alâkasının

bulunmadığı açıktır. Bunun yanında Emir-i Dad Beg ıktası gibi belirli görevlere tahsis edilmiş ıktaların varlığı da bilinmektedir77. Yalnız ıktaların değerleri birbirlerinden farklıdır. Nitekim Bedaun, Lahor, Uçç, Multan, Oudh, Kara

ve Lakhnauti ile Hansi gibi ıktalar diğerlerine göre daha önemli görünmektedir.

Hindistan’da Türklerin daha baştan itibaren ıkta ve ona bağlı olarak tesis ettikleri memlûk sisteminin asilzâdeliğe dayanan bir mahiyete sahip olmadığı gibi

tamamen bürokratik bir temele dayandığı artık kesinleşmiş gibidir. Zira ıkta sahipleri Dehli’den atanırlar ve her an bir başka ıktaya ya da karşılığı hazineden

ödenen başka bir göreve tayin edilebilirlerdi. Dolayısıyla F. Grenard’ın dediği gibi

muktiler Avrupa’daki gibi toprağın değil şahısların efendileriydiler. Yani muktiler

ıkta üzerinde yaşayan insanları Türk devlet geleneğine uygun bir şekilde mutlu

kılabilmek için gayret göstermek ve onları bu amaca uygun olarak düzen içerisinde yönetmekle mükelleftiler78. Dolayısıyla kast sistemi dışında kalan Hinduların

Türkleri muhabbetle karşılamalarının sebeplerini burada aramak gerekir.

Cüzcani, Melik Tâc ed-Din Sencer Kazılık Han, c

İzz ed-Din Togan

Han Tuğrıl ve Bedr ed-Din Sungur Rumî gibi memlûkluktan yükselme meliklerin halkı görüp gözetme, iyi davranma ve onları mesut edecek, refah ve

selâmetlerini sağlayacak tedbirleri almada emsalsiz olduklarını belirtmektedir.79 Yine Melik Seyf ed-Din Uçç, kendisine verilen “müsadere işlerini

yürütme görevi”nden, halka zulüm olacağı gerekçesiyle affını istemiştir80.

Melik Seyf ed-Din Erkli Dad-beg ise, tasarrufuna havale edilen her bölge,

ıkta ya da vilâyeti ma’mur etmiş; işbilirliği ve adaletli davranışlarıyla bütün

halkı tecavüz ve zulümden korunmuş bir halde sükûnet içerisinde yaşatmıştır. Dehli’de görev yaptığı uzun süre içerisinde de başkent ve çevresindeki

“bütün kötü kişiler kötülük mesleğini terk etmek zorunda kalmıştır”81. Uluğ

Han Balaban’ın bizatihi kendisi bir yana, adamları bile Hansi halkının müreffeh bir hayat yaşamasını sağlamıştı82.

76 Selçuklularda ülkenin kırk ıkta bölgesine ayrıldığına dair bkz., Köymen, agm., s. 30.

77 Bkz., Cüzcânî II, s. 41.

78 Fernard Grenard, Babur, İstanbul 1971, s. 133.

79 Bkz. Cüzcânî II, s. 5, 13 ve 24.

80 Cüzcânî II, s. 8.

81 Cüzcânî II, s. 40 vd.

82 Cüzcânî II, s. 52; Cüzcânî’nin bu tür kayıtları için “ücretini Türkler ödüyordu dolayısıyla onlar

aleyhine yazamazdı.” Şeklindeki eleştiriler [Bkz., M. Aziz Ahmed, s. 212] gerçeği yansıtmaktan uzak-

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 25

Avrupa’da toprağa bağlı feodalizmin gelişmesi, merkezî idarelerin yani

krallıkların zayıflamasının bir neticesi olarak ortaya çıkmış ve merkezî idarelerin güçlenmesiyle de ortadan kalkmıştır. Hâlbuki Hindistan’da ıkta ve

ıkta sahipleri devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış, sultanlar önemli

askerî ve sivil güçler olarak kendi tayin ettikleri çoğunlukla memlûktan yetişme muktiler vasıtasıyla ülkenin her yerinde merkezî idareyi sıkı bir şekilde

tesis edebilmişlerdir83. Buna rağmen bilhassa iktidarsız sultanlar zamanında

muktilerin gücüne çok fazla ihtiyaç hissedilmesi ve onların idaredeki tesirleri sebebiyle bir kısım tarihçilerin Hindistan’da Türk aristokrasisinden ya da

feodalizminden bahsetmeleri anlamsızdır84. Ancak bütün bu iddialar S.B.P.

Nigam tarafından ele alınarak büyük bir vukufiyet içerisinde değerlendirilmiş ve Hindistan’da Türklerin uyguladığı ve bugün de eyalet sistemi şeklinde varlığını sürdüren ıkta ile ona bağlı olarak Dehli Türk Sultanlığındaki

memlûk sisteminin tamamen bürakratik karakterde bir yapıya sahip olduğu

ortaya konulmuştur. Dolayısıyla bu çalışmada Avrupalının anladığı manada

tır. Zira Cüzcânî, bu melikleri çoğu zaman tenkid etmektedir. Meselâ, Gıyâs ed-dîn lâkabını alarak

Lakhnauti’de isyan eden c

İzz ed-Din Yüzbeg Tuğrıl Han’dan “Onun mizacında cesaret ve istibdat

birleşmişti. Hiç dokunulmamış ray hazinelerini ele geçirmesine rağmen akılsız davranarak padişahına

asi olduğundan devletini yele verdi.” [Bkz., Cüzcânî II, s. 31vd.] şeklinde bahsederken. Onun üstün askerlik yeteneklerinden bahsetmesi ise tabiî bir şeydir. Yine Cüzcânî, bizzat M. Aziz Ahmed’in

kendisinin belirttiğine göre, eserini takdim ettiği Sultan Nâsır ed-dîn Mahmud’u bile Moğollar’a

karşı yapılacak seferi geciktirdiği için “semer üzerinde olması gerekirken, masa başında oyalanıyordu.”

[Bkz., M. Aziz Ahmed, s. 252] şeklinde tenkid edebilmektedir. Bu bağlamda Kendilerinkinden başka

ülke, kendileri gibi millet, kendilerinin ki gibi hükümdar ve ilmin olamayacağına inanan gururlu ve

budalaca bir kendini beğenmişliğe sahip bu Brahmanların [Bkz., M. Aziz Ahmed, s. 26] yazdıkları

kitaplarda bütün Türklerin “gaddar, insafsız, katı yürekli, ırkçı idareciler ve fatihler” olarak gösterilmeleri [Bkz., M. Aziz Ahmed, s. 47] gayet normal bir şeydir.

83 Yusuf Husain, Indo-Muslim Polity (Turko-Afgan Period), Simla 1971, s. 75.

84 Bkz., W. H. Moreland, “Feodalism in the Moslem Kingdom of Dehli”,Journal of Indian History

VII (April 1928), s. 1-8; C. Banerjee, “A Note in provincial Goverment under the Sultanate of Delhi”,

Journal of Indian History V (1938-39), s. 255-260; Aslında yabancı tarihçilerin iddialarının temel

sebebi Dehli Türk Sultanlığındaki memluk ya da memluk sisteminde değil , iddia sahiplerinin kültürlerinde yatmaktadır. Bunlardan bilhassa İngiliz tarihçiler, kültürlerinin temellerinde “köylülüğün”

yattığının şuuruyla hareket etmekte ve sadece Hindistan’da değil dünyanın neresinde olursa olsun

bütün olayları hep bu esastan ele almaktadırlar. Buna bir de İngilizlerin Hindistan’da değil, dünyanın neresinde olursa olsun bütün olayları hep bu esastan ele almaktadırlar. Buna bir de İngilizlerin

Hindistan’da emperyalist gayeler ile bulundukları eklenirse, Kırklar ve temelde, yaklaşık altı yüz sene

Hindistan’a hâkim olan Türkler aleyhine yazdıkları daha iyi anlaşılmış olur. Zira onlar Afrika’dakinin

aksine Hindistan’da idare edilmeyi öğrenmiş, devletin ne olduğunu bilen bir topluluk buldular. Bu

husus İngilizleri Hindistan’daki muazzam Türk hâkimiyeti ile karşı karşıya getirmiştir.

26 Salim Cöhce

bir feodalizmin Türk idaresi zamanında mevcut olmadığı bütün açıklığı ile

gösterilmiştir85.

Abbasî ve Selçuklularda olduğu gibi Dehli Türk Sultanlığında da Türk

asıllı memlûkların ayak işlerinde çalıştırılamadığı görülmektedir. Bu tür işler

Hindu, Tâcik, Afgan, Habeşli vs. milletlere mensup gulamlara/memlûklara

yaptırılmış olmalıdır. Zira Uluğ Han Balaban’ın daha sıradan bir memlûk

iken hükümdarlık ahırlarında gübre çekmekle görevlendirilmesi diğer Türk

memlûkların “Ey Şâh! Devlet Türklere ulaştığı zaman onların bayrağının

başı zühal’e (yıldızına) ulaşır. Yazık ki, şimdi bu tahtgâhta bir Türk ayak işleri

görmektedir”86. şeklinde itirazlarına sebep olmuştur. Bu ikaz üzerine Sultan

İltutmuş, Balaban’ı askerî sınıfa dâhil edecektir87. Bu hadise bütünüyle eski

Türk cemiyet hayatındaki düşüncenin yani “Türk’ün Türk’e kul olamayacağı”

gerçeğinin88 Hindistan’da da yaşatıldığını göstermektedir. Esasen Türklerin

meziyetlerini sayarken, diğer milletlere mensup kişilerin kendi memleketlerinden ayrıldıkları vakit zelîl düştüğünü, hâlbuki bunun aksine Türklerin

İslâm memleketlerine gelince kadir ve kıymetlerinin artıp, emir ve kumandan olduklarına işaret eden Fahr ed-Din Mübarekşah, “ilk canlının yaratılmasından günümüze kadar pazardan parayla satın alınmış bir memlûkun

sultanlığa yükseldiği görülmemiştir. Bunun tek istisnası Türklerdir.”89 derken,

ilk Gazneli hükümdarları ile Gurlular devletinden sonra Hindistan’a hâkim olan

Türklerin durumunu da izah etmek istemektedir.

Dehli Türk Sultanlığında Türk memlûklar ve memlûkluktan yetişme kumandanlarda hukukî statüleri sebebiyle herhangi bir şekilde aşağılık duygusuna

rastlanılmamaktadır. Aksine bunların kendi meziyetlerinin farkında olarak Türk

olmanın gurur ve şuurunu her an hissederek hareket ettiklerine dair pek çok bilgi

bulunmaktadır. Onun için bilhassa İltutmuş’tan sonra Selçuklularda olduğu90 gibi

85 Bkz., S. B. P. Nigam, s. 93-105.

86 İsemî, s. 118.

87 İbn Battuta, Tuhfetü’n-Nezzâr fî Garaibü’l-Emsâr ve Acaibü’l-esfâr: Seyâhatnâme-i İbn-i Battuta II,

(nşr. M. Şerif Efendi), İstanbul 1335, s. 40.

88 Bu hususa dair bkz., İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, s. 225vd., 230vd; Abdulkadir İnan,

“Göçebe Türk Boylarında Evlâtlık Müesseseleriyle İlgili Gelenekler”, DTCF. Dergisi, VI/3 (Mayıs-Haziran 1948), s. 136; A. Caferoğlu, “Türk Teamül Hukukunda Evlâdlık Müessesesi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, (1932-1939), s. 111.

89 Fahr ed-Din Mübârekşah, Tarikh-i Fahru’d-Din Mübârek Shah, (nşr., E. D. Ross), London

1927, s. 36.

90 Bkz., Köymen, “Alparslan Zamanı Selçuklu Saray Teşkilâtı ve Hayatı”, Tarih Araştırmaları Dergisi,

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 27

mülkî teşkilât kadrolarını bile yabancı bir etnik unsurla paylaşmak istememişler,

böyle bir hadise karşısında en basit memlûktan en yüksek komutana kadar bir

araya gelerek müdahale etmişlerdir.91 İltutmuş’un halefleri döneminde bu durum

açık bir mücadele şekline dönüşmüş, ancak her defasında Türk memlûklar üstünlük sağlayarak Dehli Türk Sultanlığı’nın bir Hindu devleti haline gelmesini önlemişlerdir. Böylelikle onlar temsil ettikleri Türk medeniyetinin hâkim oldukları

ülkedeki medeniyete mağlup olmasını engellemişlerdir. Pek çok müellifin belirttiği gibi Hindu kültürünün uzun süre Türk kültürünü yutamamasının92 sebebini

burada aramalıdır.

Türk memlûklar içerisinde yükselenlerin hiçbirisi hakkında kaynakların

herhangi bir sanat kolunda ilerlemiş olduğunu kaydetmemeleri, bunun yanında

hemen hemen hepsinin askerlik, idare, atçılık vs. gibi konularda üstün meziyetlere sahip olduklarının gösterilmesi önemlidir. Bu husus Türklerin Hindistan’da da

kendilerini tamamen idare ve askerliğe verdiklerini ve bunu devamlı bir meslek

haline getirdiklerini ortaya koyması bakımından ehemmiyetlidir. Dolayısıyla Türk

memlûkların cemiyet hayatının her cephesinde Türklüklerini muhafaza ettiklerini

ve büyük ölçüde anavatanlarındaki yaşayışlarını sürdürdüklerini rahatlıkla söylemek mümkündür. Ayrıca Aybeg’in çevgan oynarken ölmesi93, Sultan Nasır edDin Mahmud’un Uluğ Han’ın kızından bir oğlunun doğması sebebiyle yapılan

kırk gün kırk gece süren eğlenceler94, Balaban’ın sultanlık döneminde memlûkların devamlı sürek avına çıkarılmaları95 ve daha başka pek çok örnek bu hususu

teyit etmektedir.

Bütün bunlar Dehli Türk Sultanlığında memlûk sistemi içerisinde yetişen

Türklerin tabiî olarak devleti de ellerinde tuttuklarını göstermektedir. Ayrıca Türk

memlûklarda asillik aramak gibi herhangi bir şeyin söz konusu edilemeyeceği gibi

bizatihi hükümdarından en basit memlûğa varıncaya kadar bütün Türklerin asil

IV/6-7, (1966),s. 3.

91 Pek çok örnek arasında bu hususa Rükn ed-dîn Firûz’un isyan eden Türk melikleri üzerine yürüdüğü sırada “Türk emirler ve hususi memlûkların gizlice toplantı yaparak meydana getirdikleri cemaatin” Mansurpûr ve Tarain civarında devlette önemli mevkileri işgal eden Tacik ileri gelenlerinin katledilmeleri hadisesinde ortaya koydukları tavrı örnek alarak vermek mümkündür. Bu hadisede

Sultan’ın bizzat yakın adamlarının da ölmesi önemlidir. Bkz., Cüzcânî I, s. 456.

92 Bkz., S. A. Haqqı, “The Turkish Impact An India The First Phase 1206-1414”, ODTÜ, Ankara 1984, s. 15vd; Percival Spear, India, A Modern History, Michigan 1961, s. 105.

93 Cüzcânî I, s.418; Es-Sihrîndî, s.16; İsemî, s.102; Firişte I, s. 110.

94 İsemî, s. 146.

95 Nizâm ed-Din Ahmed, Tabakât-ı Ekberî, Calcutta 1931, s. 83.

28 Salim Cöhce

sayıldıklarını söylemek mümkündür. Bu konuda Fahr ed-Din Mübarekşâh’ın

“Türklerin kendi mevkii, asalet ve unvanları olmasa bile Türklükleri ile gurur duyarlardı. Zira İslâm’ın hükümdarı Türk’tü.” şeklindeki kayıtları96 önemlidir. Esasen

bu hususa Aybeg ve İltutmuş dönemlerinde büyük önem verildiği görülmektedir.

Hindistan’da Türk memlûkların sağlandığı kaynaklar çok çeşitlidir. Kırkların geldikleri yerlere bakarak bunların Türkistan, Anadolu-Suriye ve Hindistan’da

doğmuş Türklerden sağlandığı söylenilebilir. Bunun yanında İltutmuş dönemi

ile Kırkların bazılarının hayat hikâyelerinde görüleceği gibi Türkistan’da başlayan

Moğol yükselişi gerek esir pazarlarına sürdüğü Türklerle gerekse sebep olduğu

göçlerle bir yandan Anadolu’nun tamamen Türklerle dolmasını sağlarken diğer

yandan da Hindistan’daki Türk hâkimiyetini her yönden devamlı beslemiştir. Dolayısıyla bu yolla beslenen Dehli Türk Sultanlığı memlûk sistemi söz konusu dönemin Türk memlûkların faaliyetleri ile karakterize olmasına sebep teşkil etmiştir.

96 Bkz., Fahr ed-Din Mübârekşâh, s. 37.

KAYNAKÇA

Ahmed, M. Aziz, Political History and Institutions of the Early Turkish

Empire of Delhi, Lahor 1949.

Banerjee, C., “A Note in provincial Goverment under the Sultanate of Delhi”, Journal of Indian History ,V, (1938-39),s. 255-260.

Barani, Tarih-i Firûz Şâhî, (nşr., S. A. Khan), Calcuta 1862.

Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (nşr., H. Dursun Yıldız)

İstanbul 1981.

Belâzurî, Fütûhü’l-Büldân, (nşr. M.Fayda), Ankara 1987.

Caferoğlu, Ahmet, “Tukyu ve Uygurlarda Han Ünvanları”, Türk Hukuk

ve İktisad Tarihi Mecmuası I, (1931) s. 105-119.

Caferoğlu, Ahmet, “Türk Teamül Hukukunda Evlâdlık Müessesesi”, Türk

Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, (1932-1939), s. 111.

Chandra, S., “Some Observations on the Impact of Central Asian Ideas and

Institutions on the Structure of Society and Administration in Northern India

Between the 10th and 12th Centuries, A.D.”, Central Asia, Movement of Peoples and Ideas from Times Prehistoric to Modern, (nşr. Amelanda Guha), New

Delhi 1970.

Cöhce, Salim, Şemsi Melikleri,Elazığ 1986.

Cöhçe, Salim, “Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”. Türkler, ed. Hasan

Celal Güzel vd., C 8., Ankara 2002, s. 689-730.

Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî I, II, (nşr., A. Habibî), Kabil 1963.

es-Sihrîndî, Tarih-i Mübârek Şâhî, (nşr. M.H.Husain), Calcutta 1931.

Fahr ed-Din Mübârekşah, Tarikh-i Fahru’d-Din Mübârek Shah, (nşr., E. D.

Ross), London 1927.

Fahr-i Müdebbir, Târih-i Fahreddin Mübarekşâh, (nşr., S. D. Ross), London

1927.

Firişte, Tarih-i Firişte I,Calcutta 1832.

Frye, R. N. - Sayılı, Aydın, “Selçuklulardan Evvel Orta Şark’ta Türkler”, Belleten, X/37, (Ocak 1946), s. 104-129.

Ghafur, M. Abdul, The Ghorids History, Culture and Administration

1148-1215, Hamburg 1960.

30 Salim Cöhce

Grenard, Fernard, Babur, İstanbul 1971.

Günaltay, M. Şemseddin, “Abbas Oğulları İmparatorluğunun Kuruluş ve

Yükselişinde Türklerin Rolü”, Belleten, VI/23-24 (Temmuz 1942), s. 177-205.

H.J. Wensinck, “Memlûk”, İA, C VII, s. 688 vd.

Haig, T. W., “Muizz-uddîn Muhammed bin Sam of Ghur and the Earlier

Slave Kings of Delhi”, The Cambridge History of India III, (nşr., T. W. Haig),

Delhi 1958.

Haqqı, S. A., “The Turkish Impact An India The First Phase 1206-1414”,

ODTÜ, Ankara 1984.

Hitti,F. K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi II, (nşr,, S. Tuğ), İstanbul 1980.

Husain, Yusuf, Indo-Muslim Polity (Turko-Afgan Period), Simla 1971.

İbn Battuta, Tuhfetü’n-Nezzâr fî Garaibü’l-Emsâr ve Acaibü’l-esfâr: Seyâhatnâme-i İbn-i Battuta II,(nşr. M. Şerif Efendi), İstanbul 1335.

İnan, Abdulkadir, “Göçebe Türk Boylarında Evlâtlık Müesseseleriyle İlgili

Gelenekler”, DTCF. Dergisi, VI/3 (Mayıs-Haziran 1948), s. 227-237.

İsemî, The Fütûh-us Selatin or the Shahnama of Medieval India of Isemi,

(nşr., A. M. Hüsain), Agra 1938.

Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1972.

____, Türk Millî Kültürü, İstanbul 2011.

Kayabalı, İsmail – Arslanoğlu, C., “Türk Ordusunu Meydana Getiren

Kaynaklar”, Türk Kültürü, XI/130-131-132, (Ağustos-Eylül-Ekim 1973),

-Kara Kuvvetleri Sayısı-, s. 870-932.

Kienitz, F. Karl, “Osmanlılardan Önceki Anadolu’da Türklerin Politik ve

Kültür Bakımından Dünya Tarihindeki Önemi”, Belleten, çev. Mithat San, L/196,

(Nisan 1986), s. 179-189.

Kitapçı, Zekeriya, Ortadoğuda Türk Askerî Varlığının İlk Zuhuru, İstanbul

1987.

Konukçu, Enver, Kalaç Sultanlığı (1290-1320), Dehli’de Türklerin İkinci

Hâkimiyet Devresi, Erzurum 1976.

Kortel, Haluk, Delhi Türk Sultanlığı’nda Teşkilat (1206-1414), Ankara

2006.

Dehli Türk Sultanlığı’nda Memlûk Sistemi 31

Köprülü, Fuat, İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi,

İstanbul 1983.

Köymen, Mehmet Altay, “Alparslan Zamanı Selçuklu Askerî Teşkilâtı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, V/8-9 (1967), s. 10.

____, “Alparslan Zamanı Selçuklu Saray Teşkilâtı ve Hayatı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/6-7 (1966),s. 1-99.

____, “Türkler ve Demokrasi”, 50. Yıl Konferansları, Ankara 1976.

____, Alp Arslan ve Zamanı II, Ankara 1983.

Kurat, Akdes Nimet, “Kuteybe b. Müslim’in Harezm ve Semerkand’ı Zabtı”,

DTCF Dergisi, VI/5, (Kasım-Aralık 1948), s. 385-430.

____, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992.

Lewis, Bernard, “Mısır ve Suriye; Fatımi Hilâfetinin Sonuna Kadar” İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti I, (nşr., İ. Kıllıoğlu), İstanbul 1988.

Merçil, Erdoğan, “Gulâm”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C XIV, İstanbul

1996, s. 180-184.

Moreland, W. H., “Feodalism in the Moslem Kingdom of Dehli”,Journal of

Indian History ,VII (April 1928), s.1-8.

Nigam, S. B. P., Nobility Under Sultans of Delhi A.D.1206-1398, Delhi

1968.

Nijjar, B. S., Penjab Under the Sultans (1000-1526), Delhi 1968.

Nizâm ed-Din Ahmed, Tabakât-ı Ekberî, Calcutta 1931.

Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, (nşr. M. Altay Köymen), Ankara 1982.

Ögel, Bahaettin, Türk Mitolojisi I, Ankara 1971.

Prasad, Iswara, A History of The Qaraunah Turk in India I, Allahabad

1936.

Qureshi, Husain, The administration of the sultanate of Delhi, Karachi

1958.

Rasonyı, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara 1971.

Smith, Vincent, The Early History of India from 600 B.C. to the Muhammadan Conquest, Oxford 1967.

32 Salim Cöhce

Spear, Percival, India, A Modern History, Michigan 1961.

Steingass, F., Persian-English Dictionary, Beyrut 1970.

Sümer, Faruk, “Abbasiler Tarihinde Orta Asyalı Bir Prens Afşin”, Belleten,

LI/200, (Ağustos 1987), s. 651-666.

Şems Sirâc Afif, Tarih-i Firûz Şâhi,Calcutta 1890.

Şeşen, Ramazan, Selâhaddin Devrinde Eyyübiler Devleti, İstanbul 1983.

Taberî, Târihü’t-Taberî V, (nşr. M. E. İbrahim), Kahire 1962.

Tekin, Oğuz, “Sikke”, DİA, C XXXVII, İstanbul 2009, s. 179-184.

Terzi, Mustafa Zeki, “Gulam”, DİA, C XIV, İstanbul 1996, s. 178.

Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981.

Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal, İstanbul 1941.

Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1984.

Yakut el-Hamevî, Mucemû’l-Büldân I, (nşr., F. A. Cundi), Beyrut 1990.

Yıldız, H. Dursun, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 1976.

Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II, (nşr., R. R. Arat), Ankara 1985.

Ziyâ ed-Din Barani, Fetâva-ı Cihândârî, (nşr., Mohammad Habib vd.),

New Delhi.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın Lakhnauti Hâkimiyeti

Çiğdem KIRANŞAN*

Kalaçlar Türkistan, Afganistan ve Hindistan’da hâkimiyet sürmüş

bir Türk kabilesidir1

. VII. yüzyılın başlarından itibaren daha çok bugünkü

Afganistan’ın batısında, Ceyhun ile Sind nehirleri arasında yoğunlaşmış görünen bu grubun Akhunların bakiyesi olduğu söylenir. Gerçekte de bölgenin

en eski ahalisi arasında yer almaktadırlar2

. Ancak, buraya ne zaman yerleştikleri

1 Oğuznâmelerde geçen Kalaç adı için bkz., Bahaeddin Ögel,Türk Mitolojisi, C I, Türk Tarih

Kurumu Basımevi, Ankara 1989, s. 123, 177; A. Z. V. Togan, Reşideddin Oğuznamesi; Tercüme

ve Tahlili, Enderun Kitapevi, İstanbul 1972, s. 45vd. Arap kaynaklarında halaç, halac, halci,

hılci, hılic, hılc, holas, holac, huls vb, şekillerde yer alan Kalaç adının değişik kaynaklardaki

imlâsı ve anlamı için bkz., Hondmir, Habibü’s-Siyer fi Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, C III, çev., M.

Debir Siyâkî, Ez İntişarat-I Kütübhaneyi Hayyam, Tahran 1954, s. 8; Enver Konukçu, Kalaç

Sultanlığı (1290-1320): Delhi’de Türklerin İkinci Hakimiyet Devresi, Basılmamış Doçentlik

Tezi, Erzurum 1977, s. 5-14; Kalaçların Ceyhun’u geçen ilk Türk boylarından birisi olduğuna

dair bkz., Richard Frye-A. Sayılı, “Selçuklular’dan Evvel Orta Şarkta Türkler”, Belleten, C X,

S.37, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, (Ocak 1946), s. 123-129; M. Fuad Köprülü, “Halaç”, İslam

Ansiklopedisi, C V/1, MEB Yayınları, İstanbul 1950, s. 109-116.

2 Bkz., A. Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitapevi, İstanbul 1981, s.

142 vd., 391 vd; Salim Cöhce, Şemsi Melikleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Yayınlanmamış. Doktora Tezi, Elazığ 1986, s. 45 vd; Kaynaklara göre bir Türk boyu olan

Halaçlar Kabil civarında, Gûr’un karşısında zengin bir yer olan Bağnin, Halaç ve Bişlânk

bölgeleri ile aynı adı taşıyan şehirlerin yer aldığı Bilâd-ı Daver’de yaşıyordı. Buranın halkı

İslamiyet’i X. yüzyılda kabul etmişti. Eski zamanlarda Hindistan ile Sicistan arasında Gur’un

arkasına yerleşen Kalaçların fizikî çehresi, giyimleri ve dilleri Türkler gibidir. Bkz., Ebu İshak

b. El-Kerhi el Istakhri, Kitâbu Mesalik ve’l-Memalik, çev. M. J. de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum, Leiden 1927, s. 245; Muhammed b. İbn Havkal, Suretü’l-‘Arz, çev. M. J.

de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum, Leiden 1873, s. 353, 358.

* Arş. Gör., İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Malatya/TÜRKİYE,

[email protected], ORCID: 0000-0001-7116-5548

DOI: 10.37879/9789751751003.2022.2

34 Çiğdem Kıranşan

bilinmemektedir. Gazneliler, Gurlular ve daha sonra bölgede kurulan diğer Türk

devletlerinin ahalisi içerisinde yer alan bu Türk boyu,3 Hindistan’a yapılan

akınlara da katılmış4 ve Dehli Türk Sultanlığının teşekkülü esnasında özellikle

Sind havzasında hatırı sayılır bir güç haline gelmişti5

. Nitekim Moğollarla

mücadelesi sırasında Afganistan ve Kuzey Hindistan’da Celalettin Harezmşah’ın

(1220-1231) başlıca dayanağını oluşturan Kalaçlardan6

bir kesim Şemsî hanedanının son dönemlerinde Moğol akınlarına set oluşturacak şekilde Dehli çevresine

yerleştirilecektir7

. Balabanlılar zamanında (1266-1290) ısrarla devletin üst kademelerinden uzak tutulan Kalaç umerası8 ancak Buğra Han’ın telkinlerinden

sonra önemli mevkilerde kendilerine yer bulabilmiştir9

. Ancak bu gruptan

hatırı sayılır bir kesim, Ganj ile Sun nehri arasındaki bölgeyi üs haline

getirerek10 daha 1202’de Gazi İhtiyâr ed-Din Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın

önderliğinde Kaşmandi üzerinden Bihar’a kadar ilerlemiş bulunuyordu11. Bu

3 Bkz., Nizâm ed-Din Ahmed, Tabakat-ı Ekberî, Calcutta 1931, s. 114; Emel Esin, “Butan-ı

Halaç” Türkiyat Mecmuası, C XVII, (1972), s. 45-60.

4 Reşîd ed-dîn Fazlullah, Câmiü’t-Tevârîh, C II/4, çev. A. Ateş, Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara 1957, s. 149; Gurluların Gazne Sultanı Mu’izz ed-dîn Muhammed’i 1191 yılında,

Tarain savaşında bir Kalaç piyadesi kurtarmıştır. Bkz., Minhaceddin Osman b. Hüseyin Kâtip

Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, C I, çev. A.H. Habibi, Kabil 1963, s. 399

5 Gazne, Sivistan ve Mansura yöresindeki Kalaçlar için bkz., Muhammed Kāsım Hindûşâh-ı

Esterâbâdî Firişte, Tarih-i Firişte, C I, Calcutta 1832, s. 114.

6 Bkz., Firişte, age., s. 154; V. D. Mahajan, The Sultanate of Delhi, S. Chand & Co, Delhi 1970

s. 113; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, çev. H. D. Yıldız, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, İstanbul 1981, s. 538; Neslihan Durak, “Afganistan’da Çingizli Hakimiyetinin Tesisi”, İslam Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına-Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na Armağan, çev.

H. Alan vd., Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2008, s. 253

7 Bkz., Enver Konukçu, “Dehli Türk Sultanlığı Hizmetindeki Kalaç Beyleri”, Atatürk

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, C VI, Erzurum 1976, s. 181-193

8 Bkz., İsemî, The Fütuh-us-Salâtin or the Shahnama of Medieval India of Isami, çev. A. M.

Hüsain, Educational Press, Agra 1938, s. 196 vd; Firişte, age., s.153

9 Bkz., Emir Hüsrev Dihlevî, Kıranü’s-Sa’deyn, çev. M. M. İsmail, Aligarh 1918, s. 204; Nizâm

ed-Din Ahmed, age., s. 109 vd; M. Aziz Ahmed, Political History and Institutions of the Early Turkish Empire of Delhi, Lahor 1949, s. 315; Daha sonra Dehli’ye hakim olarak yeni bir

hanedanın, Dehli Kalaç Sultanlığının kurucusu olan Fîruz Şâh da bunlardan birisidir. Bkz.,

Yahya İbn Ahmed es-Sihrîndî, Tarih-i Mübârek Şâhî, çev. M. H. Husain, Calcutta 1931, s. 56;

Firişte, age., s. 152; K. S. Lal, History of the Khaljis, Asia Publishing House, London 1967, s. 5

10 Cüzcânî, age., s. 422; Nizâm ed-Din Ahmed, age., s. 47

11 Bölge ahalisinin dilinde Bihar, üniversite anlamına gelmektedir. Fethedildiğinde de pek

çok okul ve kütüphaneye sahip olup çok iyi korunan müstahkem bir mevki idi. Bunların bir

kısmı tahrip edilmiştir. Bkz., M. Aziz Ahmed, age., s. 109. Kitapların büyük bir kısmı ise alim-

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın Lakhnauti Hâkimiyeti 35

kişi, kısa bir süre sonra tamamen şahsî gayretleri ve kahramanlığı sayesinde

Nadula yöresini de ele geçirerek bölgede Lakhnauti12 Kalaç Sultanlığını

tesis edecektir.

Bugünkü Afganistan’ın Gur bölgesinde, Hilmend nehri boyunda yaşayan Kalaç Türklerinden olan Muhammed Bahtiyâr Kalaç, Germsir’de

dünyaya gelmiştir. Amcası Muhammed Mahmud, Hindistan’da Aybek’in

maiyetinde bulunuyordu. O da, bu yolu takip ederek Gur ordusuna girmek

istedi. Ancak fiziki bakımdan hoş bir görünüme sahip olmadığından Gazne’de Divan-ı ‘Arz tarafından müracaatı kabul edilmedi13. Fakat Bedaun

muktisi Sipahsalar Hasan-ı Edib’in hizmetine girmeyi başardı. Burada bir

müddet çalıştıktan sonra küçük bir birliğin başında Hindulardan alınan bir

kalenin muhafızlığına atandı. Bu sırada amcası Kaşmandî tımarının sahibi

olmuştu. Onun ölümü üzerine buraya el koyan Muhammed Bahtiyâr Kalaç,

çevreye yaptığı akınlar sonunda maiyetindekilere büyük malî kazançlar

sağlamaya başladı. Her geçen gün itibarının artması ve pek çok Kalaç’ın

etrafında toplanmaya başlaması üzerine Oudh hâkimi Melik Hüsam edDin Ağılbeg, Ganj ile Sun nehri arasındaki Buhkot ve Bhivali’yi kendisine

verdi14.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç, ıkta olarak kendisine tevcih edilen bölgeyi tam bir askeri üs haline getirdikten sonra gaza ucçu olan Bihar ve

Münir taraflarına akınlara başladı. O arada hizmetine girenlerin sayısı

da sürekli artmaktaydı. Zira Putperest ve Brahman ahalinin yağmalanmasıyla elde edilen muazzam ganimet pek çok insan için bölgeyi cazip

hale getirmekteydi. Bunlar aynı zamanda görev aldıkları Kalaç ordusunda

yeni akınlar dolayısıyla gelir kaynaklarının hazırlayıcısı olacaktır. Bütün bu

lerin istifadesine sunulmak üzere Dehli’ye gönderilmiştir. Bkz., Cüzcânî, age., s. 423.

12 Bölge hakkında geniş bilgi için bkz., Muhammed Mohar Ali, History of the Muslims of

Bengal I; Muslim Rule in Bengal (600-1170/1203-1757), Imam Muhammad ibn Saʼūd Islamic University Press, Riyadh 1985, s. 60 vd.

13 Hasan Nizâmî, “Tâcü’l-Measir”, The History of India as Told by its own Historians: The Muhammedan Period, C II, çev. Elliot-Dowson, London 1867, s. 204-244; İsemî, age., s.94; Bu

kişinin fiziki görünümü hakkında bir takım ayrıntılar için bkz., Muhammed Mohar Ali, age.,

s. 49.

14 Muhammed Bahtiyar Kalaç’ı kaynaklar “cesur, atılgan, pervasız, kendinden son derece

emin, zeki, basiretli ve tecrübeli” bir kimse olarak göstermektedir. Bihar ve Bengale’nin Türk

hâkimiyetine girişinde oynadığı rol dolayısıyla ona “melikü’l-gâzi” unvanı, hayatının büyük

bir kısmını savaş alanlarında geçirmesinden dolayı da “ihtiyâred-din” sıfatı verilmiştir. Bkz.,

Cüzcânî, age., s. 422; Nizâm ed-Din Ahmed, age., s. 46 vd.

36 Çiğdem Kıranşan

gelişmeler belirli bir döngü içerisinde devam etmekle Muhammed Bahtiyâr

Kalaç’ın sürekli güçlenmesine zemin yaratmaktaydı. Buna bağlı olarak

ele geçen ganimet yanında pek çok esir de Dehli ve Gazne pazarlarında

satılıyordu. Neticede 1202’de çok cüretkâr bir sefere girişen Muhammed

Bahtiyar Kalaç, Himalaya dağ silsilesinin eteğinde Patna’dan Ganj deltasına

kadar uzanan münbit arazi üzerinde yer alan ve doğuda Bengale, güneyde

Orissa, batıda Oudh/Eved ile çevrilmiş bulunan Bihar’a kadar ilerledi ve

Raca Indruman’ı kaçmaya mecbur bırakarak orayı fethetti15.

Bihar’ın iki yüz seçme süvari ile fethedildiği ve pek çok ganimetin ele geçirildiği haberinin Dehli’ye ulaşması üzerine Kudb ed-Din Aybeg, Muhammed

Bahtiyâr Kalaç’ı tebrik etmek üzere huzuruna çağırdı. Esasen Dehli Sultan’ı,

onun Ganj boylarındaki başarılarını duyuyor ve her defasında tebrik ediyordu.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ı Bihar seferine teşvik etmek için de kısa bir süre

önce “hil’at” ile beraber bir de “tımar beratı” göndermişti. Aybeg’in bu son

davetten maksadı davet ettiği diğer beyleriyle birlikte Muhammed Bahtiyar’ı gerektiği gibi ağırlamak suretiyle ona iltifatta bulunmaktı.

Bihar’ın fethinden sonra şöhreti iyice artan Muhammed Bahtiyâr, davet vesilesiyle Kutb ed-Din Aybeg’e bizzat bağlılığını sunma imkânı buldu.

Beraberinde paha biçilmez hediyeler yanında, Bihar’da ele geçirdiği filler

olduğu halde Dehli’ye hareket etti. Burada müstesna bir şekilde karşılandı ve Sultan’ın yanında oturma imkânı buldu. Memlûk menşeli değildi.

Muhtemelen iyi bir eğitim de görmemişti. Bu yüzden merkezdeki bazı

emirlerin kendisini kıskandıkları anlaşılıyor16. Ama o, Dehli’den Bihar ve

Lakhnauti hâkimiyetinin tanındığını bildiren ferman yanında hil’at giymiş

ve hutbe okutma izniyle beraber yeni fetihlere başlama emrini de almış

olarak döndü17.

Kutb ed-Din Aybeg’in emri doğrultusunda hemen harekete geçen Muhammed Bahtiyâr, Hindistan’ın büyük siyasi unsurlarından biri olan Raca Lakh15 Bkz., H. N. Ansari, “Historical Geography of Bihar on the eve the Early Turkish Invasions”, The Journal of the Bihar Research Society, C XLIX, Patna 1963, s. 253-260; Bihar’ın

coğrafi konumu için ayrıca bkz., Devasahaya Triveda, The Pre-Mauryan History of Bihar, Benaras 1953, s. 157.

16 Kutb ed-Din Aybeg’in de bulunduğu bir mecliste Muhammed Bahtiyâr’a kurulan kumpas

neticesinde O’nun bir fil ile dövüşüp yendiği ve kendisine verilen hediye, armağanı vs. meclisteki hizmetlilere dağıttığı anlatılır. Bkz., Cüzcânî, age., s. 424.

17 Nizâm ed-Din Ahmed, age., s. 47; Hasan Nizâmî, age., s. 88.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın Lakhnauti Hâkimiyeti 37

maniah’ı (Lakşman Sena) mağlup etti18. O zamana kadar hiçbir fatih bu bölgeye

girmeye cesaret edememişti. Ama o ertesi yıl, 1203’te asıl kuvvetlerden ayrılarak

on sekiz kişi ile Bengale’nin merkezi Nadia’yı (Nudia) hazineleri, filleri ve pek

çok ganimeti ile birlikte ele geçirdi ve yerle bir etti19. Nadia’nın yerine bölgenin

merkezi haline getirdiği Lakhnauti’yi20 kısa sürede okul, cami ve mescidler ile

süslediği gibi çevresini de imar etti. Onun üzerine bölgenin yerli ahalisi Sankanat, Banga ve Kamprup taraflarına göç ederken çok sayıda Türk, ailesi ile

birlikte gelerek buraya yerleşti.21 O arada hazırlanan fetihname de Dehli’ye gönderildi. Bu başarıdan mutluluk duyan Sultan Kutb ed-Din Aybeg’in fethedilen

yerleri İslam hukukuna uygun bir şekilde, kılıç hakkı olarak Muhammed Kalaç’a

bıraktığına dair bir berat gönderip onu aynı zamanda bölgenin valiliğine atadığını

kaynaklar haber vermektedir22.

Muhammed Bahtiyar’ın maiyetindeki askerin sayısı artık on binlerle

ifade edilmeye başlanmıştı. Bunların çoğunluğunu Afganistan taraflarından

gelen ve Hindistan’da daha iyi imkânlara sahip olmak isteyen Kalaçlar teşkil

etmekteydi. Bunlar kendi kabilelerinden birisinin o zamana kadar hiçbir Türk

melikinin cesaret edemediği bir işe girişerek doğuda açtığı bu “gaza uc”unda üst

üste kazandığı başarıları duyuyor ve akın akın onun hizmetine koşarak etrafında

toplanıyorlardı23. Bu arada yakın akrabalarının da hizmete girdiği görülüyor.

Muhammed Kalaç, hepsine tımarlar tevcih etmiş bu arada onları bazı küçük

18 Bu sülâle, yani Dekken menşeili Senalar için bkz., Vincent Smith, The Early History of

India from 600 B.C. to the Muhammadan Conquest, Claredon Press, Oxford 1967, s. 418 vd;

Ayrıca, Brahmanlar arasında yaşayan bir efsaneye göre Bengal bölgesini elleri dizlerine kadar

inen bir kumandan ele geçirecektir. Bu kumandan aynı zamanda Turuşkalardan, yani Türklerden olacaktır. Bu efsane ve savaş öncesi Muhammed Kalaç’ın fizikî şeklinin Brahmanlarca

incelettirildiği ve Raca’ya efsanede geçen kişinin gelmiş olduğunu beyanla ona karşı savaşılmaması için telkinde bulunulduğuna dair bkz., Cüzcânî, age., s. 425.

19 Kalküta Limanına yakın Ganj Nehri deltasında bulunan Nadia’nın “Yeni Ada” manasına

geldiği ve fethine dair geniş bilgi için bkz., A. H. Danî, “The Conquest of Nudia”, Journal of

Indian History, C XLII/1 (April 1964), s. 231-234; A. C. Banerjee, “The Date of the Fall of

Nadia”, Indian History Quartly, C XII/1, (1936), s. 148.

20 Hindistan’ın doğusunda, Ganj ve Brahmaputra nehirlerinin suladığı, şimdiki Bangladeş

devletinin kurulduğu düzlüklerin en eski ve önemli merkezlerinden birisi olan Lakhnauti

hakkında bkz., H. Blochmann, Contributions to the Geography and History of Bengal, The Asiatic Society, Calcutta 1998, s. 1-38.

21 Cüzcânî, age., s. 424 vd; Cöhce, age., s. 50.

22 Cüzcânî, age., s. 425.

23 Bkz., Nizâm ed-Din Ahmed, age., s. 48; Konukçu, age., s. 54-74.

38 Çiğdem Kıranşan

seferlere de yollamıştı. Böylelikle Lakhnauti, kısa sürede İslami bir çehre almış ve

Tibet taraflarına yapılan akınlar için bir üs olarak kullanılmaya başlanmıştır.

1205 yılında Lakhnauti Kalaç Sultanlığını tesis eden Muhammed Bahtiyâr

Kalaç aynı zamanda büyük bir projeyi yürürlüğe sokabilmek için de bütün

gücüyle çalışmaktaydı. Sonunda Ganj’ın mansıbına yakın yerler ile Bengale arasındaki toprakları kolaylıkla ele geçirip Kamrup meselesini hallederek Ali isminde birinin rehberliğinde on bin atlıyla Merdankot üzerine yürüyerek24meşhur

Tibet seferini başlattı25.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın hareketini izlemekte olan Kamrup racası zorluğunu ileri sürerek bu seferden şimdilik vazgeçmesini ancak iyice

hazırlandıktan sonra böyle bir harekâtı başlatmasını tavsiye etmişti26. O zaman arzu edilirse kendisi de yardımcı olacaktı. Muhammed Bahtiyâr Kalaç,

Racanın teklifini dikkate almadan Brahmaputra sahilini takip etti. 15 gün

kadar yol aldıktan sonra dağlık ve engebeli araziye varıldı. Bütün bu

engeller Muhammed Bahtiyâr’ın azmini kırmıyor, aksine devam etmesi

yönünde onu kamçılıyordu. Seferin on altıncı günü Tibet düzlüklerine ulaşılmıştı. Kalaç ordusunun önünde uzanan verimli ovanın güzelliği girişilen harekâtta yaşanan sıkıntılara değecek gibi görünmekteydi. Onun için

askerin yorgun olmasına bakılmadan civardaki zirai alanlar tahrip edilerek

Kerem-Beten kalesine karşı taarruza geçildi.

Tibet’in ele geçirilmesi sürecinde ilk engel olan Kerem-Beten kalesi

50.000 kişilik büyük ve zengin bir şehri korumaktaydı. Ayrıca çok iyi ok-yay

kullanabilen zırhlı ve miğferli askerler tarafından korunmaktaydı. İlk çarpışmalar yapılacak fetihlerin ne kadar çetin şartlarda gerçekleşeceğini göstermeye

yetmişti. Her halde Kamprup racasına hak vermiş olmalı ki, Muhammed Bahtiyâr Kalaç ordusuna muhasarayı kaldırarak geri dönme emrini verdi. Ancak

bu ricat Kalaçlar için tam bir felakete dönüşecektir. Zira civardaki racalar Kalaçların geçeceği güzergâh üzerindeki bütün ikmal noktalarını tahrip etmişti.

Ona rağmen Muhammed Bahtiyâr Kalaç cebri yürüyüşle Brahmaputra vadisinden Merdankot köprüsüne doğru ilerledi.

24 Gandak’a karışan Bag-Mati Nehri kenarında yer alan Merdankot müstahkem bir mevki

olup suyu bol ve akıntılı nehir şehrin stratejik gücünü arttırmakta idi. Muhammed Mohar

Ali, age., s. 65 vd.

25 Cüzcânî, age., s. 426 vd; Nizâm ed-Din Ahmed, age., s. 49; Ebu’l Gazî Bahadır Han,

Şecere-î Terakime (Türkmenlerin Soy Kütüğü), çev. Z. Kargı Ölmez, Simurg Yayınları, Ankara

1996, s. 241.

26 Bu racanın Tibet taraflarını iyi bildiği anlaşılmaktadır. Esasen Tibet’le, özellikle Kerem-Beten ile at ticareti yaptığını kaynaklar bildirmektedir. Bkz., Cüzcânî, age., s. 429.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın Lakhnauti Hâkimiyeti 39

İlk günlerde normal seyreden geri çekiliş ot ve yiyecek sıkıntısının ortaya

çıkmasıyla tehlikeli bir hal almaya başladı. O arada Muhammed Bahtiyar’ın

adamları tarafından korunan Merdankot köprüsü burada görevli askerlerin

anlaşmazlığa düşerek Lakhnauti’ye çekilmesi sonucunda tahribata uğramış,

harap hale gelmişti. Bunun üzerine Muhammed Bahtiyâr Kalaç, sallar vasıtasıyla karşıya geçmek istedi. Ama çevredeki bütün ağaçlar yakılmış olduğundan tomruk bulmada büyük zorluklar yaşandı. Askerler civardaki bir mabet

kalıntısındaki keresteleri ayıklayarak nehrin kıyısına taşımaya çalıştıkları sırada Kamprup racası da bu vaziyetten istifade etmek üzere harekâta başladı.

Kalaçlar tekrar nehir boyunda toplanmak için çabalarken hazırlıklı oldukları

anlaşılan Hindular Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ı kuşatarak nehrin kıyısında

sıkıştırdılar. Askerin haklı olarak şikâyeti arttı. Hinduların ok yağmuru başlayınca çok geçmeden buna kurtuluş için bir şeylerin yapılması gerektiği yönünde homurtular da eklendi. Rastgele düşen oklarla yüzlerce Kalaç yaralanırken

bir o kadarı hayatını kaybetti.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın nehirle Hindular arasında sıkışıp kaldığı

bir sırada süvarilerden birisi kendini akıntısı fazla olan Kâmrûp Suyu’na attı.

Bu kişinin yüzerek karşıya geçmesi diğerlerine de cesaret verdi. Bunun üzerine

Kalaç Sultanı herkesin atıyla nehri geçmesini emretti. Ama bu hareket ordunun intiharı ile sonuçlandı. Zira akıntıya kapılan binlerce asker diğerlerinin

gözü önünde boğuldu. Arkadaşlarının yardımına koşanlar da aynı akıbete uğramaktan kurtulamadı. Kısa sürede nehrin üzeri Kalaç askerlerinin cesetleri ile

dolmuştu. Ancak iki yüz kişi karşı sahile ulaşabildi27.

Bu Türk kumandanını Tibet’e çeken şeyin ne olduğu bilinmemektedir.

Ayrıca bu kadar uzak bir ülkeye çok az geçit veren bir araziden gitmek istemesinin sebebi ne idi? Bu soruya mevcut bilgilerle tatmin edici bir cevap bulmak

mümkün olmuyor. Ama sonuçta o, bu maceradan her yönden yıpranmış bir

halde dönebildi28. Bu arada bitkin halde Lakhnauti’ye dönen Kalaçlar şehirde

umumi bir panik havası yarattı. Pek çok aile erkeklerini kaybetmekten dolayı

matem havasına büründü. Bu bağlamda Hindistan’da o zamana kadar hiçbir

Türk birliğinin bu kadar kayıp vermediği gözden kaçmamaktadır29.

27 Cüzcânî, age., s. 430 vd; Konukçu, age., s. 70 vd.

28 Kalaç ordusu, Kerem-Beten Kalesi önlerinde çok iyi ok kullanan, görünüşte Kalaçlar gibi

giyinen Hırıstiyan Türkler tarafından durdurulmuştur. Dönüş yolunda ise bir yandan tabii

afetler, öte yandan Kamprup Racasının taarruzları bu büyük teşebbüsü sonuçsuz bırakacaktır.

Bkz., Cüzcânî, age., s. 427, 430 vd; A. Z. V. Togan, “About the Campaign of the Indian Kalach-Turks against the Keraits of Mongolia in the Northern Tibet in the Years 1205-1206”,

Journal of the Pakistan Historical Society, C XII/3, ( July 1964), s. 187-194.

29 Cüzcânî, age., s. 430 vd.

40 Çiğdem Kıranşan

Tibet seferinden sonra karşılaşılan durum Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın

hayatında bir dönüm noktasıdır. Nitekim en güzide askerlerini ve beylerini kaybetmenin üzüntüsüyle Lakhnauti’de fazla kalmayan bu Kalaç beyi ülkenin

diğer büyük şehri olan Div-Kod’a geldi. Ancak burada da rahat edemedi.

Zira şehir gezintisi sırasında kimsenin yüzüne bakamaz olmuş, onu gören

kadın ve çocuklar eş ve babalarının ölümünden sorumlu tuttukları Bahtiyar’a

karşı nefretlerini açıkça belli etmekten çekinmemişlerdi. Sonunda utanç hissinin ağır basması ve yüreğindeki acının ağırlığıyla hastalanarak yatağa düştü.

Başına gelen bütün bu felaketlerin bir sebebi olduğuna inanıyordu ve talihinin

dönmesini Sultan Mu’izz ed-Din Muhammed’in başına gelen bir felâkete bağlamaktaydı. Gerçekten onun, dört ay kadar önce Damyak’ta öldürülmüş olduğu30

kendisine haber verilmemişti. Ama çevresine söylediklerinden Gazi İhtiyâr edDin Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın bunu hissettiği anlaşılıyor31. Neticede, o da

efendisi gibi 1206’da son nefesini verdi32.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın sıradan birisi olarak bu günkü Afganistan’ın Gur bölgesinde, Hilmend nehri boyunda başlayan hayatı Buhkot,

Bhivaliyi ve Bihar’da kazandığı başarılarla devam edecek Lakhnauti’nin

fethi ve İslam’ın bölgede yayılmaya başlamasıyla zirveye çıkacak, bir başka

deyişle o, çevresindeki emir ve melikleri, hatta hükümdarları kıskandıracak

bir şöhrete ulaşacaktır. Lakhnauti’yi kısa sürede imar ederek aynı zamanda

okul, cami ve mescidlerle süsleyen Kalaç Hükümdarı aynı zamanda pek çok

30 Bu olayın teferruatı için bkz., Cüzcânî, age., s. 403; Cöhce, age., s. 21.

31 Muhammed Bahtiyar Kalaç yüz yıllar sonra da unutulmamış, hafızalarda yaşamıştır. Nitekim XVIII. yüzyılda Ebu’l Gazi Bahadır Han O’nunla ilgili olarak “…Bihar adlı bir ülkedir.

Keşmir yakınındadır. Kutb ed-Din, Muhammed Bahtiyar’ı müfrezebaşı yapıp ona gönderdi.

Muhammed Bahtiyar Bihar yurdunu aldı. Bihar’ın doğusunda bir ülke vardı. Oranın büyük

şehrinin adı Lekmir idi. O şehrin doksan yaşında bir padişahı vardı. Dede ve babadan o

ülkenin padişahıydı. Gidip o ülkeyi aldı. Uzun yıllardan beri biriktirdiği hazinesi eline geçti.

Lekmir’in kuzey tarafında Lektuni adlı bir şehir vardı. Gidip onu da aldı ve kendi adına hutbe okutup, sikke bastırıp Lektuni şehrini başkenti yapıp oturdu. Kalaç halkından on bin kişi

onun yanında toplandılar. Uzun yıllar orada kaldı. Lektuni ile Tibetin arası atlı bir kişinin bir

(gece) yatıp ulaşacağı bir yerdir. Ama yüksek bir dağı var. Bir yolu var, bir atlı yürür, iki atlı

yanyana gelip yürüyemez. Muhammmed Bahtiyar on bin atlı ve otuz bin yaya ile o yoldan

geçip Tibet’i yağmalayıp geldi. Birkaç sonra vefat etti.” demektedir. Bkz., Ebu’l Gazî Bahadır

Han, age., s. 24.

32 Muhammed Bahtiyar Kalaç, utancından sarayından dışarı çıkamaz hale geldiği bir dönemde Ağustos sıcağı ve yaz yağmurunun Bihar yöresini kasıp kavurduğu bir sırada kendisinden

geçmiş vaziyetteyken Ali Merdan Kalaç adlı bir yakını tarafından hançerlenerek öldürülecektir. Bkz., Cüzcânî, age., s. 432; Nizâm ed-dîn Ahmed, age., s. 50.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın Lakhnauti Hâkimiyeti 41

Türk’ün özellikle de Kalaç’ın ailesi ile birlikte bölgeye gelip yerleşmesine

de imkan hazırlamıştır. Bunun sonucunda Sultan Kutb ed-Din Aybeg de

fethettiği yerleri İslam hukukuna uygun bir şekilde, kılıç hakkı olarak Muhammed Kalaç’a bırakmış buna dair bir berat göndererek onu aynı zamanda

bölgenin valiliğine de getirmiştir. Kendi kabilelerinden birisinin o zamana

kadar hiçbir Türk melikinin cesaret edemediği bir işe girişerek doğuda açtığı

bu “gaza uc”unda üst üste kazandığı başarıları duyan Kalaçlar akın akın onun

hizmetine koşarak etrafında toplandı. Bütün bunların sonucunda Lakhnauti,

kısa sürede İslami bir çehre kazanacak ve Tibet taraflarına yapılacak akınlar

için bir üs haline gelecektir ki bu da Muhammed Bahtiyar Kalaç’ı hayatına

mal olacak bir projeyi yürülüğe sokmaya teşvik edecektir.

KAYNAKÇA

Ansari, H. N., “Historical Geography of Bihar on the eve the Early

Turkish Invasions”, The Journal of the Bihar Research Society, C XLIX, Patna

1963.

Banerjee, A. C., “The Date of the Fall of Nadia”, Indian History Quartly,

C XII/1, 1936.

Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, çev. H. D. Yıldız, Türk

Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1981.

Blochmann, H., Contributions to the Geography and History of Bengal,

The Asiatic Society, Calcutta 1998.

Cöhce, S., Şemsi Melikleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elâzığ 1986.

El-Cüzcânî, Minhaceddin Osman b. Hüseyin Kâtip, Tabakât-ı Nâsırî,

C I, nşr. A.H. Habibi, Kabil 1963.

Dani, A. H., “The Conquest of Nudia”, Journal of Indian History, C

XLII/1, April 1964.

Devasahaya, T., The Pre-Mauryan History of Bihar, Benaras 1953.

Durak, N. “Afganistan’da Çingizli Hâkimiyetinin Tesisi”, İslam Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına-Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na Armağan, çev.

H. Alan vd., Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2008.

Ebu’l Gazî Bahadir Han, Şecere î Terakime (Türkmenlerin Soy Kütüğü),

çev. Z. Kargı Ölmez, Simurg Yayınları, Ankara 1996.

Es-Sihrîndî, Yahya İbn Ahmed, Tarih-i Mübârek Şâhî, çev. M. H. Husain, Calcutta 1931.

Esin, E., “Butan-ı Halaç”, Türkiyat Mecmuası, C XVII, 1972.

Dihlevî, E. H., Kıranü’s-Sa’deyn, çev. M. M. İsmail, Aligarh 1918.

Firişte, Muhammed Kāsım Hindûşâh-ı Esterâbâdî, Tarih-i Firişte, Calcutta 1832.

Nizâmî, H., ‘Tâcü’l-Measir’, The History of India as Told by its own Historians: The Muhammedan Period, C II, çev. Elliot-Dowson, London 1867.

Hondmir, Habibü’s-Siyer fi Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, C III, çev. M. Debir

Siyâkî, Ez İntişarat-ı Kütübhaneyi Hayyam, Tahran 1954.

44 Çiğdem Kıranşan

Istakhri, Ebu İshak b. El-Kerhi el, Kitâbu Mesalik ve’l-Memalik, çev. M.

J. de Goeje, In Bibloetheca Geographorum Arabicorum, Leiden 1927.

İbn Havkal, Muhammed b., Suretü’l-‘Arz, çev. M. J. de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum, Leiden 1873.

İsemî, Al Mahdi Husain, The Fütuh-us-Salâtin or the Shahnama of Medieval India of Isami, çev. A. M. Hüsain, Educational Press, Agra 1938.

Konukçu, E., Kalaç Sultanlığı, Basılmamış Doçentlik Tezi, Erzurum

1977.

____, “Dehli Türk Sultanlığı Hizmetindeki Kalaç Beyleri”, Atatürk

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, VI, Erzurum 1976.

Köprülü, M. F., “Halaç”, İslam Ansiklopedisi, C V/1, MEB Yayınları, İstanbul 1950.

Lal, K. S., History of the Khaljis, Asia Publishing House, London 1967.

Mahajan, V. D., The Sultanate Of Delhi, S. Chand & Co, Delhi 1970.

Muhammed M. A., History of the Muslims of Bengal IA; Muslım Rule in

Bengal (600 1170/1203-1757), Imam Muhammad ibn Saʼūd Islamic University, Riyadh 1985.

Ahmed, M. A., Political History and Institutions of the Early Turkish Empire of Delhi, M. Ashraf, Lahor Unknown 1949.

Ahmed, Nizâm Ed-din, Tabakat-ı Ekberî, Calcutta 1931.

Ögel, B., Türk Mitolojisi, C I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara

1989.

Reşîd Ed-dîn Fazlullah, Câmiü’t-Tevârîh, C II/4, çev. A. Ateş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1957.

Frye, R. – Sayılı, A., “Selçuklular’dan Evvel Orta Şarkta Türkler”, Belleten, C X/37, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ocak 1946.

Smith, V., The Early History of India from 600 B.C. to the Muhammadan

Conquest, Claredon Press, Oxford 1904.

Togan, A. Z. V., Reşideddin Oğuznamesi; Tercüme ve Tahlili, Enderun

Kitapevi, İstanbul 1972.

Muhammed Bahtiyâr Kalaç’ın Lakhnauti Hâkimiyeti 45

____, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitapevi İstanbul 1981.

____, “About the Campaign of the Indian Kalach-Turks against the

Keraits of Mongolia in the Northern Tibet in the Years 1205-1206”, Journal

of the Pakistan Historical Society, C XII/3, ( July 1964).

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları

Neslihan DURAK*

IX. yüzyılın ilk yarısından itibaren İslâm coğrafyacıları ve tarihçilerinin

eserlerinde adları farklı şekillerde telaffuz edilen Kalaçlar1

ilk dönemlerde

Gazne, Gur, Harezmşah ve Dehli2

Türk Sultanlığı’nın yaya ve atlı birliklerinde görev almış olup daha sonraları kendi soylarının adı ile devletler kurmuş Türk boylarından biridir3

. Gurlular döneminden itibaren Hindistan’daki nüfuzları gün geçtikçe artan Kalaçlar, XIII. yüzyılın başlarında başkent

Dehli olmak üzere Kuzey Hindistan’da tesis edilen Dehli Türk Sultanlığının idaresini üstlenmiş olan Kutbîler (1206-1211), Şemsîler (1211-1266)

ve Balabanlıların (1266-1290) hizmetinde görev almışlardır. Ancak Sultan

Balaban’ın (1266-1287) ölümünü müteakip tahta muktedir olmayan kişilerin geçmesi üzerine Dehli Türk Sultanlığı’nda bir kısım karışıklıkların baş

göstermesi Kalaçların iktidar olmasına zemin hazırlamıştır. Nitekim Arız-ı

1 Konu ile ilgili bilgi veren kaynaklarda Kalaçların adı Halaciyye, Halacî, Hallaj, Halaç, Halac,

Halas, Gılci gibi daha pekçok şekilde geçmektedir. Geniş bilgi için bkz., Kaşgarlı Mahmud,

Divanü lugati’t-Türk Tercümesi, C III, (çev. B. Atalay), Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara 1941,

s.415; Hudud al-Alam “The Regions of the World” A Persian Geography 372A.H-982A.D., (İng.

çev. Minorsky), (with the Preface V.V. Barthold), Oxford Printed At The Universty Pres,

London 1937, s. 23, 128, 379.

2 Saha ile ilgili en eski kaynaklarda şehrin orijinal adı “Dehli” olarak geçmektedir. Ancak

bu coğrafyada İngiliz hâkimiyetinin tesisini müteakip şehir İngilizce transkripsiyona uygun

olarak “Delhi” şeklinde ifade edilerek bu şekilde kullanımı yaygınlaşmıştır.

3 Gurlular döneminden itibaren Hindistan’da sayıları ve güçleri hızla artan Kalaçlar, Hindistan’da Laknauti (1202-1227), Dehli (1290-1320) ve Malva’da (1436-1531) üç defa hâkimiyet kurmuşlardır. Bkz., E. Konukçu, Kalaç Sultanlığı, Erzurum 1977, s. 1 vd; M. F. Köprülü,

“Halaç”, İslam Ansiklopedisi, C VI, MEB Yayınları, İstanbul 1992, s. 109 vd; E. Esin, “Butan-ı

Halaç”, Türkiyat Mecmuası, C XVII, İstanbul 1972, s. 25 vd.

* Prof. Dr. İnönü Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Malatya/TÜRKİYE,

[email protected], ORCID: 0000-0003-0672-5128

DOI: 10.37879/9789751751003.2022.3

48 Neslihan Durak

Memalik olarak görev yapan Melik Firûz Kalaç’ın (1290-1296), 1290 yılında Celâleddin unvanını alarak tahtın idaresini ele geçirmesiyle birlikte tabii

olarak Kalaçlar, Dehli Türk Sultanlığı’nı ele geçirmişlerdir4

.

Kalaçların iktidarı döneminde (1290-1320) son derece güçlenen ve en

geniş sınırlarına ulaşan Dehli Türk Sultanlığı’nın hâkimiyeti kuzeyde Pencab, Sind ve Ganj boylarından başlayıp Malva, Gücerat, Dekken ve Güney

Hindistan’a kadar yayılmaktaydı. Bahse konu dönemde altın çağını yaşayan

Sultanlığın komşuları doğuda Bengal Hâkimiyeti, güneyde Hindu Racaları, kuzeybatıda İlhanlılar,5

kuzeyde ise Çağataylılardı6

. Aynı zamanda Hin4 Dehli Kalaçlarının kurucusu ve ilk hükümdarı olan Celâleddin Firûz Şah, Yuğruş adlı

bir Kalaç kumandanının oğludur. Bkz., Muhammed Kasım Firişte, History of the Rise of The

Mahomedan Power in India Tıll The YearAD1612, C I, (İng. çev. John Brıgs), Royal Asiatic Society, London 1829, s. 285 vd; K.S. Lal, History of the Khaljis, Asia Publishing House, London

1967, s. 15vd; E. Konukçu, “Halaciler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı

Yayınları, C XV, İstanbul 1997, s. 227; Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, C I, Türk Tarih

Kurumu Basımevi, Ankara 1990, s. 300.

5 Esasen Çingiz Han döneminde başlayan batı keşif seferleri daha sonra Ögedey Kağan döneminde de devam ettirilmişti. Ancak ele geçirilen bölgelerin idari statülerine dair belirsizlik

mevcuttu. [N. Durak, “İlhanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar Geçen Sürede Azerbaycan’da

Moğollar”, Ortak Türk Geçmişinden Ortak Türk Geleceğine V. Uluslararası Folklor Sempozyumu,

(17-19 Ekim 2007), Bakı 2007, s. 410vd; A. Yuvalı, İlhanlılar Tarihi-I- Kuruluş Devri, Erciyes

Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1994, s. 53vd.] Nitekim Çingizli tahtına Möngke’nin atanması münasebetiyle toplanan kurultayda ülkenin geleceğine dair kararlar alınırken Hülagü

de batıdaki toprakların sevk ve idaresi ile görevlendirilirken ileride İlhanlılar adı ile anılacak

olan devletin temelleri de atılmıştır. [Bkz., Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa,

(çev. M. Öztürk), TC. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999, s. 223vd; W.W. Rockhill,

The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World 1253-55, Printed for the

Hakluyt Society, London 1900, s. 222vd; A. Temir, “Moğol (Veya Türk-Moğol) Hanlığı”,

Türkler Ansiklopedisi, C VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 421.] XIII. yüzyılın ortalarından itibaren tesis edilen İlhanlılar, yüzyılı aşkın bir süre kurulduğu coğrafyada önemli

roller üstlenmiştir. Çingizlilerin bu koluna zaman içinde Meraga, Tebriz ve Sultaniye şehirleri

başkentlik yaparken sınırları genel hatları itibarıyla batıda Fırat Nehrinden, doğuda Ceyhun

Nehrine kadar uzanmıştır. Bu dönemde sınır komşuları olan Türkiye Selçukluları, Gürcü, Ermeni Krallığı ile Kert Hâkimiyeti üzerinde söz sahibi olmalarına bakılırsa İlhanlıların bahse

konu dönemde son derece önemli bir siyasi güce sahip oldukları dikkati çekmektedir. Bkz.,

Bertold Spuler, İran Moğolları, (çev. C. Köprülü), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987,

s. 44 vd.

6 Kaşgar, Maveraünnehr, Yedi Su Bölgesi ve Çungarya’nın büyük bir kısmı Çingiz Han’ın

oğlu Çağatay’ın idaresine verilmişti. Hanlığın gerçek kurucusu Çağatay’ın torunlarından

Algu idi. O, Çingizli hanlıkları arasındaki iç mücadelelerden istifade ederek Harezm, Batı

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları 49

distan’ın zenginliklerine açılan kapıların da sahibi olan Kalaçlar, iktidarları

boyunca zaman zaman İlhanlı ve özellikle de Çağataylıların istilaları yüzünden ciddi sıkıntılar yaşamıştır7

. Esasen Firuz Şah Kalaç, daha Balabanlıların hizmetindeyken Dehli Türk Sultanlığı’na yönelik Moğolların ne kadar

büyük bir tehdit ve tehlike teşkil ettiklerine bizzat şahit olmuştu. O sebeple

Firuz Şah, başa geçtikten sonra ilk iş olarak Kandahar vasıtasıyla İlhanlılar, Kabil ve Gazne vasıtasıyla ise Çağataylılar ile komşu oldukları sınırlarda

özel savunma hatları oluşturmuştu. Bununla birlikte özellikle Hindistan’ın

giriş kapısı konumunda olan ve geçmişten beri pek çok istilaya maruz kalan

Pencab’ı Moğol tehlikesinden korumak için amcası Melik Hüseyin’i bölgenin idaresi ile görevlendirmişti. Dolayısıyla büyük yetkilerle donatılarak

bölgenin idaresini üstlenen Melik Hüseyin, kuzeyden gelen istilacılara engel

olmak için ülkenin giriş kapısı konumunda olan bir kısım noktalarda savunma hatları oluşturmuştu. Ancak gerek Firuz Şah döneminde gerekse daha

sonraki dönemlerde sınır boyunca alınan bütün güvenlik tedbirlerine rağmen Moğollar, Kalaç topraklarına akın düzenlemekten vazgeçmemişlerdir8

.

Nitekim alınan önlemlerden kısa bir süre sonra yani Aralık 1291’de İlhanlı Hükümdarı Geyhatu’nun (1291-1295) emriyle Dehli Türk Sultanlığı’na9

yönelik bir ordunun sevkedildiği görülmektedir. İlk İlhanlı hükümdarı

Hülegü’nün ailesinden olduğu rivayet edilen Abdullah Han’ın komutasındaki yaklaşık elli bin kişilik bu ordu, alınan bütün önlemlere rağmen Kandahar sınırından girerek Sind’den Multan’a doğru ilerleyerek Sunam civarında

karargâhını kurmayı başarmıştı10. Bunu haber alan Firûz Şah Kalaç bizzat

Türkistan ve Afganistan’ı ele geçirdi. Bkz., Mustafa Kafalı, Çağatay Hanlığı (1227-1345),

Berikan Yayınevi, Ankara 2005, s. 34 vd.

7 Esasen Moğolların bu coğrafyayı keşifleri Çingiz Han dönemine dayanmaktadır. Çingiz

Han’ın Ceyhun Nehrini geçmesini müteakip bugünkü Afganistan ve çevresine inen Moğol gurupları zaman zaman Sind ve Pencab bölgelerine akınlar düzenledikleri bilinmektedir.

Geniş bilgi için bkz., Neslihan Durak, “Afganistan’da Çingizli Hâkimiyetinin Tesisi”, İslam

Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na Armağan, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2007, s. 253 vd.

8 Neslihan Durak, Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara 2000, s.107 vd.

9 Gur meliklerinden Kutbeddin Aybek’in Kuzey Hindistan’ın önemli bir kısmını fethetmesini müteakip tesis edilen Dehli Türk Sultanlığı (1206-1440) bahse konu dönemde Kalaç Türklerinin yönetimi altında en parlak dönemini yaşamaktaydı. Özellikle Alaaddin Muhammed

Kalaç döneminde Hindistan’ın önemli bir kısmı bu Sultanlığın hâkimiyeti altına girmiştir.

10 B. S. Nijjar, Panjab Under The Sultans (1000-1526), Sterling Publishers, Delhi 1968, s. 47.

50 Neslihan Durak

kendisinin komuta ettiği Kalaç birlikleri ile derhal bölgeye yönelmiştir. Beklemedikleri bir anda Kalaç ordusuyla karşılaşan Moğol birlikleri tabii olarak

hücum konumundan savunma konumuna geçtikleri bu savaşta yenilgiye uğramıştır11. Savaş sırasında büyük kayıplar veren Abdullah Han barış talebinde bulunurken savaşı daha fazla uzatıp askerinin zayiat vermesini göze

alamayan Firûz Şah Kalaç da onun bu talebini kabul etmiştir. Barış şartlarını

konuşmak üzere iki taraf bir araya geldiğinde Firuz Şah, Abdullah Han’ı

mevkiine yakışır bir hüsnü kabul ile karşılayıp misafir etmişti12. Anlaşma

yapıldıktan sonra Abdullah Han kuvvetleri ile bölgeyi terk ederken onunla

birlikte gelen Algu Han idaresindeki Moğolların bir kısmı kuzeye dönmek

istemediklerini belirtip bundan sonra uygun görüldüğü takdirde Kalaçların

hizmetinde kalmayı talep etmişlerdir13. Moğolların bu talebini memnuniyetle karşılayan Celaleddin Firûz Şah, onların Dehli yakınlarındaki Gıyaspur

şehrine yerleştirilmelerini emretmiş olup nitekim daha sonraları bu bölge

Moğolların yaşadığı şehir manasına Moğolpura adı ile anılacaktır. Ancak

yerleşme talebinde bulunan Moğollardan bir kısmı iklime uyum gösteremediği için hastalanmaya başlayınca geri dönmek zorunda kalmıştır. Bununla

birlikte herhangi bir sıkıntı yaşamayanlar ise yerleştikten kısa bir süre sonra

İslamiyeti de kabul ederek coğrafyayla bütünleşmişlerdir14.

Bu arada kısa sürede Kalaç Sultanı’nın güvenini kazanan Algu Han,

Firûz Şah tarafından meliklik mertebesine tayin edilirken önemli görevler

üstlenmeye başlamış, hatta Kalaç Sultanının damadı olacak kadar da itibar

kazanmıştı15. Fakat Dehli Türk Sultanlığında tam manasıyla sükûnetin sağlandığı bu dönemde Celaleddin Firûz Şah’ın yeğeni ve aynı zamanda damadı olan Alaaddin Muhammed (1296-1316) amcasının tahtına göz dikmiştir.

11 T.W. Haig, “The Khalji Dynasty and the First Conquest of the Deccan”, The Cambridge

History of India, C III, Delhi 1958, s. 95; Firişte, altı gün süren bu savaşın “Beiram” denilen

küçük bir nehrin kenarında olduğunu belirtmekle birlikte bu kelimenin hatalı çevrildiği düşünülmektedir. Bkz., Firişte, age., s.502.

12 Ziyaeddin Baranî, Tarih-i Firuz Şahî, The History of India, as Told By Its Own Historians,

C. III, (nşr. Elliot-Dowson), Lucknow, s. 147; K.S. Lal, age., s. 30.

13 Spuler, age., s.199vd; Durak, age., s.109vd; Bir kısım alimler Dehli Türk Sultanlığının

himayesi altına giren Algu Han’ın adamlarının sayısının kırk bin atlı olduğunu belirtmektedirler. Bkz., H. Beveridge, A Comprehensive History of India, Civil, Military, and Social, C I,

London 1858, s. 78.

14 Firişte, age., s. 303; K.S. Lal, s. 31.

15 Ziyaeddin Baranî, age., s. 148; A. L. Srivastava, The Sultanate of Delhi, Bharatiya Vidya

Bhavan, Bombay 1960, s. 149.

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları 51

Bu sırada Dehli Türk Sultanlığı’na bağlı olan Karra ve Eved(Udh) vilayetlerinin valisi olarak güneyde çok başarılı seferler yapan Alaaddin Muhammed,

hedefine ulaşmak için amcasına 19 Temmuz 1296’da bir suikast düzenleyerek öldürtmüştür. Bu hadiseyi müteakiben yaklaşık beş ay süren taht karışıklıklarından sonra güçlü bir şekilde Dehli’ye giren Alaaddin Muhammed,

20 Ekim 1296’da Dehli Türk Sultanı olmayı başarmıştır16. Onun tahta geçişi

sırasında hükümdar ailesine mensup kişiler tevkif edilirken muhalif olabilecek pek çok kişi de öldürülmek suretiyle meliklerin itaati tesis edilmişti. Bu

arada Algu Han da taht değişikliği sırasında yaşananlardan nasibini almıştır.

Olayların ilk zuhur ettiği sırada gözlerine mil çekilmek suretiyle cezalandırılan Algu Han, daha sonra bizzat Alaaddin Muhammed’in emriyle öldürülerek varlığına son verilmiştir.17.

Sultan Alaaddin Muhammed Kalaç, tahta çıkarken pek çok kanlı hadise ile adından söz ettirmiş olmakla birlikte daha sonraki icraatlarıyla Dehli

Türk Sultanlığının en önde gelen hükümdarlarından biri olmayı başarmıştır.18 Hükümdarlığı döneminde yapmış olduğu ıslahat hareketleri ile tanınan ve Güney Hindistan’a yaptığı başarılı seferler ile hâkimiyet sınırlarını

genişleten Alaaddin Muhammed Kalaç’ı en çok meşgul eden hadiselerden

biri Moğol istilaları olmuştur. Onun döneminde sık sık tekrar eden Moğol

akınlarının tamamının Çağataylı kolu tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu dönemde Asya’da geniş topraklara yayılarak Altınorda, İlhanlı,

Kubilay ve Çağataylılar adıyla anılan Moğol hanlıkları, bir yandan yeni ülkeler ele geçirmek üzere seferler düzenlerken bir yandan da kendi aralarında

sık sık19 sınır mücadelesi yaşamaktaydılar.

16 Alâeddin Muhammed Şah, Dehli Türk Sultanlarından Kutbeddin Aybeg, Şemseddin

İltutmuş ve Gıyaseddin Balaban gibi büyük sultanlar arasında zikredilmektedir. O, beş yıl

süren başarılı bir askeri harekâttan sonra Gücerat, Renthembur, Çitor, Mandu, Sivana ve Calor’u Dehli Türk Sultanlığı topraklarına katmıştır. Aynı şekilde Güney Hindistan’da Deogir

(Devletabad), Telingana, Dvarasamudra ve Madura gibi vilayetler, Dehli Türk Sultanlığının

üstünlüğünü kabul ederek vergiye bağlanmışlardır. Bkz., Emir Hüsrev Dihlevî, “Tarih-i Alai

(Hazainü’l Fütuh)”, The History of India, as Told By Its Own Historians, C III, (çev. ElliotDowson), Lucknow, s. 69vd; E. Konukçu, agm., s. 228.

17 Celâleddin Firûzşah’ın hanımı Melike-i Cihân, Multan’daki veliahd Erkli Han’ı çağıracağı

yerde Celâleddin’in diğer oğlu İbrahim’i Rükneddin unvanı ile tahta çıkarttı. Bu sırada Erkli

Han da Multan’dan Dehli’ye doğru hareket etmişti. Bkz., E. Konukçu, agm., s.227; N. Durak,

age., s. 111; T.W. Haig, age., s.99.

18 I.H. Qureshi, The Administration of the Sultanate of Delhi, Karachi 1958, s. 29vd; U.N.Day,

Some Aspects of Medieval Indian History, New Delhi 1971, s.91 vd.

19 Başlangıçta Büyük Moğol İmparatorluğu bünyesinde faaliyetlerini sürdüren Çingizoğul-

52 Neslihan Durak

Hâkim olduğu konum itibarıyla güneyde Kalaçlar ile komşu olan Çağataylıların sınırları doğuda Kubilay, kuzeyde Altınorda, batıda İlhanlı Hanlığı

ile kuşatılmış olup, siyasi ve iktisadi bakımdan diğer hanlıkların hepsinden

daha zayıftı. O sebeple Çağataylıların Kubilay, İlhanlı, Altınorda ve Ögedey

oğulları ile yaptığı mücadelelerde sınırlarını genişletmesi mümkün olmadığı

gibi zaman zaman kendi topraklarını bile kaybetme tehlikesiyle karşı karşıyaydı20. Bu arada İlhanlılara tabi olarak Batı Afganistan’da hâkimiyetlerini tesis etmiş olan Kertlerin bölgede tesis ettikleri güçlü yapılarıyla gün

geçtikçe daha da sıkışan Çağataylılar, Doğu Afganistan’a doğru çekilmek

zorunda kalmışlardı21. Dolayısıyla Çağataylıların siyasi ve iktisadi bakımdan

güçlenebilecekleri ve diğer hanlıklara karşı daha dirençli olmaları için faaliyet gösterebilecekleri tek alan güneydeki zengin topraklardı22.

Bu dönemde Çağataylı hükümdarı olan Duva Han (1277-1307), söz

konusu emellerini gerçekleştirmek üzere 1297’de Kadar Han komutasındaki yüz bin kişiden müteşekkil bir orduyu güneye doğru sevk etti23. Süratle Celam, Cenab, Ravi ve Beas’ı geçen Moğol birlikleri, yolları üzerindeki

büyük çoğunluğu Gakharlara ait olan köyleri yakıp yıkmışlardı. Bu sırada

istilacıların Lahor önlerine geldiğini haber alan Alaaddin Muhammed Şah,

şehrin valisine destek vermek amacıyla Uluğ Han ve Zafer Han adlı kumandanlarını yolladı24. Şubat 1298’de Kadar Han’ın ordusu ile Caranmancur

(Cullandar) mevkiinde karşılaşan Kalaç kuvvetleri arasında yaşanan şiddetli

bir savaşın sonucunda Moğollardan yaklaşık yirmi bin kişi hayatını kaybederken geriye kalanı ise perişan bir şekilde Sadlec Nehri taraflarından geri

çekilmek zorunda kaldılar. Bu savaşta büyük zayiatlar veren Moğollardan

çok sayıda esir de ele geçirilmişti25. Moğol komutanı Kadar Han’ın akıbeti

ları XIII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren müstakil hareket etmeye başlamışlardır. Bunun

üzerine ortaya çıkan hanlıkların kısa bir süre sonra güç ve iktidarlarını genişletme mücadelesine girdikleri görülmektedir. Ancak bu hanlıklar arasında hâkim olduğu coğrafi konum itibarıyla en zayıf olanı Çağataylı kolu olduğu için tabii olarak zamanla diğer hanlıklar karşısında

zayıf düşmüş ve gücünü arttırmak için yönünü güneye çevirmek zorunda kalmıştır.

20 M. Baron C. D’ohsson, Moğol Tarihi, (çev. E. Kalan-Q.Şükürov), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 256 vd; M. Kafalı, age., s. 98vd.

21 R. Grousset, Bozkır İmparatorluğu, (çev. R. Uzmen), İstanbul 1980, s. 324.

22 J.P. Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (çev. A. Kazancıgil-A. Bereket), Ötüken Yayınları,

İstanbul 2001, s. 422.

23 E. Konukçu, Kalaç Sultanlığı, Erzurum 1977, s. 161; K.S. Lal, age., s. 131.

24 N. Durak, age., s. 112; B. S. Nijjar, age., s. 49.

25 Emir Hüsrev Dihlevi, age., s.70; Firişte, age., 326.

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları 53

bilinememekle birlikte kaçtığı tahmin edilmektedir26. Kalaç komutanı Uluğ

Han, Moğollar karşısında gösterdiği başarının gururuyla Sultan Kalaç’ın

huzuruna çıktığında övgü ve takdirle karşılandığı gibi onun bu başarısını

kutlamak için bir de eğlence tertip edilmişti27.

Bu yenilgiden sonra Hindistan seferlerine bir süre ara veren Çağataylılar, 1299 yılında yeniden harekete geçtiler. Saldı (Saldai) Noyan ile kaynaklarda adı belirtilmeyen kardeşinin komutasındaki Çağatay birlikleri Bolan

Geçidini aştıktan sonra Sivistan civarını istilaya başladı. Bunun üzerine Alaaddin Muhammed Şah, o sırada Gücerat seferi ile meşgul olan Uluğ Han ve

Zafer Han’a haber yollayarak hiç zaman kaybetmeden Sivistan’a hareket etmelerini emretti28. Moğollar karşısında tecrübeli olan bu Kalaç komutanları

Sivistan’a ulaşır ulaşmaz derhal hücuma geçtiler29. Birliklerinin yok olmayla

karşı karşıya kaldığını gören Saldı Noyan, geri çekilme emrini vermişse de

artık çok geçti. Kalaç komutanları tarafından çember içine alınan Çağataylıların önemli bir kısmı hayatını kaybederken Saldı Noyan başta olmak üzere

askerlerin büyük bir kısmı ile kadın ve çocuklar ise esir alınarak Dehli’ye

yollanmıştır30. Böylece Çağataylıların bir kez daha büyük zayiatlar vererek

mağlubiyete uğramaları onları psikolojik olarak çökertirken Alaaddin Muhammed Şah’ın itibarının artmasını sağlamıştır.

Yaşanan bu iki büyük yenilgiye rağmen Hindistan’a yönelik umudunu

kaybetmeyen Duva Han, Çağataylı ordularının arka arkaya başarısızlığa

uğraması karşısında hiddete kapılırken yeni bir seferin de emrini vermişti.

Neticede aynı yıl Duva Han’ın oğlu ve aynı zamanda Doğu Afganistan’da

Gazne ve Kabil emiri olan Kutluğ Hoca’nın komutasındaki iki yüz bin kişilik Çağataylı askeri, daha da iyi hazırlanarak Pencab’a doğru hareket etti31.

Bu defa bölgeyi istila etmekten ziyade zapt etmeyi hedefleyen Kutluğ Hoca,

Multan, Lahor ve Dipalpur gibi sınır şehirlerini kolay bir şekilde ele geçirdikten sonra Samana Kalesi üzerinden Dehli’ye doğru yöneldi32. Kutluğ

Hoca’nın asıl amacı başkent Dehli’yi ele geçirmekti. Bu sırada Çağataylı ordusunun kalabalık olduğunu gören yol üzerinde bulunan ahali, paniğe kapı26 E. Konukçu, age., s. 162; K. S. Lal, age., s. 132.

27 Emir Hüsrev Dihlevi, age., s. 71.

28 E. Konukçu, age., s.163; K. S. Lal, age., s. 133.

29 Firişte, age., s. 329.

30 Ziyaeddin Baranî, age., s. 165; E. Konukçu, age., s. 163.

31 Y.H. Bayur, age., s. 308; J.P. Roux, age., s. 422.

32 Firişte, age., s. 330; N. Durak, age., s. 113; T. W. Haig, age., s. 102.

54 Neslihan Durak

larak Dehli’ye doğru kaçmaya başlamıştı. Böylece Kutluğ Hoca, Çağataylı

komutanları arasında hiçbir engel ile karşılaşmadan Dehli’ye kadar yaklaşmayı başaran tek komutan olarak tarihe geçmiştir.33.

Çağataylı birliklerinin Dehli Türk Sultanlığı’nda hızlı bir şekilde ilerlemesi karşısında endişeye kapılan Alaaddin Muhammed Şah, savunma

esasları ile ilgili kararlar almak üzere derhal bir harp meclisi kurulmasını

emretmişti. Mecliste alınan kararlar doğrultusunda düşmanı Dehli dışında

karşılamak gerektiği kanaati ile hazırlıklar başlatıldı. Gerekli hazırlıklar tamamlandıktan sonra Cemne Nehri kenarında Kili adı verilen bölgede savaş

nizamı alan Alaaddin Muhammed Kalaç, ordusunu üçe ayırdı34. Bedaun kapısında toplam üç yüz bin atlı, iki bin yedi yüz fil ile toplanan Sultan Kalaç’a

on iki bin gönüllü asker de destek olmuştu35. Merkez ordunun kumandasını

bizzat Sultan ile Nusret Han’ın yapması kararlaştırılırken sağ kolun kumandanlığına Zafer Han, sol kolunkine ise Uluğ Han tayin edilmişti. Bununla

birlikte arazinin belli yerlerine bir kısım savunma engelleri oluşturulmuştu.

Alınan bütün tedbirlere rağmen Çağataylı kuvvetlerinin Dehli’ye girme ihtimaline karşı da şehirde savunma düzeni oluşturulurken buranın düzen ve

savunması işleri ile şehrin kutvali görevlendirildi. Çağatay ordusunun savaş

nizamı incelendiğinde ise merkezinde Kutluğ Hoca, sol kolunda Haclak, sağ

kolunda ise Timur Buğra orduya kumandanlık etmekte idi. Taragay, İsakilba Kiçya ve Utna gibi komutanlar da Moğolların destek kuvvetlerini teşkil

etmekteydi36.

Neticede Haclak komutasındaki Çağatay kuvvetlerinin Zafer Han’a

saldırması ile savaş başlamıştır. Uluğ ve Nusret Han’ın Zafer Han’a desteği

ile çember içine alınan Çağataylı kumandan sıkıştırıldığının farkına vararak

Kutluğ Hoca’dan destek istemişti. Ancak bu sırada Alaaddin Muhammed

Şah, Kutluğ Hoca’ya saldırarak onu da savaşa mecbur etmesiyle Çağataylı askerleri birbirlerini destekleyemez hale geldi. Savaşın bütün şiddetiyle

devam ettiği bir sırada Alaaddin Muhammed Şah’ın her Çağatay askerinin

başı için belli bir miktarda altın tenke vereceğini vaad etmesi Kalaç askerlerini iyice şevke getirmişti37.

33 Ziyaeddin Baranî, age., s. 166 vd; H. Beveridge, age., s. 79.

34 E. Konukçu, age., s. 164; A. L. Srivastava, age., s. 174.

35 Firişte, age., s. 330 vd.

36 E. Konukçu, age., s. 165.

37 N. Durak, age., s. 115; K.S. Lal, age., s. 139.

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları 55

Bu arada Zafer Han’ın hayatını kaybetmesi üzerine öfkelenen Alaaddin

Muhammed Şah, Kalaçlar üzerine umumi bir taarruz emri verdi38. Zafer

Han’ın ölümü Kalaç askerlerini daha çok hırslandırırken Timur ve Haclak’ın

kuvvetleri yerlerini muhafaza edemeyerek bozgun alametleri göstermeye

başladılar. Diğer tarafta Siri düzlüğünde bir anda beş bin kişi kaybeden Kutluğ Hoca ise ricat emri vererek durumunu düzeltmek istediyse de bir türlü

toparlanamayan Çağataylı ordusu savaşmaktan vazgeçerek Pencab istikametinde çekilmeye başladı. Bir daha savaşmaya cesaret edemeyen Kalaç kuvvetleri ise geri çekilen Moğol birliklerini uzaktan takip ederek Sind bölgesinden

tamamen çekilmelerini sağladılar39. Yaklaşık iki ay süren savaşın sonuçları

tam olarak bilinmemekle birlikte Kutluğ Hoca’nın Pencab’da ele geçirdiği

ganimetlerle birlikte Gazne’ye dönmesi tek tesellisi olurken onun bölgeden

ayrılışı Dehli’de büyük bir zafer sevincinin yaşanmasına vesile olmuştur40.

Çağataylıların arka arkaya uğradıkları bu mağlubiyetler esasında onları

yıpratmakla birlikte Duva Han, bu seferleri sürdürmekte kararlıydı. O sebeple Dehli Türk Sultanlığı’ndaki gelişmeleri yakından takip etmekteydi.

Nitekim 1302 yılının sonlarına doğru Alaaddin Muhammed Kalaç’ın Bengale ve Dekken bölgesine yönelik seferlere çıkmasını fırsat bilerek bölgeye

yeni bir Çağatay ordusu sevk edildi. Taragay komutasındaki yüz yirmi bin

kişilik Çağatay ordusu, 1303 yılının başlarında bir kez daha Dehli’ye doğru yola koyulmuştu41. Bunun üzerine Dekken seferini yarım bırakarak geri

dönmek zorunda kalan Alaaddin Muhammed Kalaç, Dehli’ye gelerek derhal

hazırlıklara başladı42.

Çağataylı ordusunun Pencab’ı yağmaladıktan sonra çok kan dökerek

Dehli önlerine kadar gelmesi sultanı bir kez daha endişelendirmişti. Üstelik Moğol komutanı Taragay bir yandan şehri kuşatırken öte yandan da

Bihar taraflarından gelmekte olan Melik Cevan ve Melik Çahşu’yu tuzağa

düşürerek öldürtmeyi başarmıştı. Yaşanan bu hadiselerin yanı sıra bölgenin

önemli buğday depolarının da Taragay’ın eline geçmesi üzerine Dehli’de

kıtlık başgöstermişti. Nihayet Siri düzlüğünde karşı karşıya gelen iki ordu

38 Bir kısım kaynaklara göre Alaaddin Muhammed Kalaç, Zafer Han’ı kendine rakip olarak

görmekteydi. Bu sebeple savaş sırasında Onu yalnız bırakarak ölümüne sebep olmuştur. Bkz;

K.S. Lal, age., s. 137.

39 E. Konukçu, age., s. 167.

40 Ziyaeddin Baranî, age., s. 168.

41 Firişte, age., s.354; W Haig, age., s. 109.

42 N. Durak, age., s.116; K. S. Lal, age., s. 140.

56 Neslihan Durak

yaklaşık bir ay boyunca savaşmışlarsa da Çağataylı birlikleri şehri ele geçirmeyi yine başaramamışlardı43. Moğol askerlerinden çok az bir kısmı Dehli’ye

girmeyi başarmışsa da şehirdeki Kalaç birliklerinin attıkları oklarla onlar da

imha edilmişlerdi. Savaş uzadığı için Çağatay ordusunda çözülmeler başlarken Kalaçlar da bir an önce sonlandırmak istemekteydi44. Nitekim Dehli’de

bezginliğin hat safhaya çıktığı bir sırada Çağatay Hanlığında çıkan iç karışıklıklar dolayısıyla Taragay, birdenbire muhasarayı kaldırarak ülkesine geri

dönmüştür45.

Kuzeydeki varlıklarını ancak güneyden beslenebilirlerse güçleneceklerinin bilincinde olan Çağataylılar, Kuzey Hindistan’ı ele geçirmek için her

fırsatta bölgeye yönelmekteydi. Nitekim sefer hazırlıklarını tamamladıktan

sonra 1305 yılında Ali, Tartak ve Taragay kumandasındaki yaklaşık elli bin

kişilik Çağataylı ordusu, bir kez daha Kalaç topraklarına girmiştir. Sind ve

Celam nehirlerini geçtikten sonra Ganj ve Cemne arasındaki Dûab düzlüklerini yağmalayan Çağataylılar, bu defa Amroha’ya kadar ilerlediler46. Yine

Çağataylıların Dehli’ye girmeden durdurulmalarını emreden Alaaddin Muhammed Kalaç, Melik Tuğluk komutasında hazırlattığı kırk bin kişilik bir

orduyu bölgeye sevk etmiştir. Cemne Nehri yakınlarında Samana, Sambal

ile Dehli arasında yer alan Amroha’da karşılaşan iki ordu, 30 Aralık 1305

yılında şiddetli bir muharebeye tutuştu47.

Muharebenin başlamasından kısa bir süre sonra Çağataylı ordusu dağılarak çöllere doğru kaçmaya çalışırken yaklaşık dokuz bin Moğol, Kalaç

askerlerinin yönettiği fillerin ayakları altında ezilmişti48. Moğollara karşı yiğitçe karşı koyan Melik Tuğluk, zafer kazanmanın zevkini yaşarken Ali ve

Tartak da şehrin sokaklarında gezdirilerek hakaretlere maruz bırakılmıştır49.

Ele geçirilen esirlerin bir kısmının ise başları uçurularak yeni inşa edilen

Bedaun kapısının önünde inşa edilen kalenin temeline konulmuştur50. Kalaç

ordusu karşısında yaşadıkları bu kayıp Moğollar için utanç verici olduğu gibi

zavallı olarak görülmeleri yenilgiden daha ağırdı51.

43 E. Konukçu, age., s. 169.

44 J.P. Roux, age., s. 422.

45 N. Durak, age., s. 117.

46 Emir Hüsrev Dihlevi, age., s. 72; E. Konukçu, age., s. 169.

47 E. Konukçu, age., s. 171; S. Roy, “The Khalji Dynasty”, The Delhi Sultanate, (çev. K.M.

Munshi vd.), Bombay 1960, s. 29.

48 R. Grousset, age., s. 325; K.S. Lal, age., s. 143 vd.

49 Ziyaeddin Baranî, age., s. 198; N. Durak, age., s. 118.

50 Emir Hüsrev Dihlevi, age., s. 73; K. S. Lal, age., s. 147; T. W. Haig, age., s. 110.

51 J. P. Roux, age., s. 422; B. P. Saksena, “Alauddin Khalji: Measures for Preventing Rebellions;

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları 57

Çağataylılar her seferde büyük kayıplar vermelerine rağmen daha da

gazaba gelerek yeni bir ordu hazırlığına girişmekteydi. Nitekim 1305’teki

yenilgide kaybettikleri itibarlarını yeniden kazanmak üzere Kebek Han komutasındaki Çağataylı birlikleri bir kez daha Hindistan’a yöneldiler52. 1306

yılında elli bin kişilik ordusuyla Sind’i geçen Kebek Han, önceki seferin intikamını almak üzere Ravi’ye doğru ilerlerken yolu üzerinde bulunan Kuhram, Samana şehirlerinde hiçbir direnişle karşı karşıya gelmeden bölgedeki

bütün köyleri tahrip ederken Nagaur şehrine doğru yönelmişti53. Alaaddin

Muhammed Kalaç ise Melik Tuğluk’un idaresindeki tecrübeli komutanları

istilacıları durdurmaları için görevlendirdi. Bu seferde Ravi Nehri kenarında karşılaşan Çağatay-Kalaç birlikleri başlangıçta bir üstünlük elde edemediler54. Bu sırada Kalaç ordusunun merkezine saldırarak onları dağıtmayı

planlayan Kebek, başarılı olamadığı gibi kendi birliklerinin kontrolünü de

kaybetmişti. Fırsatı değerlendiren Kalaç birlikleri Çağataylıların geri çekilmelerine müsaade etmeyerek başta Kebek olmak üzere pekçok Çağataylıyı

aileleriyle birlikte esir almışlardır55. Ele geçirilen esirlerin bir kısmı bizzat

sultanın emri ile fillerin ayakları altına alınmak suretiyle öldürülürken kadın,

erkek ve çocuklardan oluşan bir gurup Moğol da Dehli’ye yollanmıştır56.

1307’de Duva Han’ın ölümü üzerine yerine geçen oğlu Könçek Han

(1307-1308) da babasının başlattığı Hind seferlerini devam ettirmeye kararlıydı. Nitekim 1308 yılında İkbalmend ve Mudabir Tai Balvi komutasındaki

yeni bir ordu Pencab’ı geçmeye çalışırken onları Gazi Melik idaresindeki

Kalaç birlikleri, Nagaur şehri önlerinde durdurarak savaşa mecbur ettiler.

Sonuç yine öncekilerden farksız olup bir kez daha büyük zayiatlar veren Çağatay ordusunun komutanları İkbalmend başta olmak üzere pek çok kişi ele

geçirilmişti57.

Neticede bu yenilgiden sonra Moğollar, uzun bir süre Hindistan’a sefer

düzenleyemedikleri gibi onların bu dönemde Kalaç topraklarına yaptıkları

seferlerin tamamı acı bir geçmiş olarak tarihlerine yazılmıştır58. Bu seferlerin

her biri büyük kayıplarla neticelenmiş olup altmış bin kişinin katıldığı bir

Land Revenue Reforms; Chitor; Tarihi (1301-03)”, A Comprehensive History of India, C V,

(çev. M. Habib-K.A. Nizami), Delhi 1970, s. 369 vd.

52 E. Konukçu, age., s. 173; N. Durak, age., s. 119.

53 Emir Hüsrev Dihlevi, age., s. 73; K. S. Lal, age., s. 146.

54 B. S. Nijjar, age., s. 51.

55 Ziyaeddin Baranî, age., s. 199.

56 K. S. Lal, age., s. 147; J. P. Roux, age., s. 422.

57 Emir Hüsrev Dihlevi, age., s. 74; Ziyaeddin Baranî, age., s. 199.

58 E. Konukçu, age., s.174.

58 Neslihan Durak

seferden sadece üç, dört bin kişinin geri dönebilmeyi başarmış olması kayıpların büyüklüğünü göstermesi bakımından önemlidir59.

Moğol istilacılarına karşı her defasında galibiyet elde etmesine rağmen

onların Dehli’ye kadar yaklaşmalarının iktidarına yönelik büyük bir risk teşkil ettiğinin bilincinde olan Alaaddin Muhammed Kalaç, kuzey şehirlerinin

idaresine atadığı Gazi Melik sayesinde bir yandan bölgede sükûneti sağlarken öte yandan da Çağataylı tehdidini ortadan kaldırmıştır. Hatta Gazi

Melik, sahip olduğu güçlü ordusuyla her yıl Kabil, Gazne, Kandahar ve Germsir’e seferler yaparak pek çok ganimet topladığı gibi bölgenin yerlilerini

de vergiye bağlamıştır. Sonuçta taarruzdan savunmaya geçen Moğollar, bu

dönemden itibaren Dehli Türk Sultanlığı’na yönelik hiçbir istila teşebbüsüne girişemedikleri gibi kendi sınırlarını müdafaa etmek durumunda kalmışlardır. Bu arada İlhanlı, Altınorda ve Kubilay Hanlıklarının tehditleri ile

kuşatılmış olan Çağataylıların güneyde de umduğu başarıyı gösterememeleri

kısa bir süre sonra parçalanmalarını hızlandırmıştır60.

59 Bkz., M. Hussain vd., A Short History of Hind-Pakistan, Pakıstan Hıstorıcal Socıety,  Karachi 1960, s.138.

60 Ziyaeddin Baranî, age., s.200vd; B.S Nijjar, age., s. 51.

KAYNAKÇA

W.W. Rockhill, The Journey of William of Rubruck to the Eastern

Parts of the World 1253-55, Printed for the Hakluyt Society, London 1900.

Baranî, Ziyaeddin, Tarih-i Firuz Şahî, The History of India, as Told By

Its Own Historians, C III, (çev. Elliot-Dowson), Lucknow.

Baron, M. D’ohsson, C., Moğol Tarihi, (çev. E. Kalan, Q.Şükürov), IQ

Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2006.

Bayur, Y.H., Hindistan Tarihi, C I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1990.

Beveridge, H., A Comprehensive History of India, Civil, Military, and Social, C I, London 1858.

Cüveynî, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, (çev. M. Öztürk),

TC. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.

Day, U.N., Some Aspects of Medieval Indian History, Kumar Bros; distributed by Rajesh Publications, New Delhi 1971.

Dihlevî, Emir Hüsrev, “Tarih-i Alai (Hazainü’l Fütuh)”, The History of

India, as Told By Its Own Historians, C III, (çev. Elliot-Dowson), Lucknow.

Durak, N., “Afganistan’da Çingizli Hâkimiyetinin Tesisi”, İslam Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na Armağan,

Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2007.

Durak, N., “İlhanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar Geçen Sürede Azerbaycan’da Moğollar”, Ortak Türk Geçmişinden Ortak Türk Geleceğine V. Uluslararası Folklor Sempozyumu, (17-19 Ekim 2007), Bakı 2007.

Durak, N., Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler, Avrasya Stratejik

Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara 2000.

Esin, E., “Butan-ı Halaç”, Türkiyat Mecmuası, C XVII, İstanbul 1972.

Firişte, Muhammed Kasım, History of the Rise of The Mahomedan Power

in India Tıll The YearAD1612, C I, (İng. çev. John Brıgs),Royal Asiatic Society, London 1829.

Grousset, R., Bozkır İmparatorluğu, (çev. R. Uzmen), Ötüken Yayınları,

İstanbul 1980.

Haig, T. W., “The Khalji Dynasty and the First Conquest of the Dec-

60 Neslihan Durak

can”, The Cambridge History of India, C III, Delhi 1958.

Hussain M.vd., A Short History of Hind-Pakistan, Pakistan Historical

Society, Karachi 1960.

Kafalı, M., Çağatay Hanlığı (1227-1345), Berikan Yayınevi, Ankara

2005.

Kaşgarlı Mahmud, Divanü lugati’t-Türk Tercümesi, C III, (çev. B. Atalay), Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara 1941.

Konukçu, E., “Halaciler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C XV, Türkiye

Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.

Konukçu, E., Kalaç Sultanlığı, (Basılmamış Doçentlik Tezi), Erzurum

1977.

Köprülü, M.F., “Halaç”, İslam Ansiklopedisi, C VI, MEB Yayınları, İstanbul 1992.

Lal, K.S., History of the Khaljis, Asia Publishing House, London 1967.

Hudud al-Alam “The Regions of the World” A Persian Geography 372A.H982A.D., (İng. çev. Minorsky), with the Preface V.V. Barthold, Oxford Printed At The Universty Pres, London 1937.

Nijjar, B.S., Panjab Under The Sultans (1000-1526), Sterling Publishers Delhi 1968.

Qureshi, I.H., The Administration of the Sultanate of Delhi, Pakistan Historical Society, Karachi 1958.

Roux, J. P., Moğol İmparatorluğu Tarihi, (çev. A.Kazancıgil, A.Bereket),

Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001.

Roy, S., “The Khalji Dynasty”, The Delhi Sultanate, (çev. K.M. Munshi

vd.), Bombay 1960.

Saksena, B.P., “Alauddin Khalji: Measures for Preventing Rebellions;

Land Revenue Reforms; Chitor; Targhi (1301-03)”, A Comprehensive History of India, C V, (nşr. M. Habib, K.A. Nizami), Delhi 1970.

Spuler, B., İran Moğolları, (çev. C Köprülü), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987.

Kalaçlar Döneminde Hindistan’a Yapılan Moğol Akınları 61

Srivastava, A.L., The Sultanate of Delhi, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay 1960.

Temir, A., “Moğol (Veya Türk-Moğol) Hanlığı”, Türkler Ansiklopedisi,

C VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.

Yuvalı, A., İlhanlılar Tarihi I- Kuruluş Devri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1994.

Moğol Baskısı Üzerine Celaleddin Hârizmşah’ın

Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri

Mehmet Ali ÇAKMAK*

Giriş

Hârizmşahlar Devleti (1097-1231), Türk tarihinin önemli kesitlerinden

birini oluşturmaktadır. Siyasi serüveninin bir kısmı bünyesinden neşet ettiği

Büyük Selçuklu Devleti ile iç içe geçmiştir. Bu devlet 1157 yılında yıkılınca

Hârizmşahlar, Selçuklu vesayetinden tamamen kurtularak etrafına hükmetmeye başlamıştır. Gerçi Hârizmşahlar idaresinin hüküm sürdüğü coğrafyada

1141 yılındaki Katvan galibiyetinin ardından bir Karahıtaylar gölgesi düşmüş ise de bu durum hiçbir zaman tam anlamıyla Hârizm bölgesini kapsayıcı mahiyette olmamıştır. Duruma göre Hârizmşah hükümdarları kâh vergi

vererek kâh mücadele ederek onlarla komşuluğu makul bir dengede yürütmeyi başarmışlardır.

Hârizmşah Atsız’ın, Büyük Selçuklu Devleti yıkılmadan önce başlayan

bağımsızlık mücadelesi, 1157 yılında Sultan Sancar ölünce kendiliğinden

gerçekleşmiş oldu. Çünkü Selçuklu hanedanı bir daha duruma hâkim olamamıştır. Sonraki Hârizmşah hükümdarları, etkili bir mücadele yürüterek

bu Türk devletinin mirasçısı olmayı başarmıştır. Bu cümleden olarak evvela

Hârizm’de durumunu sağlamlaştıran Hârizmşah idaresi, Selçuklu veraseti

için; Karahıtaylarla, Horasan’ın mahalli hakimleriyle, Gurlularla, Irak Selçuklularıyla ve hatta Bağdat Abbasi halifesi ile çetin mücadelelere girmekten kaçınmadı. Belki hakimiyetini Anadolu içlerine kadar ilerletemese de

bu mücadelelerinde büyük ölçüde başarılı olarak 13. asrın başından itibaren,

Selçuklu topraklarının önemli bir kısmını oluşturan Hârizm’in, Horasan’ın,

İran’ın, Maveraünnehr’in ve Kuzey Hindistan’ın hâkimi olmayı başardılar.

* Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü, Ankara/TÜRKİYE, [email protected], ORCID: 0000-0002-8364-2804

DOI: 10.37879/9789751751003.2022.4

64 Mehmet Ali Çakmak

Aynı siyasi ve askerî başarıyı 1219 yılında üzerlerine gelen Cengiz Han’ın

idaresindeki Moğollara karşı gösteremediler. Zira Moğol orduları, 1219-

1223 yılları arasında Hârizmşahlar ülkesinde büyük ölçüde tahribatlar yaparak istila etmişti. Zamanın Hârizmşah hükümdarı Alaaddin Muhammed

(1200-1220), kötü bir savaş stratejisi ve korkak bir tutum sergileyerek hem

kendi sonunu hazırladı hem de Hârizmşahlar Devleti’ni yıkıma sürükledi.

Oğlu Celaleddin’e toparlanması mümkün olmayan kötü bir miras bıraktı.

Celaleddin’i Hârizmşahların Başına Taşıyan Gelişmeler

Hârizmşah hanedanına mensup şahısların adları genellikle Türkçe olup

bu cümleden Celaleddin’in kaynaklardaki asıl adı “Mengübirtî” şeklinde

geçmektedir. Celaleddin zamanın ruhuna uygun olarak verilen İslami bir

addır. Babası Alaaddin Muhammed’in Ay-Çiçek adlı bir Hintli cariyesinden

dünyaya gelmiştir. Lakin doğum tarihi bilinmemektedir1

.

Babası tarafından çok sevilen Celaleddin onun yanından pek ayrılmamıştır. Çocukluğunun nasıl geçtiği hakkında hemen hiç bilgi bulunmamaktadır. Ancak gençlik yıllarından itibaren devrin alimlerinden iyi bir eğitim

aldığı anlaşılmaktadır. Babasının askerî seferlerine iştirak ettiği ve bu seferlerde cengaverlik gösterdiği bilinen Celaleddin, Gurlular memleketinin

fethini müteakip (Bâmiyan, Gur, Gazne, Sicistan, Garcistan) Gazne merkez

olmak üzere bu topraklara melik tayin edildi. Alpü’l-Herevi adlı deneyimli

devlet adamı kendisine vezir olarak görevlendirildi2

. Babası onu bu göreve

tayin ettiği halde yanından ayırmak istemediği için yerine nâib olarak Kerber

Melik adlı adamını gönderdi3

. Bu sebepten dolayı o melik olarak görevlendirildiği Hint coğrafyasına 1215 yılında gelemedi.

Babası tarafından çok sevilmesine, onun isteği ile yanından ayrılmamasına, cengaverliği ve cesareti bakımından üstün olmasına rağmen işler yolunda giderken veliaht gösterilmemişti. Bu işte Valide Sultan Terken Hatun’un

tesiri açıkça görülüyordu. Bu Hatun, mensubu olduğu Kıpçak unsurun Hârizmşah ordusunda sahip olduğu güce dayanarak başından itibaren oğlu

1 Mükrimin Halil Yinanç, “Celaleddin Hârizşah”, İslam Ansiklopedisi, C 3, Milli Eğitim

Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1988, s. 49.

2 İbrahim Kafesoğlu, Hârizşahlar Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992,

s. 196.

3 Minhâc Sirac Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, Tashih ve Mukabele: Abdülhay Habîbî, C I, Tahran 1983, s. 315.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 65

Alaaddin Muhammed’in iktidarına sıkça müdahil olmaktan çekinmemişti.

Veliahtlık meselesi de her bakımdan Celaleddin’in hakkı olmasına rağmen,

kendi soyunun devlet içindeki etkinliğini arttırmak isteyen Valide Sultan’ın

tasarrufuyla Kıpçak asıllı anneden doğma küçük oğul Kutbeddin Azlag-şah’a

tevdi edilmişti. Hatta ülkenin en mühim yerleri konumundaki Hârizm, Horasan ve Mâzenderan gibi eyaletlerin idaresi de ona bırakılmıştı4

. İşin aslına

bakılırsa Uzluk-şah’a verilen bu mühim eyaletlerde daha çok Terken Hatun

tesiri söz konusuydu5

.

Hârizmşah kuvvetleri 1215 yılına kadar çok önemli askerî başarılar kazanarak yakın şarkta eski Selçuklu topraklarının büyük bir kısmına hâkim

olmayı başardılar. 1194 yılında II. Tuğrul’u ortadan kaldırarak Irak Selçuklu

sultanlığına son verince Horasan ve İran hakimiyet altına alınmıştı. Bağdat

Abbasi Halifeliği ile girilen güç mücadelesinde onlara Hârizmşahın üstünlüğü

kabul ettirilmişti. Bilhassa asrın başından itibaren Selçuklu veraseti konusunda

rekabete girdikleri Gurluları ortadan kaldırmayı başarmışlardı. Maveraünnehir’de de 1212 yılından itibaren Karahıtayların hakimiyetinin kırılması, zamanın Hârizmşahı Alaaddin Muhammed’in kendine olan güvenini artırdı. Bu

başarılarının ardından o kendisi için Sancar, hatta İskender-i Sâni gibi unvanları uygun görmeye başlamıştı6

.

1215 yılından sonra hızla gelişen olaylar Hârizmşah Alaaddin’i çok ciddi siyasi ve askerî kararlar almak zorunda bıraktı. Çünkü cihangirlik amacı

taşıyan bu Türk sultanının doğuda çok önemli bir rakibi vardı. Bu rakip, Moğol soyundan olanları ve bozkır coğrafyasında dağınık vaziyette yaşayan bozkır kavimlerini kendi hakimiyeti altında toplamayı başaran Cengiz Han idi.

1206’da hanlığını tescil ettirdikten sonra Cengiz Han, Çin üzerine düzenlediği

seferlerde elde ettiği başarılarla cihangirliğini ispatlamıştı. O cihetten gelen bu

haberler Alaaddin Muhammed’in hiç hoşuna gitmemişti. Yine de iki cihangir arasında evvela ticari faaliyetler ve diplomasi temasları başlamıştı. Ancak

olaylar öyle hızlı gelişti ki, 1218 yılında Otrar şehrinde vali Kayır Han (nam-ı

diğer İnalcık) tarafından, bilinen ciddi bir gerekçesi olmamasına rağmen 450

kişilik Moğol tüccar kafilesinin katledilmesi olayı bu iki cihangiri hızla savaş

ortamına sürükledi7

.

4 Aydın Taneri, “Celaleddin Harizmşah”, İslam Ansiklopedisi, C 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, s. 248.

5 V. V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz., Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara 1990, s. 402.

6 M. Fuat Köprülü, “Harizmşahlar”, İslam Ansiklopedisi, C 5/1, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1988, ss. 271-275.

7 Reşidüddin Fazlullah, Camiu’t-Tevârih, neşr., Doktor Behmen Kerimi, C I, Tahran 1374,

66 Mehmet Ali Çakmak

Şimdilik Moğollarla Hârizmşahların arasında Karahıtaylar bir tampon

bölge oluşturmaktaydı. Aslında Cengiz Han Karahıtaylara, kendisinden kaçan Merkit ve Nayman artıklarını himaye etmelerinden dolayı kızıyordu.

Otrar hadisesinden sonra Hârizmşahlarla savaşa karar verince evvela Cebe

komutasında sevk edilen kuvvetlerle Karahıtaylar ortadan kaldırıldı8

. Bu durum Karahıtay baskısından bunalan Türkistan Müslümanları bakımından da

memnuniyetle karşılandı. Hârizmşah yöneticilerini ise oldukça endişelendirdi. Çünkü Hârizmşahlar, daha Atsız’ın valiliği döneminde istiklal gayesiyle

mücadeleye başladıkları zamanlardan itibaren, Katvan Savaşı ve sonrasında

kendilerini Karahıtaylarla sürekli mücadele içinde buldular. Alaaddin Muhammed’in büyük başarıları onları İslam dünyasının en önemli gücü haline

getirdiği halde Maveraünnehir dışındaki Türkistan’da Karahıtayların etkisini

kıramamış olmaları önemli bir zafiyetti. Çünkü Karahıtay idaresi Türkistan’daki İslam ahaliye ağır baskı uygularken Müslümanların en önemli maddi teminatı olarak görülen güç Hârizmşahlar devletiydi. Lakin Alaaddin,

Karahıtay baskısından bunalarak kendisinden yardım isteyen Müslümanlara Maveraünnehr’e göç etme tavsiyesinin dışında bir güvence verememişti.

Şimdi Cebe komutasındaki Moğol ordularının işini kolaylaştıran amillerden

biri bu durum olsa gerek.

Cengiz Han Karahıtay gailesini beklenenden daha kolay bir surette

aştıktan sonra, büyük bir ordu hazırlayarak Hârizmşahlar üzerine yürüdü.

Hârizmşahlar da en az Moğollar kadar hazırlık yaptıktan sonra, Moğol kuvvetlerinin 1219 yılında Otrar önlerinde görülmeleriyle iki taraf arasında savaş başladı. Savaşta takip edilecek strateji konusunda Celaleddin babasına

yardımcı olmak istemiş ancak onun görüşleri kabul görmemişti. Hârizmşah

kuvvetleri Moğol askerlerini sınırlarda durduramayınca savaş 1220 yılı itibarıyla Maveraünnehir içlerine yayıldı. Uyguladığı stratejinin işe yaramadığını

gören ve Moğollardan korkmaya başlayan Alaaddin çareyi kaçmakta buldu9

.

Cengiz Han’ın emriyle Cebe ve Söbüday Noyan komutasındaki Moğol kuvvetleri onu takiple görevlendirildi. Hazar Denizi’nin güneyinde bir adaya

sığınan Hârizmşah, yanına gelen oğulları Celaleddin, Akşah ve Azlag-şah ile

burada bir durum değerlendirmesi yaparak şimdiki şartlarda Celaleddin’in

ss. 341-343.

8 Fazlullah, age., C I, ss. 336-339.

9 M. Ali Çakmak, “Moğol İstilası ve Harezmşahlar İmparatorluğu’nun Yıkılışı”, Türkler, C 4,

Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 904-917.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 67

veliahtlığının daha isabetli olacağı kararını bildirdi10. Alaaddin Muhammed

bu kararından kısa bir süre sonra 1220 Aralığında öldü ve Âbiskun Adası’na

defnedildi11.

Moğol Baskısı Üzerine Celaleddin’in Gazne’ye Çekilmesi

Celaleddin babasının defin işlerinin ardından kardeşleri ve komutanlarla birlikte Harezm’e gitmek üzere buradan ayrıldı. Onları gören ve tanıyan

halk kendilerine teveccüh ediyor, sevgi gösterilerinde bulunuyor, dağılan askerler de toparlanıyordu. Lakin Azlag-şah taraftarı olan komutanlar içten

içe Celaleddin’in iş başına getirilmesine karşı planlar yapmaya ve uygulamaya çalışıyorlardı. Başlarında Kutluğ Han’ın bulunduğu bu muhalefetin

kötü niyetini kendi taraftarı İnanç Han marifetiyle öğrenen Celaleddin,

Harezm’de tahta oturma merasimini tehir etti, onlardan gizlice ayrılarak

Horasan’ın dağlık bir yerine çekildi12. Hârizm’de üç gün kalabilen kardeşlerinin etrafındaki muhalifler, Moğolların taarruza geçtiği haberini alınca

Horasan’a doğru onlar da çekilmek zorunda kaldılar. Bu durumda bile Celaleddin’i takip ediyorlardı. Oysa peşlerindeki Moğol müfrezeleri Nişabur

yakınlarında kendilerine yetişmiş ve akıbetleri hüsran olmuştu. Bu şartlar

altında Celaleddin çölü aşarak Nesa’ya kadar geldi, fakat 700 kişilik bir Moğol müfrezesi peşindeydi ve o da bunun farkındaydı. Yanındaki 300 kişilik

kuvveti organize ederek ani bir saldırı ile onları perişan etmeyi başardı13.

Buradan etrafında toparladığı kuvvetlerle Nişabur’a hareket etti. Şehirde bir

süre kalarak toparlanma ve kuvvetlerini takviye etme gayretlerini sürdürdü14.

Moğollar karşısında uğranılan başarısızlığın ardından buralarda bozulan

düzeni sağlamak ve otorite boşluğundan faydalanarak zuhur eden mütegallibeyi itaat altına almak istemişti. Ancak bu çalışmalarını sürdürürken yaklaşan Moğol tehlikesi karşısında askerî hazırlıklarını yeterli görmemiş olacak

ki şehirde uzun süre kalmayarak Bust istikametine yöneldi. Yol üzerindeki

10 Nesevî, Siret-i Celaleddin Mengüberti, Türkçe’ye çev. Necip Asım, İstanbul 1934, ss. 40-41

11 Fazlullah, age., C I, s. 366-370.

12 Nesevî, Siret-i Celaleddin Mengüberti, Farsça’ya çev. Mücteba Minûvî, Tahran 1986, s. 85

13 Alaaddin Atamelik Cüveyni, Tarih-i Cihangüşa, çev. Mürsel Öztürk, C II, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988, s. 109. (Cüveyni bu hadiseyi; “…Ustuva’ya varınca

Şayakan Tepesi’nde Tatar ordusuyla karşılaştı. Yanında bulunan az sayıda askerle aslanlar gibi

dövüştü. Eğer onun yerinde Zaloğlu Rüstem dahi olsa, kaçmaktan başka bir şey düşünmezdi.”

şeklinde özetlemiştir.)

14 Cüzcânî, age. C I, s. 316

68 Mehmet Ali Çakmak

müstahkem Elkahire kalesinde bir süre oyalandı ise de kale hakiminin oğlu

Aynü’l-Mülk’ün; “Senin gibi bir adamın bir kaleye tıkılıp kalması doğru değildir. Hükümdarlar için tek bir kale bindikleri at sırtıdır. Kaleye kapanırsanız

Moğollar daha serbest hareket edeceklerdir.” ifadeleri üzerine buradan ayrılarak

yoluna devam etti15. 1221 Şubat’ında Bust, Sicistan ve Kandehar üzerinden

Gazne’ye geldi. Kandehar civarında Moğol kuvvetleri ile Celaleddin’in askeri arasında, Hârizmşah’ın kuvvetlerinin zaferiyle biten bir muharebenin

daha gerçekleştiği Nesevi tarafından kaydedilmiştir16. Ayrıca Hârizmşah

Gazne’ye gelmezden evvel buradaki idareciler arasında bazı olayların olduğu

da anlaşılmaktadır. Bu mücadele Gur emirleri ile Türk komutanlar arasında

başlamış ve Hârizmşah şehre gelene kadar devam etmiştir. Şöyle ki, Nâib

Kerber Melik’in 1220’de Sicistan’a Eminü’l-Mülk’ün yardımına gitmesini

fırsat bilen Peşaver’in Gur menşeli valisi Ali Harpüs, Gazne’yi işgal etmişti17,

Gazne ileri gelenleri arasında bu olay merkezli birçok mücadele yaşanmıştı.

Yanında müstakbel kayın pederi Eminü’l-Mülk ve 30.000 kişilik kuvvetle

şehre geldiğinde Celaleddin, herhangi bir sıkıntıyla karşılaşmadığı gibi merkezdeki 30.000 kişilik diğer bir kuvvetinde kendisine katıldığı kaynaklarda

belirtilmektedir18.

Celaleddin Gazne’de coşkuyla karşılandı. Naib olarak adına işleri yürüten Kerber Melik son yıldaki karışıklıklar bir yana bırakıldığında başarılı

bir idare sergilemiş, onun ve diğer komutanların çabalarıyla Hârizmşahın

etrafında hatırı sayılır bir askerî güç toparlanması olmuştu. Bölgede yaşayan

Halaçların boy beyi Seyfeddin Buğrak, Belh şehrinin hâkimi A’zam Melik, Afgan bölgesinin hâkimi Muzaffer Melik, Hasan Kuzlak ve bazı Gur

emirleri kendisine katıldı19. Bu birliktelik sayesinde Moğollara karşı etkili

olabilecek 60.000 kişiden oluşan bir kuvvet toparlanmış oluyordu20. Baharın

gelmesi üzerine ordugâhını kurmak üzere Hârizmşah Gazne’den Pervan’a

geçmişti ki, Moğol kumandanlarından Tetecük ve Molghor’un Toharistan’daki Veliyan kalesini kuşattıkları haberini aldı ve ağırlığı ile oğullarını

Pervan’da bırakarak onların üzerine yürüdü. Hârizm kuvvetleri, karşılarına

15 Nesevi, age., Türkçe çev., s. 46.

16 Nesevi, age., Türkçe çev., s. 54.

17 Cüzcânî, age., C II, s. 116-117.

18 Kaynaklarda asker sayısı hakkında başka rakamlar da yer alır. Mesela Cüveyni’ye göre

Eminü’l-Mülk’ün yanındaki kuvvet 50 bin kişidir. Bkz., Cüveyni, age., C II, s. 111

19 Nesevi, age., Farça ç, s. 106.

20 İbnü’l Esir, El Kâmil fi’t-Tarih, çev. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, C 12, İstanbul

1987, s. 351.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 69

çıkan Moğol öncü kuvvetlerinden bin kişiye yakın bir miktarı öldürünce diğer Moğol kuvvetleri nehrin21 öte yakasına çekilerek köprüyü yıkmak suretiyle kurtuldular.

Yenilginin haberini alan Cengiz Han, Şiki Kutugu Noyan komutasında

bir ordu tanzim ederek bu tarafa yolladı. Celaleddin kendisinin merkezde,

Emin Melik’in sağ kanatta ve Seyfeddin Buğrak’ın sol kanatta olduğu bir

ordu düzeniyle, üzerine gelen Moğol kuvvetlerini Pervan’ın bir fersah ötesinde karşıladı. İki taraf arasında akşama kadar çetin mücadeleler yaşandı

ve mevziler korundu. Moğollar gece süvarisi olmayan atların üzerine mankenler koyarak düşmanı yanıltmak istedi. Bu zannı uyandırmayı başardılar

ise de harp meclisinde Celaleddin mücadeleye devam konusunda kararlı bir

tutum sergiledi ve Moğolları durdurarak geri püskürtmeyi başardı22. Her

türlü tehlikeyi göze alarak ordusunun başında cansiperane mücadele etmesi

ve merhum babasının korkak tutumundan sonra Moğol kuvvetleri karşısında böylesine şecâat göstermesi askeri heyecanlandırıyor ve sevindiriyordu.

Elde edilen bu zaferin diğer vilayetlerde de müstemlekeci Moğollara karşı

idarecileri cesaretlendirdiği ve birtakım isyanların gerçekleştiği görülmektedir. Mesela Moğollar tarafından kısa bir süre önce ele geçirilen Herat halkı,

İslam kuvvetlerinin zafer haberleri üzerine ayaklanarak şehirdeki Moğol valisini öldürmüşlerdi. Bu haber üzerine Cengiz Han şehir üzerine yeni kuvvet

sevk ederek Herat’ı harabeye çevirtmişti23. Ancak Hârizmşah Celaleddin

için kötü bir durum tezahür etti. Zira komutanları elde edilen ganimeti paylaşmada anlaşamamışlar24 (Emin Melik, Seyfeddin’e bir sopa ile vurmuştu),

sonuçta çıkan tartışmaya kendisi de adaletli hakemlik yapamayınca Seyfeddin Buğrak25, A’zam Melik ve Muzaffer Melik maiyetlerindeki kuvvetlerle

kendisini terk ettiler. Bu anlaşmazlık ve ayrılık henüz toparlanmakta olan

Hârizmşah’ı ve kuvvetlerini ciddi manada zayıflattı26.

21 Bu nehir, Barthold’a göre Pencşir Nehri olmalıdır. Bkz. V. V. Barthold, Moğol İstilasına

Kadar Türkistan, s. 466.

22 Ahmet Temir, Moğolların Gizli Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s. 182

23 İbnü’l Esir, age., s. 353.

24 Enver Konukçu, “Hindistan’da Kalaç-Moğol Mücadelesi (1290-1320)”, X. Türk Tarih

Kongresinden Ayrı Basım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991, s. 833.

25 Celaleddin’in ordusunda hatırı sayılır bir miktarda (30 bin kadar) olduğu anlaşılan Halaç

Türklerinin emiridir. O, savaş sanatını oldukça iyi bilen cesur bir komutandı ve elde edilen

zaferde büyük rol oynamıştı. Şimdiye kadar Moğollar karşısında oldukça hırpalanan Celaleddin’in diğer kuvvetlerine “…siz geriye çekilin, sanki düşmandan korkuya kapılmış gibisiniz”

diyerek kendi kuvvetleriyle öne atılmış, zaferin elde edilmesini sağlamıştı. Bkz. İbnü’l Esir,

age., C XII, s. 352.

26 Cüveyni, age., C II, ss. 112-113.

70 Mehmet Ali Çakmak

Celaleddin’in Hindistan Macerası

Hint coğrafyasının milattan sonraki asırlarda Türkler için daha bilindik bir saha haline geldiği anlaşılmaktadır. Özellikle Kuşanlar ve Akhunlar

zamanında Türklerin Hint coğrafyasının kuzeyinde hâkim unsur haline geldiğine dair bilgilere rastlamak mümkündür27. Yedinci asrın sonu ve sekizinci asırdan itibaren gerçekleşen İslam akınları sonucu bölge insanları İslam

dininden haberdar oldular. Hint coğrafyasında İslam’ın sonraki asırlardaki

serüveni Türklerin bu topraklardaki faaliyetleriyle kalıcı hale geldi. Özellikle Gazneliler Devleti zamanında Sultan Mahmud’un düzenlediği bir dizi

Hint seferleri dinî bakımdan kalıcı etkiler bıraktı. Gaznelilerden sonra bu

süreç Gurlularla devam etti. Gur Sultanlığı hizmetinde memlük olarak faaliyetlerini sürdüren Türk komutanlardan Kudbeddin Aybek (Gur sultanının

Hint nâibiydi), Taceddin Yıldız (Gazne’de), Nasıreddin Kabaca (Multan ve

Uca’da), Bahaeddin Tuğrul ve Muhammed Kalaç (Bihar ve Bengal’de) gibi

önemli kişiler sultanlık adına Hint sahasındaki idari faaliyetleri yürütmekteydiler28.

Gur Sultanlığı, Hârizmşahlar Devleti sultanı Alaeddin Muhammed

tarafından yıkılınca Hint sahasındaki Türk komutanlar kendi şehirlerini

müstakil idare etmeye başladılar. Sonra kendi aralarında üstünlük kurma

mücadelelerine tutuşan bu Türk komutanlardan Aybeg’in çok yakınında bulunan Şemseddin İltutmuş, onun yerine 1211 yılında Delhi’de tahta çıktı. O

tahta oturduğunda Hindistan’daki Türk hakimiyeti; Sind, Multan ve Seistan bölgesinde Nasıreddin Kabaca, Bengal’deki Lakhnauti bölgesinde Kalaç

melikleri, Delhi başta olmak üzere Kuzey Hindistan’ın orta kesimlerinde

Aybeg’e bağlı emir ve melikler, Lahor ve civarında Aramşah olmak üzere

dört parçaya bölünmüş durumdaydı. Tahtını sağlamlaştıran İltutmuş, bu

parçalanmışlığa son vermek ve Delhi merkezli güçlü bir devlet oluşturmak

için rakipleriyle zorlu bir mücadeleye girmişti29. Rakiplerine üstünlüğünü

kabul ettirerek onları kendi idare merkezi olan Delhi’ye bağlamayı başardığı

için burada kurulan hakimiyet tarihlere “Delhi Türk Sultanlıkları” şeklinde

geçmiştir. Hârizmşah ülkesinde yaşanan Moğol felaketi üzerine Celaleddin

böyle bir ortamda Hint sahasına çekilmek zorunda kaldı. Celaleddin’in Sind

27 Salim Cöhce, “Gaznelilerden Önce Hindistan’da Türk Varlığı”, Erdem, Aydın Sayılı Özel

Sayısı III, C 9/S. 27, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1987, ss. 983-987.

28 Cüzcânî, age., C I, s. 415 vd.

29 Cüzcânî age., C I, ss. 440-450; Enver Konukçu, “Hindistan’daki Türk Devletleri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C 9, Çağ Yayınları, İstanbul 1988, ss. 377-381.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 71

Nehri’ni geçerek Hindistan’a girdiği tarihte bu coğrafyada Şemseddin İltutmuş hakimiyeti mevcuttu. Elbette bu büyük kara parçasının sair bölgelerinde

hüküm süren başka mahalli hakimler ve Hint Racaları da vardı.

Aslında babasının ölümünün ardından Celaleddin Hârizmşah, dağılan

Hârizmşah kuvvetlerini toparlama girişimleri ve onları cesaretlendirerek

Moğollarla tekrar mücadeleye tutuşma teşebbüsleriyle Cengiz Han’ın canını

fena halde sıkmıştı. Bâmiyân muhasarası sırasında Çağatay’ın oğlu ve hanın

çok sevdiği torunu Metügen’in ölümü de kendisini çok üzmüştü30. Moğol

Hanı’nın, Pervan mağlubiyeti üzerine sükûnetini korumakla birlikte başarılı

noyanı Şiki Kutugu için “şimdiye kadar kaderin zulmünü hiç tecrübe etmemişti, bundan sonra daha ihtiyatlı davranır” dediği ifade edilmektedir31. Dâhi

bir stratejist olduğu anlaşılan Cengiz Han savaşı, yalnız askerî tarafıyla değil

her yönüyle yürütülmesi gereken bir faaliyet olduğu düşüncesiyle, Celaleddin cephesinde olup biteni yakından takip ederek sürdürüyordu. Diğer bir

ifadeyle Moğol hanı düşmanı hakkında istihbarata büyük önem veriyordu.

Pervan Savaşından sonra Celaleddin’in komutanları arasındaki anlaşmazlığı

ve yaşanan ayrılıkları öğrenmiş, bundan dolayı Hârizmşah idaresinin içinde

bulunduğu zayıflıktan hemen faydalanmak istemiştir. Zira Talekan’ı kuşatan

kuvvetlerin işlerini başarıyla bitirerek yanına gelmeleri kendisi için durumu

oldukça müsait bir mertebeye taşıdı. Şimdi Cengiz Han bakımından Hârizmşah’ın üzerine yürümenin tam zamanıydı, öyle de yaptı32.

Tezahür eden şartlar altında Celaleddin Hindistan’a çekilme planını

uygulamak istemişti. Bu maksatla nehir kenarında bir kayık filosu oluşturulması çalışmalarının başladığını kaynaklardan anlamak mümkündür33. Ancak durumun farkında olduğu için oldukça hızlı davranan Cengiz Han “…

hiç kimse yemeğini pişirmeden” yani Gazne halkı daha uykudayken ordusuyla

birlikte Gazne’ye geldi. Celaleddin’in ordusundan bir mukavemet görmeden

şehri işgal etti. Sultanın 15 gün önce şehri terk ettiğini öğrendi. Mâbâ Yalavaç’ı şehrin idaresiyle görevlendirdi. Hârizmşah’ı kaçırdıktan sonra Gazne’nin idaresini oğlu Ögedey’e verince yeni vali Moğol geleneğine uygun

olarak halkı kıtal ve zulme maruz bırakmıştır34.

30 Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, çev. M. Reşat Uzmen, Ötügen Neşriyat, İstanbul

1999, s. 236.

31 Barthold, age., s. 467.

32 Cüzcânî, age., C I, s. 316.

33 Cüveyni, age., C II, s. 114.

34 Barthold, age., s. 469.

72 Mehmet Ali Çakmak

Cengiz Han’ın idaresindeki Moğol kuvvetleri tarafından Sind Nehri

civarında etrafı kuşatılan Celaleddin beklenenin ötesinde mukavemet gösterdi, kahramanca mücadele etmekten geri durmadı35. Hatta Nesevi onun

sıkı mücadelesini anlatırken bir ara Cengiz Han’ın korkudan atına binerek

kaçmak zorunda kaldığını, ancak devreye giren 10.000 kişilik ihtiyat kuvveti

sayesinde üstünlüğü tekrar ele ala bildiğini anlatır36 ise de bu bilgiyi ihtiyatla

karşılamak gerekir. Onu sağ olarak yakalamak isteyen Moğol Hanı askerlerine öldürücü ok atmamalarını emretmişti. Bu emir Hârizmşah’ın işine yaradı, üzerine gelen düşmanla son raddeye kadar mücadele etti37. Etrafındaki

çemberin iyice daraldığını görünce ağırlıklarını, hazinesini nehre attırdıktan

sonra atını azgın sulara sürerek yakalanmadan karşı tarafa geçmeyi başardı38. Düşmanın eline geçmektense suyun ötesinde kalan âile efradının suya

atılmasını emretti (25 Kasım 1221)39. Böylece onun 1224 yılına kadar sürecek olan Hindistan macerası başlamış oldu. Bu sahneden çok müteessir olan

Cengiz Han’ın “hangi baba böyle bir oğlu olsun istemez” dediği belirtilmektedir40. Aralarındaki anlaşmazlıktan dolayı Hârizmşah’ı terk eden komutanların akıbeti de hüsran oldu.

Nesevi, Celaleddin’in ordusundan 4000 kişinin daha nehri geçtiğini, üç

gün sonra başka geçenlerin kendisine iltihakı ile birlikte bu sayının 4500’e

yaklaştığını ifade ederek onun Hindistan’daki mücadelelerinde bu kuvvetlere

dayandığını ima eder. Hatta silahçı Cemal adlı bir adamının harpten evvel

(muhtemelen silah temin etmek üzere) elindeki parayla ayrıldığını, talihsiz

olayın ardından içi elbise ve erzak dolu bir gemi ile Südra nehrinden geçerek

35 Leon Cahun, Asya Tarihine Giriş, çev. Sabit İnan Kaya, Seç Yayın Dağıtım, İstanbul 2006,

ss. 195-198.

36 Nesevi, age., s. 55.

37 M. Aziz Ahmet, Siyasi Tarihi ve Müesseseleriyle Delhi Türk İmparatorluğu, Tercüman 1001

Temel Eser, İstanbul 1949, ss. 170-171.

38 İbnü’l Esir; “sultanın emsalsiz direnişi üzerine tâkatten düşen Moğol kuvvetlerinin bir

hayli uzağa çekilerek karargâh kurduklarını, Müslümanların da yorgunluktan, çok sayıda şehit

vermiş olmaktan ve yardımlarına yetişecek kimsenin bulunmamasından dolayı nehrin karşısına çekilmeye karar verilmiş ve getirtilen gemilerle karşı tarafa geçtiklerini” şeklinde aktarır.

Bkz. İbnü’l Esir, age., C XII, s. 353. Ancak bu konuda Nesevi’nin verdiği bilgi (kendisine

sağlanan ata binerek karşı tarafa geçmesi, hatta Tiflis’in fethine kadar bu atı yanından ayırmadığı) daha akla yatkın gözükmektedir.

39 Bu tarih tercümede 25 Teşrin 1220 şeklinde yazılmış, doğrusu 1221 olmalıdır. Bkz. Nesevi,

age., s. 55.

40 Cüveyni, age., C II, s. 116.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 73

kendilerine kavuştuğunu anlatır. Durumdan çok memnun kalan Celaleddin’in onu İhtiyarüddin unvanıyla mutfak emini yaptığını aktarır41. Aynı durum Cüveyni’de ise kendisiyle birlikte 5-6 kişi, sonradan gelenlerle beraber

50-60 kişi olarak verilir. Bu sayının, üzerine gelen Hintlilerle yaptığı başarılı mücadelelerden sonra 3-4 bin kişiye ulaştığı anlatılır42. Hârizmşah’ın bir

miktar askerinin kendisiyle birlikte karşıya geçtiğine, yerli unsurlarla mücadelede onunla birlikte hareket ettiğine şüphe yok ise de sayılarının ne kadar

olduğu meşkuk gözükmektedir.

Celaleddin ilk mücadelesini kendi durumundan faydalanmak isteyen

Sind bölgesindeki Hint racalarına karşı verdi. Üzerine gelen Cebel-i Cûdi

emîri (Zanaşatra) Rana Şatra’yı isabetli bir ok atışıyla öldürdü ve kuvvetlerinin dağılmasını sağladı, pek çok ganimet ele geçirdi43. Kendisine katılan

Hintliler sayesinde askerî gücü arttı.

Celaleddin’in Zanaşatra karşısında elde ettiği başarı etrafta duyulunca

5-6 bin kişilik bir Hint birliği Balala ve Nikala (Lahor yakınlarında iki kasaba) dağlarında toplanıp tedbir vaziyeti aldı. Durumu öğrenen Hârizmşah

500 kişiden oluşan bir süvari birliği ile üzerlerine yürüdü. Onları perişan ettikten sonra dağılan kuvvetlerden bir kısmı kendisine katılınca kuvvetlerinin

sayısı 3-4 bin kişiye ulaştı44.

Sultanın zaferlerini işiten İndus vilayeti hâkimi Kamerüddin Kobaca,

ona iltifatnameler yazarak ve hediyeler takdim ederek Zanaşatra’nın akıbetine uğramak istemediğini izhar etti, anlayış ve iltifatla karşılandı. Hârizmşah,

ordusunu tanzim etmek ve yorgunluk atmak üzere iken Emin Mülk’ün kızının Sind felaketinden kurtulduğu ve Kobaca’ya ait Avcahi şehrinde olduğu

haberini aldı. Derhal bir elçi göndererek ondan Prensesin ihtimamla kendisine gönderilmesini istedi. Kobaca bu fırsattan çok memnun oldu, prensesi

41 Nesevi, age., s. 56.

42 Cüveyni, age., C II, s. 117.

43 Zanaşatra’nın saldırısından korkan Celaleddin’in kaçmayı planladığı, ancak yanında kaçamayacak durumda olan pek çok yaralının bulunması ve onların Hintlilerin insafına bırakılmaması için öldürülmesi planlarının yapıldığı sırada bir düşman piyade kıtasının kendilerine

yaklaştığını görünce bu planı uygulayamadıkları, Hârizşah savunma düzeni alırken Zanaşatra

ve kuvvetlerinin onlara doğru yaklaştığı, Askerlerine metanet telkin eden bu cesur adamın, ok

menziline giren düşmanını attığı okla yere yığdığı, Hint askerlerinin korkudan ağırlıklarını

bırakarak kaçtığı ve ganimetin de Harezm kuvvetlerine kaldığı aktarılmaktadır. Bkz. Nesevi,

age., ss. 56-57.

44 Cüveyni, sultanın kuvvetlerinin sayısı Hindistan’da kendisine katılanlarla peyderpey

artarak bu olaylardan sonra iki-dört bine ulaştı demektedir. Bkz. Cüveyni age., s. 117.

74 Mehmet Ali Çakmak

layık-ı vechile çehizledi, sultana da fil ve saireden oluşan hediyeler tertip

ederek bir heyetle yolladı. Bu hoş temaslar ikisi arasında tam bir barış ortamı

oluşturmuştu. Sonraki olaylar bu dostluğun bozulmasına sebep olacaktır45.

Celaleddin’in sağ olarak Hindistan’a gitmesinden oldukça rahatsız olan

ve orada birtakım başarılar kazanmasından haberdar olunca bu rahatsızlığı

ve endişesi daha da artan Cengiz Han, oğlu Çağatay’ın idaresinde ve Turbay

Tokşin noyanın komutasında bir orduyu onu takip etmek ve yakalamak üzere Hindistan’a gönderdi. Bu ordu kışı Hindistan’da geçirdi, baharda da Hârizmşah’ı takibe devam edince Celaleddin Delhi’ye doğru çekilmek zorunda

kaldı. Zira henüz Moğollarla başa çıkacak kadar güçlenmediğinin farkındaydı. Havaların iyice ısınması ve güneye doğru indikçe kendileri için iklim

şartlarının çekilmez hale geldiğini gören Moğol kuvvetleri onu takipten vazgeçerek geri döndüler. Yolları üzerindeki Ravalpindi sınırları içinde bulunan

Melikfur adlı yerleşim birimini işgal ederek yağmaladılar. Celaleddin, Delhi’ye yaklaşınca İltutmuş’a Aynü’l Mülk başkanlığında bir heyet göndererek

“Asilin asil için yeri vardır” sözüyle kendisine uygun yer talep etti. Moğol

takibinden korkan ve Hârizmşah’ın ihtiraslarından çekinen İltutmuş, Celaleddin’in elçisini, kendi adamlarını ayartmaya çalıştığı gerekçesiyle öldürttü.

Onu teskin etmek için kıymetli hediyelerle kendi elçisini göndererek “sizin

için bu coğrafyada iklimi uygun bir yer yoktur ama istekte ısrarlı olunursa Delhi

yakınlarında bir bölge düşmandan ve ayaklananlardan temizlendikten sonra ancak verilebilir” cevabıyla yardımcı olmakta ne kadar isteksiz olduğunu izhar

etmiş oldu46.

Bu olumsuz haber üzerine Celaleddin Balala ve Nikala bölgesine geri

döndü. Bölgenin uğradığı tahribattan dolayı düzeni bozulan, birliği dağılan

“kılıç artığı” denebilecek insanların kendisine katılımıyla kuvvetlerinin sayısı

10 bini aşmıştı. Taceddin Melik Halaç komutasındaki bir orduyu Cûd dağlarının bulunduğu bölgeye gönderdi. Bu ordu gerçekleştirdiği yağma hareketinin ardından birçok ganimetle döndü.

Celaleddin, başarılı Taceddin Halaç hareketinin ardından Raca Kokar

Sankin’e bir elçi göndererek ondan kızını istedi. Bu isteği kabul eden raca ayrıca oğlunun komutasında bir orduyu da Hârizmşah’ın hizmetine gönderdi.

Bu hüsnü kabulüne karşılık olarak yardıma gelen oğluna Kutlug Han unva45 Nesevi, age., s. 57.

46 Cüveyni, age., C II, s. 118; Aydın Taneri, “Hârizşahlar”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993, s. 50.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 75

nını verdi. Fakat bu arada eski dostu İndus Vilayetinin hâkimi Kamerüddin

Kobaca ile arası bozuldu. Bunun birden fazla sebebi olduğu anlaşılıyor. Cüveyni, Kobaca’nın aklından sultanlık geçirmesini ve Sultanın yeni dostu Raca

Kokar Sankin’e kin beslemesini sebep olarak gösteriyor. Üzerine Öz Beg Tay

adlı komutanı idaresinde bir ordu göndererek İndus Nehri yakınlarında gerçekleşen ani bir baskınla perişan edildiğini, yenilginin ardından Kobaca, Sultanın vergi de dahil isteklerini yerine getirmek zorunda kaldığını aktarıyor47.

Nesevi ise Kobaca ile olan ilişkiler hakkında daha ayrıntılı bilgiler aktarmaktadır. Şöyle ki; Celaleddin’in kıymetli emirlerinden olan Şemsülmülk’ün

Sind felaketinden kurtulduktan sonra Kobaca’nın hizmetine girdiğini, ilk

temas esnasında Kobaca bakımından durum anlaşılır olduğu halde gerçeği

dostuna (sırlarını ifşa edeceğinden korktuğu için) anlatmadığını vurgular.

Sonra Hârizmşah, durumdan başka bir şekilde haberdar olup Şemsülmülk’ü

isteyince, aynı endişelerle Kobaca’nın bu kıymetli devlet adamını öldürttüğünü, Celaleddin’in cinayetten ancak Kobaca’dan ayrılarak kendisine gelen

Nusretüddin bin Harmil ve Âban Hazarne adlı emirlerden dinleyerek haberdar olduğunu belirtir. Nesevi’ye göre Kobaca’nın kötülüklerinin dahası da

var. Zira yine Sind felaketinden kurtularak karşıya geçmeyi başaran Emin

Mülk’ün pek yakışıklı genç oğlu, Kobaca’nın askerlerince yağmalanmış ve

öldürülmüş, kıymetli eşyalarını kendisine getiren leşkere Kobaca mukataa ikram eylemişti. Bu sebepleri sıralayan Nesevi, Sultanın Kobaca’dan hesap sormak için fırsat kolladığını, kardeşi Gıyaseddin Şirşah’tan ayrılarak kendisine

katılan emirlerle güçlenmesinin ardından Kobaca’ya ait Kolor’u muhasara

ettiğini ve burada çetin muharebelerin yaşandığını nakleder. Bu muharebeler sırasında savaş konusunda her türlü kahramanlığı gösteren Celaleddin’in

yaralanmasına rağmen gece gündüz demeden mücadelesini sürdürerek şehri

ele geçirdiğini, direnen halkı da cezalandırdığını, bu başarıdan sonra onun

Bermuzec Kalesi üzerine yürüdüğünü, ok yarası almasına rağmen meydana

atılarak kale düşene kadar mücadele ettiğini, burada da direnenleri cezalandırdığını aktarır. Topraklarının peyderpey elinden çıktığını gören ve Sultana karşı tek başına üstünlük sağlayamayacağını anlayan Kobaca’nın Delhi

Sultanından ve Hint racalarından yardım istediğini, topladığı 10 bin kişilik

kuvvete rağmen Celaleddin’e yenilmekten kurtulamadığını, savaş alanında

zengin bir ganimet bırakarak kaçmak zorunda kaldığını tafsilatıyla anlatır48.

47 Cüveyni, age., C II, s. 119.

48 Nesevi, age., s. 58.

76 Mehmet Ali Çakmak

1222 sonbahar ve kışını bu olaylarla geçiren Celaleddin, 1223 baharında

Uça’dan hareketle Cud, Balala ve Nikala dağlarında bulunan yaylak sahaya

doğru yöneldi. Yolu üzerindeki Parasravar (yahut Parasrûr, Pencap’ın Sialkut

adlı yerleşim biriminde) kalesini kuşattı. Kaleyi aldı ve direnen halkı katletti, müsademe esnasında parmağından yaralandı. Ancak Moğol askerlerinin

geldiği hakkında bir istihbari bilgi alınca geri döndü. Yolu Multan’a düşünce

Kobaca’ya bir heyet göndererek ondan nal vergisi istedi. Kobaca kabul etmeyince ikili arasında kısa süreli bir savaş daha yaşandı ise de Sultan ona fazla

takılmayarak buradan uzaklaştı. Ayrıldığı Uça’ya geri döndüğünde halkın

kendisine karşı direnişe geçmesi üzerine iki gün savaştıktan sonra şehri ateşe

vererek oradan Sadusan’a (Nesevi’ye göre Seistan49) vardı. Şehri Kobaca adına idare eden Fahreddin Salari ve komutan Laçin Hitayi ile mücadele ederek

bu yerleşim merkezini kuşattı. Öncü birliklerin çarpışması sırasında Hitayi

öldürülmüştü, Salari muhasırlara karşı başarılı olamayacağını anlayınca bir

kılıç ve bir parça bezle çıkıp sultana bağlılığını bildirdi. Bundan sonra sultan

şehre girerek bir ay kadar burada kaldı. Salari’ye iyi davrandı ve şehrin idaresini tekrar kendisine verdi. Oradan hareketle Deval (yahut Debul, İndus

Nehrinin denize döküldüğü yerde bir liman şehriydi), Damrila (Deval ile

birlikte zikredilen bu yerin neresi olduğu bilinmiyor) ve Çatisar istikametine

yöneldi. Sultanın gelişini duyan bölgenin yöneticisi bir gemiye binerek denize açıldı. Sultan Deval ve Damrila yakınlarında konaklayarak Has Han’ı

taarruz birliği ile Nahrvala’ya (eskiden Gujerat’ın idare merkezi iken hâlihazırda şehrin yıkıntıları üzerinde Patan şehri kurulmuştur) gönderdi. Has

Han pek çok ganimetle döndü. Sultan ise Deval’deki bir puthaneyi mescite

dönüştürdü50.

Celaleddin, Kobaca’nın sahasında faaliyetlerine Auca denilen yere varıp

birkaç gün muhasara altında tutarak devam etti. İki taraf arasında mühim

kayıplar yaşandıktan sonra muhasırlar hatırı sayılır miktarda vergi vererek

kurtuldular. Sultan oradan Kanisar üzerine gitti. Buranın racası Şemseddin

İltutmuş’un müttefiki ve tabisiydi. Ancak askerî gücü yetersiz olduğundan

Sultana tabi olmayı tercih etti. Büyük badireler yaşayan Celaleddin yorulmuş

ve artık dinlenmek istiyordu. Fakat Delhi Sultanı Şemseddin İltutmuş’un

otuz bin atlı, yüz bin yaya, üç yüz fil ile üzerine yürümekte olduğunu haber aldı. İki tarafın askerleri birbirine yaklaşınca öncüler arasında küçük

çaplı çarpışmalar yaşandı. Celaleddin güçlü bir orduyla karşı karşıya oldu49 Nesevi, age., s. 58.

50 Cüveyni, age., C II, s. 120.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 77

ğunu anladı. Çok geçmeden İltutmuş savaş öncesinde bir murahhas heyet

göndererek sulh yolunu açık tutma gayreti içine girdi. Gelen elçi İltutmuş

adına sultana; “…peşinizde ne kadar din düşmanının olduğunu bilirsiniz.

Hal-i hazırda siz İslam’ın sultanı ve sabık hükümdarlarının oğlusunuz, size

karşı hareket bana yakışmaz. Size karşı ancak kendimi müdafaa için silaha

müracaat edebilirim. Eğer isterseniz kızımı vereyim, belki aramız o zaman

düzelir.” haberini iletti. Bu teklif Celaleddin’i etkiledi, gelen elçiye Yezidek

Pehlivan ve Sunkurcek Kaysi adlı iki adamını katarak İltutmuş’a gönderdi

ise de adamları Delhi sultanının yanında kalmayı tercih etti ve geri dönmedi. Delhi hükümdarı Celaleddin’i kandırarak oyalama yolunu seçmiş, zaman

kazanarak ittifakı yeni katılımlarla güçlendirmişti. Çok geçmeden İltutmuş,

Kobaca ve Hint Racaları aralarında Celaleddin aleyhine savaşmak için bir

ittifak yaptıkları haberlerini etrafa yayarak Sultanı adeta çekilmeye mecbur

bırakmıştı. Bu haber doğruydu ve Sultanın şimdi çok ciddi bir tehlike ile

karşı karşıya kaldığı anlamına geliyordu. Maiyetindeki ileri gelenlerle istişare

etti ise de Hindistan’da kalmayı sağlayacak bir çıkış yolu bulunamadı51.

Yapılan müzakerelerin ardından kardeşi Gıyaseddin’den ayrılarak kendisine katılan emirler ata topraklarına dönerek Irak’taki Gıyaseddin’i tasfiye

etmeyi ve burada yeni bir düzen kurmayı tavsiye ettiler. İçinde bulunulan

kötü durumdan kurtuluş için bundan daha makul bir yol bulunamadı. Sultanın Cihan Pehlivan Özbey adlı emiri Hint’te kalarak buraları muhafaza

etmenin şerefli bir görev olacağı görüşünü beyan etti. Celaleddin de kendisine Hükümdar Kâimmakamlığı unvanı vererek ele geçirdiği toprakların

idaresine onu memur etti. Gazne ve Gur vilayetlerinin Moğol istilasından

kurtarılan kısmına da Evfilmelik unvanını verdiği Hasan Kızlık adlı beyi

tayin etti. Bu görevlendirmeleri yaptıktan sonra kendisi Hint topraklarından

hızla ayrıldı. Evfilmelik ömrünün sonuna kadar tayin edildiği yerde kalırken

İltutmuş ve müttefikleri tarafından sıkıştırılan Cihan Pehlivan 1230 yılında

Sultanın yanına dönmek zorunda kaldı. Celaleddin Hârizmşah’ın takriben

üç yılı aşkın bir süre devam eden Hindistan serüveni bu şekilde tamamen

sona ermiş odu.

51 Nesevi, age., s. 59.

78 Mehmet Ali Çakmak

Sonuç

Tarihî süreç içinde Türk sultanlarının Hint coğrafyasıyla ilgilendikleri

ve bu sahaya seferler düzenledikleri bilinmektedir. Bu seferlerden bazıları

kalıcı olup (Kuşanlar, Akhunlar, Delhi Türk Sultanlıkları, Babürşahlar) sonunda devletler kurulmuş, bazı seferler akın şeklinde (Gazneli Mahmud’un,

Timur’un, Nadir Şah’ın seferleri) gerçekleşmiş, Celaleddin Hârizmşah’ın

Hindistan’a geçişi ise kendisini takip eden Moğol kuvvetlerinin önünden

çekilme şeklinde vuku bulmuştur.

Kahramanlığı ve cengaverliği ile temayüz eden Celaleddin, Hârizmşahlar Devleti’nin Moğol istilası sonucu yıkılma sürecinde, babasının ölümü

üzerine her şeyi ile talan edilmiş bir devletin başına geçti. Dağılan orduyu

toparlayarak işgalci Moğol kuvvetlerini durdurmaya çalıştı. Ancak başarılı

olamayarak önce Gazne’ye, sonra da Sind Nehri’ni geçerek Hindistan’a çekilmek zorunda kaldı.

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan macerası münasebetiyle gerçekleştirdiğimiz bu çalışmanın muhtevası onun; cesur bir asker, mücadeleci bir

komutan, fedakâr bir sultan olduğu gerçeğine işaret etmektedir. Ancak yaşanan olaylar siyasi yönden tahlil edildiğinde Hârizmşah’ın aynı derecede

siyasi kabiliyete sahip olmadığını gösteriyor. Çünkü o kritik bir zamanda iki

komutanı arasında (Emin Melik ile Seyfeddin Buğrak) yaşanan anlaşmazlığa etkili bir hakemlik vazifesi yapamayarak kuvvetlerinin dağılmasını önleyememiştir. Bu kuvvetler dağılmasa Cengiz Han’ın komutasında üzerine

gelen Moğol kuvvetleri karşısında başarılı olabilir miydi? Bunu bilmemiz

mümkün değil, ancak daha derli toplu ve daha etkili bir mukavemet gösterecekleri öngörülebilir bir gerçektir. Celaleddin’in Hindistan topraklarında

yürüttüğü askerî faaliyetlerin gidişatına bakıldığında da kalıcı bir sistematik

arz etmediği kanaatine varmak zor olmasa gerek. Zira bu topraklarda kimse

kendisine kucak açıp beklemiyordu. Daha ilk günlerden itibaren buralarda

tutunabilmek için çetin mücadelelere girmek zorunda kalmıştır. Belki kendisi için en güvenilir umut gibi gözüken Delhi’nin Türk sultanı Şemseddin

İltutmuş, başından itibaren hep ona mesafeli durmuş, nihayetinde bu ülkeyi

terk etmek zorunda kalmasında da en etkili rolü o oynamıştır.

Hindistan’da iki yılı aşan bir süre gerçekleştirdiği çetin mücadeleler

sonucu iyice yorulan Celaleddin büyük bir güç karşısında olduğunun farkındaydı. Maiyetindeki ileri gelenlerle bir durum değerlendirmesi yaptıktan

sonra, Hindistan’dan ayrılarak Batı İran’daki ata topraklarında yeni bir düzen

Celaleddin Hârizmşah’ın Hindistan’a Çekilmesi ve Buradaki Faaliyetleri 79

kurmaya karar verdi. Elde ettiği toprakları idare etmek üzere naipler bırakarak 1224 yılının başında Hindistan’dan hızla ayrılarak Batı İran’a geldi.

Burada kardeşi Gıyaseddin’i etkisizleştirerek sultanlığını ilan etti. Kısa süre

içinde bugünkü Azerbaycan topraklarında bir emaret oluşturarak, Hârizmşahlar Devleti’ni ihya etme gayreti içine girdi. Ne var ki, bu büyük gayeyi

gerçekleştirmeye gücü yetmedi. 1231 yılına kadar devam eden macerasının

ayrıntısı bu çalışmanın konusu değildir.

Celaleddin Hârizmşah, Moğollara karşı kahramanca yürüttüğü mücadelelerden dolayı zamanın Türk ve İslam ileri gelenleri arasında haklı bir

saygınlık kazanmıştı. Aslında bu çalışmanın konusu olmamakla birlikte Celaleddin’in siyasi kabiliyetini izah bakımından, Azerbaycan topraklarında

beş-altı yıl süren hakimiyeti döneminde ortaya koyduğu yanlış politikalar,

elde ettiği bu saygınlığın tükenmesine sebep olduğu gibi kendisinin sonunu

da hazırlamıştır. Zira o yanı başında büyük bir tehdit olarak duran Moğol

tehlikesine aldırmayarak, Bağdat Abbasi halifesi ile arasının açılmasında bir

sakınca görmediği gibi, gerek maksadını aşan açıklamaları yüzünden, gerekse bütün ikazlara rağmen Ahlat konusunda gösterdiği ihtiras nedeniyle

1230 yılında Anadolu Selçuklu sultanıyla Yassıçemen Savaşını yapma hatasını işlemiştir. Bu savaşta ağır bir yenilgi alarak gücünü büyük ölçüde yitiren

Celaleddin, ertesi yıl üzerine gelen Moğol kuvvetlerinden kaçarken 1231

yılında hayatını kaybetmiştir. İşte Celaleddin Hârizmşah böyle bir Türk sultanı olarak tarihteki yerini almıştır.

KAYNAKÇA

Ahmet, M. Aziz, Siyasi Tarihi ve Müesseseleriyle Delhi Türk İmparatorluğu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1949.

Alaaddin Atamelik Cüveyni, Tarih-i Cihangüşa, çev. Mürsel Öztürk, C

II, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.

Barthold, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun

Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.

Cahun, Leon, Asya Tarihine Giriş, Türkçe’ye çev. Sabit İnan Kaya, Seç

Yayın Dağıtım, İstanbul 2006.

Cöhce, Salim, “Gaznelilerden Önce Hindistan’da Türk Varlığı”, Erdem,

Aydın Sayılı Özel Sayısı III, C 9/S. 27, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları,

Ankara 1987, ss. 981-987.

Cüzcânî, Minhâc Sirac Tabakât-ı Nâsırî, Tashih ve Mukabele: Abdülhay Habîbî, C I-II, Tahran 1983.

Çakmak, Mehmet Ali, “Moğol İstilası ve Hârizşahlar İmparatorluğu’nun Yıkılışı”, Türkler, C 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 904-

917.

Grousset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, Türkçe’ye çev. M. Reşat Uzmen,

Ötügen Neşriyat, İstanbul 1999.

İbnü’l Esir, El Kâmil fi’t-Tarih, Türkçe’ye çev. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, C 12, İstanbul 1987.

Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara 1992.

Konukçu, Enver, “Hindistan’daki Türk Devletleri”, Doğuştan Günümüze

Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, C 9, İstanbul 1988.

____, “Hindistan’da Kalaç-Moğol Mücadelesi (1290-1320)”, X. Türk

Tarih Kongresinden Ayrı Basım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991,

ss. 831-383.

Köprülü, M. Fuad, “Hârizmşahlar”, İslam Ansiklopedisi, C 5/1, Milli

Eğitim Basımevi, İstanbul 1988, ss. 265-296.

Nesevî, Siret-i Celaleddin Mengüberti, Farsça’ya çev. Mücteba Minûvî,

Tahran 1986.

82 Mehmet Ali Çakmak

Nesevî, Siret-i Celaleddin Mengüberti, Türkçe’ye çev. Necip Asım, İstanbul 1934.

Reşidüddin Fazlullah, Camiu’t-Tevârih, Neşreden Doktor Behmen Kerimi, C I, Tahran 1374.

Taneri, Aydın, “Celaleddin Hârizmşah”, İslam Ansiklopedisi, C 7, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, ss. 248-250.

Taneri, Aydın, Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara

1993.

Temir, Ahmet, Moğolların Gizli Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara 1995.

Yinanç, Mükrimin Halil, “Celaleddin Harzemşah”, İslam Ansiklopedisi,

C 3, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1988, ss. 49-53.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden

Gılzaylar/Halaçlar (XIII-XVII. Yüzyıl)

Abdullah MOHAMMADİ*

Giriş

Afganistan, kuzeyden Türkmenistan, güneyden Pakistan ve batıdan

İran’la çevrilmiştir. Bölge Hindistan, Orta Asya, Çin ve İran’da kurulan imparatorlukların ve uygarlıkların karşılaşma noktası olmuştur. Afganistan, jeopolitik öneminden dolayı her zaman dış güçlerin mücadele verdikleri bir

alan olmuştur. Özellikle Afganistan, İpek Yolu’nun önemli bir güzergahı olması hasebiyle her türlü etkiye açık duruma gelmiştir. Bu anlamda İpek Yolu

sadece ticari, göç ve askerî bir güzergâh olmayıp aynı zamanda inançların

yayılma alanı bulduğu bir bölge de olmuştur. Bu bağlamda Afganistan’daki

insani ilişkiler Budizm dininin doğuya ve İslam dininin Hindistan’a yayılmasında etkili olmuştur1

.

Afganistan’ın eski adı olan Horasan M.Ö II. yüzyıldan XIX. yüzyıla

kadar zaman zaman ülkenin hepsini veya çoğunluğunu içine alan bir bölgenin adı olmuştur. Afganistan’da devlet kurmuş olan Eftalit (Yefteli) hükümdarlarının bastırdıkları paraların üzerinde “Horasan Şahı” yazısı yer almıştır2

. Hatta Afgan Devletinin kurucusu sayılan Ahmet Şah Dürrani kendini

“Horasan Şahı” olarak nitelendirmiştir. 1801 yılına kadar Afganistan’ın ismi

resmî antlaşmalarda kullanılmamıştır. Afganistan’ın ismi ilk defa 1801

1 Abdullah Mohammadi, “Afganistan ve İpek Yolu”, İpek Yolu, İstanbul 2015, s. 279; Debler

Fişer, “The Far East and Avustralia”, Sirac Dergisi, S. 12, İran-Kum 1997, s. 55.

2 Hac Kazım Yezdani, Pejuheş Der Tarihi Hazaraha, C 1, Mehr Yayınları, İran-Kum H. 1372,

s. 88; Muhammed Hüseyin Yemin, Historic Afganistan, Kitap Neşriyat Yayınları, Afganistan-Kabil 2001, s. 24-25, 33.

* Doç. Dr., Ardahan Üniversitesi, İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü,

Ardahan/TÜRKİYE, [email protected], ORCID:0000-0002-5123-3643

DOI: 10.37879/9789751751003.2022.5

84 Abdullah Mohammadi

yılında İran ve İngiltere arasındaki antlaşmada geçmiş ve bu tarihten sonra

bu isim tüm bölge için kullanılmıştır3

.

Afganistan’ın çeşitli bölgelerinde yapılan kazılardan elde edilen bulgular

burada yaşayan insanların gelişmiş bir medeniyete sahip olduklarını göstermektedir. Aryailer, Hindistan’a geldiklerinde büyük ölçüde bu bölgedeki eski

medeniyetlerden etkilenmişlerdir. Bu eski medeniyet, Deravidi medeniyetinden başka bir medeniyet değildir4

. Aryailer güneye doğru indiklerinde

gelişmiş Deravidi kültürünü benimsemiş ve ziraatı onlardan öğrenmişlerdir5

.

M.Ö. 500’lü yıllarda Afganistan’ın doğusu 200 yıla yakın bir süre Daryuş tarafından kurulmuş olan Ehamenişi Devletinin hakimiyetinde kalmıştır. Ehamenişi Devleti M.Ö. 334 yılında batıdan gelen Büyük İskender tarafından ortadan kaldırılmıştır. Yunanlılar, Afganistan’a M.Ö. 135 yılına kadar

hâkim olmuştur. Yunanlılardan sonra Afganistan’ın doğu ile güney kısımlarına Hint hanedanından Çandragupta tarafından kurulmuş olan Muriya

(Murya) Devleti hâkim olmuştur6

.

Afganistan’ın Hint hakimiyetinden çıkmasından sonra tarihte ilk kez

Seti (Yuçi) kavimlerinden olan Kuşan Türkleri, asıl memleketleri olan Çin’in

kuzeybatısını terk ederek M.Ö. I. yüzyılda Belh (Bakteriya) ve Belh’in etraflarında yerleşmeye başlamışlardır. Kuşanlar, Afganistan’da bir Türk Devleti

kurmayı başarmış ve toplam 180 yıl bölgeye hâkim olmuşlardır. Kuşanlardan

sonra yine Seti kavimlerinden olan Eftalitler (Yefteliler), M.Ö. V. yüzyılın

başlarında Afganistan’a girerek Taharistan (Toharistan) bölgesine M.Ö. 425

yılında hâkim olmuşlardır. Sonunda Eftalitler (Yefteliler), Sasaniler ile birleşen Türkler tarafından ortadan kaldırılmıştır. Bölgede Miladi VI. yüzyılda,

bir Türk olan Tümene Han tarafından büyük bir imparatorluk kurulmuştur.

Tümene Han’ın M.Ö 525 yılında ölmesinden sonra imparatorluk, oğlu Mugan Han ve kardeşi İstemi Yabgu arasında paylaştırılmıştır. Afganistan’ın

kuzey bölgeleri Seyhun, Aral havzası ve Kaşgaristan bölgesi İstemi Yabgu’ya

verilmiştir7.

3 Seyit Asker Musevi, The Hazaras of Afghanistan An Historical, Cultural, Economic and Political Study, çev. Esedullah Şifai, Nakşi Simork Yayınları, İran-Tahran H. 1379, s. 25; Mehmet

Saray, Afganistan ve Türkler, İstanbul 1997, s. 1.

4 Yezdani, age., s. 26.

5 A. Z. Manferd, Tarihi Muhtasar-i Cihan, çev. Mohammad Taki Feramerzi, C I, Tahran

1977, s. 44-45.

6 Manferd, age., s. 29-37.

7 Manferd, age., s. 29-37.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden Gılzaylar/Halaçlar 85

Bu bölgede İslamiyet’in gelişimi Halife Hz. Osman zamanında başlamıştır. Afganistan, bu dönemde kabile reisleri tarafından yönetilmiştir. Afganistan, İslamiyet’le tanıştıktan sonra IX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren

ülkenin yarısı İran’da kurulmuş olan Samani Devleti tarafından işgal edilmiştir. Samani Devletinin X. yüzyılın sonlarına doğru zayıflamasını fırsat

bilen Sebük Tegin, Gazne’de Gazneli devletinin temellerini atmıştır. Gazneli Devleti Sultan Mesud’un (1030–1041) 1040 yılında Selçuklulara yenilmesiyle son bulmuştur. Türk unsurları Afganistan’da Kuşanlarla yerleşmeye

başlamış ve bölgede Gazneli Devletinin kurulmasıyla birlikte Türk nüfusu

iyice artmıştır8,

Gazne Devleti, Gazne’de mimari eserler yapılmasını ve Gazne şehrinin o dönemdeki kültür merkezi haline gelmesini sağlamıştır. Bölgede İslam

dininin yayılması ve Türk Devletlerin kurulmasıyla birlikte Türk kavimleri

bölgenin her tarafına yayılmıştır9

.

Gaznelilerden sonra Selçuklular bu bölgeye hâkim olmuştur. Selçukluların son hükümdarı olan Sultan Sancar’ın ölümünden (1552-1157) sonra

zaman zaman Selçukluları tehdit eden Gurlular ülkeye hâkim olmuştur. Gur

Devleti XII. yüzyılın sonlarına doğru Harezmşah sultanı Alaattin Muhammed tarafından ortadan kaldırılmış ve Harezmşahlılardan sonra ülke 1220

yılında Moğollar tarafından işgal edilmiştir. Moğol Devletinin bu bölgelerde

yaklaşık 150 yıllık hakimiyeti Timur tarafından ortadan kaldırılmıştır. Daha

sonra Timur’un torunlarından biri olan Babür (1483–1530) bu bölgelere hakim olmuştur. Bu dönemde Babürlü Devletine karşı kuzeyden Özbekler ve

kuzeybatıdan Safevilerin saldırmalarına paralel olarak devletin ve ülkenin iç

huzuru bozulmaya yüz tutmuştur. Babürlü Devletinin bu kargaşa ortamında

Afganistan’ın geleceğinde söz hakkına sahip olacak olan Peştun kabilelerinden olan Gılzaylılar (Gılcay, غلزايى، غلجايى ,(ülkenin güney kısımlarındaki

Peşaver vadisine yerleşmeye başlamışlardır10.

Dolayısıyla tarihî belgelerden anlaşıldığı üzere Türk kabileleri bu bölgelerde hem yerleşmiş hem devletler kurmuş hem de Hindistan ve Kaşmir

8 Mehmet Saray, “Afganistan”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul

1988, s. 404-405.

9 Neslihan Durak, “Gaznelilerin Kuruluşuna Kadar Afganistan”, Afganistan Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2002, s. 27-46.

10 Mehmet Saray “Afganistan”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul

1988, s. 405.

86 Abdullah Mohammadi

bölgelerine göç ederken Afganistan’dan geçmiştir. Bu nedenle Türk tarihini

anlamak için Afganistan tarihini ve bu bölgenin geçirdiği tarihî süreçleri

iyi bilmek gerekir diye düşünmekteyiz. Nice Türk kabileleri bu bölgelerde

yerleşmiş ve yerel kabilelerle ilişkiler kurarak kendi öz benliklerini unutmuşlardır. Bu bağlamda bu kabileler kökenleri itibariyle Türk oldukları halde

dillerini unutarak tamamen Türk dünyasının dışına itilmiştir. Bu bölgelerde

dillerini unutan ancak kültürel olarak hâlâ Türk kültürünü yaşayan ve yaşatan kabilelerin varlığını unutmamak gerekir. Bu bağlamda Afganistan’da

kalan Halaç Türkleri Gılzaylar adı altında Peştunlaşarak varlıklarını devam

ettirmişlerdir. Pakistan ve Hindistan’daki Halaçlar da yerel halkla karışarak

asimile olmuşlardır11.

Bu çalışmada, Afganistan’da kalan kısmı Gılzaylar adı altında varlıklarını sürdüren; ve Hindistan’a göç eden kısmı ise zamanla dillerini ve kültürlerini unutan ve diğer Müslüman halkla karışarak varlılarını sürdüren

ancak Hindistan’ın sosyo-kültürel yapısında derin izler bırakan Halaçlar

incelenecektir. Türkler özellikle Halaçlar Afganistan’dan Hindistan’a göç

ederek Hindistan’da devlet kurmuştur. Halaçlar bağlamında bu meselenin

her ne kadar zor olsa bile Türk tarihi ve Türkçe konuşmayan Türk toplulukları açısından önemli olduğunu düşünmekteyiz. Gerçi unutmamak gerekir

ki Türkler Sultan Mahmud’un aksine Hindistan’a gittiklerinde bu bölgelerde yaşamak ve buraları terk etmemek üzere gitmişlerdir. Dolayısıyla zaman

içerisinde Türk unsurları yerel unsurların içerisinde çözülerek günümüzde

yaşayan Müslüman kimliğiyle ön planda olan toplulukları ortaya çıkarmıştır.

İlk önce Afganistan bağlamında Halaçlar ve Gılzaylar incelenmeye çalışılacaktır. Daha sonra göç yolları takip edilerek Halaçların Hindistan bağlamındaki durumları ortaya konmaya çalışılacaktır.

11 Bilgehan Atsız Gökdağ, “İran Türkleri”, Türk Yurdu, S. 287, Ankara 2011, s. 111.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden Gılzaylar/Halaçlar 87

Afganistan’da Halaçlar ve Gılzaylar

Halaçlar V. yüzyılda Karluklarla birlikte Tiyen-Şan bölgesinin kuzeyi

ile Issık Göl’ün güney arazilerini zapt etmişlerdir. Daha sonraki dönemlerde Kandahar ile Gazne bölgelerine yerleşmişlerdir12. Halaçlar VI. yüzyıldan

itibaren Afganistan’ın güneyinde Sistan ile Hint arasında kalan bölgede yaşamışlardır13. Babürname’de Halaçlarla birlikte Afganların (Peştunlar) ismi

de geçmiştir. Öyle anlaşılıyor ki hem Halaçlar hem de Afganlar aynı bölgede

yaşamıştır14. Bu bölgelerde yaşayan Türk asıllı kabilelerin zaman içinde kendi

anadillerini kaybettikleri ve farklı bir etnik grup içerisinde varlıklarını devam

ettirdikleri artık bilinen bir gerçektir. Bu gruplardan birisi ise Halaçlardır15.

VIII. yüzyılda Arap orduları Badahşan’a (Afganistan’ın kuzeydoğusu)

geldiklerinde Halaçlar, Taharistan’dan Sind’e kadar geniş bir bölgede yayılmıştı. Aynı zamanda zengin koyun sürülerine sahip olan Halaçlar İran’ın içlerine

kadar da yerleşmişti16.

Oğuz Han destanlarında Halaç isminin “Kal Aç” ismiyle nasıl bağlantılı

olduğunu gösteren bilgiler mevcuttur. Aynı zamanda Oğuz Han destanlarında

Halaçların Ceyhun nehrinin güney kısımlarında yayıldıkları yönünde bilgiler

de vardır. Oğuz Han destanlarında bu olay şöyle gerçekleşmiştir:

“Oğuz Kağan, gök tüylü ve gök yeleli bir erkek kurdun peşinde sefer düzenlerken, duvarları altından, pencereleri gümüşten, çatısı demirden büyük bir ev ile

karşılaşır. Evin kapısı kilitli ve anahtarı yoktur. Oğuz Kağan, “Tümürdü Kagul”

(Tömürdü Kagul) adlı bir ere, “sen burada kal ve kapıyı aç, açtıktan sonra tekrar

orduya katıl.” diyerek buyruk vermiştir. Oğuz Han bu askere “Kal Aç” dediği

için onun ismi Kalaç olmuştur17. Dolayısıyla Oğuz Han destanlarında Kalaç

bir boy ismi olarak geçmezse bile Türk kültüründe isim olarak kullanılmıştır.

Estarhi kendi eserinde Halaçların bugünkü Afganistan’ın güneyinde,

Hindistan ile Sistan arasındaki bölgede yaşadıklarını, fizikî, sosyo-kültürel ve

dil yönünden Türklere benzediklerini yazmıştır. Estarhi aynı zamanda Halaç12 Orhan Yazıcı, “Gılcayların Menşei”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları, C IV/ S. 1,

Elazığ 2006, s. 34.

13 Muhammed Hüseyin İbn-i Halef Tebrizi, Burhan-ı Kate, Tahran (?), s. 764; İbn-i Esir, Al

Kamel, s. 66-228.

14 Zahiruddin Muhammed Babür, Babürname, Hindistan H. 1308, s. 83.

15 Sultan Muhammed Han Hales Dürrani, Tarihi Sultani, Bambai 1298, s. 52.

16 Zekeriya Kitapçı, İlk Müslüman Türk Hükümdarları ve Hakanları, Konya 1995, s. 215.

17 Hasan Bayburtluoğlu, Orta Çağ’da Toharistan Bölgesinde Halaçlar, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisan Tezi, Bursa

2019, s. 21.

88 Abdullah Mohammadi

ların bu bölgede yaşayan eski göçebeler olduğunu da söylemiştir. Estarhi’nin

dışında Şerafettin Yazdi kendi eseri olan Zafername’de göçebe Halaçlardan da

bahsetmekte, Timur’un huzuruna çıktıklarından haber vermektedir.18 Estarhi,

Halaçların büyük sürülerinin olduğunu, geleneklerinin de Türk geleneği olduğunu ancak dillerini bölgede yaşayan diğer kabilelere göre ayarladıklarını

bildirmiştir. Estarhi’nin eserine göre Halaçların bu bölgede egemen olan devletlerin askerî gücünü oluşturdukları bilgisi de mevcuttur19.

Halaçların Türk kabilelerden biri olduğunu zikreden diğer kaynaklar ise

IX. ve X. yüzyılda yaşayan Arap coğrafyacılardır. Onlara göre Sirderya’nın

ötesinde olan Talas, Halaçların kışlık yerleri olup aynı zamanda Halaçlar

Karlukların komşularıydı20. Bu bilgiden hareketle büyük ihtimalle Halaçlar

Ceyhun’un güney ve batı kısımlarında yaşamıştır. Halaçların Türk olduklarını

bildiren diğer bir kaynak ise Harezmi’nin Mafatih ul-Ulum adlı eseridir. Bu

eserde Harezmi Halaçların Eftalitlerin bakiyelerinden olduğunu zikretmektedir21.

Yakup Saffari döneminde Halaçlar Afganistan’ın güneyinde yaşamaktaydılar. Yakup Saffari bu bölgeleri istila ettiği sırada Halaçların çoğunun Yakup

Saffari tarafından öldürüldüğü bilgisi kaynaklarda yer almıştır. Ayrıca Samani

ve Gazneliler döneminde Halaçların orduya katıldıkları bilgisi de mevcuttur.22

Nizamul-Mülk’ün Siyasetname’sinde Alptegin’in Sebüktegin’i hem vergi toplamak hem de ilişkileri düzenlemek ve geliştirmek için bölgede yaşayan Halaçlara ve Türkmenlere gönderdiği belirtilmektedir. Utbi ve Beyhaki

gibi dönemin tarihçileri kendi eserlerinde Halaçlardan bahsetmiştir. Gazneli Devleti döneminde Sultan Mahmut Halaçları kendi ordusuna almıştır.

Ancak Halaçlar Gazneli Devletine karşı her fırsatta isyan etmiştir. Sultan

Mesut Halaçların isyanını bastırmak için Gazne’den bir ordu göndermiştir.23

Halaçların Gazneli Devletine karşı isyanları Gaznelilerin son dönemlerine kadar devam etmiştir. Halaçlar Gazneli Devletinden sonra Gurluların

hizmetine girmiştir. 1152 yılında Gurlular ile Selçuklular arasında yapılan

18 Şerafeddin Yazdi, Zafername, C 2, Tahran 1349, s. 573.

19 Ebu İshak İbrahim Estarhi, Masalek ve Mamalek, çev. Abdullah Tustari, Tahran 1961, s.

258; Muhammed b. Necip Bakran, Cihan Name, Tahran H. 1342, s. 73.

20 Ezzuddin İbn-i Esir, Al- Kamil Fi Attarikh, C 3, Beyrut 1414, s. 514.

21 Nizamül Mülk, Sire-ul Muluk Siyaset Name, Tahran 1334, s. 12.

22 Ezzuddin İbn-i Esir, Tarih-i Bozorge İslam ve İran, çev. Abbas Khalili, C 12, Tahran H.

1373, s. 4-50.

23 Ebu Ali Hasan b. Ali Nizamul Mülk, Siyasetname, Tahran H. 1334, s. 12.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden Gılzaylar/Halaçlar 89

savaşta Halaçların Gurlu ordusunda yer aldıkları bilinmektedir. Halaçlar

Gurlular döneminde hem orduda hem de yönetimde etkin bir şekilde yer

almıştır24. Sultan Gıyaseddin Mahmut 1206 yılında bölgede yaşayan Halaçlardan yardım istemiş ve ordularına katılmalarını sağlamıştır. Sultan Gıyaseddin Mahmut Halaçların yardımıyla Firuzkuh şehrini ele geçirebilmiştir25.

Utbi Halaçlardan ve Afganlardan (Peştunlar) bahsederken ikisinin

isimlerini birlikte zikretmiştir26. Öyle anlaşılıyor ki Afganistan’ın güneyinde

Halaçlar ve Peştun kabileleri aynı bölgede yaşamıştır. Bu komşuluk ilişkileri

ve Müslüman olmalarından dolayı Halaçlar zaman içerisinde Peştunlaşmış

ve bugün Gılzaylar adı altında varlıklarını sürdürmüşlerdir. XIII. yüzyıldaki

Arap coğrafyacılardan Muhammed b. Necip Bakran Halaç Türklerinin asıl

memleketleri olan Türkistan’dan Zabulistan’a göç ettiklerini ifade etmiştir.

Halaçların giydikleri elbiselerle dillerinin yaşadıkları çevreyle uyum sağladığını yazmıştır27. Bu durumdan anlaşıldığı üzere muhtemelen XIII. yüzyıl

Halaçların Türklük bilincini ve dolayısıyla kendi anadillerini unutmaya başladıkları tarih olarak zikredilebilir.

Halaçların tarihi ile ilgili çelişkiler Gaznelilerden önceki dönemlere

aittir. Zira İslami tarih kaynaklarında bu karışıklığın asıl sebebinin Halaç

isminin yazılışından kaynaklandığını düşünen bilim adamları vardır. Çünkü

Arap kaynaklarında Karluk ismi Halluh (Khallukh) Arapça yazılışı ise خلخ

olarak yazılmaktadır. Dolayısıyla Müslüman yazarların Karlukları Halaçlarla

karıştırmış olma olasılığı da vardır. Zira Halaçların Arapça yazılışı خلج ismi

ile Karlukların Arapça yazılışı olan خلخ ismi imla bakımından birbirlerine

çok yakın durmaktadır. Bu yazılış hatasından dolayı Halaçların kökenleriyle

ilgili bilgiler net değildir. Diğer taraftan tarihî belgelere bakıldığında özellikle VII-VIII. yüzyıllarda Karlukların Amuderya’nın güneyine inmeleri olasılığı bulunmadığından dolayı Halaçlar ile Karlukların isimlerinin birbirlerine

karıştırılmış olması meselesi öne çıkmaktadır.28 Bu iki Türk kabilesinin daha

sonraki süreçte aynı bölgede yaşadıkları ve Ceyhun’un güney kısımlarında yerleşerek bugünkü Taharistan (Afganistan’ın kuzeyi) bölgesine kadar

24 Hasan Bayburtluoğlu, agt., s. 48-49.

25 Cüzcani, Tabaqat-i Naseri, C 1, Afganistan-Kabul H. 1341, s. 373.

26 Ahmad Javid, “Khlaci Ha veya Ghaljayi Ha”, Adab Dergisi, S. 2, Yıl 6, Afganistan-Kabul

1958, s. 1.

27 Muhammed b. Necip Bakran, age., s. 73.

28 Hasan Bayburtluoğlu ve Mehmet Tezcan, “Halaçların Menşei”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim, S. 8/1, Türkiye 2019, s. 634.

90 Abdullah Mohammadi

ilerledikleri düşünüldüğünde ve isimlerinin Arapça yazılışının birbirlerine

benzediği hesaba katıldığında Halaçların kökenleri hakkındaki bilgiler bazı

karışıklıklara sebep olmuştur.

Afganistan’ın güneyinde yani Kabil ve Peşaver bölgelerinde Harezmşahliler ile Moğollar arasında savaş cereyan etmiştir. Bu savaşta Halaçların

bir kısmı Moğolların ordusunda yer alırken diğer bir kısmı ise Seyfettin Agrak (اغراقى الدين سيف (liderliğinde Kabil civarlarında bağımsız bir güç haline

gelmiştir. Halaçların bağımsız bir güç haline gelmeleri, onların Hindistan ve

Bengal’ın içlerine kadar gelmelerini ve bu bölgelere hakim olmalarını sağlamıştır29. Örnek olarak Halaçlar Hindistan’da Dehli30 Türk Sultanlığı adı

altında 1290-1320 yılları arasında hakimiyet kurmuşlardır.

Günümüzde ise Halaçların Afganların önemli bir kolunu oluşturdukları bilinmektedir31. Bu bağlamda özellikle Horasan bölgesi (Afganistan),

Kuzey Hindistan (Pakistan) ve Hindistan’da yaşayan pek çok kabile ve etnik gruplar vardır ki Türk kökenli oldukları halde zaman içinde anadillerini

unutup bugün o bölgenin dillerini benimsemişlerdir.

Tarihî kaynaklarda Galcayi غلجايى ,Galzayi veya Gılzayi غلزايى ismi XVI.

yüzyıla kadar geçmemektedir. Ancak bu tarihlerden sonra Afganistan’da Gılzaylar adı altında farklı bir etnik grup karşımıza çıkmaktadır. Afganistan’ın

en önemli etnik grubunu oluşturan Peştunların ana unsurunu Gılzaylar

meydana getirmektedir. Gılzaylar bugün kendilerini Peştun olarak saymakta

ve Peştuca konuşmaktadır32. Halaçların veya Kalaçların ismi XV. yüzyıla kadar kaynaklarda geçmeye devam etmiştir. Ancak bu tarihten sonra Galzayi,

Galcayi veya Gılzayi isimlerinin tarih kitaplarında yer almaya başlamasının

tesadüf sayılması mümkün gibi görünmemektedir. Bütün tarihî kaynaklar

Halaçların ve Gılzayların aynı bölgede yaşadıklarını teyit eder mahiyettedir.33

29 Vilademir Minorsky, \"The Turkish Dialect to The Khalaj\", Vol. 10, No 2, Bulletin of the

School of Oriental Studies, Universty of London, 1940, s. 432.

30 Türk tarihi literatüründe İngilizlerin vermiş olduğu bilgiler daha baskın ve daha etkin

olmuştur. İngilizler Dehli’yi (دهلى (Delhi olarak aktardığı için Türk tarihiyle ilgili kaynaklarda

da Delhi olarak geçmiştir. Ancak biz burada doğru olan ismi yani Dehli’yi kullanmayı tercih

ettik.

31 Barthold, Coğrafyaye Tarihi İran, çev. Hamza Serdaver, Tahran H. 1308. s. 124.

32 Gökhan Erden ve Ulaş Töre Sivrioğlu, “Peştunların Kökeni: Bene İsrail Teorisi/Etnolojik,

Tarihi, Dilbilimsel ve Genetik Kaynakların Işığında Bir Tartışma”, İsrailiyat: İsrail ve Yahudi

Çalışmaları, No. 5, 2019, s. 34.

33 Zahiruddin Muhammed Babür, Babür’ün Hatıratı II, Ankara 1987, s. 475.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden Gılzaylar/Halaçlar 91

Tarihî seyri içerisinde özellikle Afganistan topraklarının Moğol işgali sırasında, Halaçlarla birlikte diğer Türk kabilelerinin de Hindistan’a göç etmek

zorunda kaldıkları artık bilinmektedir34. Bölgeye Moğolların işgali sırasında,

dönemin sosyo-politik şartlarına bakıldığında, ana hatlarıyla göç eden kabilelerin üç seçeneğinin olduğu ifade edilebilir. Türk kabilelerin birinci seçeneği kuzey Hindistan (Pakistan)’a ve Hindistan’a gitmeleri, ikinci seçeneği

batıya doğru yani bugünkü İran üzerinden Anadolu’ya gitmeleri ve üçüncü

seçeneği ise yaşadığı bölgeleri terk etmeyerek kalmalarıdır. Tarihî kaynaklar

da bunu ispat eder mahiyettedir. Hindistan’a göç eden Halaçlar bu bölgede

Kalaç veya Halaç adı altında devlet kurmuşlardır. Batıya ilerleyen, yani İran

güzergahını kullanan Halaçlar ise bugün İran’a bağlı Kum ve Hamedan yakınlarında yaşamaktadırlar ve bu bölgelerde Halaç veya Kalaç adı altında

birçok yerleşim yeri mevcuttur35.

Halaçların Afganistan’da kalan kısmı Gılzaylar adı altında Peştunların

bir kolu olarak hayatlarını devam ettirmişlerdir. Ancak Moğol istilasından

sonra Hindistan’a göç eden Halaçlar ise XII. yüzyılın sonlarına doğru Dehli

Türk Sultanlığını kurarak Hindistan’a hâkim olmuşlardır. Halaçlar, askerî ve

yönetim alanlarındaki tecrübelerini Gurluların egemen olduğu döneminde

kazanmıştır. Halaçlar bu iki sahada tecrübeleri sayesinde Hindistan’da kendi

adlarını taşıyan bir devlet kurmuşlardır. Hindistan’da Dehli Türk Sultanlığın

içinde Halaçlar hanedanı olarak 30 yıl kadar egemen olmuşlardır.

Ancak günümüzde ise Hindistan’a göç eden Türk unsurları Halaçlar

gibi kendi dillerini ve kültürlerini unutarak Müslüman kimliği adı altında

diğer Müslüman unsurlarla karışmıştır.

Halaç Türklerinin Göç Güzergahları

Tarihî kaynaklardan anlaşıldığı üzere Halaçlar ilk önce Türkistan’dan

Taharistan’a göç etmişlerdir. Daha sonra Afganistan’ın güneyi yani Zabulistan ve Kabil bölgelerinde varlık göstermişlerdir. Bölgenin Moğollar tarafından istilasından sonra Halaçların bir kısmı Hindistan’a ve bir kısmı ise

batıya doğru yani İran ve Anadolu’ya göç etmiştir. Halaçlar başka bölgelere

yayıldıkça dillerini unutmaya ve yerel halkla karışmaya başlamış ve farklı

bir kimlikle varlıklarını sürdürmüşlerdir. Halaçların asimile olmaya başladığı

34 Enver Konukçu, “Halaç”, İslam Ansiklopedisi, C 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, s. 229.

35 Enver Konukçu, “Halaç”, İslam Ansiklopedisi, s. 229.

92 Abdullah Mohammadi

tarih ise büyük ihtimalle XIII. yüzyıldan sonra olmuştur. Tabii ki Halaçların

asimile olma süreçleri yıllar hatta yüzyıllar almıştır.

XIII-XVII. yüzyıllar arasında geçen zaman içinde Halaçların hem Hindistan, Bengal hem de İran’ın güneyinde varlık gösterdikleri bilinmektedir.

Zafername’de Halaçların Timur’un huzuruna çıktıkları zikredilmektedir36.

Halaçlar, İran’ın Save, Kum ve İsfahan yakınlarında bulunan Kaşan şehirlerinde varlık göstermişlerdir. Aynı zamanda İran’ın batı bölgesi yani Güney

Azerbaycan’a bağlı Mugan, Tebriz, Maku, Urumiyye, Merage gibi şehirlerde

Halaç (خلج (veya Kalaç (قلج (gibi yerleşim yerlerine rastlamak mümkündür37.

Muhammed Bahtiyar liderliğinde Halaçlar, Hindistan’ın içlerine kadar

inerek dönemin en önemli bölgesi olan Leknevti’de 1202-1230 yılları arasında bir yönetim oluşturmuşlardır. Sonuç itibarıyla göçlerinin nihayetinde

Halaçlar 1299 yılında Alaattin Muhammed Şah önderliğinde stratejik öneme sahip olan Gucerat şehrini ele geçirmiştir38.

Dehli Türk Sultanlığında Halaçlar (1290-1320)

Hindistan’daki Türk Devleti olarak bilinen Dehli Türk Sultanlığı 1192

yılında Gur hükümdarı döneminde Muizz’üd din Muhammed’in kuzey

Hindistan’a vali olarak tayin ettiği Kutb’üd-din Aybeg tarafından kurulmuştur. Ancak Dehli Türk Sultanlığının resmî kuruluş tarihi 1206 yılında yani

Gur hükümdarı Muizz’üd-din Muhammed’in ölümünden sonra gerçekleşmiştir. Hindistan’a Dehli Türk Sultanlığı olarak Türk kökenli 4 hanedan

(Kutbi, Şemsi, Balaban ve Halaç) 1414 yılına kadar hâkim olmuştur. Ancak

Dehli Türk Sultanlığında 1414 yılından sonra yerel hanedanlar yönetici olmuş, söz konusu olan Türk Devletlerinin Hindistan hakimiyeti 1516 yılında

son bulmuştur39.

Dehli Türk Sultanlığında Halaçlar döneminde sırasıyla Celaleddin Firuz Şah Halacı (1290-1296), Alaattin Muhammed Şah Halacı (1296-1316),

Kutbeddin Mübarek Şah Halacı (1316-1320) ve son olarak Hindu asıllı Na36 Şerafeddin Yazdi, age., s. 573.

37 Hasan Bayburtluoğlu, agt., s. 65.

38 Enver Konukçu, “Halaçlar” İslam Ansiklopedisi, s. 227-228; Haluk Kortel, “Delhi Türk

Sultanı Alaeddin Muhammed Şah Halacı’nın Hindistan’daki Seferleri”, Belleten, C LXII/S.

235, Ankara 1998, ss. 747-778.

39 Bilal Koç, Delhi Türk Sultanlığında Tuğluklular Dönemi Siyasi Tarihi (1320-1414), Gazi

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2017, s. 11-20.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden Gılzaylar/Halaçlar 93

sıreddin Hüsrev Han (1320) hüküm sürmüştür. Hindistan’da Türk Devletine

genel bir bakış açısıyla bakılırsa bir taraftan Moğollara karşı direnilmiş, diğer

taraftan hanedan içerisindeki taht kavgalarıyla ve Hindu Racalarının isyanlarıyla (prenslikler) uğraşılmıştır40.

Sultan Gıyaseddin Balaban büyük oğlu Muhammed Han’ın Moğol saldırısında ölümüne üzülmüş ve bu olaydan sonra 1287 yılında vefat etmiştir. Vefat eden sultanın torunu olan Muizzeddin Keykubat devlet işlerinde

kontrol ve başarı gösteremeyince Halaç hanedanına mensup olan Celaleddin

Firuz Şah Halacı tarafından öldürülmüş ve devletin idaresi ve kontrolünü

eline almıştır41. Böylece Hindistan’da Celaleddin Firuz Şah Halacı dönemi

başlamıştır. Ancak Celaleddin Firuz Şah bir suikastla başa geldiği için Türk

komutanlar ve Dehli halkı tarafından onun bu eylemi kabul görmemiş ve

devletin merkezi olan Dehli’ye bir süre için gelememiştir. Bu dönemde Sultan Gıyaseddin Balaban’ın yeğeni Melik Çahcu Kişlü Han Dehli tahtında

hak iddia etmiş olsa da başarılı olamamıştır. Bu dönemin en önemli olaylarından biri 1292 yılında Moğolların Dehli yakınlarına kadar gelmesidir.

Ancak Moğollar Dehli Türk Sultanlığının askerî gücünü ve yenileceklerini

anlayınca geri çekilmek zorunda kalmıştır. Bu olayın sonucunda Moğolların

bir kısmı Müslüman olmuş ve Dehli’de onlar için bir mahalle inşa edilmiştir.

Dehli’de kalan Moğolların arasında Cengiz Han’ın soyundan Algu Han adlı

bir kişi de vardır. Celaleddin Firuz Şah kızını bu şahısla evlendirmiştir.42

Celaleddin Firuz Şah Halacı yeğeni Muhammed Halacı’nın ihaneti sonucunda öldürülmüştür. Muhammed Halacı, Alaattin unvanıyla Dehli Türk

Sultanlığının hükümdarı olmuştur. Alaattin Muhammed Şah Halacı’nın ilk

işi devletin idaresini kontrol altına alınmasıdır. Aile içindeki taht kavgaları

ihtimallerini ortadan kaldırmak amacıyla tahtta hak iddia edebilecek kişilerin gözlerine mil çektirerek onları hapsetmiştir43.

Alaattin Muhammed dönemi (1296-1316) Moğollar ve Hindu racalarıyla yapılan savaşlarla geçmiştir. Bilindiği üzere XIII. yüzyılın son yarısından sonra Moğol Devletinin kontrol ettiği saha ve bölgelerde Moğollara

intisap eden hanedanlıklar ortaya çıkmıştır. Bu hanedanlıklardan birisi ise

Çağatay Hanlığı’dır. Çağatay Hanlığı Afganistan’ın doğusunu ele geçirerek

Dehli Türk Sultanlığıyla sınır komşusu olmuştur. Çağatay Hanlığı ve Mo40 Bilal Koç, agt., s. 15-16; Hasan Bayburtluoğlu, agt., s. 49-50.

41 Enver Konukçu, “Hindistan’daki Türk Devletleri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 9, İstanbul 1992, s. 409-414.

42 Neslihan Durak, Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler, Ankara 2000, s. 109-111.

43 Hasan Bayburtluoğlu, agt., s. 56.

94 Abdullah Mohammadi

ğollar 1297-1299 ve 1305-1308 yılları arasında Halaçlarla giriştiği savaşlarda

hep yenilgiye uğramıştır. Çünkü Moğolların Dehli Türk Sultanlığına karşı

girişmiş oldukları savaşlar planlı olmayıp intikam amaçlı olarak gerçekleşmiştir. Bu savaşlardan Moğol ordusu her seferinde mağlup olarak çıkmıştır44.

1316 yılında Alaattin Muhammed Şah hastalık nedeniyle vefat etmiştir. Ölen sultanın oğlu Mübarek Halacı, Kutbeddin unvanıyla sultan olmuştur. Kutbeddin Mübarek Şah 4 yıllık iktidarında devlet idaresini sağlamak

amacıyla kardeşlerini öldürtmüş olmasına rağmen tam anlamıyla kontrolü

sağlayamamıştır. Kutbeddin Mübarek Şah hakimiyetinin son yıllarında devlet idaresini tamamen bırakıp kendisini eğlenceye vermiştir. Bütün bunların

neticesinde vekili olan Nasıreddin Hüsrev Han tarafından öldürülmüştür45.

Nasıreddin Hüsrev Han döneminde önemli bir olay meydana gelmemiştir. Nasıreddin Hüsrev Han Hindu asıllı olması nedeniyle birkaç ay süren

iktidarında kendisi gibi Hindu asıllı olan kimseleri devletin önemli yerlerine

tayin etmiş ve hazineden onlara bağışlarda bulunmuştur. Nasıreddin Hüsrev

Han’ın güttüğü bu siyaset Türk asıllı komutanların ve beylerin harekete geçmesine sebep olmuştur. Sultan Gıyaseddin Tuğluk Şah tarafından Nasıreddin Hüsrev Han’ın hakimiyetine son verilmiştir46.

Türk asıllı hanedanlar uzun yıllar boyunca Dehli Türk Sultanlığı adı

altında Hindistan’da hakimiyet kurmuştur. Hindistan’daki Türk hanedanlar

toplumun refahı ve devletin bekası için çalışmalar yapmıştır. Öyle ki modern Hindistan’ın kurucusu Mahatma Gandhi’nin “Hindistan bir anadır…

onun çocukları ise Müslümanlar (Türkler) ve Hindulardır.” demesi aslında

Hindistan’da Türk ve Müslüman varlığının ne kadar önemli olduğunu net

bir şekilde ortaya koymaktadır. Bugün Dehli ve çevresine yakın yerlere bakıldığında Türk hakimiyetinin izlerini net bir şekilde görmek mümkündür.

Aslında Hindistan tarihi Türk tarihiyle bir anlamda birbirlerine düğümlenmiştir. Günümüzde Hindistan’da her ne kadar Türkçe konuşan bir topluluk

yoksa da Müslüman kimliği adı altında milyonlarca Türk asıllı topluluklar

mevcuttur. Bu bağlamda Afganistan, Kuzey Hindistan (Pakistan) ve Hindistan’a yönelik Türkoloji çalışmalarının Türk tarihi açısından önemi bir kez

daha ortaya çıkmaktadır.

44 Neslihan Durak, Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler, s. 119-121.

45 Bilal Koç, agt., s. 18.

46 Bilal Koç, agt., s. 19.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden Gılzaylar/Halaçlar 95

Sonuç

Afganistan geçiş güzergahı üzerinde bulunmasından dolayı tarihin çeşitli dönemlerinde pek çok millet tarafından da istilaya uğramıştır. Orta Asya’da Türk kabilelerin çoğalmasıyla birlikte bu kabileler Ceyhun ırmağını

geçerek Belh veya eski adıyla Baktria bölgesine gelmişlerdir. Türk kabileleri

bu bölgede devletler kurmuş ve buradan Kuzey Hindistan ve batı bölgelerine

göç etmişlerdir. Türkler hem Hindistan’da hem İran’da hem de Anadolu’da

güçlü devletler kurmuşlardır.

XIII. yüzyılda Afganistan bölgesinde Moğolların istilası sayesinde Türk

varlığı sekteye uğradıysa da bölgede Gazneli Devletinin kurulmasıyla birlikte Türk kabileleri tekrar bölgeye hakim olmuşlardır. Moğolların bölgeye

gelmesinden sonra Afganistan’da yaşayan Türk kabilelerinin bir kısmı İran

güzergahından Anadolu’ya diğer bir grup Kuzey Hindistan güzergahından

Hindistan’a göç etmiştir. Bazı Türk grupları ise istila güzergahları üzerinde

bulunan Belh, Gazne, Bamyan, Kabil, Peşaver, Lahor gibi şehirlerde yaşayan diğer yerel kabileler içerisinde çözülmüş ve zaman içinde anadillerini ve

kimliklerini unutarak başka adlar altında varlıklarını sürdürmüşlerdir. Kendi

dillerini unutan ve başka adla tarih sahnesine çıkan Türk kabilelerinden birisi Halaç Türkleridir. Halaç Türkleri Gılzaylar adı altında Peştun kabileleri

içinde yer alarak zamanla Peştunlaşmıştır. Gılzaylar daha sonra Kandahar

ve Zemindaver’in verimli toprakları olan Argandab (بادنغرا (bölgesine göç

etmişlerdir

Halaçların ilk devirleri hakkında pek fazla bilgi bulunmamakla birlikte

bu Türk grubunun İslamiyet öncesi kaynaklarda Eftalitlere mensup olduğu varsayımı kuvvetlidir. Ancak Halaçların ne zaman bu isimle anılmaya

başlandığı hakkındaki bilgiler pek fazla açıklayıcı ve net değildir. Gerçek

şu ki Halaçların geniş bir coğrafyada Gur’dan başlayıp Sistan ve Hindistan

bölgelerine kadar yayıldıkları bilinmektedir. Afganistan sınırları içinde kalan

Halaçlar Gılzaylar adı altında varlığını sürdürmüştür. Bugün Peştunların en

önemli kabileleri arasında Gılzaylar yer almaktadır. Son 250 yıl içerisinde

Afganistan’a hâkim olan kabile Peştunlar olmuştur. Siyasi sahada Gılzaylar

diğer Peştun kabilelerine göre Afganistan’a daha fazla hâkim olmuştur. Bugün bile Afganistan Cumhurbaşkanlığı koltuğunda Gılzayi ya da Dürrani

kabilelerinden birinin oturacağı meselesi önemini hâlâ korumaktadır.

Tarihî kaynaklardan anlaşıldığı üzere XIII. yüzyıldan itibaren Halaçlar

asimile olmaya başlamıştır. Halaçlar merkezden yani Türklerin yaşadıkları

96 Abdullah Mohammadi

daireden uzaklaştıkça Türklüklerini unutmaya başlamış, diğer yerel kabilelerle ilişkiler kurarak tamamen bu kabilelerin içinde çözülmüştür. Ancak

batıya yani Anadolu’ya göç eden Halaçlar kimliklerini ve kültürlerini unutmamıştır.

Halaçlar kendi adlarıyla Dehli Türk Sultanlığı içerisinde Hindistan için

parlak bir devir başlatmıştır. Dönemin en önemli şehirleri arasında yer alan

Gucerat gibi şehirler bu dönemde Türklerin kontrolüne geçmiştir. Bu dönemde Moğollar Dehli’nin kapılarına kadar gelmiş olsalar da geri çekilmek

zorunda kalmışlardır. Aynı zamanda Halaçlar Hindu Racalarının önemli

merkezlerini ve kalelerini de ele geçirmiştir.

Hindistan’da Türk Devleti olarak bilinen Dehli Türk Sultanlığı uzun yıllar hakimiyet kurmuştur. Dehli Türk Sultanlığı hem Türklerin (Müslümanların) hem de Hinduların devleti olmuştur. Bugün Hindistan’da Müslüman

nüfusunun varlığı aslında Türk devletlerin gayretleriyle meydana gelmiştir.

Bu anlamda Türk-Hint ilişkileri ve dolayısıyla bu sahada Türkoloji çalışmaları önemlidir. Türklerin göç, askerî ve ticaret güzergâhı üzerinde bulunan

Afganistan bölgesi Türk tarihi açısından önemlidir. Zira Türk kabileleri Afganistan güzergahını kullanarak kuzey Hindistan üzerinden Hindistan yarımadasına yönelmiş ve orada güçlü devletler kurmayı başarabilmiştir. Aynı

zamanda Türk kabileleri batı bölgelerine yönelirken de devletler kurmuştur.

Bugün İran’ın birçok yerinde Halaçlar adı altında yerleşim yerleri ve Halaç

olarak bilinen Türk grupları mevcuttur.

KAYNAKÇA

Bakran, Muhammed b. Necip, Cihan Name, Tahran H. 1342.

Barthold, Vasiliy Viladimiroviç, Coğrafyaye Tarihi İran, çev. Hamza Serdaver, Tahran H. 1308.

Bayburtluoğlu, Hasan ve Mehmet Tezcan, “Halaçların Menşei”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim, S. 8/1, Türkiye 2019, ss. 632-654.

Bayburtluoğlu, Hasan, Orta Çağ’da Toharistan Bölgesinde Halaçlar, Bursa

Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisan Tezi, Bursa 2019.

Cüzcani, Minhâc-ı Sirâc, Tabaqat-i Naseri, C 1, Afganistan-Kabul H.

1341.

Durak, Neslihan, “Gaznelilerin Kuruluşuna Kadar Afganistan”, Afganistan Üzerine Araştırmalar, ed. Ali Ahmetbeyoğlu, Tarih ve Tabiat Vakfı

Yayınları, İstanbul 2002, ss. 27-46.

____, Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler, Ankara 2000.

Dürrani, Sultan Muhammed Han Hales, Tarihi Sultani, Bambai 1298.

Erden, Gökhan ve Ulaş Töre Sivrioğlu, “Peştunların Kökeni:Bene İsrail

Teorisi/Etnolojik, Tarihi, Dilbilimsel ve Genetik Kaynakların Işığında Bir

Tartışma”, İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları, No. 5, 2019, ss. 23-39.

Estarhi, Ebu İshak İbrahim, Masalek ve Mamalek, çev. Abdullah Tustari,

Tahran 1961.

Ezzuddin İbn-i Esir, Al- Kamil fi Attarikh, C 3, Beyrut 1414.

____, Tarih-i Bozorge İslam ve İran, çev. Abbas Khalili, C 12, Tahran H.

1373.

Fisher, “The Far East and Avustralia”, Sirac Dergisi, S. 12, İran-Kum

1997.

Gökdağ, Bilgehan Atsız, “İran Türkleri”, Türk Yurdu, S. 287, Ankara

2011, ss. 1-11.

Javid, Ahmad, “Khlaci Ha veya Ghaljayi Ha”, Adab Dergisi, S. 2, Yıl 6,

Afganistan-Kabul 1958.

Kitapçı, Zekeriya, İlk Müslüman Türk Hükümdarları ve Hakanları, Kon-

98 Abdullah Mohammadi

ya 1995.

Koç, Bilal, Delhi Türk Sultanlığında Tuğluklular Dönemi Siyasi Tarihi

(1320-1414), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim

Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2017.

Konukçu, Enver, “Halaç”, İslam Ansiklopedisi, C 15, Türkiye Diyanet

Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.

____, “Hindistan’daki Türk Devletleri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C 9, İstanbul 1992.

Kortel, Haluk, “Delhi Türk Sultanı Alaeddin Muhammed Şah Halacı’nın Hindistan’daki Seferleri”, Belleten, C 235, Ankara 1998, ss. 747-778.

Manferd, A. Z., Tarihi Muhtasar-i Cihan, çev. Mohammad Taki Feramerzi, C 1, Tahran 1977.

Minorsky, Vilademir, “The Turkish Dialect to The Khalaj”, Bulletin of

the School of Oriental Studies, Vol. 10, No 2, Universty of London, 1940.

Mohammadi, Abdullah, “Afganistan ve İpek Yolu”, İpek Yolu, İstanbul

2015, s. 279-290.

Musevi, Seyit Asker, The Hazaras of Afghanistan An Historical, Cultural,

Economic and Political Study, çev. Esedullah Şşfai, Nakşi Simork Yayınları,

İran-Tahran, H. 1379.

Nizamul Mülk, Ebu Ali Hasan b. Ali, Siyasetname, Tahran H. 1334.

____, Sire-ul Muluk Siyaset Name, Tahran H. 1334.

Saray, Mehmet “Afganistan”, İslam Ansiklopedisi, C 1, Türkiye Diyanet

Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, ss. 408-411.

____, Afganistan ve Türkler, İstanbul 1997.

Tebrizi, Muhammed Hüseyin İbn-i Halef, Burhan-ı Kate, Tahran (?).

Yazdi, Şerafeddin, Zafername, C 2, Tahran 1349.

Yazıcı, Orhan, “Gılcayların Menşei”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları, C IV, S. 1, Elazığ 2006.

Yemin, Muhammed Hüseyin, Historic Afganistan, Kitap Neşriyat Yayınları, Afganistan-Kabil 2001.

Afganistan’dan Hindistan’a Göç Eden Gılzaylar/Halaçlar 99

Yezdani Hac Kazım, Pejuheş Der Tarihi Hazaraha, C 1, Mehr Yayınları,

İran-Kum, H. 1372.

Zahiruddin, Muhammed Babür, Babür Name, Hindistan H. 1308.

____, Babür’ün Hatıratı II, Ankara 1987.

XV-XVI. Yüzyıllarda Aşağı Türkistan ve Hindistan’da

Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü

Osman KÖKSAL*

Giriş

Aşağı Türkistan ve Kuzey Hindistan gibi sert karasal iklime tabi alanlarda kurulu yerleşim birimlerinde, han, hamam, imaret, mescit, medrese,

pazar, şifahane benzeri bir Orta Çağ İslam şehrinde bulunması gereken, dinî,

iktisadi, sosyo-kültürel yapıların yanında, şehrin siluetini tamamlayıcı bir

unsur daha öne çıkmaktadır: Yeşil alanlar. Yağış rejiminin son derecede bozuk ve yetersiz, bitki örtüsünün yok denecek kadar zayıf, suya ve yeşile hasret

bozkır şehirlerinde yeşil örtü, hem şehirlinin en hayati ihtiyacına cevap veren

mühim bir değer, hem de renk ve zevk zenginliği idi. Bundan ötürü İsfahan

ve Şiraz’dan Horasan’a oradan Maveraünnehir ve Aşağı Türkistan’a uzanan

geniş yelpaze içerisindeki şehir merkezleri tasvir edilirken, onların “zümrütü

andırır yemyeşil görüntüsü”, önemli bir özellik olarak erken dönemlerden

itibaren sürekli vurgulanır. Gerek erken dönem İslam coğrafyacıları gerek

Sâmânîler dönemi kaynakları gerekse daha sonra bu coğrafyayı muhtelif

yönlerden kat eden görgü tanıkları konumundaki seyyahlar ve sefaret görevlileri, sadece Buhara ve Semerkand’ın bağ bahçe ve su arkları boyunca yükselen ağaçlar arasında kaybolan siluetine değil, Merv, Herat, Tirmiz, Belh,

Feyzâbâd gibi Horasan ve Bedahşan şehirleri ile Aşağı Türkistan merkezlerinin yeşil doğasına da dikkati çekerler1

.

1 Bu coğrafyadaki söz konusu şehirlerin mekânsal konum ve özelliklerine dair İstahrî, İsfizârî,

Mukaddesî, Narşahî, Nesefî, Yakut ve sair İslam coğrafyacıları ve şehir tarihçilerinin eserlerine

dayalı nakiller ve muhtasar değerlendirmeler için bkz. V. V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar

Türkistan haz. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1981, ss. 83-230. Yine İbn-i Havkal, Makdisî

gibi Samaniler devri coğrafyacılarının eserlerinden yapılan tercümeler için ayrıca bkz. Ramazan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1998, ss. 207-267.

* Prof. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü okok[email protected], ORCID: 0000-0002-1675-5972 DOI: 10.37879/9789751751003.2022.6

102 Osman Köksal

Tarihî süreç içerisinde Müslüman dünyayla bütünleşip İslam memleketlerinde idareyi devralan muhtelif Türk iktidarları ve bunlar himayesinde

yerleşip şehirleşen Türk kitleleri, yönetimleri altındaki şehirlerin imar ve ihyasına büyük gayret gösterirken yeşil doğasını korumaya ve zenginleştirmeye

de mesai harcadılar. Bunun için yaptırdıkları bendler, açtırdıkları su kanalları

ve arkların yanında, tanzim ettirdikleri bağ ve bahçe numuneleri ile hem bu

kültürü yeni örneklerle süslediler, hem de doğaya olan meftuniyet derecesindeki bağlılıklarını sürdürme fırsatı buldular. Bildiride, XVI. yüzyılın ilk yarısında, hakimiyetini Merkezi Asya’dan Hindistan’a taşıyarak 330 yıl sürecek

yeni bir iktidar kuran Babur’un devletinin ilk yarım asırlık devresinde Aşağı

Türkistan’dan Hindistan’a intikal eden bağ-bahçe kültürü ele alınacaktır.

Timurlularda Bağ Bahçe Geleneği

Baburlu İmparatorluğunda bağ bahçe geleneğinin ailenin büyük atası

Emir Timur döneminden beri devam edegeldiğini; Babur ve arda gelenlerinin, tevarüs ettikleri meşhur bağların birçoğunu yenileyip kullandıklarını, ya

da sıfırdan tesis ettikleri mamûrelerle zenginleştirdiklerini belirtmek gerekir.

Nitekim Semerkand’ı kendisine başkent seçen Timur, seferler, zaferler ve fetihlerinden tahtında oturmaya fırsat bulduğu ölçüde, payitahtının imarı için

büyük gayret göstermiş; ele geçirdiği ülkelerin bilginleri, sanat erbabı ve ustalarını Semerkand’a naklederek şehir civarında kendileri için Şiraz, Bağdat,

Dımaşk, Mısır, Sultaniye adlarıyla yeni yerleşim birimleri kurdurmuştur2

.

Hanedan tarihine son derece vakıf olan Babur, Semarkand’a ilk defa girdiği 1497 Eylülünde3

şehri tanıtırken Timur’un ve seleflerinin Semerkand’da

yaptırdığı bahçeleri şöyle sıralar: Timur, Semerkand’ın doğusunda iki bahçe

yaptırmıştır. Şehre daha uzak olanı Bağ-Boldı; yakında bulunanı Bağ-ı Dilgüşa’dır.4

Bağ-ı Dilgüşa, her kenarının uzunluğu 750 m (1500 karı) civarında

dörtgen bahçe (çarbağ) planıyla yapıldı. Dört tarafı duvarlarla çevrili, her

2 V. Barthold, Uluğ Bey ve Zamanı çev. İsmail Aka, Ankara 1990, s. 53; İbn Arabşah’ın eserinden (Acâibü’l-Makdur fî Ahbar-ı Timur, Kahire 1285) naklen, İsmail Aka, “Timur Sadece

Bir Asker mi İdi?”, Belleten, S. 240, Ağustos 2000, s. 454.

3 Babur Vekâyi’de Semerkand’a girişini, “Rebiülevvel ayının sonlarına doğru gelip, erkte, Bostan-Saray’a indim.” şeklinde tarihlemektedir, bu da 1497 Eylül sonu demektir. Vekâyi, Babur’un Hatıratı (Doğu Türkçesinden çev. R. Rahmeti Arat), Ankara 1943, s.I/46.

4 Bağ-ı Dilgüşa’yı Deşt-i Kıpçak Seferinden döndükten sonra 1397 yılı güzünde evlenmeyi

planladığı Hızır Hoca’nın Kızı Tevekkül (ya da Tükel) Hanım anısına yaptırmıştır. Türlü türlü meyve ağaçlarıyla tezyin edilmiş; memleketin meşhur mimarları eliyle bağın ortasına yaptırdığı köşkün (saray) damı göklere yükselmiş, temeli yerin dibine inmişti Krş., Nizamüddin

Şami, Zafernâme (Farsçadan çev. Necati Lügal), Ankara 1987, s.205; Şerefüddin Ali Yezdî,

Zafernâme (çev. D. Ahsen Batur), İstanbul 2013, s.274-275; Barthold, 41.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 103

duvarında üzeri çinilerle bezeli oymalı taklarla süslü birer kapısı, dört köşesinde, üzerinde mezeyyen güvercinlikleri bulunan birer burcu mevcuttu.

Bağ içinde etrafı yetişkin ağaçlarla donanmış meydanlar ve gül bahçeleri hazırlandı5

. Bağ-ı Dilgüşa’dan şehrin Firuze Kapısı’na6

kadar uzanan her iki

tarafı kavak ağaçlarıyla bezenmiş bir yol (hıyâbân) yaptırmış; bağ içerisinde

yaptırdığı büyük köşkün duvarlarını Hindistan muharebelerinin tasvirleriyle

süsletmiştir. İspanyol elçi Clavijo, Timur’un huzuruna ilk olarak Bağ-ı Dilgüşa’da çıkmıştı7

. Hanımlarından Tuman Aga için yaptırdığı Bağ-ı Cennet8

ile Kuhek tepesinin eteğinde Kân-ı Gül,

9

erken vücuda getirdiği bağçelerdendir. Son Kıpçak seferinden dönüp büyük alayla Semerkand’a girdiğinde

bu ikicisinde tahta oturmuş, bütün bağ ve köşk tepeden tırnağa süslenmişti10.

Yine vefatından kısa süre önce Eylül 1404’te iki torunu, Muzaffer Mirza’nın

kızı Aka Biki (Öge Begüm) ile nişanlısı bulunan Uluğ Bey’in düğün toyunu

Kân-ı Gül yurdunda tertipletti, bunun için sayılamayacak kadar çadır kurdurdu11. Kuhek suyu (Ab-ı Rahmet/Kara Su)’nun üst tarafında Bağ-ı Nakş-i

Cihan’ı yaptırmıştır12.

5 1397 yılı Kasım ayı sonlarında (800 Rebiülevvel ortası) Tükel Hanım’la evliliği dolayısıyla

düzenlenen büyük düğün merasimi (uluğ toy) için bkz., Şerefüddin Ali Yezdî, s.275.

6 Diğer kapıları: Dervâze-i Melik, Dervâze-i Irak, Dervâze-i Hoş, Dervâze-i Kıpçak, Vekâyi,

II/211.

7 Elçinin tasviriyle bahçenin içinde ve dışında hepsi ipekten çadırlar kuruluydu, bahçenin

girişi nefis çinilerle süslüydü, içerde her birinin sırtında tahtadan bir kule bulunan altı fil vardı. Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur (çev. Ömer Rıza Doğrul), İstanbul

1993, s.139-140, 144.

8 Barthold, s.41.

9 Kan-ı Gil okunuşu için bkz., V. V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, İstanbul 1981,

s. 610.

10 “Şehzadeleri ve hanımların hepsi gelerek birçok hediyeler getirdiler. Kan-ı Gülü zinetlerle

süslediler, duvarlarını cevherler, incilerle bezediler. Yerlere altın ve gümüş saçtılar, her tarafa

misk ü anber döktüler” Krş., Nizamüddin Şami, s. 205.

11 Cennete dönen düğün alanının süslemeleri, muhtelif memleketlerden gelen hediyeler, verilen ziyafetler, eylencler için bkz. Tâcü’s-Selmâni, Tarihnâme (çev. İsmail Aka), Ankara 1988,

s.13-14.

12 Babur, “Benim gördüğümde bu bağ artık bozulmaya yüz tutmuş ve dikkate değer bir şey

kalmamıştı” demektedir. Bu bilgiyi hicri 903 (1497-1498) yılı olayları içerisinde Semerkand’ı

ilk zaptı sırasında anlattığına göre yüzyılın sonunda metruk vaziyete düşmüştür. Bkz. Vekâyi,

I/48.

104 Osman Köksal

Şehrin güneyinde kaleye yakın yerde Bağ-ı Çınar;

13 aşağı tarafında (şimal tarafında) torunu (Miranşah’ın kızı) Biki Sultan adına yaptırdığı Bağ-ı

Şimal14 yine onun eserleridir. Bağ-ı Şimal’in yapımı için Irak, Fars, Bağdat

ve Şiraz’dan gönderdiği ustalar, tayin edilen bir beyin nezareti altında dört

gruba ayrılarak gece gündüz çalıştılar. Bağın temeli 799 Cumadilahiri’nde

(Mart, 1397) mübarek saatte atıldı. Sahipkıran dahi bir buçuk ay çalışmalara

bizzat nezaret etti. İçerisine inşa edilen büyük köşkün her burcunun mermeri

Tebriz’den getirilmişti15. Bağ-ı Behişt16 ve Bağ-ı Nev adlı bahçeler de yine

onun Semerkand’ı süsleyen bahçeleri arasındadır17. Bağ-ı Nev’in dört tarafı

duvarla çevrilmiş ve her köşesine bir kule dikilmişti. Ortasında müzeyyen

bir köşk,18 köşkün etrafında büyük bir havuzu vardı. Bir de Taht-ı Karaca

bahçesi vardır19. Semerkand ile Şehr-i Sebz arasındaki geçide adını veren çok

büyük ve muhteşem bahçenin yapılabilmesi için yedi fersah uzaktan vadi

boyunca akan bir derenin suyu getirilmişti. 1398 yılı güzünde içine bir saray

yaptırdı. Bahçenin büyüklüğünü vurgulamak üzere aktarılan mübalağalı bir

rivayet, bahçede kaybolan bir atın ancak altı ay sonra bulunabildiğini söylemektedir20. Söz konusu mamûreler görüldüğü gibi daha çok ya şehrin üç km

13 Clavijo, bahçedeki sarayın henüz bitmediğini aktarmaktadır (s.144); halbuki Yezdî’ye göre

Timur, büyük Ortadoğu ve Ön Asya seferinden dönüşte Bağ-ı Çınar’a inmiş, hanımlarından

Saray Mülk Hanım da buraya yerleşmişti. Zafernâme, s.435.

14 Timur bu bağlardan Bağ-ı Şimal’i Toktamış Han üzerine düzenlediği son Deşt-i Kıpçak

Seferinden döndükten sonra 1397 yılı ilk baharında Emirzade Miranşah’ın kızı adına tesis

etmiş; “Cennet bahçelerini andıran elma, nar gibi meyvadar ağaçlarla müzeyyen bağ içerisine

mükellef ve muhteşem bir köşk vücuda getirmiş ve bir ay kadar bu köşkte ikamet etmiştir.

Şerefüddin Ali Yezdî’ye bakılırsa iki bağdan önce Bağ-ı Şimal, ardından son baharda Bağ-ı

Dilgüşa vücuda getirilmiştir (Zafernâme, s.270, 274-275).

15 Şerefüddin Ali Yezdî, s.270.

16 Büyük Ön Asya seferinden dönüşte (1404) hanımlarından Tuman Aga Bağ-ı Behişt’e

inmişti. Şerefüddin Ali Yezdî, s.435.

17 Vekâyi, I/37,92.

18 Clavijo, ilginç biçimde köşkün haç planı üzere yapıldığını aktarıyor ki bu olsa olsa bir

benzetme olabilir. Krş., Clavijo, s.145.

19 Timur’un huzuruna çıkmak için binlerce km yol teperek 1404 Ağustos sonunda Semerkand önlerine gelen İspanyol sefiri Clavijo’nun bekletildiği ve “Talica” diye adlandırdığı bağ

da burası olmalıdır. Sefire göre bir fersahtan daha uzun olan bahçe, meyve ağaçlarıyla doluydu, içinde altı tane havuz vardı, her köşesinde sular akıyordu, bahçenin ortasında sonradan

oluşturulmuş bir tepe, etrafında su dolu hendekler; içinde birbirinden güzel köşkler, serbestçe

dolaşan ceylanlar vardı. Ayrıntılar için bkz. Clavijo, s.137-138.

20 İbn-i Arabşah’tan naklen, Barthold, s.53.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 105

(iki küruh) kadar kuzeyinden akan Kuhek Suyu ile bundan ayrılıp güneyden

çevreleyen Dergam Suyu üzerinde; ya da bu iki kaynaktan kanallar vasıtasıyla aktarılan sular sayesinde diğer cihetlerinde tesis edilmiştir. Bağ isimlerine

dikkat edilirse, Timur’un İran ve Ortadoğu şehirlerinden alıp götürdüğü sanatkarların bahçelerin tanzimindeki rolü de kendiliğinden anlaşılır. Çünkü

sadece aşıklar ve evliyalar kenti Şiraz’da bile bugün Bağ-ı İrem ile birlikte adı

geçen bağ adları halen yaşamaktadır21.

Timur, Semerkand’da kaldığı zamanlar, genellikle büyük bahçeleriyle

birer sayfiye görünümündeki söz konusu mekanlarda vakit geçiriyor; kale

içerisindeki Kök-Saray’ı nadiren protokol işleri için kullanıyordu. Onun saray bahçeleri, ahaliye kapalı birer şato değil, aksine bütün Semerkand halkının gezinti yerleriydi22.

Timur’un torunu Uluğ Bey, Kuhek Tepesi’nin batı eteğinde Bağ-ı Meydan adlı büyük bir bahçe tesis etmiştir. İçine Çihil-Sütun adıyla iki katlı dört

köşesinde minareye benzer dört burcu bulunan büyük bir bina yaptırmış;

daha sonra bağla tepe arasına yeni bir bahçe daha ilave ederek büyük bir

saray inşa etmiştir. Bağ-ı Meydan’ın hemen yanında, Çoban Ata tarafındaki

küçük bahçede, ortasında uzunluğu 14-15; genişliği 7-8 arşın olan yek pare

tastan bir taht ile içi çinili köşk mevcuttu23.

Hanedan mensupları yanında devrin ileri gelen yöneticileri de bu zenginliğe katkı sağlamışlardır. Örneğin Ebu Said’in büyük oğlu (Babur’un amcası) Sultan Ahmed Mirza’nın (v.1494) nüfuzlu beylerinde Derviş Muhammed Tarhan’ın tesis ettiği iki Çarbağ çok önemlidir. Bunlardan ilki Kuhek

Tepesi yamacında, gayet havadar, safalı ve bol manzaralı bir bahçedir24. İkincisini, Bağ-ı Meydan’ın hemen aşağısında Kulbe Çayırına bakan yükseltinin

üzerine yerleştirmiş olup bütün çayır ayaklar altındadır. Bahçe yapılırken

meyilli arazi teraslanıp kat kat düzeltilmiş; elde edilen tarhlar, güzel kara-ağaçlar (narvan), beyaz servi ve söğüt ağaçları ile bezenmiştir.

Şehir civarındaki mesîre alanları ve çayırlıklar ise Bağ-ı Dilgüşa ile Semerkand arasındaki Büdene (bıldırcın) Korusu, şehrin doğu istikametinde

21 Bugün Şiraz’da Bağ-ı İrem ile birlikte, Bağ-ı Dilgüşa, Bağ-ı Cennet, Bağ-ı Cihannüma,

Bağ-ı Kamran, (şimdi askeri müze olan) Bağ-ı Afif-âbâd halâ varlığını korumaktadır.

22 Barthold, s.52-53.

23 Barthold, s.161.

24 Babur, bu bahçeyi “Muhammed Tarhan’ın çarbağı kadar safâlı, havadar, geniş manzaralı

yer az bulunur” diye övmektedir. Vekâyi, I/50.

106 Osman Köksal

sekiz-on km (iki yıgaç) mesafede Köl-i Mugak Çayırı;

25 doğu-kuzeyindeki dört beş km mesafede Kân-ı Gül Çayırı ile bu çayırdan biraz yukarıda

güney-doğuya doğru yine dört beş km uzaklıktaki Han-Yurdu çayırlarıdır.

Son iki çayır, Ab-ı Rahmet veya Kara-Su (Kuhek Suyu) havzasındadır. Su

önce Han-Yurdu çayırını sular; ortasından geçtiği Kân-ı Gül26 ise çok güzel

bir seyrangah olup Semerkand Sultanları her sene bu çayıra çıkıp bir iki ay

oturmaktadırlar27. Kuhek çayı ile Bağ-ı Meydan ve Muhammed Tarhan’ın

çarbağı arasında ise diğerlerine nispetle daha küçük Kulbe Çayırı yer alır28.

Timur’un vefatını müteakip Herat’ı başkent edinen oğlu Şahruh, kendi döneminde (1405-1447) buradaki imar faaliyetleri cümlesinden Kertler29

devrinden kalan iki büyük bahçeyi büyük oranda değiştirip geliştirerek yeniden ihya etmiştir. Bunlardan Bağ-ı Zagân, içerisine yapılan saraylar, köşkler,

divanhane ve diğer eklentiler ile birlikte Şahruh’un bütün iktidarı döneminde onun baş-karargâhı olmuştur. Bağ-ı Sefîd ise 1410 yılında tamamlanmış ilave edilen sarayla birlikte oğlu Baysungur Mirza’nın ikametine tahsis

edilmişti. Bahçe duvarları Çin’den getirilen yeşim taşlarıyla kaplanmış, üzerleri nakış ve minyatürlerle süslenmişti30. Ebu Said Mirza da (1458-1468)

bu kompleksi ikametgâh olarak kullandı, daha sonra Bağ-ı Zübeyde adıyla

muazzam bir bahçe ve Ak-Saray’ı vücuda getirdi.

Sultan Hüseyin Baykara (1469-1506) ise şehrin kuzey doğusunda İncil

kanalı güneyinde bir kilometre genişliğinde Bağ-ı Cihan-ârâ adıyla büyük

bir bahçe yaptırdı. Söz konusu bağ, gülleri, bostanları, kıymetli ağaçlarıyla

bir nebatat bahçesi zenginliğine sahipti. Sultan bahçe içinde, inşaatı yirmi yıl

süren bir dizi yapı kompleksi vücuda getirerek iktidarı boyunca ikametgâh

25 Bu çayırın bir tarafında büyükçe bir göl bulunduğundan bu adla adlandırılmıştır.

26 Bu çayırın eski adı Kân-ı Abgîr imiş, daha sonra galatlaşarak tarihler Kân-ı Gil olarak

kayda başlamışlar. Krş. Vekâyi, I/50.

27 Uluğ Bey’in küçük oğlu Abdülaziz’in sünnet düğününde, şehrin ileri gelenleri ve umum

halk tabakası bu çayırda şarap içip eğlenmişti. Barthold, 161-162.

28 Burada aynı adı taşıyan bir köy de mevcuttur. Vekâyi, I/50-51.

29 1244 yılında Cengiz Kağanlığının Horasan umumi valisi Argun tarafından Herat ‘a melik

olarak atanan Gurlu Şemseddin Kert’in tesis ettiği sülale idaresi. 1383 yılında Herat’ın Timur

tarafından ilhakıyla son bulmuştur. Togan, “Herat”, İA, 8/432.

30 Vekâyi, II/208; Ayrıca İsmail Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447), Ankara 1994,

s.194-195; aynı müellif, “Mirza Şahruh Zamanında (1405-1447) Timurlularda İmar Faaliyetleri”, Belleten, S. 189-190, (Ocak-Nisan 1984), s. 285-286.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 107

edindi. İçinde gösterişli bir mukavvihânesi31 vardı. Bahçenin kuzey tarafında büyükçe bir havuz (havz-ı kebir) mevcuttu, Şahruh’un torunu Ebulkasım Babur, buraya güzel bir bahçe içinde, tarabhâne adlı iki katlı şirin bir

mamûre yaptırmıştı. Binanın dört köşesinde ayrıca dört şirin konut (hücre),

hücreler arasında şehnişin şeklinde tanzim edilmiş avluları mevcuttu. Ana

binanın içi Ebu Said’in meydan muharebelerinin tasviri ile süslüydü32. Bağ-ı

Zagân yanında oğlu ve veliahtı Bediüzzaman Mirza için yaptırdığı Bağ-ı

Nev de müştemilatıyla birlikte zamanın en muhteşem mamûrelerindendir.

Timurlu hükümdarlar, şehrin estetik güzelliğini arttırmak için vezirleri ve

emirlerine de bazı arazileri tahsis ve temlik ederek bağlar, korular ve saraylar yapmalarına yardımcı oluyorlardı. Baykara’nın vezirlerinden Mecdeddin

Muhammed’in İncil ve Hıyaban kanalları üzerinde yaptırdığı Bağ-ı Muhtar

ile sıfırdan inşa ettiği Bağ-ı Hıyaban bunun iki meşhur örneğidir.

Baykara’nın nedimi, devrin mühim ilim, fikir ve devlet adamı Ali Şir

Nevai (1441-1501) de şehre yeni zenginlikler ekledi. İncil Kanalı üzerindeki

Bağ-ı Şehr adındaki güzel bahçesi ve içindeki sarayı (Ünsiye) ünlüydü. Kısa

süre içinde burası, dönemin ileri gelenlerin bağ ve mamûreleri, müzeyyen

ve muhteşem taklarla en gözde mahallerden biri oldu. Gençliğini Herat’ta

geçiren Safavî hükümdarı Şah Abbas, bir dönem burayı karargâh olarak

kullandığından, daha sonra Bağ-ı Şah adını alan mamûre yakın dönemlere kadar çarbağ olarak varlığını korudu33. 1506 yılı Mayıs’ında Özbekleri

bölgeden tard etmek üzere başarısız bir sefer için Timurlu mirzalarla birleşip dönüşte Muzaffer Mirza’nın davetlisi olarak Herat’a gelen Babur, yirmi

gün kadar burada konaklamış; bu süre zarfında şehrin bütün dikkate değer

yerlerini gezmiştir. Yukarıdakiler dışında o, Bağ-ı Nazargâh adındaki bahçe

ile söz konusu bahçeleri süsleyen Taht-ı Sefer, Taht-ı Nevaî, Taht-ı Berker,

Taht-ı Astane’yi; ve Havz-ı Mahiyân’ı şehrin zenginlikleri arasında sayar34.

31 Mukavvî, kuvvet veren güçlendiren anlamında Arapça kökenli bir sözcüktür. Mukavvihânenin bahçe içerisinde nasıl bir yapı eklentisi olduğunu çözemedik. Bir diğer sayfada muhtemelen baskı hatasıyla “mukavvinane” yazılmış., krş., Vekâyi, II/210-211.

32 Vekâyi, II/208.

33 Togan, C.E. Yate’den naklen (Northern Afghanistan, London 1888), Herat’taki tarihi eserlerin tahribatına dair kendisinin de hayret ettiği bir bilgi aktarmaktadır:1885 yılında Herat’a

taarruzları beklenen Ruslara karşı şehrin savunmasına engel olacağı gerekçesiyle, Afgan Emiri Abdurrahman Han’ın emriyle şehirdeki çok sayıda yapı yıktırılmış; Bağ-ı Sefîd ve Hıyabân

üzerindeki pek çok asırlık çınar ve çamlar da kestirilmiştir. İA, 8/436.

34 Sultan Hüseyin’in oğulları Muzaffer ve Bediüzzaman mirzaların davetiyle aralık ayı başında Herat’a gelen Babur, öteden beri şehri görmek arzusu içerisinde olduğundan bir seyyah

108 Osman Köksal

Dönemin ileri gelen simalarının türbe ve makberelerinin bulunduğu

şehrin iki buçuk km kuzey doğusunda yer alan Gazürgâh (gazirgâh) ile hıyabânı da görkemli bir ziyaretgâh mahalliydi. Eskiden beri ölülerinin kabirlerine önem verip hürmet gösteren Türklerin buradaki hazireleri (koruk) hem

bir sanat müzesi abidesi hem de orman görüntüsüne sahipti35.

Babur ve Hümayun Devrinde Bağ-Bahçe ve Mesîreler

Fergana meliki Ömer Şeyh Ahsi Kalesinde 1494 Haziran’ında aniden

öldüğünde Babur, vilayet merkezi Andican’da Çarbağ’da bulunuyordu. 10

Haziran’da babasının mülkünü devraldığında henüz on iki yaşında bir çocuk

olan genç mirza, Aşağı Türkistan’da kendisine bir hakimiyet alanı bulabilmek için bir sürü kurdun arasında dolaştı durdu. En sonunda Özbek hanı

Mehmet Şeybani (Şaybak)’nin bütün Maveraünnehir ve Fergana havzasını

ele geçirmesi üzerine, sığındığı Kunduz’dan Horasan’a (Herat) gitmeyi hesaplarken yolda ani bir karar değişikliğiyle Kabil’e yöneldi ve 1504 sonlarında şehre hâkim oldu36.

Babur, 1526 yılında Hindistan fatihi olup payitahtını buraya taşıyıncaya

kadar yirmi iki yıl boyunca dağlar arasına sıkışmış kuş yuvasına benzeyen

Kabil’i tahtgâh olarak kullandı. Latif havasını hiçbir yere değişmediği37 şehre geldiğinde, buradaki birkaç bağdan biri Kuçe Bağ’dır. Yine şehir kalesinin

(erk) güney batısına düşen Şah-Kabil38 adlı küçük bir dağın eteğinde Gül-kigibi atalarından kalan bütün tarihi değerleri yerinde görmüş, “görülmedik yer kalmadığı”nı

söylemiştir. Önce Bağ-ı Nev’de konaklamış, daha sonra Ali Şir Bey’in mamûresine geçmiştir.

İki üç günde bir Bağ-ı Cihan-ârâ’da ikamet eden Bediüzzaman Mirza’nın huzuruna çıktığını söylemektedir. Kışı geçirmek üzere davet edildiği halde gerekli alâkanın gösterilmemesi,

Kabil’de baş gösteren bazı huzursuzluklar yüzünden 23 Aralık (7 Şaban 912)’de kışın şiddetli

zamanında maiyetiyle birlikte şehirden ayrılmıştır. Ayrıntılar için bkz, Vekâyi, II/207-212.

35 Hazirede türbe ve makbereleri bulunan devrin ünlü simaları ile türbelerinin mimari özellikleri ve bazı fotoğraflar için bkz, Togan, İA, 8/439-440 ve ekleri.

36 910 Rebiülevvel ayı sonlarında fethin müyesser olduğunu yazmaktadır. Vekâyi, II/138

37 Babur, “Havası fevkalade latiftir, Dünyada kabil kadar havadar başka bir yerin bulunduğu

malum değildir”, diye övdüğü şehrin özlemini Hindistan da sürekli duymuş, vasiyeti üzerine

naşı yüzlerce km yoldan nakledilip, buraya defnedilmiştir.

38 VII. yüzyılda Kuşan vezirlerinden birinin idareyi ele geçirerek oluşturduğu kısa süreli

sülale yönetimi. Önceleri Şirdarvâze ismiyle anılan dağ, Kabilşahîler dağın üzerinde bir kale

ve saray inşa ettikten sonra, bu adla anılmıştır. Kabil’in iç kalesi (erk) de bu dağın uzantısı

üzerindedir. Krş., Vekâyi, II/138; Abdülvahab Terzi, “Kabil”, İA, 6/18.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 109

ne bahçeleri mevcuttur. Uluğ Bey zamanında onun atekesi Veys Atake39 dağın yamacına büyük bir arık açtırmış, bahçeler buradan sulanmıştır. Uluğ

Bey de burada manzarası güzel bir mevkide Bağ-ı Nevruzi’yi vücuda getirmişti. Babur, annesi Kutluk Nigâr Hanım40 sıtmaya yakalanıp vefat ettiğinde, varislerinden izin alıp onu bu bahçeye defnettirdi41. Onun Bostan-Saray

adında bir mamûresi daha mevcuttu42. Kaleyi şehre bağlayan köprünün karşı

tarafında ise Bağ-ı Şah-ârâ bulunuyordu.

Kabil ahalisinin başlıca mesîreleri arasında, Şah Kabil’in doğusunda

çevresi üç km civarında bir büyük göl; dağdan Kabil’e doğru etrafı ağaçlık ve

yeşillik üç çeşme mevcuttur: Çeşmelerden ikisi Gül-kine civarındadır. Bunlardan ilkinde Hoca Ahmed Şemseddin Canbaz adına Hoca Sefa isimli bir

ziyaretgâh vardır. İkincisinde Hoca Hızır’ın ayak izleri mevcuttur. Üçüncü

çeşme Hoca Ruşenî karşısındadır ve her üç çeşme halkın tenezzüh ve gezinti

alanıdır. Hoca Seyyarân adlı bir mesire önemli uğrak yerlerindendir. Babur,

burada tanzim ettiği bahçe (Bağ-ı Padişahi) içine dairevi büyükçe bir sofa

yaptırıp yeni ağaçlarla süslemiştir43. İstalif ve İstergaç44 köylerindeki bahçeler

ise ayrı güzelliklere sahipti. Buralarda bazı miri bağçeler (Bağ-ı Padişahi)

mevcuttu45.

39 Ateke (ata-eke), lala, atabek karşılığı kullanılan bir terimdir. Ayrıntılar için bkz. Vekâyi,

II/579-580, notlar.

40 Yunus Han’ın ikinci kızı, Sultan Mahmud Han’ın annesi. 1505 Haziran ayı başlarında

(911 Muharrem) sıtmaya yakalanıp altı gün sonra bir Cumartesi günü vefat etmiştir. Yapılan

tedavi de ilginçtir: kendisinden kan alınmış, Seyyid Tabib adlı Horasanlı bir doktor, Horasan

usulünce karpuz vermiştir, Pazar günü defnedilmiştir. Matem törenleri için ayrıca bkz. Vekâyi,

II/170.

41 İzin alınması özellikle zikredildiğine göre bahçenin özel mülkiyet statüsü devam etmektedir.

42 Babur, 1505 yılı kışında Hezâre seferinden dönüp Kabil’e yaklaştığında Bârân Suyu kıyısında şiddetli bir bel ağrısına tutulmuş, tahtırevanla taşınarak Bostan Saray’a getirilmişti. Kırk

gün kadar bir tarafa doğrulamadan yattı, Vekâyi, II/175-176.

43 “Perşembe günü ayın yirmi birinde 21 Rebiülevvel 925/22 Nisan 1519) Hoca Seyyaran’a

gidildi, bahçe yaptırmış olduğum dağın çıkıntısında büyük bir yuvarlak sofa yaptırdım.”,

Vekâyi, II/264.

44 Uluğ Bey, güzelliği, bereketi ve verimliliği dolayısıyla bu iki köye Horasan ve Semerkand

diyormuş. Bkz., Vekâyi, II/147.

45 “Güneş doğarken, İstalif Bağına inip, üzüm yedik, oradan İstergaç tevabiinden Hoca Şehab’a inip uyuduk… İstergaç’ın altındaki Padişahî Bahçesi seyredildi. Vekâyi, II/279.

110 Osman Köksal

Halkın gezinti yerleri cümlesinden nehrin üç km kadar kuzey doğusunda Song-Kurgan Çayırı vardır, sineği az iyi bir çayırdır. Kuzey batıda iki km

kadar mesafedeki Çalak Çayırı, büyük bir çayırdır, Batısında Divrin Çayırı

bulunur. Kuş-Nadiri Çayırı daha küçük olmakla birlikte sineksiz, temiz bir

yeşilliktir. 1505 yazında Babur, Kandehar üzerine asker sevketmek niyetiyle

burada ordugâh kurmuştu. Yalnız önce hastalandı, ardından büyük bir deprem (zelzele) yaşadı46. Daha doğusuna düşen Siyah-Seng47 Çayırı ile buna bitişik Kemerî Çayırları yazın çok sineği bulunduğundan fazla rağbet görmez.

Diğer dört çayır meşhur ve ahalinin ayakları altında olup bahar mevsiminde

fevkalade güzel manzaraya sahiptir48.

Baharları Bârân Yaylası, Çaştube ve Gülbahar etekleri fevkalade latif

gezinti yerleridir. Çeşit çeşit laleleri, temiz havası yanında, aynı zamanda

zengin avlanma mekanlarıdır49.

Babür, Şah-Kabil eteğinde Güzergâh yanında kendisi de görkemli bir

Çarbağ yaptırmıştır. 1508 baharında Kabil kalesinde (Bâlâ Hisar) doğan

Hümayun’un doğum (viladet) şenlikleri için Çarbağ’a çıkılmış, törenler ve

eğlenceler burada yapılmıştı50. Dağ yamacı, Çardîh Vadisine nazır setler halinde düzeltilerek kurulan bahçe, bu gün hala Bağ-ı Babur Şah olarak halkın

büyük rağbet gösterdiği mesîre yeridir51. Onun yaptırdığı manzarası hoş bir

diğer bahçe, Bağ-ı Alem-Genc’dir52. Bige Beyim Bağı’nı53 ise hanımlarından

Bibi Mübareke için tanzim ettirmiştir54. Yine diğer hanımları için Bağ-ı

46 Vekâyi’de depremin şiddeti, yıkıcılığı ve tahribatı ayrıntılarıyla aktarılmaktadır. II/170.

47 Çayır ortasında Kutluk-Kadem mezarı bulunduğundan bu adı almış olmalı. Bkz., Vekâyi,

II/140.

48 Vekâyi, II/138-139.

49 Babur, Gülbahar Yaylasında açan lalelerin bir keresinde sayılmasını istemiş, otuz dört adet

lale sayılmıştır. Ona göre kuş salmak ve kuş avlamak için bulunmaz yerlerdir. Krş. Vekâyi,

II/223.

50 Hümayun 4 Zilkade 913 ( 5 Nisan 1508) tarihinde doğmuştu. Vekâyi, II/239.

51 Babur’un naşı epeyce bir süre Agra’daki türbesinde kalmış, 1540’larda hanımı Bibi Mübareke (Bige Beyim) tarafından vasiyeti üzerine Hindistan’dan nakledilmiştir. Gülbeden, Hümayunnâme, (Farsçadan çev. Abdürrab Yelgar), Ankara 1987, s. 234-235.

52 İA, 6/20.

53 Bige Beyim (Bibi Mübareke/ Afgani Ağaçe) için bkz., Hümayunnâme s.197, 234.

54 Hümayun, Hindistan tahtını kaybedip bir müddet İran üzerinden Kabil’e döndüğünde (18

Kasım 1545/12 Ramazan 945) beş yaşına gelen Ekber için 1546 yılı nevruzunda yapılan sünnet düğününde, eylenceler daha çok bu bağda yapılmış, düğün şerefine yapılan saçılar buraya

getirilmişti. Hümayunnâme, s.197.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 111

Halvet ve Bağ-ı Yurunçka bahçelerini yaptırmıştı55. Bağ-ı Benefşe içinde havuzu olan bir bahçeydi,56 İstalif köyünde köyün içinden akan berrak çayın

kenarına sıralanmış bahçeler içinde Uluğ Bey’in vücuda getirdiği Bağ-ı Kelan önemli bir mesireydi. Babur buranın mülkiyet sorunlarını gidermiş, eğribüğrü olan su arkını düzeltmiş, yeni ağaç ve bitkilerle zenginleştirip güzel bir

bahçe haline getirmiştir57.Bağ-ı Hıyabân su kaynağı zayıf bir bahçedir. Çınar

Bağı meclis kurulup sohbete müsait mamûrelerdendi, büyükçe bir havuzu

mevcuttu58. Onun Kabil civarının imarı için yaptığı işlerden biri Hoca Beste’nin güney batısında Tutum-Dere suyunu bir tepe üzerine getirterek burada hazırlattığı havuz ve civarında muhtelif ağaçlarla oluşturduğu koruluktur.

Güzergâh’ın karşısına düşen bu yeni mesîreye Nazargâh adı verilmişti59.

Oturmayı sevmeyen Babur, şehir dışında da bazı mamûreler vücuda getirmişti; 1508-1509 (914 h) yılında Kabil’in elli km. doğusundaki Adinapur

Kurganın güneyinde Bağ-ı Vefa adıyla bir çarbağ daha yaptırdı. Kurganla

önünden geçen su arasında kalan bahçenin portakal, turunç ve narı gayet

boldu60. Lahor ve Dibalpur seferi dönüşünde61 Pencap’tan muz getirip diktirmiştir. Bahçenin ortasında üzeri çimenle kaplı küçük bir tepe, güney batısında portakal ağaçlarıyla çevrili büyük bir havuz mevcuttur. Portakalların

55 Vekâyi, II/241.

56 “Güneş doğunca Bağ-ı Benefşe’ye gidip havuz başında içtik.”, Vekâyi, II/277.

57 Babur’un aktardığına göre Uluğ Bey bu bahçeyi eski sahiplerinden gasp ederek kurmuştu,

O sahiplerini bulup satın aldı. Krş., Vekâyi, II/148.

58 “O gün (30 Cemaziyelahir 925/30 Mayıs 1519) Yusuf Ali Rikapdâr, Çınar Bağ’daki havuzda yüzerek kulaç atıp yüz defa dolaştı. Bir takım elbise, bir eğerli at ve ak akçe ihsan

edildi.” Vekâyi, II/267, 279.

59 Babur Hindistan işlerine dalıp hükümet merkezini buraya naklettikten sonra da Kabil’in

imarıyla yakinen ilgilenmiştir. Şehre. vergi ilintisi yönüyle hassa emlaki statüsü verip şehzadelerinin bile müdahalesine mani olmuştur. 1528 Sonbaharında Hoca Kelan’a yazdığı bir

mektupta Kabil’e özlemini bütün yalınlığı ile açığa vurduktan sonra, yapılması gerekenleri

bir bir saymış, yapılacakların planlarına uygun olarak ve özenle yapılması tembihlenmiştir.

Bu çerçevede suyu kıt olan Bağ-ı Hıyaban'ın suyunun arttırılması, Nazargah etrafına güzel

fidanlar dikilmesi, plan dahilinde çimenlikler vücuda getirip güzel renk ve kokulu çiçeklerle

süslenmesi lüzumu ifade edilmiştir. Vekâyi, II/406-407.

60 Oturmaktan hoşlanmayan Babur, sefere çıkmadığı zamanlarda da vaktini sürekli çevreyi

dolaşmak, içki meclisleri ve av partileri ile geçiriyordu. 1519 son baharında adı geçen bağda

yakın maiyetiyle birlikte dört beş gün kalmış, üç-dört gün boyunca askerler kıpkırmızı olmuş

narlardan bol miktarda yemişti. Vekâyi, II/276.

61 1524 (930) seferi olmalı: Vekâyi, I/0113-0114.

112 Osman Köksal

sarardığı mevsimdeki manzarası gayet hoştur62. Kendisini Hindistan hâkimi

yapacak son seferinde de askerin kendisine iltihakı için bu bağda bir hafta

kadar konaklamıştı63. Yine İstalif bahçelerinden az aşağıda, ovadan yukarıya

doğru üç dört km mesafedeki dağ eteğinde bulunan Hoca Seyyaran Çeşmesi

Koruluğunu ihya etmiştir. Çeşme civarında çevresinde çınar ağaçları, iki yanında meşe koruluğu, alt tarafında ovaya doğru büyükçe bir erguvan korusu

bulunmaktadır64. Babur, koruluğun etrafını taşla (duvarla) çevirtmiş, çeşmeyi

sıvatıp kireçle badana etmiş, bir havz-ı kebir yaptırmıştır. Çeşmenin güney

batısındaki dereden akan suyu bir ark ile çeşme yanındaki tepeye getirterek bir büyük bir set (gölet) arkasında toplamış etrafını söğüt ağaçlarıyla

tezyin etmiştir. Yanına bir üzüm bağı ilave etmiştir65. Yine Pencab yolunda

Sultanpur ile Hoca Rüstem arasında Yangı-Bağ (Yeni Bahçe)’ı yaptırdı66.

Hindistan yolunda Bihre’ye on beş km (on küruh) mesafede Kelde-Kehar’da

Bağ-ı Safâ’yı vücuda getirdi. Cud dağı (Kûh-i Cud) içerisinde dört beş km

genişliğinde bir gölün yamacında kurulan bahçenin havası ve manzarası son

derece güzeldir67.

1526 Nisan’ında Sultan İbrahim Lûdi’ye karşı elde ettiği Panipat Zaferiyle Hindistan hâkimi olan Muhammed Zahireddin Babur bir yandan

adına yaraşır68 bir şecaat ile yeni yerlerin fethi için büyük faaliyet yürütürken,

diğer yandan devraldığı mülkü yeni mamûrelerle zenginleştirmek üzere yoğun mesai harcayarak hummalı bir imar seferberliğine başlamıştır. Çünkü,

Sind (İndus) ve Ganj havzasında suyu bol nehir yataklarına rağmen memleketin büyük bölümü bunaltıcı sıcaklarla kavrulmaktadır69. Devralınan mülkte, özellikle Delhi’de eski Türk iktidarları Kalaçlardan, Tuğluklardan, Afganlı

62 Vekâyi, II/143.

63 Babur burada da bağı sitayişle övmektedir. Vekâyi, II/284.

64 Rivayete göre bu üç cins ağaçtan müteşekkil koruluk, Hoca Mevdud Çişti, Hoca Havend

Said ve Hoca Rig-i Revan adlı üç azizin kerametine hamledilmektedir, çeşme de bundan

dolayı böyle adlandırılmıştır. Vekâyi, II/488, ekler.

65 Bu arığın tarihi cuy-ı hoş (=926/1520-1521) olarak düşülmüştür. Vekâyi, II/148.

66 Son Hindistan seferindeki konak yerlerinden biriydi. Vekâyi, II/286.

67 Vekâyi, II/251.

68 Babur, kaplan demektir..

69 Agra’daki Çarbağ müştemilatına yaptırdığı bir hamam dolayısıyla, bu bölgede hamamın

gerekliliği ve önemini şöyle ortaya koymaktadır: “Hindistan’da üç şeyden mutazarrır idik;

sıcağı, rüzgârı ve tozu. Hamam her üçünün de dafii imiş. Hamam, sıcak havalarda öyle serin

oluyor ki adam soğuktan üşüyecek dereceye geliyor. Toz ve rüzgâr ise hamamda ne arar.”

Vekâyi, II/339.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 113

Ludîlerden kalma zenginlikler bulunmaktaydı. Sultan Gıyaseddin Balaban

(v.1286), Alaaddin Halaci (v.1215), Sultan Fîruz Şah (v.1388)’ın imaretleri70

ve türbeleri, Minar, Havz-ı Şems, Havz-ı Has, Sultan Behlül (v.1488) ve

Sultan İskender’in (v.1517) bahçeleri bunlar arasındadır71.

Ancak o bunlarla yetinmedi, Agra’ya gelir gelmez, yanında iş görür

adamlarıyla civarda bahçe yapımına müsait yer keşfine çıktı. Yakınlarda görüş alanı açık ve manzaralı bir yer bulamayınca Cun (Cumna) Suyunun karşı

kıyısında hiç de sevmediği harap ve metruk bir mevkide çarbağ yapımı kararlaştırıldı. Çarbağ’a, önce su temini için çarhlar (dolap) vasıtasıyla işletilecek büyük bir kuyu kazıldı. Enbeli72 ağaçları dikilerek içine sekiz köşeli bir

havuz, ardından büyük havuz, taş yapı divanhane73 ile önüne havuz ve nehir

tarafına dört tarafında dört büyük penceresi bulunan bir murabba köşk74 yapıldı. Bahçenin her köşesi makbul çemenler ve her çemenlik münasip gül ve

nergislerle bezendi. Sonra halvethane bahçesi ve evleri hazırlanarak güzel

bir hamamla bütünleştirildi. Ardından, Heşt-Behişt (sekiz cennet) Bahçesini

vücuda getirdi ve bazı yapılarla donattı75. Nehir kenarının imarı için ileri

gelenlere de yerler tahsis edildi, bu sayede Halife Nizameddin Ali Barlas,

Şeyh Zeyn, Yunus Ali ve başkaları, çarhlar vasıtasıyla elde ettikleri suyla güzel planlı bahçeler ve havuzlar imar ettiler. Hintliler, böyle temiz sayfiyeler

görmediklerinden nehrin karşı tarafında oluşan mamur semte, Kabil adı vermişlerdi. Yine aynı kıyıda, Celisir köyünden biraz yukarıda Bağ-ı Zerefşan

adıyla bir çarbağ daha yaptırdı. Bahçedeki muhtelif ebniye içerisinde bir de

ortası fıskiyeli vuzuhane76 mevcuttu. Kurgan içinde Sultan İbrahim’den kalma mamûreye de bazı ilaveler yapılmıştır. Bu cümleden olarak bahçeye, or70 Bunlardan Tuğluklu hükümdar Alaaddin Fîruz Şah’ın küçük ve kayalık bir yükselti üzerindeki imareti, Cihan-nüma adını taşıyordu. Vekâyi, II/310.

71 Vekâyi, II/303.

72 Hind hurması, gölgesi bol, yüksekçe, küçük yapraklı, güzel görünümlü bir ağaç türü. Babur, hatıratında Hindistan’ın hayvanları, kuşları, bitkileri için küçük bir fasıl ayırmış ve kısaca

tanıtmıştır. Vekâyi, II/311-328.

73 Divanhane binası ortasında büyükçe havuzu bulunan taş yapı genişçe bir ev olup dört

burcunda dört odası mevcuttu. Hümayunnâme, s.128.

74 Hümayunnâme, s. 128.

75 Babur, 1527 (933 h.) Ramazanı Heşt-Behişt bahçesinde geçirmişti, “her teravih gusül ile

kılındı” demektedir. Vekâyi, II/374.

76 Gülbeden, Babur’un Hümayun adına tahttan feragat niyyetini bir gün bahçeyi gezerken,

buradaki vuzuhane başında açığa vurma hikayesini ilginç biçimde aktarır. Bkz., Hümayunnâme, s.133.

114 Osman Köksal

tasında ayvanlı üç katlı büyük bir bina ile birlikte, derin ve büyük bir havz-ı

kebir (Vayn)

77 inşa ettirmiştir. Havuzdaki su dolap vasıtasıyla daha yüksekçe

yapılan ikici bir havuza, buradan da bir başka dolapla bahçeye akıtılıyordu.

Babur, Agra dışında, yeni mülkünün muhtelif yerlerinde de yeni mamûreler yapımına sarf-ı mesai eyledi. Dulpur’un bir küruh batısında bir dağ

çıkıntısının üzerinde Nilüfer Bahçesi’ni (Bağ-ı Nilüfer) yaptırdı. İçinde Hind

kirazı, anbe,78 câmen79 ve sair her çeşit ağaç bulunan bahçenin ortasına büyük

bir havuz; güney tarafında tabanı yekpare taştan,80 sekiz köşeli, duvarları taş

örme üzeri kapalı ikinci bir havuz81 mevcuttu ve büyük havuzun suyu çarh

yardımıyla diğer havuza aktarılıyordu. Daha sonra bahçenin güney doğusunda bir odasında havz-ı kebir olan hamam ilave edildi82. Bahçenin civarında

ileri gelen bey ve içkilere tezyin etmeleri için yerler tahsis edildi. Gazi, 1528

yılı sonbaharında, yapımını geçen yıl emrettiği bahçedeki çalışmaları bizzat

yerinde gördü ve birkaç gün konakladı. Mamûrenin kuzey batısındaki gölün

çevresinde, Sultan İbrahim’den kalan bahçeyi de bazı ebniye ile zenginleştirdi.

Aynı tarihte, bir sonraki güzergâh olan Güvalyar’da, merkezin bir küruh

kuzeyinde bir Çarbağ vücuda getirdi83. Bahçe yakınında Güvalyar’ın Hati-Pul kapısı (fil kapısı) yanında Vali Rahimdad’ın84 yaptırmış olduğu büyük

havuz ve Çarbağ’ı bulunuyordu. Yine Sikri (Fetihpur)’de Bağ-ı Fetih’i vücuda

getirdi. Etrafı duvarlarla çevrili, vaynlı bir bahçeydi. Bağda murabba bir köşk

77 Hindistan’da kenarları taşla örülü derin havuzlara vayn denilmektedir. Bkz., Vekâyi, II/339.

Bu inşaat, kitabesine göre, Çitor Racası Rana Senga ile yapılan Kanva Muharebesinden (29

Mart 1527) sonra bitirilmiştir. Aynı yer.

78 Hindistan’da yetişen, meyvesi ve yaprakları şeftaliye benzer, yüksekçe ağaç, muhtemelen

mango, edebiyatta nağzek adıyla da söylenmektedir.

79 Meyvesi kara üzüme, yaprağı söğüt yaprağına yakın, güzel görünüşlü bir ağaç türü. Bkz.,

Vekâyi, II/322.

80 Gülbeden, yek-pare taştan oyma havuzun boyutunu 10X10 olarak vermekteyse de ölçüyü

söylememektedir. Üstelik bu murabba bir havuzdur. Yine onun aktardığına göre Babur

havuzu yaptırırken içini şarap ile dolduracağını vaad etmiş ancak, Rana Senga (Kanva)

Muharebesinden önce içkiye tevbe ettiğinden havuzu limon şerbetiyle doldurtmuştur. Krş.,

Hümayunnâme, s.128, 132.

81 Zekizgen havuzun planını üstad Şah Muhammed hazırlamıştı. Vekâyi, II/386-387.

82 Babur, 1529 yılı başında bahçedeki çalışmaları denetledi ve hamamın yerini bizzat kararlaştırdı, Vekâyi, II/403.

83 Vekâyi, II/387.

84 Mehdi Hoca’nın biraderzadesi.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 115

ortasında bir Torhane85 hazırlattı. Yanındaki gölün ortasında da büyük bir

sofa yaptırdı86. On bir yaşından beri iki Ramazan Bayramı’nı arka arkaya

aynı yerde geçirmemeyi itiyat edinen Babur, 1527 yılı Ramazan Bayramı

kutlamaları için bu bahçeyi hazırlattı ve tebrikleri bahçenin güney batısındaki taş sofanın üzerine kurdurduğu ak çadırda (otağ) kabul etti87.

Bu sırada Babur’un inşaat işlerinde, sadece Agra’da yerli taşçılardan

her gün 680 usta çalışıyordu. Güvalyar, Sikri, Biyane, Dolpur ve Kul (Köl,

bugünkü Aligarh)’de toplam günlük 1490 kişi iş görüyordu88. Sultan, yılda

birkaç kere çalışmaları yerinde inceliyor, çalışanları duruma göre ya tekdir

ediyor ya da ihsanlara boğuyordu. 1528 yılı sonunda, Agra-Kabil arasının

ölçülerek, her dokuz küruhda (=13,5 km) on iki karı89 yükseklikte bir kule ve

üzerinde gözetleme odası, her on sekiz küruhda bir, altı posta atı bağlanacak

menziller kurulacak biçimde düzenli bir muhabere ve posta teşkilatı programa alınmıştır90.

Babasının ölümü üzerine 1530 yılı sonunda yönetimi devralan Hümayun, gerek kendi tedbirsizliği gerek kardeşlerinin vefasızlığı ve sair etkenler

nedeniyle, yirmi altı yıllık iktidarının ancak on yılında babasının mülkünü

güç bela koruyabildi. Afganlı Şirhan’a karşı bir yıl arayla arka arkaya kaybettiği Çavnsa ve Kanvaç (Gence) bozgunlarının ardından payitahtı terk ederek

önce Pencap’a çekildi; ardından burada da tutunamayıp Safavî Hükümdarı Tahmasp’a sığınmak zorunda kaldı. Hindistan’a ancak 1555 yılı yazında

dönebildi ve altı ay kadar sonra 1556 yılı başında öldü91. Bu maceralı ve

85 Tor ağ demektir. Torhane cibinlikli mahfe yerine kullanılmış olabilir.

86 Yapıldıktan sonra bir kayığa binip oraya gidiyor ve oturup etrafı seyrediyordu. Hümayunnâme, s.132-133.

87 Vekâyi, II/374.

88 Babur, bu sayıları verirken, önce Nizameddin Şami’nin “Timur’un Taş Mescid’i yaptırırken ülkenin muhtelif kesimlerinden getirtilen 200 taşçının, her gün mescitte çalıştığı” kaydını

vermekte, böylece bir mukayese yapılmasını istemektedir. Krş. Vekâyi, II/330.

89 Karı, altı tutam, yirmi cm yakın bir ölçü birimi, Vekâyi, II/616, 669 ekler.

90 4 Rebiülevvel 935/16 Aralık 1528’de alınan karara göre, mesafe ölçümü için Çıkmak

(Çakmak?) Bey görevlendirilmiş; katipliğine Şahi Tamgacı atanmıştı. Vekâyi, II/330.

91 25Aralık 1530’da tahta çıkan Hümayun’un maceralı iktidarının kronolojisi kısaca şudur:

27.6.1539’da Çavnsa’da Şir Han’a karşı yenilir; ertesi yıl, 17.5.1540’da Kanvaç (Gence)’ta tekrar bozguna uğrar, kardeşlerinden beklediği yardımı göremeyince 1541 yılı başında kıtanın

batısına, Pencab (Sind)’a geçer ancak burada da tutunamaz. Maiyyetiyle Kandehar’a gitmek

isterken baskına uğrar ve 1543 yılı sonunda Şah Tahmasb’ın ülkesine sığınır. Şah, kendisine

hüsn-i kabul gösterirse de daha sonra yaşananlar aralarını soğutur. Tahmasp’dan temin ettiği

116 Osman Köksal

verimsiz yönetimi sürecinde Hümayun’un, yeni imar faaliyetlerinden ziyade,

devraldığı zenginlikleri koruyup kullandığını söylemekle yetineceğiz92.

Bununla birlikte o, eğlenceye düşkün bir hükümdar olarak bağ ve bahçe

yaşantısını daha da öne çıkarmış, kültürel zevk haline yükseltmiştir. Annesi

Mahım Begüm’ün93 vefatından kısa süre sonra “tılsım toyu” adıyla tertiplettiği bir eğlenceyi Gülbeden ayrıntılarıyla anlatır. Toy, tılsım evi adı verilen

sekizgen büyük ve geniş bir köşkte yapılmıştır, köşkün ortasında sekizgen

bir havuz, onun ortasında yine renk renk memleket halılarıyla döşenmiş sekizgen bir sofa bulunuyordu, kadın erkek hanedan mensuplarının bir araya

geldiği toyda murassa taht büyük köşke konulmuştu. Köşkün dört tarafında

yine sekizgen planlı ikişer katlı dört küçük köşk vardı; tepeden tırnağa özenle tezyin edilen küçük köşklerden üçünün ikinci katları, sırayla “devlet evi”,

“saadet evi” ve “murad evi” olarak adlandırılmış ve ona göre döşenmişti94.

Ardından kardeşi Hindal’ın Sultanım Begüm’le evliliği dolayısıyla görkemli

bir düğün toyu tertiplendi95.

küçük bir askeri destekle geri dönüp 1545 yılı sonunda Kabil’i kardeşlerinden geri alır. 22

Haziran 1555’de Afgan’lı Sultan İskender’in ordusunu Serhind’de mağlub edip Delhi’yi geri

alır, ancak altı ay geçmeden 28 Kanunısani 1556’da, saray kütüphanesinin merdivenlerinden

düşerek ölür. Bkz., Hümayunnâme, s.36-111, vd.

92 İnişli çıkışlı saltanat sürecine bakıp, onun bahçe zenginliğine hiç katkı sağlamadığı anlamını da çıkarmamak gerekir. Örneğin Kabil’de bulunduğu sürgün yıllarında, dağ eteğinde

yaptırdığı Bağ-ı Dilgüşa, manzarası açık görkemli bir bahçeydi, büyük bir kanal yardımıyla

sulanıyordu. Henüz çevre duvarları yapılmamış olan bahçede bir gün hanımlarla birlikte yapılan bir atlı gezide Mah Çiçek Begüm’ün atı Hümayun’un atından yüksekçe bir yere çıkınca

hükümdar fena halde sinirlenmişti. Ayrıntılar için bkz. Hümayunnâme, s.205.

93 13 Şevval 940/27 Nisan 1534 tarihinde karın ağrısıyla vefat etmiştir. Hümayunnâme, s.144

94 Kendine has ritmik ritüelleri bulunan Hümayun halkı (merdüm), ehl-i devlet, ehl-i saadet ve ehl-i murad olarak üç gruba ayırdığı gibi, devlet hizmeti görenleri de kelamdaki “dört

unsur”a (anasır-ı erbaa) benzeterek keza ateşî, havaî, âbî, hâkî olarak dört kısma ayırmaktadır.

Ayrıntılar için bkz, Hümayunnâme, giriş kısmı, s.32-35. Nitekim toya katılan mirzalar, begümler ve emirlerin saçıklarından toplanan üç tabla eşrefi ve altı tabla şahruhiyi üç hisseye

ayırıp devlet, saadet ve murad ehline dağıtılmasını emretmişti, aynı eser, s.149-151.

95 Gülbeden, “bundan sonra Padişah babamın çocuklarına böyle bir düğün daha müyesser

olmadı” diye övdüğü düğünün hangi bağda gerçekleştiğini kaydetmiyor. Düğün şerefine

sadece eniştesi (halaları Hanzade Begüm’ün kocası) Mehdi Hoca’nın sunduğu hediyeler

şunlardır: Murassa ve kılaptan işlemeli eğer ve dizgin takımlarıyla birlikte dokuz topucak

(cins) at; altın ve gümüş süs ve ev eşyaları; kadife, zerbeft ve Portugali sıkarlet (çuha) işlemeli

eğer ve dizgin takımlarıyla iki dokuz (yani 18) muhtelif cins beygir ve her birinden üç dokuzar

adet Türk, Habeş ve Hint köleler ve üç fil. Hümayunnâme, s.152-153.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 117

Hümayun, düğünleri müteakip 1535 yılı başında Gucerat seferine karar

verdiğinde otağını (pişhane) Zerefşan Bağı’ında kurdurdu96. Hazırlıklar tamamlanıncaya kadar bir ay kadar ikamet ettiği bağda, aile mensubu begümler diğer harem halkı ayrı ayrı çadırlar kurulmuş, tertiplenen muhtelif meclis

hoş vakit geçirmişlerdi. Kolayca ele geçirdiği Gucerat’ın merkezlerinden

Mandu’da altı aydan fazla ikamet eden Hümayun’un burada ve diğer yerlerde

bazı mamûreler vücuda getirdiğini düşünmek gerekir. Nitekim o daha sonra Hindistan hakimiyetini kaybetmiş olarak Gucerat’a sığındığında Cun’da,

güzel ve letafetli Ayna Bağı’nda konaklamış ve altı ay kadar ikamet etmişti97.

Yine sonunu hazırlayacak Doğu Seferi sırasında dokuz ay kadar hoşça vakit

geçirdiği Bengal’in merkezi Gor’da bazı düzenlemeler yapmış ve şehrin adını

Cennetâbâd olarak değiştirmiştir98. Belki, baba-oğul Timur torunlarının içki

ve meclise düşkünlüklerini, onların bağ yapımındaki iştiyaklarının ilave bir

sâiki olarak göstermek gerekir. Sabuhî meclisleri ve macun sohbetleri için

kuytu bahçelerdeki havuz başları aranan ve tercih edilen yerlerdir99.

Baburlu hükümdarlar, atadan kalma bir gelenek ile hâkim oldukları yerlerde kendi bahçelerinin yanında, ileri gelen yönetici aristokrasiye yer göstermek suretiyle, şehir etrafının yeşillenip güzelleşmesine ön ayak oluyorlardı.

Yukarıda Semerkand ve Kabil’de ileri gelenlere ait bazı bahçe adları anıldı.

Babur Agra’da Cun nehri kıyısında çemenler, gül ve nergislerle bezeli çarbağını tanzim ederken, halifesi Nizameddin Ali Barlas, Şeyh Zeyn, Yunus Ali

ve diğer ileri gelenler de muntazam planlı, güzel bahçeler yapmışlar; böyle planlı bahçelere alışık olmayan Hindliler, nehir kıyısındaki yeni sayfiye

semtine “Kabil” adını vermişlerdi100. Yine Dolpur’da vücuda getirdiği Bağ-ı

Nilüfer civarında bey ve ilçilere, kendilerine ve bina yapmaları için yer ve yurt

tayin edilmişti101.

96 Sefer çadırının 15 Recep 940 (20/01/1535)’te kurulmuştur, hareket tarihi 14 Şaban’dır.

Aynı eser, s.155-156.

97 Hümayun’un haremi önce Ömer-Kot’ta konaklamış ve oğlu Celaleddin Muhammed

Ekber 15 Ekim 1542 (4 Receb 949)’de burada doğmuştu. Bağ’a geldiklerinde çocuk altı aylık

idi. Hümayunnâme, s.178-179.

98 Temmuz 1538-Mart 1539 arası, Aynı eser, s.58-59, 157.

99 Babur’un içkiye ve içki meclislerine düşkünlüğü, kendi eserinin pek çok yerinde görüldüğü gibi, Gülbeden de kardeşi Hümayun’un onu kızdıran bir vaka üzerine afyon kullandığını

ifade eder. Hikaye için bkz., Hümayunnâme, s.205.

100 Vekâyi, II/339.

101 Vekâyi, II/403.

118 Osman Köksal

Bağ ve Bahçelerin Peyzaj Özellikleri ve Fonksiyonları

Anılan bağ ve bahçelerde peyzaj mimarisi bakımından uygulanan en

tipik örnek, dört bahçe, yani “çar-bağ” kalıbıdır. Bu stilde, kare veya dikdörtgen bahçe arazisi tam orta yerinden birbirini dik olarak kesen arklar veya su

kanallarıyla dört eşit parçaya bölünür; elde edilen her parça birbirine simetrik biçimde muhtelif ağaçlar ve çiçekli bitkilerle donatılırdı102. Ağaç kullanımında, meyveli ve meyvesiz ağaçlardan oluşan bir harmoninin tercih edildiği

görülmektedir. Meyve ağaçları arasında elma, ayva, erik, şeftali, kayısı, nar,

üzüm asması gibi bildik ağaç nevileri yanında, Hindistan’daki bahçelerde,

buranın ağaç familyası arasında yer alan enbeli (Hind hurması), anbe, câmen,103 Hind kirazı, nargil (Hindistan cevizi), limon (limû), portakal (nârec),

turunc, çenberi vb ağaçlar, ağaç zenginliği arasında yer alır104. Bahçelerin orta

yerlerinde bol gölgeli ulu çınar ağaçlarına yer verilirken, dış kenarlara yuvarlak selvi, çam, kara kavak, palmiye, badem turunçgillerden muhtelif ağaçlar

serpiştirilir, böylece bahçenin görüntü, renk ve koku zenginliği güçlendirilirdi. Düz, ovalık arazilerdeki bahçelerin etrafı, yüksek duvarlarla çevriliyordu;

bu, daha ziyade bahçeyi sert rüzgarlara ve buna bağlı kum fırtınası, tipi ve

benzeri doğal etkenlere karşı koruma amacı taşıyor, ayrıca mahremiyet sağlıyordu. Yukarıda, Timur’un Semerkand’daki Bağ-ı Dilgüşa ve Bağ-ı Nev’i ile

Şahruh’un Herat’ta yaptırdığı Bağ-ı Sefid’inde görüldüğü üzere bahçelerin

dört duvarında, dört yöne açılan görkemli birer kapısı, köşelerde, güvercinlikleri (kuşhane) bulunan süslü ve gösterişli kuleleri vardı. Zaman zaman

bahçe duvarları, çini bezeli bazı muharebe tasvirleri, av sahneleri, hayvan

figürleri ya da değerli taşlarla süslenmektedir.

İklimin sert ve yaz sıcaklarının kuvvetli olduğu Orta Asya ve Kuzey

Hindistan’da bitkilerin çiçeklenme dönemi kısa olduğundan, insanın çiçek

seyrinden alacağı zevki uzatmak için gerekli çaba harcanmış; gerek havuz

kenarları ve su yolu güzergahlarındaki çiçek bordürleri, gerekse bağımsız çiçek tarhları, genellikle gölge koruması sağlayan ağaçlar altında ve mevsimsel

olarak birbirini tamamlayan çiçekler kullanılarak dizayn edilmiştir. Bahçe

uygulamasına konu çiçekli bitkiler arasında, muhtelif laleler, gül nevileri, er102 Çarbağ’ın bahçe stili ve peyzajı için bkz., Erdoğan Gültekin, Bahçe ve Peyzaj Sanatı

Tarihi, Adana 2001, s. 27-29.

103 Örneğin Babur bu üçünü, Agra’da yaptırdığı Çarbağ ile Dolpur’daki Bağ-ı Nilüfer’e

diktirmişti. Bkz., yukarı s. 10-11, dipnot, 69, 76-77.

104 Babur, Hindistan’daki kara ve su yaban hayvanlarını tanıtırken, bitki ve ağaç faunasına da

yer vermiştir, Vekâyi, II/320-326.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 119

guvan, süsen, menekşe, nergis, sünbül, karanfil, hatmi, gündüz sefâsı, leylak,

yasemin, zambak gibi çiçekli bitkiler yanında yine Hindistan’ın çiçekli bitki

familyasından casun (kedhil), kenir,105 kiyura106 benzeri ağaçsı bitkiler bulunuyordu.

Su kanallarının kesişim noktalarında inşa edilen büyüklü küçüklü havuzlar ile muhtelif çeşme ve fıskıyeler vasıtasıyla su, bahçede sadece görüntü

zenginliği olarak kalmayıp farklı tonlarda çıkardığı şırıltısıyla bir ses cümbüşü olarak estetik zarafet katmaktadır. Böylece, muhtelif renklerden uyumlu

biçimde dokunarak elde edilen “halı bahçeleri”107 örneği olan “çarbağ”, Türkler elinde daha da geliştirilerek uygulanmıştır. Bunun dışındaki mamûreler

de büyüklüğüne ve tipine bakılmaksızın yine “bağ” olarak adlandırılmaktadır.

Hangi tarzda yapılırsa yapılsın, havuz bu bahçelerin vazgeçilmez unsurudur. Kavurucu sıcaklara maruz kalan bozkır şehirlerinde havuz bir serinlik

vasıtasıdır. Genelde dört ve sekiz köşeli, bazen de dairevi biçimde ve muhtelif büyüklükte inşa edilen havuzların kenarları merdiven biçiminde, taşla

örülmekte, tabanı yine taşla kaplanmaktadır. Bu nedenle havuz kenarlarına

rahatça oturup serinlemek mümkün olmaktadır. Hatta bazen, havuzlar boş

iken bir anfi-tiyatro mekânı gibi kullanılabilmektedir. Gülbeden’in yukarıda bahsi geçen tılsım toyu münasebetiyle aktardığı bir hikaye güzel örnektir.108 Babur, Dulpur’da tanzim ettirdiği bağda, yek pare kayayı oydurarak bir

havuz yaptırıp üzerini kapattırmıştır109. Yine bazı havuzların yüzme havuzu gibi kullanıldığına dair emareler vardır110. Yukarıda anılan Dulpur’daki

Bağ-ı Nilüfer ile Agra’daki Çarbağ’da görüldüğü üzere suyun tabii mecrası

ile taşınamadığı durumlarda, muhtelif dolaplar yardımıyla havuzdan havuza

yükseltilerek bahçede kullanıldığı da vakidir. Bu derin havuzlar (vayn), birer

depo ve tevzi mahalli olarak da işe yaramaktadır.

105 “Güvalyar’ın keniri kıp-kırmızı parlak renktedir. Güvalyar’dan bir miktar kırmızı kenir

getirtip Agra bahçelerine diktirdim.” Vekâyi, II/388.

106 Her üçü de ağaç türü çiçekli bitki olup, tanıtımı ve çiçek özelliği için bkz., Vekâyi, II/326

107 İran’da Persler’den gelen halı bahçeleri ve mitolojisi için bkz, Gültekin, s.25-27.

108 Hümayun, tılsım evinin ortasındaki büyük havuza nev-civan delikanlılar, güzel yüzlü

kızlar ve kadınlar ile hoş sesli hanende ve sazendelerin oturmalarını emretmişti. Düğünün

ileri safhasında, halası Hanzade’ye dönüp “emrederseniz havuza su salıversinler” deyip onayını

aldı, merdivenin başına gelip oturdu. Üzerlerine şar diye su gelen havuz içindeki adamlar gafil

avlandılar. Telaşa düşen gençlere “karışmam, her kim bir tane şit hapı yutar ve biraz macun

yerse buradan ancak çıkabilir” dedi. Kim macun yediyse oradan çıktı. Hümayunnâme, s. 145,

151.

109 Vekâyi, II/387,391; Hümayunnâme, s.132.

110 “O gün Yusuf Ali Rikabdâr, Çınar-Bağ’daki (Kabil) havuzda yüzerek, kulaç atıp yüz defa

dolaştı. Bir takım elbise, bir eğerli at ve ak akçe ihsan edildi.” Vekâyi, II/267.

120 Osman Köksal

Bahçelerin yer seçimi titizlikle yapılmakta, mümkünse önü açık, görüntüsü geniş, manzaralı dağ etekleri seçilmektedir. Kabil’deki bahçeler ile

Semerkand’da Kuhek Tepesi çevresinde Timur, Uluğ Bey ve dönemin ileri

gelenleri eliyle tanzim edildiği yukarda anılan bahçe örnekleri böyledir. Bu

tür engebeli yamaçlarda teraslama önem taşımakta ve büyük emek gerektirmektedir.

Çok eşli olan Türk sultanları bahçelerin bir kısmını eşleri, bir kısmını

çocukları ve torunları (mirzalar ve begümler) adına tanzim etmekte, sürekli

ikamet için seçilenlere saray ilave edilmektedir. Yönetim merkezi konumundaki saraylar yanına büyük ve küçük divanhaneler, müstakil köşler, tarabhâne,

mukavvihâne, vuzuhâne (abdest alma yeri) çeşme vb yapılar bahçe ahengini

bozmayacak biçimde yerleştirilmekte, “bağ” da artık saray bahçesine dönüşmektedir. Aile efradı (harem) için halvethane evleri yapılırsa buna ait bahçe

ayrı bir duvarla ana bahçeden ayrılmakta hamam ve sair ebniye ilave edilmektedir111. Sürekli ikamet edilmeyen bahçelere köşk, kasır nevinden daha

küçük ebniye ilave edilerek geçici kullanıma uygun yapılar ile donatılmakta,

“has bahçe” statüsündeki bu mamûreler sayfiye ve seyrangah olarak kullanılmaktadır.

Göçerliğe, yaylak-kışlak hayatına dayalı kadim Türk kültürünün tabiat özlemini, doğudan batıya bu kültüre bağlı pek çok hanedan gibi Babur

ve Hümayun ile diğer hanedan mensupları ve bürokrasisi de bağdan bağa

göçerek, ya da bağlar arasında dolaşarak gidermektedir. Hatta bu müzeyyen bahçelerde, göz kamaştıran saraylara rağmen, seyyalliğin ve doğa kültürüne bağlılığın sembolik tezahürü olarak genellikle hükümdar çadırının

(otağ) açık tutulduğu, pek çok tören veya resmî kabulün çadırlarda yapıldığı

görülür. Örneğin, 1508 Nisan’ında Kabil erkinde doğan Hümayun’un doğum (viladet) düğünü için Çarbağ’a çıkılmış ve görkemli düğün için müzeyyen çadırlar kurulmuştu. Babasının yerine geçeli beri iki Ramazan bayramını aynı yerde geçirmemeyi itiyat edinen Babur, 1527 yılı Ramazanını

Heşt-Behişt bahçesinde geçirmiş; bayram resmi kabulünü, Sikri’de Bağ-ı

Fetih’te kurdurduğu ak çadırda (otağ) gerçekleştirmiştir112. Hümayun’un,

tahta çıkarken tertiplediği113 görkemli cülus toyu (çeşn) münasebetiyle tüm

şehir, çarşı ve pazar kandillerle donatılıp süslendiği gibi, cülus merasimi için

bahçede misafirlere has dev bir çadır (hargâh), tebrikleri kabul etmek üzere

büyük ve müzeyyen bir otağ (bargâh) kurulmuştu. Çadırların astarı altın dokumalı Frenk kumaşından, yüzü Portekiz çuhasından olup kanatları Gucerat

111 Babur’un Agra’daki çarbağı için baz.,Vekâyi, II/339.

112 Vekâyi, II/240, 374.

113 Gülbeden, toyun padişahın annesi Mahım Begüm marifetiyle tertiplendiğini aktarır,

validelerin oğulları üzerindeki etkinliği malumdur. Hümayunnâme, s.141.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 121

zerbeftinden114 mamüldü, direkleri altına boyanmıştı115. Hümayun,1545 yılı

sonlarında Kabil’e döndüğünde ertesi nevruz’da beş yaşına gelen oğlu Ekber’in sünnet toyunu büyük divanhanede gerçekleştirmiş, davetliler düğün

münasebetiyle getirdikleri saçığı divanhanenin bağına getirmişlerdi. Hanımlar için, eşlerinden Bige (Hacı) Begüm’ün bağında yerler hazırlanmış; nevruzu müteakip on yedi gün boyunca ziyafet ve eğlence (çeşn-i hümayunî) tertip

edilmiş, padişah da sürekli yeşil elbise giymişti116. Söz konusu bahçeler, böyle

törenler ve eğlenceler sırasında halkla buluşma ve kaynaşma yeri oluyordu.

Gerek payitaht konumundaki şehirlerde gerekse muhtelif yol güzergâhlarındaki bahçeler, sefer esnasında ordugâh olarak da kullanılıyordu. Babur,

1501 yılı başında Semerkand önlerine gelen Şeybanî Muhammed’e karşı hazırlık yapmak üzere ordugâhını Bağ-ı Nev’de kurmuştu. 1525 yılı sonlarında kendisini Hindistan hakimiyetini sağlayacak son seferine çıktığında önce

Gendemak’ta Bağ-ı Vefa’da, ardından Sultanpur ile Hoca Rüstem arasında

yaptırdığı Yangı Bağ’da konakladı117. Hümayun, 1535 yılı başında Gücerat

seferi için otağını (pişhâne) Zerefşan Bağında kurdurmuş; eşleri, saray kadınları ve tüm haremi için hayme, hargâh ve bargâh hazırlatıp bir ay kadar

bu bağda konaklamıştı118.

Bağ ve bahçeler dışında şehir civarındaki muhtelif çayırlar ve koruluklar,

hem şehrin yeşil doğasına zenginlik katıyor; hem de yönetici kesim ve halkın itibar ettiği mesîre alanları olarak önem arz ediyordu. Yukarıda anıldığı

üzere Semerkand’da Büdene Korusu, Han Yurdu, Köl-i Mogak, Kân-ı Gül

ve Kulbe çayırları böyleydi. Bunlardan Kân-ı Gül Çayırının letafet ve büyüleyici güzelliği nedeniyle Semerkand sultanları her sene bir iki ay burayı yurt

tutup otururlardı. Kabil’de Song-Kurgan ve Çalak çayırları halkın tenezzüh

mekanlarıydı. Baharları görülmeye değer güzellikler barındıran Baran ve

Gülbahar yaylaları ile İstalif Suyu boyu kuş salmaya, kuş ve balık avına müsait yerlerdi119. Gerek bahçelerin gerekse mesirelerin sosyo-kültürel işlevleri

üzerine muasır Türk devletleri arasında bir karşılaştırma yapılırsa, en batıdaki Osmanlı bahçeleri120 ve gezinti alanlarıyla aşağı yukarı aynı fonksiyonu

icra ettikleri görülür.

114 Zerbeft, altın ve gümüş iplikle dokunmuş kumaş.

115 Ayrıntılar için bkz. Hümayunnâme, s.141-142.

116 Ayrıntılar için bkz., Hümayunnâme, s.197-198.

117 Vekâyi, I/92; II/285, 286.

118 Hümayunnâme, s.154.

119 Kuş ve balık avcılığında bazı teknikler için bkz. Vekâyi, II/154-155.

120 Osmanlı bahçeleri ve mesire alanlarına dair bkz., Sedad H. Eldem, Türk Bahçeleri, İstanbul 1976; Gönül Aslanoğlu Evyapan, Eski Türk Bahçeleri ve Özellikle İstanbul Bahçeleri,

Ankara 1972.

122 Osman Köksal

Sonuç

Baburlu Devleti’nin kuruluş asrı olan XVI. yüzyılın ilk yarısında bağ,

bahçe ve mesîreler üzerine yaptığımız bu çalışma açıkça göstermektedir ki;

devlet kurucuları olarak hem Babur, hem de Hümayun, payitahtlarında ve

yönetim alanlarındaki muhtelif yerlerde söz konusu mamûrelerin tesisine

büyük mesai harcamışlar, emirlerine ve ileri gelenlere uygun yerler tahsis

edip bahçe yapımına önayak olmuşlardır.

Bunun için ellerinde, gerek erken devir Türk İslam iktidarları döneminden, gerekse büyük ataları Timur ve oğullarından tevarüs ettikleri zengin bir

miras bulunmaktadır. Aşağı Türkistan şehirlerinde devraldıkları mirası, yeni

örneklerle süsleyip zenginleştirdikleri gibi iktidarlarını naklettikleri Hindistan’a da başarıyla taşımışlardır.

Sıcaklık ve yağış rejimi bozuk karasal iklime tabi coğrafyalarda, bahçe vücuda getirebilmenin ayrı güçlükleri ve maliyeti bulunmaktadır. Yeşil

ve mavinin renk ve ses harmonisi olan Baburlu bahçeleri için yeterli suyu,

bahçe için müsait alanlara nakledebilmek, buralarda depolayıp ustalıkla hazırlanmış kanallara tevzî etmek, irili ufaklı havuzlarda fıskiyelerden geçirip

musiki ve serinlik vasıtası kılmak, daha fazla gayret ve emek demektir. Babur,

merkez Agra ile Güvalyar, Dolpur, Sikri, Kûl (Aligarh) gibi mülkünün diğer

birimlerinde yaptırdığı muhtelif bahçeler için, günlük ortalama bin beş yüz

civarında usta ve hüner sahibi çalıştırarak bu maliyeti karşılayabiliyordu.

Büyük emek harcanarak tanzim edilen ve mesahasına bakılmaksızın

“bağ” adıyla anılan bahçeler, mesîre yerleri ve koruluklar hem şehirlerin ziyneti ve süsü hem hanedan mensupları ve halkın doğa ile “bağı”; ayrıca birbirleriyle buluşma ve kaynaşma mekanlarıdır. Saraylara, sabit kapalı yapılara

hapsolmak istemeyen hanedan mensupları ve halk, bu tür tenezzüh yerlerine

büyük ilgi göstermekte, bahar eriştiğinde kendilerini bahçelere, gezinti yerlerine atmaktadır. Babur ve oğlu tesis ettikleri muhtelif bağlarda saraylarının

dışında çadırlarını açık tutmakta, cülus ve bayram kabullerini çadırda gerçekleştirmekte, doğum, sünnet ve evlilik toylarında bahçe ve bargâh tercih

etmektedir. Yine sefer kararında otağ-ı padişahî bahçede kurulmakta, yol

boyunca mümkün ise konaklamalar bağlarda yapılmaktadır.

Dikkati çeken önemli bir husus, gerek hükümdarların hususi ikametgâh

ve yönetim mekânı olarak kullandıkları sarayları ve müştemilatı olan her

türlü ebniye; gerekse eşleri, çocukları ve torunları adına yaptırdıkları saray,

kasır, köşk ve benzeri yapılar da yine hep “bağ” adıyla adlandırılmakta; bağla

bütünleşmektedir.

Aşağı Türkistan ve Hindistan’da Timurlu-Babürlü Bağ, Bahçe ve Mesire Kültürü 123

Bahçe peyzaj ve estetiği bakımından Baburlu bahçelerinde de genelde

Türk’ün sadelikten doğallıktan yana zevki hakimdir. Bununla birlikte, gerek

“Çarbağ” bahçe kalıbında, gerekse bahçe adlarında bariz İran etkisi mevcuttur. Aslında, Çin ve Hindistan gibi köklü kültürlerin bileşkesine yerleşen

Baburlu Devletinin altın çağı olan XVII. yüzyıl örnekleri incelenerek bahçe

mimarisinde bu iki unsurun muahhar tesirlerini ele almak ayrı bir çalışma

konusu ve uzmanlık alanıdır.

KAYNAKÇA

Aka, İsmail, Mirza Şahruh ve Zamanı (1405-1447), Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara 1981.

____, “Timur Sadece bir Asker mi İdi?”, Belleten, CLXIV/240, Ağustos

2000, s.253-266.

Barthold, V. Vasili, Moğol İstilasına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun

Yıldız), Kervan Yayınları, İstanbul 1981.

Barthold, Wilhelm, Uluğ Bey ve Zamanı (çev. İsmail Aka), Kültür Bakanlığı yay. Ankara 1990.

Gazi Zahireddin Muhammed Babur, Vekayî, Babur’un Hatıratı I-II,

(Doğu Türkçesinden çev. R. Rahmeti Arat), Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara 1943.

Gülbeden, Hümayunnâme, (Farsça’dan çev. Abdürrab Yelgar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.

Gültekin, Erdoğan, Bahçe ve Peyzaj Sanatı Tarihi, Adana 2001.

Nizamüddin Şamî, Zafername, (Farsçadan çev. Necati Lügal), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.

Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur (çev. Ömer Rıza

Doğrul), Ses yay. İstanbul 1993.

Şerefüddin Ali Yezdî, Zafername (çev. Ahsen Batur), Selenge, İstanbul

2013.

Tacü’s-Selmanî, Tarihname (çev. İsmail Aka), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.

Terzi, Abdullah, “Kabil”, İslam Ansiklopedisi, C 6, MEB Yayınları, Eskişehir 1993, s.16-22.

Tarihte ‘Dinsel Çoğulcu’ ve ‘Kültürel Çoğulcu’

Bir Tecrübe Olarak Ekber Şah’ın (1556-1605)

Reformları ve Yabancılaşma

M. Hanefi PALABIYIK*

Giriş

Bu çalışmada, Babürlü İmparatorluğunun üçüncü hükümdarı Celâleddin Ekber Şah’ın, döneminde gerçekleştirdiği dinî, sosyal ve kültürel bazı

reformlar ve sonuçları ele alınarak Ekber’in kendi toplumunu nereye sürüklediği göz önüne serilmeye çalışılacaktır. Biz bunu günümüzde çok yaygın

olarak kullanılan ‘çokdinlilik/dinsel çoğulculuk’,1

‘çokkültürlülük/kültürel

1 “Küreselleşme sürecinde öne çıkan dini anlayış, ‘dinî çoğulculuk’ olarak gözükmektedir. Dinî

çoğulculuk, kısaca, bütün dinleri, özellikle de yaşayan büyük dünya dinlerini, Tanrıya eşit seviyede ulaştıran yollar olarak kabul etmekte ve aralarındaki farklılığı görmezden gelmektedir.

Böylece, çok kültürlülük, görecelilik ve postmodernizmin etkisiyle dinler konusunda yeni bir

bakış açısı oluşturulmaktadır.” Lütfi Bozkale, “Dinî Çoğulculuk Üzerine”, Diyanet İlmî Dergi,

2014, L/3, s. 61.

“Dinî çoğulculuğun özünde, her dinî geleneğin, aynı Hakikat’e farklı yollardan ulaştığı fikri

yatar. Bu yaklaşım, ilk bakışta yabancı ve yeni bir durum gibi görünse de, pratikte Hindistan

örneğinde olduğu gibi, karşı karşıya kaldığımız bir durumu ifade eder. Ancak elbette ki, filozof ve teologlar tarafından bir paradigma olarak ele alınması çok uzun bir geçmişe dayanmamaktadır. Temel hareket noktası, başlangıçta kulağa hoş gelebilir. Tüm dinlerin aynı amacı

taşıdıkları, nihayetinde insanın mutluluğa erişmesini amaçladıkları aşikârdır. Ancak dinlerin

farklı hakikat iddiaları, gerçeği farklı adlandırıp algılamaları, dinlerin “homojenleştirilmesi”

gibi problemlerle birlikte düşünüldüğünde, bu yaklaşımın sağlam bir temele oturmadığı göze

çarpar. Yapılan eleştirilere başta Hick olmak üzere, çoğulcu paradigmayı savunanların verdiği

cevaplar, tatmin edici olmaktan ziyade, görüşlerini destekler niteliktedir. Yukarıda bahsedilen

çelişkiler de göz önüne alındığında, dışlayıcılık ve kapsayıcılığa nazaran entelektüel bir kesimce benimsenmekle kalması, normal bir durumdur.” Tülay Demir, “Dinî Çoğulculuk”, Liberal

Düşünce, 2013, XVIII/71, s. 62-63

* Prof. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü,

35140 İzmir/TÜRKİYE, [email protected], [email protected],

ORCID: 0000-0001-7173-152X DOI: 10.37879/9789751751003.2022.7

128 M. Hanefi Palabıyık

çoğulculuk’2

ve ‘yabancılaşma’3

kavramlarını kullanarak, ancak anakronizme

de düşmemeye dikkat ederek yapmaya çalışacağız. Böyle önemli tarihî bir

tecrübeyi hatırlatarak dikkatli davranmaya ve “tarihin tekrar yaşanmasını”

önlemeye olan arzumuz, böyle bir çalışma yapmamızı gerekli kılmıştır.

2 Çokkültürcülük (multiculturalısm): Kültürel çoğulculuğun kabulünden başka, temini için

de gayret gösterilmesi. Modern toplumlardaki kültürel birlik ve evrensellik temayülünün tam

tersine, kültürel çoğulculuğu azınlık kültürlerini ve dillerini korumaya çalışma yönelimi; en

genel anlamıyla toplumda eşitlik ve adalet isteyen tüm dezavantajlı grupları kapsaması gereken bir anlayış olarak, kültürlerin etkileşimi, eşsizliği ve çoğulluğunu amaçlayan yaklaşım.

Çokkültürcülük, kültürel çoğulluğun kutsanmasını, çeşitli ırkî ve kültürel gruplardan oluşan

bir toplumun kucaklanmasını ifade eder. Buna göre çok kültürcülük, dışarıdan gelen grupların

çatışmadan kaçınmak için ev sahibi toplumun adetlerini, değerlerini ve inançlarını benimsemesi gerektiği yönündeki görüşe karşı çıkar. Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, 6. baskı, İstanbul 2005, s. 420-421; Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, (çev.

Osman Akınhay-Derya Kömürcü), Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 1999, s. 126. Çokkültürlülük, “bir toplumda kültürel bakımdan anlamlı farklılıklar gösteren sosyolojik kategorilerin

bulunması durumu” olarak tarif edilebilir. Şafak Balı, Çokkültürlülük ve Sosyal Adalet: “Öteki”

İle Barış İçinde Birlikte Yaşamak, Çizgi Yayınları, Konya 2001, s. 194. Kültürel çoğulculuk,

birden çok birbiriyle çatışan değerler sistemini (ideolojik, ahlaki, dini veya felsefi düşünceler)

ifade eden ‘gerçek çoğulculuk’u da içeren daha geniş çerçeveli bir kavram olarak kullanılmakta

ve farklı kültürlere mensup insan topluluklarının bir arada yaşamasını ifade etmektedir. Balı,

age., s. 186.

3 Yabancılaşma (alienation): “1. Özgün anlamı içinde, bir şeyi ya da kimseyi başka bir şeyden

ya da kimseden uzaklaştıran, başka bir şeye ya da kimseye yabancı hale getiren eylem ya da

gelişme. Yabancılaşma, 2. daha özel olarak da, psikiyatride, normalden sapmaya; 3. çağdaş

psikoloji ve sosyolojide, kişinin kendisine, içinde yaşadığı topluma, tabiat ve başka insanlara

karşı duyduğu yabancılık hissine işaret eder. 4. Felsefede yabancılaşma, şeylerin, nesnelerin bilinç için yabancı, uzak ve ilgisiz görünmesi, daha önceden ilgi duyulan şeylere, dostluk ilişkisi

içinde bulunulan insanlara karşı kayıtsız kalma, ilgi duymama, hatta bıkkınlık ya da tiksinti

duyma anlamına gelir. Yabancılaşma, kontrol altına alınamayan içgüdüler, tutkular ve yerleşik

alışkanlıklar nedeniyle, insanın kendisine, kendi gerçek özüne yabancı hale gelmesi durumunu, insana özgü özellikleri, insanî ilişki ve eylemleri, insandan bağımsız olan ve insanın

hayatını yöneten şeylerin, cansız nesnelerin özellikleri, ilişkileri ve eylemlerine dönüştürme

hareketi ya da sürecini tanımlar. 5. Yabancılaşma daha özel olarak ve benliğe yabancılaşma

anlamında, benin kendi özünden uzaklaşmasıyla, kendisine ve eylemlerine nesnel bir biçimde,

sanki bir ustanın elinden çıkmış bir nesneye bakarcasına yaklaşmasıyla belirlenen bilinç hâline

karşılık gelir. Buna göre, yabancılaşma, kişinin kendi benliğiyle ya da zihin hâlleriyle, kendisi

arasına duygusal bakımdan mesafe bırakması durumunu, kişinin gerçek beniyle olan içsel

temasını yitirdiğini anlamasının bir sonucu olan kendinden kopma hâlini ifade eder. Cevizci,

age., s. 1728; Marshall, age., s. 798.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 129

Batıda ve Hindistan’da yapılan onlarca çalışmaya nazaran,4

ülkemizde

Ekber Şah ve faaliyetleri hakkında yapılmış çalışmalar yok denecek kadar

azdır.5

Bu hususta, birtakım problemler taşısa da, metin iskeletimizi, bizi

ilgilendiren kısımlar itibarıyla, konu hakkında yeterli malumat verdiğine

inandığımız Bayur’un makalesine dayandırmayı uygun gördüğümüzü belirtmek istiyoruz.

4 Örnek olarak bkz. Saiyid Athar Abbas Rizvi, Religious and Intellectual History of the Muslims

in Akbar’s Reign with Special Reference to Abu’l Fazl: (1556-1605), Munshiram Manoharlal

Publishers Pvt. Ltd., New Delhi, 1975; C. M. Agrawal, Akbar and His Hindu Officers: A Critical Study, Abs Publications, Jalandhar 1986; W. H. Moreland, India at the Death of Akbar, an

Economic Study, Oriental Books Reprint, New Delhi 1983; W. H. Moreland, From Akbar to

Aurangzeb: A Study in Indian Economic History,. MacMillan and Co., London 1923; Vincent

A. Smith, Akbar: The Great Mogul 1542-1605, At the Clarendon Press, Oxford 1919; Ishtaq

Husain Qureshi, Akbar: The Architect of the Mughal Empire, 2. ed., Idarah-i Adabiyat-i Delhi,

Delhi 1987; ed. E. Denison Ross-Eileen Power, Akbar and the Jesuits, (tr. C. H. Payne), Tulsi

Publishing House, New Delhi 1979; G. B. Malleson, Emperor Akbar, Asian Publication Services, New Delhi 1978; Refaqat Ali Han, The Kachhwahas under Akbar and Jahangir, Kitab

Publishing House, New Delhi 1976; P. S. Bedi, The Mughal Nobility under Akbar, Abs Publications, 1985; Ansar Zahid Khan, Social Welfare under Akbar, Pakistan Historical Society,

Karachi 1968; Gerald Grobbel, Der Dichter Faidi und die Religion Akbars, Klaus Schwarz,

Berlin 2001;  ed. İqtidar Alam Khan, Akbar and His Age, Northern Book Centre, New Delhi

1999; S. M. Burke, Akbar: The Greatest Mogul, Munshiram Manoharlal, New Delhi 1989; A.

L. Srivastava, Akbar: The Great, Delhi 1962; B. Gascoigne, The Great Moghuls, New York 1971.

5 Örnek olarak bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi I-III, 2. baskı, Türk Tarih Kurumu

Yayınları., Ankara 1987, II cilt Babürlüler’e tahsis edilmiştir. Y. Hikmet Bayur, “16’ıncı Asırda

Dinî ve Sosyal Bir İnkılâp Teşebbüsü: Ekber Gurkan 1556-1605”, Belleten, II/5-6, (1938),

ss. 133-182. Aynı makale II. Türk Tarih Kongresinde tebliğ olarak da sunulmuş ve (1937, ss.

519-569) yayımlanmıştır. Bayur, bu kitap ve makalesinde, daha çok Ekber’i ve faaliyetlerini

kısmen savunmacı ve övücü bir biçimde ele almakta ve icraatlarını, devlet adamlığının gereği olarak genelde olumlu görmektedir. Aynı yaklaşım, Ömer Rıza Doğrul’un eserinde de

(Ekber Bir Türk Dahisi, İstanbul 1944) görülmektedir. H. Hilal Çağlayan, Ekber Sah Döneminde Hindistan (1542-1605), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2005; H. Hilal Şahin, Ekber Şah ve Dini Reformu, Ankara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2014; Sinan

Yalçınkaya, Ekber Şah Döneminde Hindistan’da Dini Hayat, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2008; Ethem Cebecioğlu, İmam-ı

Rabbani Hareketi ve Tesirleri, Erkam Yayınları, İstanbul 1999; Ekrem Sağıroğlu, İmâm-ı

Rabbânî (Hayatı-Cihadı-Görüşleri), Seha Yayınları, İstanbul 1988; Abdülhak Ensari, Şeriat ve

Tasavvuf, İmam-ı Rabbanî Şeyh Ahmed Serhendî’nin Anlayışı ve Mücadelesi, (çev. Yusuf Yazar),

Rehber Yayınları, Ankara 1991; Abdulhamit Birışık, Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri,

insan Yayınları, İstanbul 2001, Oryantalist Misyonerler ve Kur’an [Batı Etkisinde Hint Kur’an

Araştırmaları], İnsan Yayınları, İstanbul 2004; Bedriye Reis, “XVI-XVII. Yüzyıllarda Din-i

İlahî Tartışmaları ve İmam-ı Rabbanî”, Tasavvuf, S. 16, (2006), ss. 211-234.

130 M. Hanefi Palabıyık

Bu çalışmada ‘çokkültürlülük/kültürel çoğulculuk’ ve ‘çokdinlilik/dinsel

çoğulculuk’ hakkında bilgiler verip, meselenin dinî, sosyal ve felsefî cihetini

tartışmayı uygun görmüyoruz. Bu husus, son zamanlardaki popülaritesinden

dolayı, müstakilen veya kısmen birçok çalışmada yer bulmuştur6

. Sadece bu

konunun dinî-felsefî temelli siyasî bir konu olduğunu ve misyonerlik faaliyetlerinde de yer bulduğunu ve Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Britanya vb. gibi mezhep ayrılıklarının devletleşme sürecindeki etkisinin bariz

olduğu toplumlarda tartışıldığını söylemekle yetiniyoruz.

Ekber Şah

Babür Şah tarafından 1526 yılında kuzey Hindistan’da kurulan Babürlü Devleti, Babür (1526-1530) ve oğlu Hümayun’dan (1530-1540 ve

1555-1556) sonra tahta geçen Ekber Şah (1556-1605) döneminde en geniş sınırlarına ulaşarak imparatorluğa dönüşmüştür. Babasının ölümüyle 14

yaşında iken tahta çıkan Ekber, birkaç yıl Atabeyi Bayram Han’ın nüfuzu

altında kalmış, daha sonra hâkimiyeti kendi eline alarak icraatlara girişmiş

ve Hindistan yarımadasının üçte ikisini ele geçirmiştir. Ekber Şah, komşuları

Safevî, Özbek ve Osmanlı Türk devletleriyle münasebetlerini yürütürken,

6 Örnek olarak bkz. Demokrasi ve Farklılık, yay. haz. Seyla Benhabib, (çev. Zeynep Gürata-Cem Gürsel), Demokrasi Kitaplığı, Dünya Yerel Yönetimler ve Demokrasi Akademisi

(WALD) Yayınları, İstanbul 1999; Çokkültürcülük ve Tanınma Siyaseti, (yay. haz. Amy Gutman), Yap Kredi Yayınları, İstanbul 1996; Will Kymlıcka, Çokkültürlü Yurttaşlık-Azınlık

Haklarının Liberal Teorisi, (çev. Abdullah Yılmaz), Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1998; Kimlik,

Topluluk/Kültür/Farklılık, (çev. İrem Sağlamer), Sarmal Yayınları, İstanbul 1998; John Hick,

İnançların Gökkuşağı, (çev. Mahmut Aydın), Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2002; Hristiyan, Yahudi ve Müslüman Perspektifinden Dinsel Çoğulculuk ve Mutlaklık İddiaları, (Derleyen:

Mahmut Aydın), Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2005; Şinasi Gündüz, Küresel Sorunlar

ve Din, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2005; İslam ve Öteki, (ed. C. Sadık Yaran), Kaknüs

Yayınları, İstanbul 2001; Ramazan Yazçiçek, Anonim Din Arayışı ve Dinsel Çoğulculuk, Ekin

Yayınları, İstanbul 2008; Brian Fay, Çağdaş Sosyal Bilimler Felsefesi, (çev. İsmail Türkmen),

Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2001; Çoğulculuk ve Toplumsal Uzlaşma, Abant Platformu, GYV

Yayınları, İstanbul 2001; Türkiye ve Avrupa’da Çok Dinli Yaşam-Geçmişte ve Günümüzde, Konferans Raporu, 24-25 Kasım 2005 Ankara, Konrad-Adenauer-Stiftung Yayınları, Ankara

2006; Tarih Öğretiminde Çoğulcu ve Hoşgörülü Bir Yaklaşıma Doğru, (yay. haz. Ö. Sevgi Göral),

Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2003; Milena Doytcheva,

Çokkültürlülük, (çev. Tuba Akıncılar Onmuş), İletişim Yayınları, İstanbul 2009; Ali Şafak Balı,

Çokkültürlülük ve Sosyal Adalet: “Öteki” İle Barış İçinde Birlikte Yaşamak, Çizgi Yayınları, Konya 2001; Onur Bilge Kula, Anadolu’da Çoğulculuk ve Tolerans, İş Bankası Yayınları, İstanbul

2011; Erol Kuyurtar, “Çok Kültürcülük”, Felsefe Ansiklopedisi, (ed. A. Cevizci), Ankara 2005, s.

III,712-719; Bhikhu Parekh, Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek: Kültürel Çeşitlilik ve Siyasal

Teori, (çev. Bilge Tanrıseven), Phoenix Yayınları, Ankara 2002.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 131

Hindistan yarımadasındaki çok başlılığa son vermiş ve bölgeyi kendi idaresi

altına almayı başarmıştır. Bu geniş toprakları eyaletlere ayırarak kontrol altında tutmuş ve hem devlet gelirlerini ve hem de refahı artırmayı başarmıştır7

.

Ekber Şah, sadece büyük bir fatih değil aynı zamanda vergi tahsisi ve

tahsili, idari teşkilat ve ordu teşkilatında da köklü yeniliklerin uygulayıcısı

olmuştur. Saltanatı sırasında sarayını Batılı gezgin ve diğer din adamlarına

açan Ekber, böylece Hint dünyasının dışındaki kültür ve medeniyetlerden de

haberdar olabilmiştir. 1605’te vefat eden Ekber’in mezarı, Agra’dadır8

.

Aşağıda göreceğimiz gibi Ekber, çok milletli, çokdinli ve çokkültürlü

Türk-Hint İmparatorluğu’nda başta Müslüman-Hindu çatışması olmak

üzere, Budist, Hıristiyan ve diğer din mensupları arasındaki kavga ve çekişmelere son vermeyi gaye edinmiş, İslâm, Hinduizm, Budizm, Zerdüştlük ve

Hristiyanlığın bazı prensiplerini bir araya getirerek kurduğu “Din-i İlâhî” de

bu gayenin bir neticesi olarak ortaya çıkmıştır.

Ekber’i ve icraatlarını anlamak için dönemin sosyal yapısına kısaca temas etmekte fayda görüyoruz. Babürlüler döneminde toplumsal sınıflar, çoğunlukla yerli unsuru teşkil eden Hindulardan ve içlerinde Türklerin de yer

aldığı çeşitli milletlerden olmak üzere Müslümanlardan oluşmaktaydı. Sayıları yerlilere göre çok az olmasına rağmen, devletin hemen bütün mühim

makamları Türklerin elindeydi9

. O devirde Özbek-Türkmen rekabetine eklenen ve tâ başlangıçtan itibaren İslam dünyasının hemen her yerinde kendini gösteren Sünnî-Şiî düşmanlığı, Hindistan Müslümanları arasında da

cereyan etmekteydi. Bu suretle Hint-Türk devletinin Türk unsurunun Sünnî

ve az sayıda Şiî olarak iki gruba ayrılmış olduğunu söyleyebiliriz10.

Babürlü Devletinde, Bayur’un tespitine göre, Ekber’in tebaasının gönüllerini fethetmesine vesile olan ve saltanatı boyunca çözdüğü şu problem7 Bkz. Halis Bıyıktay, Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. bs., Ankara 1989, s. 61-74.

8 Bkz. Bayur, age., s. II, 63, 67-68, 71-73, 86-87, 144 vd; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 134-135,

142-143; Enver Konukçu, “Ekber Şah”, DİA, s. X, 542-544; Enver Konukçu, “Babürlüler”,

DİA, s. IV, 401.

9 Bkz. Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 136.

10 Bkz. (Allâmî, Ebu’l-Fadl, Ekbernâme I-III, Kalkuta 1873-1887, s. II,208)’den naklen,

Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 137; Bıyıktay, age., s. 62, 71. Sünnî-Şiî çekişmesi örneği için ayrıca

bkz.: Nizamülmülk, Siyasetnâme, (çev. N. Bayburtlugil), Dergah Yayınları, İstanbul, 1981, s.

257-259.

132 M. Hanefi Palabıyık

ler yaygındı: Ikta sahiplerine ait topraklardaki yolsuzluklar ve diğer toprak

problemleri; ıkta sahiplerinin isyanları ve şehzadeleri birbirlerine karşı kışkırtmaları; ulemanın devlet işlerine müdahalesi ve kendilerine yakışmayan

zayıflık ve vakarsızlık örnekleri sergilemeleri; devlet işlerinde birçok yolsuzluk, düzensizlik ve istikrarsızlıklar11.

Ekber Şah ilginç bir karakter sahibidir. Kaynaklara göre okuma-yazmayı bile doğru dürüst öğrenememiş olmasına rağmen, tarih, felsefe, güzel sanatlar, din ve her türlü inanç konularına son derece ilgili duymaktadır. Tasavvufa, sufilere ve dergâhlara ilgi duyduğu gibi, aynı zamanda tasavvuf-meşrep

biri olduğu da anlaşılmaktadır.12 Sarayını Batılı seyyah ve din adamlarına

açmış, tüm dinlerin önde gelen âlimlerini sarayına alarak din, tarih, edebiyat

ve diğer alanlarda tartışmalarına imkân hazırlamıştır13.

Ekber’in İnkılâp ve Reformları

Ekber Şah, elli yıllık saltanatı döneminde fetihler yoluyla devletini zengin ve müreffeh kılmış; ülkesini, içte ve dışta son derece sağlam bir istikrara

kavuşturmuştur. Onun sayesinde Babürlü İmparatorluğu bölgenin en güçlü

devletlerinden biri haline gelmiştir. Ekber ülkesinde gerçekleştirmeyi tasarladığı kültürel ve sosyal icraatlarına, bir yandan içerdeki yolsuzlukları önlemek

için kanunlar çıkarıp uygulamak ve fetihlere devam edip düşmanlarını dize

getirmek suretiyle ve diğer yandan da iç isyanları bastırarak dâhilî dengeyi

korumak suretiyle başlamıştır. Çalışmanın bu bölümünde Ekber Şah’ın sadece

dinsel, kültürel ve sosyal bazı reformlarını ve bunların sonuçlarını kronolojik

olarak özetle takip etmek istiyoruz.

İdarî-siyasî ve askerî düzenlemeler: 1556 yılında (14 yaşında) tahta çıkan

Ekber, 1562 yılında (20 yaşında) Raçputların ileri gelenlerinden Amber Racası ile yaptığı bir mülakattan sonra, Müslüman ve Hindu bütün tebaasını bir

tuttuğunu ortaya koymak için, Raca Bihar Mal’ın kızını nikâhlar.Bu nikâh son

derece garip ve önemlidir, çünkü Kur’ân’ın açık ifadesiyle14 ehl-i kitap dışın11 Bkz. (Allâmî, Ebu’l-Fadl, Aîn-î Ekberî I-III, Kalkuta 1867-1877, s. II, 238)’den naklen,

Bayur, age., s. II, 74-75, 454-455; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 138-139, 147; T. H., “Ekber”,

İA, s. IV, 212.

12 Bkz. Bıyıktay, age., s. 68, 79; Doğrul, age., s. 45, 56; Ebu’l Hasan Ali en-Nedvî, Müceddid-i

Elfisânî İmam-ı Rabbânî, (çev. Yusuf Karaca), Kayıhan Yayınları, İstanbul 2005, s. 75-81.

13 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II,233)’den naklen, Bayur, age., s. II,75-76, 99-100, 104 Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 139-140; Nedvi, age., s. 84-89.

14 5/Maide, 5- Bugün size temiz ve hoş şeyler helâl kılındı. Kendilerine kitap verilenlerin

yiyecekleri size helâl, sizin yiyecekleriniz de onlara helâldir. Mü’min kadınlardan iffetli olanlarla, daha önce kendilerine kitap verilenlerden olan iffetli kadınlar da, mehirlerini vermeniz

kaydıyla; evlenmek, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir. Her kim de ina-

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 133

dakilerden kız alıp vermek caiz değildir. Bu tarihten itibaren, Hindular, saraya

ve yüksek devlet hizmetlerine girmeye ve bir takım Hindu ayin ve gelenekleri

de saraya sokulmaya başlamıştır15. Daha sonra iki Racanın kızlarıyla da evlenecektir16.

Yine 1562 yılında Ekber, savaşta Hinduların kadın ve çocuklarının esir

edilmesini yasaklar17. 1563 yılında Matura’ya gelen Hindu hacı ve ziyaretçilerinden alınmakta olan vergiyi, “yaratıcıya tapanlar arasında fark gözetmenin ve

eşitsizlik oluşturmanın doğru olmadığı” gerekçesiyle lâğveder18. Bir yıl sonra

da 1564’te devlet gelirlerinin büyük kısmını oluşturan cizye de, “bir padişahın,

halkının mal, can, namus ve din koruyuculuğu hususunda fark gözetmemesi” gerekçesiyle lağvolunur19. Hâlbuki gayr-i Müslimlerden cizye alınması da

Kur’ân’ın emri Hz. Peygamber’in de uygulamasıdır20. 1566 ve1573 yıllarında

toprak ve vergi reformu ile idarî yeni düzenlemeler yapılır21.

Tüm bu durumlar aslında hem Ekber ve hem de Hindular tarafından tebaanın eşitliği için imkân ve gerekçe olmuş ve uygulamaya konulmuştur. Vergi

nılması gerekenleri inkâr ederse, bütün işlediği boşa gider. Ahirette de o, ziyana uğrayanlardandır. 2/Bakara, 221- “İman etmedikleri sürece Allah’a ortak koşan kadınlarla evlenmeyin.

Allah’a ortak koşan kadın hoşunuza gitse de, mü’min bir cariye Allah’a ortak koşan bir kadından daha hayırlıdır. İman etmedikleri sürece Allah’a ortak koşan erkeklerle, kadınlarınızı

evlendirmeyin. Allah’a ortak koşan hür erkek hoşunuza gitse de; iman eden bir köle, Allah’a

ortak koşan bir erkekten daha hayırlıdır.”

15 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. II,156)’den naklen, Bayur, age., s. II, 78; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 143; Bıyıktay, age., s. 65-67, 78; T. H. agm., s. IV,212; Ehsan Ghodratollahi, “Akbar,

The Doktrine of Solh-i Koll and Hindu-Muslim Relations”, Journal of Religious Thought: A

Quarterly of Shiraz University, (Winter 2007), No. 21, s. 18.

16 Bkz. Bayur, age., s. II,85; Malleson, age., s. 128-130; Konukçu, “Ekber Şah”, s. X, 542. Bu

evliliklerin Ekber üzerindeki menfi dini tesirleri hakkında bkz. Nedvi, age., s. 105-107.

17 Bkz. Bayur, age., s. II,79; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 144; Bıyıktay, age., s. 78; Nizami,

Khaliq Ahmad, Akbar and Religion, Delhi 2009, s.106-107.

18 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. II,190)’den naklen, Bayur, age., s. II,79; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 144; Doğrul, age., s. 58; Nizami, s. 107-108.

19 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II,204, 244)’den naklen, Bayur, age., s. II,80; Bayur, “16’ıncı

Asırda...”, s. 145; Bıyıktay, age., s. 77; Doğrul, age., s. 58-59; Nizami, age., s. 106; Ghodratollahi, agm., s. 18.

20 9/Tevbe, 29; Müslim, Cihâd 3, (1731); Tirmizî, Siyer 48, (1617), Diyât, 14, (1408); Ebu

Dâvud, Cihâd 90, (2612, 2613); Muvatta, Zekât 41, (1,278); İbrahim Canan, Kutub-i Sitte

Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları, Ankara 1988, 5/89-90.

21 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III,116-117; Allâmî, Aîn-i Ekberî, 55. Aîn)’den naklen, Bayur,

age., s. II,85, 94-96, 441 vd; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 137-138, 146.

134 M. Hanefi Palabıyık

eşitliği ve tebaanın Müslümanlarla her alanda eşit haklara sahip olması, hukukî ve idarî ayrımı da ortadan kaldırmıştır. Tabiatıyla bu durumdan en fazla

istifade edenler de Hindular olmuştur.

Öyle anlaşılıyor ki, tam bu anlayışın icraata geçirildiği sıralarda, Ekber’in

hem kendisinin ve hem de icraatlarının meşruiyetini artırmak için bir olay

tertiplenir. Gücerat’ı fetih dönüşünde (1573) kendisini karşılayanlar arasında

bulunan Şeyh Mübarek, Ekber’e, “Allah’ın, Ekber’i, icraatlarının doğruluğundan dolayı kendilerine ihsan ettiğini, bundan sonra ona manevî âlemin önderliğinin de sunulduğunu” söyler22. Bu durum, geleneksel dünyada manevi

bir karizma kazanımını ifade ediyor; Mehdilik ve Mesihlik elde etmekle aynı

anlamlara geliyordu.

İbadethane tartışmaları: 1575 yılında Ekber’in, önce İslam daha sonra

da muhtelif din ulemasının münakaşa yeri olarak kullanacağı, başkent Fetihpur Sikri’de “ibadethane” adıyla yaptırmış olduğu bina tamamlanır. Başlangıçta

her cuma namazından sonra yakınlarını, Sünnî bazı şeyh ve ulemayı burada toplar ve Kur’ân, hadis, kelâm, felsefe ve şeriatın türlü konuları üzerinde

münakaşalar yapar. Daha sonraları her perşembe akşamı seyyit, şeyh, ulema

ve emirler ibadethaneye davet edilir. Toplantılar sadece Sünnîler arasındayken

bile, şiddetli tartışmalar izlenir23.

Bu tartışmalar esnasında zuhur eden her durumu, kendi siyasi konumu

lehine değerlendiren Ekber, bir takım şahsi menfaatleri gereği ‘hile-i şer’iyye’ye kaçan bazı meşhur ‘ulema’nın bu durumunu teşhir ederek, onların ve bu

vesileyle tüm ulemanın devlet, erkân ve halk nezdindeki nüfuz ve otoritelerini

sarsmayı becerir. Tartışmalar esnasında mezhepler arasındaki ihtilafları açığa

çıkararak ulemayı birbiriyle çatıştırmak suretiyle zayıflık ve yetersizliklerini ortaya koymayı becerir ve böylece ulemadan her birinin aşağılanmasını sağlar24.

Buna, bölgenin tanınmış ve otoritesi kabul edilmiş âlimlerinden molla

22 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, III, 39)’den naklen, Bayur, age., s. II, 92; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 146; Konukçu, “Ekber Şah”, s. X, 543; T. H. agm., s. IV, 213.

23 Bkz. Bayur, age., s. II, 104; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 147; Bıyıktay, age., s. 80; Doğrul,

age., s. 82-84; Nizami, age., s. 121-122; Makhan Lal Roy Choudhury, The Din-i Ilahi or The

Religion of Akbar, Oriental Books Reprint, India 1997, s. 49-50; Rizvi, Religious and Intellectual History…, s. 104-140; Murray T. Titus, The Religious Quest of India-Indian Islam, (2. baskı)

New Delhi 1979, s. 158; Malleson, age., s. 123; T. H. agm., s. IV,213; Konukçu, “Ekber Şah”,

s. X,543 Enver Konukçu, “Babürlüler, Hindistan’daki Temürlüler”, Türkler, Ankara 1991, s.

VIII,751-752; Ghodratollahi, agm., s. 11.

24 Bkz. Bayur, age., s. II,101; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 147.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 135

Mahdûmu’l-Mülk Mevlâna Abdullah Sultan Purî örnek olarak verilebilir.

Onun âlime yakışmayan bir takım sahtekârlıkları ortaya konur. Yine yüksek konumda olan Sadru’l-Ulema (Osmanlıdaki Şeyhülislam) Şeyh Abdu’n-Nebî için de böyle yapılır ve çok övündüğü ‘hadis’ bilgisinin epey eksik

olduğu ve işe yaramadığı ortaya konur25. Tam bu tartımalar esnasında dört

mezhep ulemasının ihtilaflarını ve bu ulemanın padişaha yaranmak için ‘Şeriat’a uymayan fetvalar verdiklerini açığa vuran bir tartışma da, nikâh26 ve

çok eşlilik27 üzerinde olur28. Tartışma buradan ‘mut’a’ konusuna29 geçer ve

25 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II,228)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 147; Nizami,

age., s. 82-91, 113-115.

26 Günümüzde de birçok problemi tartışılan bu konu hakkında bkz. Nihat Dalgın, “Aile

Kurumunun Nikâh Aşamasıyla İlgili Fıkhî Sorunları”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi,

2009, sayı: 13, ss. 35-50; H. Yunus Apaydın, “Nikah Akdinin Mahiyeti ve İmam Nikahı Uygulaması”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2000, sayı: 9, ss. 371-380; Saffet Köse, “Ailede Meşrutiyet Temeli Olarak Nikah”, Kutlu Doğum 2009: Küreselleşen Dünyada

Aile, 2010, ss. 124-174; Osman Eskicioğlu, “Toplumsal Bir Olgu Olarak Nikah”, Dinlerde Nikah Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, 2012, ss. 117-143.

27 Günümüzde de tartışılan ve çokça polemik yapılan bu konu hakkında bkz. Rıza Savaş,

“Hz. Muhammed’in Çok Eşliliğinin Siyasî Boyutu”, VII. Kutlu Doğum Sempozyumu: Teblilğler, 19 Nisan 2004 [Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi], 2006, ss. 103-120; Abd

al-Fettah Qaseem Yahya, “Nikah ve Boşanmada Çok Eşlilik Olgusu- İslam Medeniyet ve

Tarihindeki Bazı Toplumsal Olgulara Dair Bir İnceleme”, Dinlerde Nikah Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, 2012, ss. 547-569; Mustafa Yıldırım, “Nisa Suresi 3. Ayet Bağlamında

Çok Eşlilik Meselesi”, Dinlerde Nikah Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, 2012, ss. 533-

546; M. Özgü Aras, “İslâm’a Göre Çok Evlilik”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,

2007, S. 24, ss. 183-188; Adnan Demircan, “Câhiliyye ve Hz. Peygamber Döneminde Çok 

Kadınla Evlilik”,  İSTEM, 2003, C I, S. 2, ss. 9-32; Adnan Demircan, “Hz. Peygamber’in Çok

Kadınla Evliliği Üzerine Bazı Düşünceler”, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı Sempozyumu,

20-22 Nisan 2007 [İslami İlimler Dergisi Yay.], 2007, ss. 237-250.

28 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II,228, 233, 237; Bedâyûnî, Abdülkadir, Müntehabü’t-Tevarih I-II, (Nşr. Ahmad Ali vd.), Calcutta 1864-1869, s. II,202-211)’den naklen, Bayur, age., s.

II,101-102; Bayur, “16’ıncı Asırda...”, s. 147-148.

29 Günümüzde de birçok açıdan istismar edilen tartışılan bu konu hakkında bkz. Abdullah

Kahraman, “Mut’a nikâhı üzerine bazı mülahazalar”,  İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi,

2007, S. 10, ss. 153-170; Osman Kaşıkçı, “Mut‘a Nikâhı”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları,

2007, S. 3, ss. 43-58; Musa Musevi, “Geçici Nikah/Mut‘a ve Hz. Hüseyin’in Toprağı Üzerine

Secde Etme: Şiiliğe Eleştirel Bakış”, çev. Doğan Kaplan, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, 2003, S. 15, ss. 273-283; Salim Öğüt, “en-Nisa 24 Ayeti Hangi Konuyu Düzenlemektedir: Müt’a Nikahını mı? Yoksa Normal Nikahı mı?”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 2002/1, C I, S. 1, ss. 49-72; Murat Sarıcık, “Cahiliye Nikahı Mut‘a ve Diğer

Cahiliye Nikahları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1996, S. 3, ss.

41-73; H. Mehmet Soysaldı, “Nisâ Suresi 24. Ayeti Işığında Mut’a Nikahı”, Fırat Üniver-

136 M. Hanefi Palabıyık

mezhepler arasındaki zıtlıklar30 yüzünden tartışmalar sertleşir. Dinî bazı konulardaki birçok tartışmadan sonra Ekber, ulemadan birkaç kişiye, hep birlikte bir Kur’ân tefsiri yazmalarını ısmarlar. Bunlar bu işe koyulur koyulmaz,

tabii olarak bir müddet sonra aralarında sert tartışma ve atışmalar olur, çeşitli

meseleler hakkında dört Sünnî mezhep taraftarı âlimler arasında birbirlerini

tekfir edercesine münakaşalar cereyan eder31.

Daha sonraları ibadethane münakaşalarına Şiî ulema da katılır. Toplantılarda İslâm tarihi konuşulur ve Peygamberin ashabı aleyhinde32 sözler

söylenir. Bölgede Sünnî ulema baskın olduğu için Ekber, Şiî ulemaya daha

sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, S. 2, ss. 165-184; Yavuz Ünal, “Hadis Verilerine Göre

Mut’a Nikahı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1993, S. 7, ss. 155-179.

30 Gerek itikadî ve gerekse fıkhî mezhepler açısından halen daha çözülememiş bazı konular

için bkz. Ahmet Bağlıoğlu, “Mezhepsel Çoğulculuk ve Temelleri”, Fırat Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 2010, S. 15/1, ss. 71-97; Tuncay Başoğlu, “Hicrî Beşinci Asırda Fıkıh: Genel

Özellikler ve Mezheplerin Yeniden Şekillenmesi”, İLAM Araştırma Dergisi, 1998, C III, S. 2,

ss. 113-140; İbrahim Kafi Dönmez, “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh Mezheplerine

Bağlanmanın Anlamı”, Usûl: İslâm Araştırmaları, 2004, C I, S. 1, ss. 35-48; Ahmat Hasan,

“İlk Fıkhi İslâm Mezheplerinin Kaynakları”, çev. Selahattin Eroğlu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1987, C XXIX, ss. 313-328; Muhammed Zâhid Kevserî, “Mezheplerin

Doğuşuna Bir Bakış”, çev. Seyit Bahçıvan, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001,

S. 12, ss. 33-48; İsmail Köksal, “Fıkhî Mezhepler Arasındaki Usül Farklılıkları”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2000, S. 6, ss. 43-82; Mehmet Özşenel, “Farklı Mezheplerin

Teşekkülünde Sünnet ve Hadisin Etkisi”, İslam’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri,

Kutlu Doğum Sempozyumu, 2003, ss. 99-110; Vehbe Zuhayli, “Değişik Mezheplerde İçtihad

Usulleri”, II. Uluslararası İslam Düşüncesi Konferansı, İstanbul 25-27 Nisan 1997, ss. 198-225.

31 Bkz. Bayur, age., s. II,102; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 147-148; Nedvi, age., s. 88.

32 Ashab konusunda Ehl-i Sünnet ile Şia’nın görüşleri birbirlerinden oldukça farklılık ve

zıtlık arz eder. Bkz. Tevhit Bakan, Ashabın Adaleti, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi ), Erzurum 1993; Harun Reşit Demirel, “Adâlet Kavramı ve Şia’da Sahâbenin Adâleti Meselesi”, Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler

Fakültesi Dergisi, 2015, C II, S. 3, s. 41-76; Nigar Bacak, İmamiyye Şiası'nda Sahabe Anlayışı,

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya

2009; İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahabe: Sahabe Kimliği ve Algısı-Tebliğ ve Müzakereler Tartışmalı İlmi Toplantı 27-28 Nisan 2013 Sakarya, ed. Ömer Faruk Akpınar, yayına haz.

İsmail Kurt, Seyit Ali Tüz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2013; İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli

Sahabe-II-Sahabe ve Rivayet İlimleri-Tebliğ ve Müzakereler Tartışmalı İlmi Toplantı 25-26

Nisan 2015 Sakarya, ed. Hayati Yılmaz, yayına haz. İsmail Kurt, Seyit Ali Tüz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2016; İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli: Sahabe-III-Sahabe ve Dirayet İlimleriTebliğ ve Müzakereler 2017, Sakarya, yayına haz. Ömer Faruk Akpınar, İsmail Kurt, Seyit Ali

Tüz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2018.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 137

ziyade teveccüh gösterir33. Bir grubun baskın olduğu yerde huzur ve asayiş

kendini daha fazla hissettirirken, gruplar arasında baskınlık dengesi bozulunca, bundan en fazla rakipler beslenmektedir. Burada da böyle olmuş ve

Müslüman gruplar arasındaki ihtilaf ve gerginlik, bilhassa Hindulara yaramıştır.

Müslüman ulema arasındaki toplantılar çok kere, hele cuma geceleri

sabahlara kadar sürer, temel ve ikincil birçok konular üzerinde konuşulur.

Bunlar yalnız Sünnî ve Şiî Müslüman ‘ulema’ arasında olur ve önceki biçimdeki tartışma ve araştırmalar bu sefer her türlü sınırı aşar. Mezhep mensupları arasındaki atışmalar, birbirlerine ‘deli’ ve ‘kâfir’ demeye kadar gider. Bu

sataşmalar Hanefî ve Şafiî, Sünnî ve Şiî arasındaki zıtlıkları aşar ve mollalar

birbirlerine düşerler. En meşhur iki ulema, Mevlâna Mahdûmu’l-Mülk ve

Şeyh Abdu’n-Nebî, birbirlerini cinayet, küfür vs. ile suçlamaya kadar varırlar34. Burada karşımıza çıkan şey, aslında kendi saygınlıklarını ve otoritelerini koruma telaş ve kaygısındaki bu âlimler, sonuçta sadece birbirlerini

yıpratmışlar ve saygınlıklarını kaybetmişlerdir. Bundan istifade edenler de

yine diğer dinî gruplar olmuştur35.

Bu toplantıların tertiplenmesinin sebebinin, devlet geleneğinde olduğu

üzere, öncelikle sarayda ilmî ve edebî sohbetler yapılması ve Ekber’in dinî

konularda aydınlanma arzusuna yönelik olduğunu düşünebiliriz36. Ancak

bu tarz münakaşalar, onun, “Keşke resmî ilimleri tahsil edenler arasındaki

ihtilâflar kulağımıza kadar gelmeseydi, tefsir ve hâdiselerdeki ihtilafın darmadağınıklığı insanı hayrete düşürecek derecede olmasaydı!” veya “Peygamberimiz zamanında tefsir konuları tespit edilip kesinleştirilmiş olsaydı, bu

ihtilâflara yol açılmazdı.” demesine37 bakılacak olursa, aydınlanmadan öte,bir

kaos oluşturduğunu ve endişeye yol açtığını da düşünebiliriz38. Ancak bu tartışmaları, birilerinin kendi lehlerine kullanması veya bunlardan başka türlü

çıkarlar elde etmesi ise daha başka bir konudur.

33 Bkz. Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 148; Ghodratollahi, agm., s. 12.

34 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III,112; Bedâyûnî, s. II, 255-258, 262-265)’den naklen, Bayur,

age., s. II,104; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 149; Choudhury, agm., s. 49-50; Konukçu, “Babürlüler, Hindistan’daki Temürlüler” , s. VIII, 752.

35 Bkz. Nedvi, age., s. 91-95.

36 Bkz. (Bedâyûnî, II,262)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 148; Bayur, age., s. II, 103

37 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II, 237; Bedâyûnî, s. II, 233, 237)’den naklen, Bayur, age., s.

II,102; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 147-148.

38 Bkz. Nedvi, age., s. 85; Malleson, age., s. 148.

138 M. Hanefi Palabıyık

Gayrimüslim ulema ve din tartışmaları: Ekber, ileri gelen Hindu ve

diğer dinler ulemasıyla birçok hususî görüşmelerde bulunduktan sonra ibadethanede onlara da söz söyletir ve Müslümanlara tariz etmelerine müsamaha eder. Bu, Ekber’in, Hinduların kendi din ve inançlarına ne derece bağlı

olduklarını öğrenince bunları iyi gözle görmeye başladığının da işaretidir.

Bu sıralarda Ekber, tenasüh nazariyesine inanır ve bunu kabul etmeyen hiçbir dinin olmadığına kanaat getirir. Bu sıralar gayri samimî bazı kimseler

tenasühün ispatı için eserler yazarlar39. Ekber Şah, Müslüman biri olarak,

diğer din mensuplarının İslam ve Müslümanlar aleyhinde konuşmalarına ve

onlara hakaretlerine sessiz kalınca, tabii olarak bundan en fazla zararı Müslümanlar ve Müslüman ulema görecektir.

Ekber, Hinduları kazanmak maksadıyla et yenmesi aleyhinde de birçok

sözler söyler40. Bunun önemi şudur: Kur’ân’da Allah’ın helal kıldığı bir şeyin

haram kılınması uygun görülmemiştir41. Bundan sonra daha başka yasak ve

helaller de gelebilecektir.

Ekber, paraların üzerine ‘Allahü Ekber’ sözünün konmasının doğru olup

olmayacağını sorması üzerine, birçok ulema, bunun, ‘Ekber Allah’tır’ şeklinde anlaşılabileceğini ve bunun doğru olmayacağını, hâlbuki iltibasa mahal

olmaması için ‘Lezikrullâhi Ekber’ sözünün konmasının daha iyi olacağını

ileri sürer. Bu sözler Ekber’in canını sıkar ve aciz olan insanın Tanrı olamayacağını, tanrılık taslayamayacağını söyleyerek, ulemanın gereksiz yere titizlik ve aşırılık yaptığını düşünerek tepki gösterir42.

Şeyh Zekeriya, padişah huzurunda ‘yeri öpmek’ (zemînpûs) şeklinde bir

39 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II, 239; Bedâyûnî, s. II, 239, 265-267)’den naklen, Bayur, age.,

s. II,105; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 150.

40 Bkz. Bayur, age., s. II, 102, 107; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 150.

41 66/Tahrîm, 1- “Ey Peygamber! Eşlerin(den herhangi biri)ni memnun etmek için, neden

Allah’ın sana helal kıldığı bazı şeyleri (kendine) haram kılıyorsun? Allah çok bağışlayıcıdır,

rahmet kaynağıdır.” 3/Ali İmran, 5- “(Ben), Tevrat’tan günümüze kalanın doğruluğunu tasdik

etmek ve (önceden) size yasak edilen şeylerin bazısını helal kılmak için (geldim). Ve size Rabbinizden bir mesaj getirdim; öyleyse Allah’a karşı sorumluluğunuzun bilincine varın ve bana

tabi olun.” 5/Maide, 1- “Siz ey imana ermiş olanlar! Antlaşmalarınıza sadık olun!(Bundan

sonra) belirtilecek olanlar dışında ot ile beslenen hayvanlar(ın eti) sizin için helaldir: ancak

ihramda iken avlanmanıza izin verilmemiştir. Bilin ki Allah, iradesinin gereğini emreder.” 5/

Maide, 4- “Kendilerine neyin helal kılındığını sana soracaklar. De ki: “Hayatın bütün güzel

şeyleri size helaldir.”” 5/Maide, 87- “Siz ey imana ermiş olanlar! Allah’ın size helal kıldığı

hayatın güzelliklerinden kendinizi yoksun bırakmayın, ama hakkın sınırlarını da aşmayın:

Allah, sınırları aşanları asla sevmez.”

42 Bkz. Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 148.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 139

saygı/secde icat eder; fakat bu secde mahremlere hasredilir. Aynı şeyh, padişaha

itaatin kat’î bir din emri olduğunu söyler ve Ekber’in yüzüne ‘kâbe-i murâdât ve

‘kıble-i hâcât’ adını verir ve bunları delillendirmek için uydurma hadisler ortaya

atar43. Ekber, aciz olan insanın Tanrı olamayacağını söylemekteyse de, gelişen

durum, onun da kendisine yönelmeye başladığını ve yüceltmelere sessiz kaldığını

göstermektedir. Çünkü tarih, çok sayıda insanın tanrılık iddia ettiğini göstermektedir.

Yine 1579 yılında Ekber, Hind denizlerindeki Portekiz sömürgelerinin

merkezî olan Goa’ya bir mektupla elçi gönderir. Bununla, iki rahibin Hıristiyanlığın esaslarını öğretmek üzere gönderilmesini ister. Elçi ve mektup varınca

Cizvit papazları “Ekber’i ve onun vasıtası ile bütün Hindistan’ı Hıristiyan yapmak” ümidine kapılırlar ve derhal iki misyonerle yeni Hıristiyan olmuş yerli bir

tercümanı gönderirler. Bunlar uzun sohbetlerine rağmen Ekber’i Hıristiyanlık

hakkında ikna edemezler44. Hıristiyan keşişlerini dinleyen Ekber, bu dinin hakikat olduğuna inanmamakla birlikte onu yaymak istemiş, oğlu Şehzade Murad’a

bu dinden birkaç ders verdirmiş ve Ebul-Fadl’a İncilleri tercüme etmesini emretmiştir45. Ekber’in bu müsamahası, daha sonraları tüm Hindistan’ın Hıristiyanlarca işgaline yol açacaktır. Ayrıca Ekber’den sonra bu Cizvit papazlarının

bölgede Hıristiyanlaştırma faaliyetlerine giriştikleri de gözlenmektedir46.

Raca Birbal’ın, iyilikleri dolayısıyla güneşe ibadet lâzım geldiğini ve dua

ederken doğan güneşe yani doğuya dönmek lâzım geldiğini söylemesine hak veren Ekber, güneşi önemser ve sabahları ona yönelerek dua eder ve böylece güneşe

tapmanın müsebbibi olur47. Keza Hindulara saygısından dolayı inek kesilmesi

ve etinin yenilmesi yasak edilir48. Saltanatının 25. yılında (1581) Ekber, alnına

Hinduların işaretini yapar ve sarayda onların bazı ayinleri yapılır49.

43 Bkz. (Bedâyûnî, s. II, 265-267)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 150-151; Bayur,

age., s. II,105-106; Doğrul, age., s. 92; Choudhury, age., s. 150-152.

44 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 245 vd., 271; Bedâyûnî, s. II, 273, 279, 299)’den naklen,

Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 158-159; Bayur, age., s. II, 112-115, 117; T. H. agm., s. IV, 214;

Doğrul, age., s. 90-91; Konukçu, “Babürlüler, Hindistan’daki Temürlüler”, s. VIII/752.

45 Bkz. Bayur, age., s. II, 106; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 151.

46 Bkz. Bıyıktay, age., s. 89.

47 Bkz. Bayur, age., s. II, 106-107; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 151; Bıyıktay, age., s. 82; T. H.

agm., s. IV, 214.

48 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 234-235)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 151; Bayur, age., s. II,107. İnek etinin yenmesi yasak edilirken, zamanın hekimlerinden, onun, sıhhat

için muzır olduğuna dair karar da alınır.

49 Bkz. Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 152; Bayur, age., s. II, 107.

140 M. Hanefi Palabıyık

Ekber, Hindulara olan iltifatına devam eder ve onların zorla İslam dinine sokulmasını değil, bilakis onların kendilerinin araştırma, insaf ve akılla

din değiştirmelerinin doğru olduğunu ifade eder50. Yine Ekber, Hinduların

sadakat ve fedakârlığını naklederken, onların mal, can, namus ve dinlerini

yani bir insan için dünyada en aziz olan dört şeylerini, kendisi ve devleti yolunda feda ettiklerini söyler51. Böyle demekle, Hinduların Müslümanlardan

farklı olmadığını, ikisinin de birlikte ve aynı konumda değerlendirilmeleri

gerektiğini ima ve daha sonra icra eder.

Hindulardan sonra Zerdüşt dinine mensup olanlar da saraya ve ibadethaneye gelir ve Ekber’i iknaya çalışırlar. Nihayet Ekber, Allah’ın alâmetlerinden biri ve onun ışıklarından bir ışık kabul edilen sürekli yanan mukaddes

bir ateşin sarayda da devam ettirilmesi için Ebul-Fadl’a talimat verir. Ateşe

duyulan saygı gereği sürekli çeşitli törenler yapılır52.

Yukarıda verdiğimiz bilgilere göre, sufi, mütekellim, fakîh, Sünnî, Şiî,

Brahman, Cetî, Çarvaka, Hıristiyan, Sâbiî, Zerdüştî vesaire, ibadethane toplantılarında bulunan gruplardandır53.

Bütün bunlar sonucunda keramet, vecd v.s. iddiasında bulunan birçok

şeyh, pir, kalender ve dervişlerin bu hareketleri, öne çıkarılan Hindu memurlarca bir nevi imtihana tâbi tutulur. Bu tayin ve teftiş boyunca artık kimsenin

‘vecde’ gelmez olduğu ifade edilir54.

1578 sonbaharında, dinî münakaşaların en şiddetli geçtiği devirlerde,

Ekber, çok sayıda yoksullar evi yapılmasını ve bir nevi ayin mahiyeti vererek

maiyetine ve halka para dağıtılmasını emreder55. Bu iş, propaganda yapmak,

taraftar kazanmak ve memnuniyetsizlikleri yatıştırmak için yapılmıştır. En

azından halk bu işle meşgul olacak ve kısa süre de olsa gündemine aldığı bu

yeni olayla meşgul olarak, asıl gündemden uzaklaşacaktır.

50 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 255)’den naklen, Bayur, age., s. II, 108.

51 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 255-256; Bedâyûnî, s. II, 291, 303)’den naklen, Bayur,

“16’ıncı Asırda…”, s. 153; Bayur, age., s. II, 109.

52 Bkz. Bayur, age., s. II, 107; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 152; Doğrul, age., s. 93; Nedvi, age.,

s. 113-114; Choudhury, age., s. 58.

53 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 253 vd.)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 153;

Bayur, age., s. II, 108; T. H. agm., s. IV, 214-215; Malleson, age., s. 161; Konukçu, “Babürlüler,

Hindistan’daki Temürlüler”, s. VIII/752; Ghodratollahi, agm., s. 12.

54 Bkz. (Bedâyûnî, s. II, 279, 287)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 157-158; Bayur,

age., s. II, 115.

55 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 258, 263-264)’den naklen, Bayur, age., s. II, 109-110; Bayur,

“16’ıncı Asırda…”, s. 154.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 141

Ekber, 1579 yılı temmuz ayı başlarında, Müslüman bir hükümdar sıfatıyla halkın nazarındaki mevkiini tespit ettirmek, din büyükleri ve halifelerine benzemek ve fakat aslında ‘müctehid-i zaman’ görünmek için payitahtı

olan Fetihpur Sikri’de cuma namazı hutbesini bizzat okur56. Zaten öteden

beri cuma ve bayram hutbeleri, İslam devletlerinde hâkimiyet alametleri arasındadır.

Hindistan’ın en meşhur birkaç ulemasının imzasıyla verilen (Eylül

1579) bir ‘fetva/mazhar’, Ekber’in her türlü günahtan beri olduğunu ilân

eder. Bu fetvayı verenler arasında, Ebu’l-Fazl’ın babası Şeyh Mübarek, Mevlâna Mahdûmu’l-Mülk ve Şeyh Abdu’n-Nebî de vardır57. Bu İslam ve diğer

toplumlarda cari olan “mehdi” inancıyla paralellik arz etmektedir.

Kureşi, Avrupa müverrihlerince ‘yanılmazlık fermanı’ olarak anılan bu

‘ariza’nın, ‘yanılmazlık hükmü’ olamayacağını ifade ettikten sonra, buradaki temel amacın, Sünnî İslam’ın mevkiinin zayıflatılması olduğunu iddia

eder. Ona göre Ekber’e ‘Adil İmam’ da denilemez, zira o, hukukçuların görüş

farklılıkları arasında herhangi bir tercihte bulunabilecek bir donanıma sahip

değildir. Bununla birlikte kararın hiçbir zaman kullanılamadığı ve Ekber’in

siyasî bir hileye dayanarak yüksek dinî ve hukukî makamlara, kendisinin arzularını icra edecek söz dinler adaylarını tayin ettiğini söyler58.

Muhtelif dinlere mensup âlimlerin sarayda toplanması, Ekber’in “Sulh-i kül” yani “her şey ve herkese şamil barış” esasını kabul etmiş olması hususundaki uygulamaları ve toplum içinde öne çıkan bazı kişiler yüzünden, Ekber’in icraatları birçok dedikoduya yol açar: Bazıları Ekber’in Allahlık veya

peygamberlik iddiasında bulunduğunu; bazıları Müslümanlık aleyhinde olduğunu, bazıları Şiî veya Brahma dininden olduğunu iddia etmekteydiler59.

56 Bkz. Nizami, age., s. 125-127; T. H. agm., s. IV,214; Ghodratollahi, agm., s. 12-13.

57 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 269-281; Bedâyûnî, s. II, 268-273)’den naklen, Bayur, age.,

s. II, 110-112; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 154-156; Rizvi, Religious and Intellectual History…,

s. 141-174; Nedvi, age., s. 107-109; Nizami, age., s. 127-129; Choudhury, age., s. 59 vd; Titus,

age., s. 159; T. H. agm., s. IV, 214; Malleson, age., s. 157-158; Konukçu, “Ekber Şah”, s. X, 543;

Ghodratollahi, agm., s. 12-16.

58 Bkz. İ. H. Kureşî, “Moğollar’ın Hakimiyeti Altında Hindistan Moğol İmparatorları”, (çev.

Kasım Turhan), İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hikmet Yayınları, İstanbul 1989, s. II, 326

59 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 271)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 156-157;

Bayur, age., s. II, 116-117; Bıyıktay, age., s. 82; Titus, age., s. 160.

142 M. Hanefi Palabıyık

Dinî ve içtimaî yapıya yönelik resmî düzenlemeler: 1579 yılında birçok hocaların ve şeyhlerin toprakları, onların Ekber karşısında tepkisiz kalmalarını sağlamak ve muhalefet etmelerini engellemek için azaltılır veya geri

alınır.60 Çünkü bu topraklar onlara, resmen değil, hükümdarların iltifat ve

iltimaslarına binaen verilmekteydi. Onların bu vergi muafiyetleri ve halka

nazaran elde ettikleri bu ayrıcalık, baştan beri onların hükümdarlar ve icraatları karşısında da pasif ve suskun olmalarını, hatta hükümdarların yanında ve

destekçisi olmalarını sağlamıştır. Ayrıca karadan nakledilen eşyanın gümrük

vergisine tekabül eden damga vergisi de kaldırılır61.

1580 yılının sonlarında Ekber, bütün devlet için tek bir ‘sadr’ atamak

kuralını kaldırıp bu görevi birkaç kişi arasında böler, yani başlıca vilâyetlere

birbirine karşı bağımsız ‘sadr’lar yollar62. Böylece sadr’ın resmî ve gayri resmî

otoritesini kırmayı başarır.

Bu sıralarda İslam’ın zuhurunun yaklaşan bininci yılından (1591) dolayı, toplumda ve ulema arasında, “mehdilik”63 tartışmaları da başlamıştır. Devrin şer’î meselelerde en büyük otoritelerinden olarak görülen Keşmirli Şeyh

Yakup, Hz. Peygamber’in ‘el-hâdî’ (yol gösteren) ve İblis’in de ‘el-muzîll’

(zelîl eden, kötülüğe götüren) unvanlarının müşahhas timsalleri olduğunu ve

bu iki unvanın, çağdaş temsilinin de Ekber’de zuhur ettiğini söyler. Bununla Ekber’in, ‘el-Hâdî’ yani zamanın mehdisi veya peygamberi olduğu veya

olması gerektiğini söylemeye çalışmaktadır ki, bunu Ekber’in etrafındaki

ulemadan Şeyh Mübarek ve çocukları Ebu’l-Fadl Allâmî ile Feyzî’nin64 destekleyerek ileri götürdükleri ve hem Ekber’e ve hem de topluma dayattıkları

anlaşılmaktadır65.

60 Bkz. Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 157; Bayur, age., s. II, 115.

61 Bkz. Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 161.

62 Bkz. (Allâmî, Ekbernâme, s. III, 234, 240, 372, 282; Bedâyûnî, s. II, 204-205)’den naklen,

Bayur, age., s. II, 119, 125-126; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 161.

63 Seyyid Muhammed Cavnpûrî tarafından 901/1496 yılında Hindistan’da bir dinî hareket

olarak ortaya çıkan Mehdeviyye, günümüzde bile küçük gruplar halinde Hindistan’da varlığını sürdürmektedir. Mustafa Öz, “Mehdeviyye”, DİA, s. XXVIII,368-369;. Mehdi ve Mehdilik

için bkz. Ekrem Sarıkçıoğlu-Y. Şevki Yavuz, “Mehdî”, DİA, s. XXVIII, 369-374; Mustafa Öz,

“Mehdilik”, DİA, s. XXVIII,384-386; Nedvi, s. 55-61; Saiyid Athar Abbas Rizvi, Muslim

Revivalist Movements in Northern India in Sixteen and Seventeenth Centuries, (3. baskı), Yeni

Delhi 1993, ss. 68-105; Nizami, s. 42-51.

64 Bu üç alim ve edip ile Ekber’e nüfuzları hakkında bkz. Rizvi, Religious and Intellectual

History…, s. 76-103; Nedvi, age., s. 96-105; Malleson, age., 149-151; T. H. agm., s. IV,213

65 Bkz. Bayur, age., s. II,106; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 151; Bıyıktay, age., s. 81; Doğrul,

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 143

Ekber, ülkedeki istikrarı yoluna koyup iç ve dış düşmanlardan azade kalınca, çevresinde yayılan söylentilere de uyarak, Muhammed’in Kur’ân’ından,

kısmen Brahmanların yazılarından ve bir dereceye kadar da belli miktarda

Hıristiyan İncilinden alınmış parçalardan teşekkül eden yeni bir din kurup

onun başı olmaya karar verdi (1580). “Din-i İlahi” veya “Tevhid-i İlahi” denen66 bu inancın esasları şöyle hülâsa edilebilir: Mutlak kudret sahibi bir

Allah vardır. Güneş dünyanın velinimetidir ve onun hakkında muayyen saatlerde hususî âyin yapılmalıdır. Ekber zamanın maddî ve manevî önderidir67.

Bundan sonra toplumun tüm katmanlarını ilgilendirecek devrim niteliğinde ve İslam devletlerinin geleneğine uymayan birçok yenilik yapılır:68

Bunlar hem Müslümanlar için ve hem de Hindular için yeni olan hususlardır:

a. Bir kadından fazlasıyla evlilik yasak edilir.

b. Kardeş çocukları arasında evlenmeler yasaklanır ve herkesin mümkün

mertebe kendine uzak ailelerden kız alması teşvik edilir.

c. Erkeklerin 16 ve kızların 14 yaşından evvel evlenmeleri yasaklanır

ve evlenme için yalnız ana ve babanın değil, güvey ve gelinin de onayı şart

koşulur.

d. Çocuk doğurmak yaşını geçmiş kadınların evlenmeleri yasak edilir.

e. Dul kadınların istedikleri takdirde tekrar evlenmelerine müsaade edilir.

f. Genç yaşında dul kalan bir kadının yakılması kati şekilde yasaklanır,

ancak ilgililer buna itiraz eder de onu yakmakta ısrar ederlerse, bir Hindu’nun onu derhal nikâh edip kurtarması için tedbir alınması gerekmektedir.

g. İnek etinin yenmesi yasak edilir.

h. Bütün halkın müştereken kutlayacağı ve dolayısıyla muhtelif din

age., s. 78-79.

66 Bkz. (Bedâyûnî, s. II,323, 350, 375)’den naklen, Bayur, age., s. II,138; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 166; Nizami, age., s. 132-146; T. H. agm., s. IV,214; Rizvi, Religious and Intellectual

History…, s. 374-417; Konukçu, “Ekber Şah”, s. X,543; Ghodratollahi, agm., s. 16-17

67 Bkz. Bayur, age., s. II,128-133; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 162, 168-174, 176; Bıyıktay,

age., s. 82; Doğrul, age., s. 107-110; Nedvi, age., s. 85113-122.

68 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. I,164, II,201; Bedâyûnî, s. II,301, 306, 313, 325, 340, 364,

367, 375)’den naklen, Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 177-179; Bayur, age., s. II,131-133; Doğrul,

age., s. 111-112; Choudhury, age., s. 140 vd.

144 M. Hanefi Palabıyık

mensuplarının toplanmalarına vesile teşkil edeceği için Ekber’in cülusu,

nevruz vs. gibi günlerin şenliklerine muhtelif dinlerin bayram şenliklerinden

fazla ehemmiyet verilir. Böylece dinî değil sosyal bayramlar öne çıkarılır.

Keza muhtelif dinlere mensup kütlelerin toplanmalarına, birbirleriyle

yakından temaslarına ve tanışmalarına vesile olsun diye, fil, kaplan vb. hayvanların büyük meydanlarda umum halk huzurunda dövüşmelerine ehemmiyet verilir ve bu hususta da birçok tertibat alınır.

i. Ekber tahta çıktıktan sonraki ilk Nevruz’la başlayan ve hicrî takvim

gibi ay üzerine değil, güneş üzerine ayarlanan ‘Takvim-i İlahi’ adında bir takvim çıkarılır. (27/28 Rebiülahir 963. Buna göre o devirde Nevruz 11 Marta

denk gelmiş ve böylelikle “İlahi” takvimin başlangıcı 11.3.1556 olmuştur).

Genel bayram günleri olan Ekber’in tahta çıkması, Nevruz, Mihrican (11

Eylül) vesair bayramlar ise, türlü dinî takvimlere göre değil, bu takvime göre

tespit edilecektir.

j. Faizle borç para verilmesine müsaade edilir ve devlet hazinesi dahi

faizle ödünç para vermeğe başlar.

k. Eğlence ve kumar evlerinin (genelev de dahil) devletin murakabesi

altında açılmasına müsaade edilir.

l. Domuz etinin yenilmesine ve hekimlerin izniyle şarap içilmesine müsaade edilir.

m. Herkesin beğendiği dine girmesine ve her din mensubunun istediği

gibi ibadethane ve dinî propaganda yapmalarına izin verilir.

n. Eğitim işlerinin önem ve organize ediliş sırası ise şöyle yapılır:69 Ahlâk, hesap, kitabet, ziraat, mesahât (yani ölçüler), hendese, nücum, remil, tedbir-i menzil (ekonomi), siyaset-i medenî yani devlet idaresine ait siyasal ve

medenî bilgiler, tıp, mantık, tabiî, riyazi, ilahî yani dinî bilgi, tarih. Ayrıca

Hindi ulûmu da öğretilir.

Ekber’in bütün bunları yaparken şunları hedeflediği düşünülür: Dengeli

ve güvenli bir devlet elde etmek için Hindu çoğunluğunu da kazanmak ve

Racputları orduda ve yüksek makamlarda kullanmak. Böylece onlar Müslümanlarla eşit haklara sahip oldukları için, devleti onlar gibi benimseyeceklerdir. Din-i İlahi de, her şeyden önce, iki dinin mensuplarının birbirlerini

69 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II,201; Bedâyûnî, II,375)’den naklen, Bayur, age., s. II,132-

133; Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 179.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 145

düşman görmelerini ortadan kaldırmak amacını güden bir tedbirdir70. Ekber, Müslüman ve Hinduları eşit şartlar altında ve birbirine tahammül eder,

hatta birbirini anlar, sayar ve sever kimseler gibi yaşatmak için birçok tedbir

alırken, bunların ileri gelenleri arasında ayrıca ve daha geniş ve sıkı bağlar

kurmak, onları aynı toplantılarda bulundurarak birbirlerine alıştırmak, dinlerinin aynı kapıya çıkabileceğini göstermek ve kendi şahsını her ikisinin de

koruyucusu ve birleştiricisi olarak devleti temsil eden bir varlık gibi ortaya

koyarak uyruklarının ileri gelenlerini ve halk kütleleri üzerinde söz geçirecek

durumda olanlarını, şahsı etrafında toplamak.

Reformların Sonuçları ve Değerlendirmesi

Buraya kadar genel olarak ortaya koymaya çalıştığımız durum, aslında

çok uluslu ve çok dinli bir Orta Çağ devleti ve onun yönetici imparatoru

açısından son derece anlaşılır ve bazı açılardan yerinde bir yapılanma olarak

kabul edilebilir. Çünkü devletlerin işleyişi ve hükümdar merkezli olmaları

dikkate alınınca, Orta Çağlarda, devletlerin iyi hükümdarlarla iyi, başarılı,

büyüyen, zaferden zafere koşan, zengin ve müreffeh devletler olduğu; kötü

hükümdarlarla başarısız, sürekli toprak ve prestij kaybeden, yoksul ve yıkılmaya mahkum devletler olduğu bilinmektedir. Ama günümüzdeki millî devletler ve kültürel yapılanmalarına tutunarak kuruluş felsefelerini buna göre

oluşturan devletler açısından durumun aynı olmadığı göz ardı edilmemelidir.

Ekber Şah, öte yandan aslında sadece dinlere eşit davranmayı değil, ulemanın Orta Çağ toplumlarındaki gücünü fark ettiği ve kendisine rakip olacak bu gücü yani âlimlerinin gücünü kırmayı hedeflediği için, onları dışlamış, horlamış, ötelemiş ve aşağılamıştır. Bu durumda kural bellidir: Yetkili ve

etkili olanların, rağbette olan bir şeyi, çeşitli biçimlerde gözden düşürmesi;

rakip ve düşman olanların da ona yaklaşımlarını belirlemektedir. Ekber’den

cesaret alan Hindu, Hıristiyan ve diğer din âlim ve ileri gelenleri, İslam’a ve

Müslümanlara karşı rahatlıkla aynı tavrı göstermişler ve böylece hâkim grup

olan Müslümanlarla, hâkim olmayan çoğunluk arasında bir uzlaşma değil,

aksine kinleşme ve intikamlaşma yaşanmıştır. Meşruiyetlerini Ekber’den

alan yabancılar, bu defa, diğerlerini gayrimeşru görme eğilimi göstermeye

çalışmışlardır. Hâlbuki Ekber’in Müslümanlara karşı bizzat herhangi bir

tavrı alması, diğerlerinin de aynı tavırları sergileyebileceği anlamına gelmemeliydi. Ama öyle olmamıştır.

70 Bkz. Bayur, age., s. II,161; Doğrul, age., s. 113-115.

146 M. Hanefi Palabıyık

Bu kavga ve kaos ortamı, tabii sonucunu, Ekber döneminde ve yakın

halefleri döneminde, kısmen veya çok yaygın biçimde göstermesi tabii ki

mümkün olmamıştır. Nitekim Ekber’den sonra tahta çıkan, ancak babası hayattayken onun icraat ve uygulamalarından rahatsız olan Cihangir Şah, şöyle

demektedir: “... Onun (Ekber’in) ülkesi, çeşitli ülkelerden ve türlü milletlerden olanların, gerçek veya eksik inançlar besleyenlerin yeri oldu; birbirine

saldırmak yolu kapandı, Sünnî-Şiî ile bir mescitte, Frenk-Yahudi ile bir kilisede ibadet etti; ‘Sulh-i Küll’ onların ‘şivesi’ oldu”.71

Bu sözleri söyleyen Cihangir Şah, babasının saltanatının son yıllarında

ona karşı ayaklanmış ve tahta çıkınca onun ‘bid’at’larını, yani ‘Din-i İlâhî’

ile ilgili tüm söz ve ayinleri kaldırmış hatta Ebu’l-Fazl’ın öldürülmesindeki

rolünden de hiç pişmanlık duymamıştır. “Din-i İlahi” hakkındaki icraatlarını kastederek, “Ebu’l-Fazl Allah’a inanmayanların başı, babamın ulu adının

kötülenmesinin sebebidir.” demiştir72.

Her ne kadar Ekber’in ‘bid’at’larının dar bir çevre içinde kaldığı, ‘Din-i

İlâhî’yi kabul etmiş olan on yedi Müslüman ve bir Hindu’nun adı geçmekteyse de, kanaatimizce önemli olan, yıllardır bölgede uygulanan ‘Sulh-i Küll’

siyasetinin toplumda ortaya çıkardığı yabancılaşmadır.

Tam bu bağlamda İslam Ansiklopedisindeki şu ifadeler bizim için de

önemli ve kabul edilebilir niteliktedir:

“Ekber, bütün kusurlarına ve hatalarına rağmen, Aşoka ile birlikte, Hindistan’ın en büyük imparatoru ve dünyanın büyük sıfatına hakikaten layık sayısı

mahdut hükümdarlarından biri olarak tanınmıştır. Mükemmel bir idare ve

teşkilat adamı olduğu kadar, muktedir ve cesur bir kumandan idi. Harplerde en tehlikeli safhalarda askeri bizzat idare eder, savaşı sona erdirmek gibi,

nispeten hafif vazifeleri kumandanlarına bırakırdı. Her zaferinde mağluplara

karşı insanca muamele etmiş, zalimane hareketlere katiyetle mani olmuştur.

Cemiyeti parçalayan ve insanlar arasında türlü nizalara sebep olan peşin-hükümlerden külliyen azade ve son derece müsamaha taraftarı idi. Nazarında

Hindu olsun, Müslüman olsun veya dravidlerden olsun her insan müsavi idi

ve devlet hizmetinde ırk ve itikada değil, değer ve liyakate baktığı için, im71 Bkz. (Nureddin Muhammed Cihângîr, Cihângîrnâme: Tüzük-i Cihângîrî, (Nşr. Muhammed Hâşim), Bünyad-ı Ferheng-i İran, Tahran 1359/1980, s. 16)’den naklen Bayur, age., s.

II,157; Reis, agm., s. 225.

72 Bkz. Bayur, age., s. II, 157; Enver Konukçu, “Ebü’l-Fazl el-Allâmî”, DİA, s. X, 313; Konukçu, “Ekber Şah”, s. X, 543; T. H. agm., s. IV, 216; Doğrul, age., s. 126.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 147

paratorluğun en yüksek mansıplarına Hinduları tayin etmekte tereddüt etmemişti.”73 Ancak kendinden bir müddet sonrası bir kaos ve çatışma ortamı

olmuştur ve bunun hazırlayıcısı da Ekber’dir.

Tarihçilik açısından gerekli görülmese de vakaları anlamak ve değerlendirmek için şöyle bir soru sormanın da doğru olduğunu düşünüyoruz: “Eğer

Ekber’den sonra onun siyasetini izleyen bir hükümdar gelseydi ve aynı uygulamalar devam ettirilseydi ne olurdu?” Kanaatimizce güçlenen diğer gruplar

ve tabii olarak burada Hindular, Türkleri ve Müslümanları bu topraklardan

uzaklaştırmak için, eskiden verdikleri mücadeleyi vermeye başlayacak ve

yaşanacak soykırımla durum başlangıçtaki hale dönecekti. Bunun ispatı da

kısmen Cihangir (1605-1627), Dâver Bahş (1627-1628), Şah Cihan (1628-

1657), Murad Bahş (1657-1657) ve Şah Şücâ (1657-1658) dönemlerinde

vuku bulan bazı olaylardır74.

Şii, Hindu ve Hıristiyanlara Fazla Teveccüh

Hindular Ekber’den sonra dinen güçlenmiş ve Hindulaştırma faaliyetlerini artırmışlardır. Çünkü Ekber zamanında hem birçok açıdan yetkilendirilmiş

ve hem de saraya fazlaca nüfuz etmişlerdi75. Böylece Hindular devlet idaresinde etkili ve yetkili olurken Türkler ve Müslümanlar azınlık konumuna düştüler.

Akabinde de zaten işgalci olarak gördükleri Müslümanlarla çatışma ve onları

yok etmeye imkân buldular. Bunun birkaç türlü yapıldığını görmekteyiz. Öncelikle mescit ve camiler horlanır ve yapılamazken diğer mabet ve kiliseler, rahatlıkla yapılabilmekteydi. Bu aynı zamanda Hıristiyanlığın önünün açılması

da demekti.

Sulh-i kül adına yabancıların dinî geleneklerine izin vermek makul olsa

bile, hükümdarın o dini uygulayıp örnek olmasının toplumda çok büyük sapmalara ve teveccühlere varacağı açıktır. Ayrıca bu durum -Ekber’den sonra açığa çıktığı gibi- aslında Ekber’in dinî müsamahasından istifade eden münafık

tiplerin de çoğalmasına yol açmıştır. Bunu Ekber’e karşı gösterdikleri yakınlığı

devam ettirmeyip, Cihangir’den itibaren devletin başına bela olan Hindu Rical’in tutumlarında görmek mümkündür76.

73 T. H., agm., s. IV,216.

74 Bkz. Y. Hikmet Bayur, “Evrengzib Âlemgir ve Dinî Siyasası Üzerinde Bir İnceleme”, Belleten, (1945), s. IX/33, 8.

75 Bkz. Bayur, “16’ıncı Asırda…”, s. 136, 143; Ahmed, Hindistan’da İslâm Kültürü Çalışmaları, s. 145-148.

76 Bkz. Bıyıktay, age., s. 97.

148 M. Hanefi Palabıyık

Başta Ekber’in dinine temayülü olanlar olmak üzere diğer din mensupları baş tacı yapılmıştır. Bu durumun yarattığı sosyal-psikolojik etkiyle insanlar

rahatlıkla kendi dinlerini bırakıp, diğer dinlere meyletmeye veya öyle görünme başladılar. Bunun en önemli tesiri, sonraki nesiller ve çocuklar üzerindeki

sonuçlarıdır. Mesela Cihangir zamanında sarayda Şiilerin nüfuzunun artması

sonucunda Ehl-i Sünnet temayülleri gözden düşmüş ve İmâm-ı Rabbânî rakiplerinin tenkit ve saldırısından dolayı öldürülmek istenmiştir77.

Diğer yandan inançlarından habersiz yetişen ve her zaman olduğu gibi o

gün de çoğunluğu oluşturan Müslüman genel halk tabakası (avam), gayrimüslimlerin ayin ve merasimlerine katılmak ve çeşitli nedenlerle onların putlarına

ve tanrılarına dua etmek suretiyle asimile olmaya başlamışlardır. Onlar, Hindu bayramlarına iştirak ederek, bu bayramları onların yaptığı gibi lambalar

yakarak, pilav pişirip onu renkli çanaklarda akraba ve dostlarına göndererek

kutluyorlardı. Bu durum kendi geleneklerini bırakmalarına yol açtı ve “onlara

yabancılaşma”ları sonucunu doğurdu. Böylece Müslümanların yaşayışlarına

şirk ve bidatlerin hâkim olması hem dini ve hem de toplumu bozmuş, kısaca

toplumda Hindulaşma başlamıştır78. Aşağıdaki şikâyet, bu olayları bizzat yaşayanların dilinden aktarılmaktadır:

“Hint kâfirleri pervasızca Müslümanların mescitlerini yıkmaya başlamış ve

yerlerine kendi mabetlerini inşa etmişlerdi. Meselâ Taniser’de Gergith havuzunun içinde bir mescit ve büyüklerden birine ait bir kabir vardı. Hint kâfirleri

bunları yıkıp yerlerine büyük bir manastır bina etmişlerdi. Ayrıca kâfirler küfür merasimlerini topluluk halinde diledikleri gibi icra ederken, Müslümanlar

İslâm’ın hükümlerini icra etmekten aciz kalmışlardı. Hintliler, bayram kabul

ettikleri ve yemek içmekten uzak durdukları Kades Günü, Müslüman şehirlerinde bile hiçbir Müslümanın ekmek pişirip satmasına müsaade etmiyorlardı.

Fakat kendileri mübarek Ramazan Ayında meydanlarda ekmek pişirip satmakta ve İslâm’ın zayıflığından hiç kimse kendilerine mani olamamaktaydı. Vahlar

olsun, yüz bin defa vah olsun! Dönemin sultanı bizim gibi Müslüman olduğu

halde biz dervişler bu perişan vaziyete mahkûm olmuşuz.”“İslâm’ın garipliği o

noktaya varmıştır ki, kâfirler toplum içinde açıkça İslâm’a dil uzatabilmekte,

77 Bkz. Abdülhak Ensari, Şeriat ve Tasavvuf, İmam-ı Rabbanî Şeyh Ahmed Serhendî’nin

Anlayışı ve Mücadelesi, (çev. Yusuf Yazar), Rehber Yayınları, Ankara 1991, s. 43-44 ve ayrıca s.

31; Aziz Ahmed, Hindistan’da İslâm Kültürü Çalışmaları, (çev. Latif Boyacı), İnsan Yayınları,

İstanbul 1995, s. 225.

78 Bkz. Bayur, “Evrengzib …”, s. 4.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 149

pervasızca küfür hükümlerini uygulayabilmekte, çarşı ve pazarda kendi propagandalarını yapabilmektedir. Müslümanlar maruz kaldıkları acziyetin pençesinde dinî hükümleri tatbikten alıkonulmakta ve uğursuz kâfirler tarafından

şeriatın emirlerini yerine getirmelerinden ötürü kınanmaktadır.”79

Ulemanın Nüfuzunu Kırmak

Bilhassa Orta Çağlarda olmak üzere genellikle her dönemde toplumların önünde olan, onlara çeşitli açılardan öncülük ve rehberlik yapan, çoğu kez

de devletle toplum arasında aracılık eden ve toplumsal grupları uzlaştıran kişilerin arasında âlimler/din adamları önde gelmiştir. Ekber gerek imparatorluk otoritesini güçlendirmek ve gerekse sulh siyaseti için Müslüman âlimleri

ve âlim devlet görevlilerini herkesin huzurunda küçümseyip küçültmüş ve

böylece ulemanın toplum nezdindeki yetki ve ağırlıkları azalmıştır. Ekber’in

bunu, daha çok toplum üzerinde etkin bir rol oynayan hoca ve âlimleri saf

dışı etme amacıyla yaptığını söylemek yanlış olmayacaktır. Esasen bir hükümdar olarak kendi gücünün üstünde bir güce müsaade etmemesi tabiî olmakla birlikte, özellikle o dönemde son derece yaygın olan mehdî inancını,

dinî tarz ve adetler ile dinî ritüelleri kullanması ve bunlarla birlikte siyasî

gayelerle Hindu ve Müslümanları yakınlaştırmak için gayret sarf etmesi, bir

başka açıdan bu uğurda dini istismar ettiğini anlamına da gelmektedir. Bir

yandan çeşitli dinler arasındaki ortak noktaları bularak toplumda birlik ve

beraberliği sağlamaya çalışırken, diğer yandan farklı mezheplere mensup

Müslüman âlimlerin ciddi çatışmalara neden olan fikrî tartışmalarına engel

olmaması, aksine bunları teşvik etmesi ve bunun sonucunda da Müslüman

kitleyi küstürmesinin, icraatlarında tutarsızlığın olduğunu kabul etmemize

imkân vermektedir. Hem bunu yapması ve hem de bütün Hindistan halkının dinî önderliğini üstlenmeye soyunması, tabii ki tepki toplayacak, ancak

bu tepki kendini daha sonra gösterecektir. Onun dinleri yakınlaştırma çabası,

günümüz devletlerinde olduğu gibi, devletine mahsus bayramlar ihdası gibi

kendi toplumuna yönelik ortak bayramlar koyması ve henüz oluşan veya gelişimi tam gösterememiş toplumlar için ortak kanunlar çıkarması, toplumda

en azından Müslümanlar için barış yerine kaos, kaygı ve huzursuzluk oluşturmuştur. Yani tüm bunlar, hazmedilmemiş ve dayatma devrimler mesabesindeki uygulamalar olarak karşımıza çıkmaktadır.

79 Reis, agm., s. 229. Ayrıca bkz. İmâm-ı Rabbânî, Ahmed-i Fârûkî Serhendî, Mektûbât Tercemesi, (çev: Hüseyn Hilmi Işık), 5. baskı, Hakikat Yayınları, İstanbul 2008, s. 103, Mektup

65.

150 M. Hanefi Palabıyık

Sorduğu veya soruşturduğu sorular açısından ulemanın zayıflığını ortaya koymak, onlardan kesin cevaplar beklemek, verilen muhtelif cevaplar

karşısındaki tatminsizlik gibi durumlar, kanaatimizce meseleyi anlamak yerine ulemaya yüklenmesine fırsat vermiş; ulemanın kendi aralarındaki ittifaksızlığını, sosyal bilimlerin kendine özgü yapısındaki kapalılığın getirdiği

yorumlar sonucu olduğunu anlamak yerine, bunu, ulemanın aşağılanmasına

vardırmıştır. Hâlbuki burada kusurlu veya kasıtlı olan kanaatimizce bizzat

Ekber’in kendisi veya onu yönlendirenlerdir.

Ancak yine nasıl oluyorsa Ekber Şah, aşağıladığı ve küçümsediği, hatta

gayrimüslim din mensubu âlimler karşısında aşağıladığı ve aşağılattığı âlimlere ihtiyaç duyar ve yine önde gelen ulemanın fetvası ve kendine yaranmak

isteyen ulemanın da desteği ile kendini, ‘en büyük dinî önder’ ilan ettirir.

Diğer taraftan şunu da göz ardı etmemek gerekir ki, Ekber, aslında sahtekâr olarak gördüğü, zaaflarına yenik düştüklerine inanarak soğuduğu ve

hatta sevmediği ulemanın tam karşısında, bu ulemanın diğer bir versiyonu

olan ve her türlü aşırı övgü ve yaranmalarıyla kendi yanında olan diğer bir

ulema grubunu ise doğru ve hak görmektedir. Önceki kişiliksiz ulema kadar

kişiliksiz olduğu anlaşılan bu ulema da, kendisine yaranmak için bir takım

fetvalar vermiş, önünü açmış ve haksız yere toplumuyla ters düşmesine dolayısıyla kendine, toplumuna, dinine ve geleneğine yabancılaşmasını sağlamıştır80. Bunun delili olarak, İ. Rabbani’nin Ekber Şah’ı, “ulemaya zulmetmek,

Hindistan’da İslâm’ın en büyük şiarlarından biri olan kurbanı (inek kesmeyi)

yasaklamak, Müslümanlara ait camileri ve mezarları mahvetmek ve kâfirlerin mâbet ve bayramlarını onurlandırmakla suçlaması”81 zikredilebilir.

“Mehdi”, “mesih”, “sâhibu’z-zaman” ve “içtihat” gibi dinî kavramalar ile

tasavvuf ve diğer uzlaşımcı fikirlerin kullanımının halka daha kolay tesir ettiğini, onların dirençlerini kırdığını, önceki hazır bulunmuşluklarının, yeni

zuhuratın kusur ve yalanlarını fark etmeyi engellediğini ve böylece toplumun

hızlı bir şekilde çıkmaza sürüklendiğini söylenmek mümkündür. Üstelik

bunu yapanlar toplumun tanınmış ve ileri gelen âlimleridir. Bunların arasında başta gelen isimlerin zaten Ekber’in etrafındaki etkili isimler olduğunu

ve bu hususta Ekber’i de yönlendirdiklerini görmekteyiz. Üstelik bu yönlendirmenin, Ekber’in etrafındaki ulema grubunun birbirleriyle çekişmesi ve

zıtlaşmasını da içermekte olduğu dikkat çekmektedir82.

80 Bkz. İmâm-ı Rabbânî, s. 82, Mektup 47.

81 Bkz. İmâm-ı Rabbânî, s. 133, Mektup 81.

82 Bkz. Bayur, age., s. II, 76-77.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 151

Ulemanın otoritesinin kırıldığı dönemlerde bile, Din-i İlahi taraftarlarının, ‘Allahu Ekber’ sözünü ‘Ekber Tanrı’dır’ anlamına gelecek şekilde selamlaşma biçimine dönüştürmeleri, ulema ve Müslümanlar tarafından sert

tepki görmüş; yine padişah huzurunda ‘yeri öpmek’ (zemînbûs) şeklinde icat

edilen saygı (secde) da beklenen tepkilerden dolayı sadece mahremlere hasredilmiştir83.

Ekber döneminde dışlanan ve horlanan ulemadan bir kısmının küserek

veya çaresizlikten Hindistan’ı terk edip İslam dünyasının çeşitli bölgelerine

gitmesi de84 bölgede gayri İslamî unsurların güçlenmesinde etkili olmuştur.

Etnik Bağların Güçlenişi ve Azınlık Konumlarının Değişmesi

Her dönemde toplumların birtakım bağlarının olduğu tartışılmazdır.

Bu bağların en önde gelenlerinden biri olan aile bağları, kopmaması ve ebediyete kadar devam ettirilmesi gerekli bir unsurdur. Fakat çıkarılan yeni evlilik ve uyum kanunları, aile ve aileyle oluşan toplumsal bağları gevşetmiş

ve kısa süre sonra tepkiler ve uyumsuzluklar başlamıştır. Mesela Hindularla

evlenme sonucu nesiller bozulmuş, aileler arasında kopmalar yaşanmıştır.

Toplumların diğer önemli bağlarından biri olan etnik bağlar da zayıflamış ve yerini azınlık anlayışına bırakmıştır, yani Türkler ve Müslümanlar

azınlık durumuna düşmüşlerdir. Sonunda bu durum öyle bir hale gelmiştir

ki, Türkler azınlık ve aşağı konuma düşerken, Mecusi, Hindu ve Hıristiyanlara daha geniş hürriyetler tanınmış ve onlar hâkim duruma gelmişlerdir.

Yine Ekber’in dinî devrimlerinin çoğunlukla İslâm dinine aykırı unsurlar

içerdiği ve özellikle Hinduizm karşısında İslam’ın geri plana itildiği düşünülürse, Ekber tarafından ilân edilen din-i ilahinin, İslâmî inanç ve ritüellerin

diğer dinlere göre çok daha az yer aldığı bir “din” olarak karşımıza çıktığı85 ve

toplumu nereye sürüklediği anlaşılacaktır.

İslam Karşıtı Görüşlerin ve Grupların Zuhuru ve Güçlenmesi

“Ebu’l-Fazl ve sarayda bulunan bir grup; Kur’ân’ın Hz. Muhammed tarafından telif edildiğini yaymış, saraya yakın Müslümanlar bu grubun baskısın83 Bkz. (Allâmî, Aîn-i Ekberî, s. II, 231 ve 234)’den naklen, Bayur, age., s. II, 129; Bayur,

“16’ıncı Asırda…”, s. 164; Bıyıktay, age., s. 83; Nizami, age., s. 136-140; T. H. agm., s. IV, 215;

Konukçu, “Ekber Şah”, s. X, 543.

84 Bkz. İ. Edhem Bilgin, Devrimci Sûfi Hareketleri ve İmam-ı Rabbanî, Kültür Basın Yayın

Birliği Yayınları, İstanbul 1989, s. 77; Ahmed, Hindistan’da İslâm Kültürü Çalışmaları, s. 46.

85 Bkz. Reis, agm., s. 222.

152 M. Hanefi Palabıyık

dan korkarak namazı gizli kılar hale gelmişti. Ebu’l-Fazl da namaz biçimleri

konusunda yeni teoriler geliştirme çabasına girmiş, Cuma hutbelerinde Hz.

Peygamber ve ashabının adlarının okunması yasaklanmıştı. Hristiyanlığın

çan çalma adeti, teslis inancı ve diğer ibadet şekilleri benimsenmiş, bazı sapıklar Hz. Peygamber ile Deccal’in aynı kişi olduğunu savunmaya başlamış,

çocuklara Ahmed ve Muhammed gibi isimlerin konulması yadırganır olmuştur. Yerleşen ibadet şekillerinden biri de, günde dört defa güneşe karşı

tapınarak onun adını belli sayıda zikretmekti.”86

Ekber’in dinî mahiyette yaptığı bazı icraatlarından önce, halkın gözünü ve gönlünü hoş etmek için mansıp ve para dağıtması, misyonerlerinin

de kullandığı yöntemlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Kendisi haklı

olarak insanların zorla Müslümanlaştırılmasına karşı çıkarken, maalesef aynı

yanlışı bir başka açıdan da kendisi yaparak, insanları kendi görüş ve dinine

meylettirmektedir.

Toplulukların güce ve güçlüye meyli malumdur. Toplumun ve yöneticilerin, fikrî, dinî ve sosyal boşluğa düşmeleri, toplumda bunlardan istifade

edecek çıkar sahiplerine fırsat vermekte ve o andaki moda akımlar hemen

tesirini göstermektedir. Bu durum, yaranma ve iktidara yakın olma duygusunu getirdiğinden, beraberinde bir yandan iftiracıları ve diğer yandan da

yandaş görünmeleri de artırmakta ve böylece toplum beraberlikten uzak,

kaygılı, mutsuz ve umutsuz olmaktadır. Tabii bu durumun aksi ise gizlilikler,

kapalılıklar veya içe kapanmalardır. Bu da illegal olmayı ve meşruiyeti başka

yerden almayı ve yer altı faaliyetlerine yönelmeyi beraberinde getirmektedir.

Mesela Ekber’in bu dinî reformlarına açıkça destek olanlar yanında, gizlice

yazdıkları hicviyelerle bu hareketi yeren şairler de vardı87.

Ekber’in yeni bir din ihdas etmediğini ve bir pir veya mürşit olarak ortaya çıktığını, Ekber’e karşı olanların “İslâm dini bırakıldı, namaz ve oruç

kaldırıldı, İslâmî gelenek ve göreneklerle alay edildi.” şeklindeki sözlerinin

sadece Ekber’in yakın çevresiyle ilgili olduğunu, çünkü onun hiç kimseyi

yeni inancı benimsemeye zorlayıp baskı yapmadığını, toplum içinde, namaz,

oruç, hac vb. dinî vazifeler yapılmaya devam ettiğini, yaptıklarının iki toplum

arasındaki gerginlik ve düşmanlığı büyük ölçüde sona erdirdiğini ve yakınlaşmayı sağladığını kabul etsek bile, onun bu şekildeki dinsel hoşgörüsünün,

bilhassa uygulamadaki sonuçları açısından İslâmî gelenekle uyuşan hiçbir

86 Reis, agm., s. 222, Ensari, age., s. 40.

87 Bkz. Ahmed, Hindistan’da İslâm Kültürü Çalışmaları, s. 315.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 153

yönünün bulunmadığını88 da itiraf etmek durumundayız.

“Ekber Şah, 1582’de bütün eyalet valilerinin önünde, İslâmiyet, Hıristiyanlık, Zerdüştîlik, Hinduizm ve Budizm’in, inanç, ibadet ve muamelâtını tek

çatı altında birleştirdiği Din-i İlâhî’yi kurduğunu resmen ilân etti. Bu din

şehvet düşkünlüğü, iftira ve gurur gibi günahları şiddetle yasaklıyor, insanlar

arasında eşitlik, âlicenaplık, takva, hürriyet, sabır, perhiz, sıdk, ihtiyat, nezaket gibi faziletleri esas alıyordu. İslâm’da ve bütün büyük dinlerde ortak olan

bu prensiplere Jâinizm’deki “canlı hiçbir şeyi öldürmeme” ve Katoliklerin

“bekârlık” prensibi de dâhil edilmiştir. Din-i İlâhî on erdeme sahip olmayı emretmiştir: Cömertlik, kötü davranışlardan kaçınmak ve öfkeye hâkim

olmak, dünyevî zevklerden el çekmek, dünyevî bağlardan ve meşgalelerden

azade olmak, takva, züht, basiret, yumuşaklık, şefkat, Allah’a bağlılık ve O’na

ulaşmanın özlemini duyarak ruhun kirlerden arındırılması. Kutsal bir kitaba

sahip olduğunu iddia etmemiş ve bir din adamı sınıfı da ihdas etmemiştir.

İbadet, Zerdüşt tapınma uygulamalarının Müslümanların namazına adapte

edilmesi şeklindeydi.”

Buna Ekber’in etrafındaki âlimlerden Şeyh Mübarek, Fethullah Şirazî

ve Şeyh Âmûlî gibi bazılarının salt felsefî akılcılığını ve İslam’a ters düşen

yorumlarını da eklemek durumundayız89.

Buna göre, Din-i İlâhî’nin mahiyeti hakkında şu görüşlerin serdedildiğini ve kanaatimizce bunların hepsinin de doğruluk payı taşıdığını söylemek

istiyoruz:

-Sapık, batınî ve mesihî karakterli, eklektik bir öğretidir.

-İslâm dininin yerini alması amacıyla ve Ekber’in etrafındakilerin yönlendirmesiyle kurulmuş bir sistemdir.

-Aslında sadece Ekber’in çevresinde teşekkül etmiş bir saray kulübüdür.

-Asıl itibariyle yeni bir din değil, içinde hem Kur’ân’ın ve hem de tarikatların uygulamalarında yer alan prensiplerin vazedildiği kendi formülü

olan bir tarikattır.

-Din-i İlâhî, İslâm’ın ne içinde ne de dışında kabul edilebilir, zaten

mensupları da onu hiçbir zaman ayrı bir din olarak görmemiştir.

Ekber, dinine ait şahsî günlük ritüel ve uygulamaların, müntesipleri

tarafından takip edilmesinde ısrar etmemiştir. Müntesiplerinin Hindulara

88 Reis, agm., s. 224.

89 Bkz. Ensarî, age., s. 30; Nedvi, age., s. 70-72.

154 M. Hanefi Palabıyık

ve Hıristiyanlara gösterdikleri tolerans ise onların ihtida etmelerini sağlama amacına yönelikti. Ekber’in oğlu Cihangir’in, “Babam bir an bile Allah’ı

unutmadı” şeklindeki ifadesi de kayda değerdir90. Şah’ın diğer teşebbüslerine ciddi tepki gösteren İmâm-ı Rabbânî dahi bu yeni dini pek dikkate

almamıştır. Zira on sekiz kişinin intisap ettiği91 bir “din” olarak tamamıyla

başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bununla birlikte belgeler, o dönemdeki dinî

yozlaşmanın ve şüpheciliğin büyük boyutlara ulaştığını göstermektedir92.

Burada M. İkbal’in bir tespitini de belirtmekte yarar görmekteyiz.

“İkbal’e göre, Ekber’in idarî ve toplumsal eklektizmi ya da Kebir’in mistik

birleştiriciliği Hindistan’ın geniş kitlelerinin düşlerini yakalamada başarılı

olmuş olsaydı, bir homojenlik oluşturabilirlerdi. Bunun yerine tüm bu deneyler, senkretizme dönüşmüştür, çünkü büyük dinî gruplar ve Hind toplumunun kast yapısı bunu reddetmiştir.”93

Müslüman bir hükümdar olarak Ekber’i dinî yükümlülüklerini yerine

getirmemekle suçlayan İmâm-ı Rabbânî’nin, ona hiçbir yerde mürtedlik

isnat etmemesi önemlidir. Şah’ı sert bir biçimde tenkit etmekten asla vazgeçmeyen İmâm-ı Rabbânî’nin dahi onu “Müslüman” olarak nitelendirmesi, Ekber’in İslâm dairesi içinde görüldüğünün bir işareti sayılmalıdır. Yine

Ekber’in birçok mutasavvıfın türbesini inşa ettirdiği ve bölgede tasavvuf gel

neğinin yaşamasına katkı sağladığı da unutulmamalıdır94. Ancak yine de pek

çok uygulamasının İslâmî kaidelere uygun olmadığını gözden uzak tutmamak gerekir95.

Hint ve Budist klasiklerinden yapılan çok sayıda çevirilerin de katkı

sağladığı96 zihnî bulanıklığın had safhada olduğu bu dönemde, İşrâkiye, felsefe, tasavvuf ve Vedantizm karışmış, bundan felsefî bir tasavvuf doğmuştu.

90 Bkz. Choudhury, age., s. 195-196.

91 Bkz. Rizvi, Religious and Intellectual History…, s. 418-437; Nizami, age., s. 149; T. H. agm.,

s. IV,215; Konukçu, “Ekber Şah”, s. X,543.

92 Bkz. Reis, agm., s. 225-226; Ensarî, age., s.39.

93 Aziz Ahmed, Hindistan ve Pakistan’da Modernizm ve İslâm, (çev. Ahmet Küskün), Yöneliş

Yayınları, İstanbul 1990, s. 198.

94 Bkz. Annemarie Schimmel, İslam’ın Mistik Boyutları, (çev: Ergun Kocabıyık), Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001, s. 345; Enver Konukçu, “Hindistan’daki Türk Devletleri”, Doğuştan

Günümüze Büyük İslam Tarihi I-XV, ed. H. Dursun Yıldız, Çağ Yayınları, İstanbul 1989, s.

IX,533; Nedvi, age., s. 33-42.

95 Bkz. Reis, agm., s. 225.

96 Bkz. Ahmed, Hindistan’da İslâm Kültürü Çalışmaları, s. 305-306; Rizvi, Religious and Intellectual History…, s. 203-222; Bıyıktay, age., s. 78, 84-85.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 155

Tarikat ve hakikat, İslam şeriatından ayrı ve müstağni görülmüş, bâtın ile

zâhir birbirinden ayrıştırılmış, bâtının zâhirden apayrı bir yol olduğu kabul

edilmiştir. Pek çok mürşit ve sâlik az veya çok bu görüşlerin etkisi altında kalmaktaydı. Özellikle vahdet-i vücûd hakkındaki yanlış tasavvurlar da

mutasavvıfların aktif güçlerinin zayıflamasına yol açmıştı. Zira İslâm’ın bu

bölgede panteist karakter arz eden Hint dinleriyle temasta olması, meydana

gelen kaos ortamında önlenemez birtakım alışverişleri de beraberinde getirmişti. Cebecioğlu’nun ifadesiyle:

“Kültürsüz, cahil Müslüman halk arasında yanlış anlaşılan vahdet-i vücûd

telâkkisi, İslâm’ın temel inanç ve ibadet boyutlarını tehdit eden bir unsur haline geldi. Meselâ bu telâkkinin yanlış algılanması, “yakîn gelene kadar Rabbine ibadet et” (Hicr, 15/99) ayetinin yanlış anlaşılmasına yol açtı. Ayetteki

‘yakîn’ kelimesi maddî ölümü ifade ederken, cahil halk kesimi bunu ölmeden

önce ölüp kesin bilgiye ulaşmak şeklinde anladı ve ibadeti terk etti. Hâlbuki

İslâm âlimleri akıl bulunduğu sürece bir kimse, en yüksek derecelere bile yükselse, ibadetten vâreste kalamayacağını açıkça beyan etmişlerdir.”97

“Schimmel onun girişimlerinin çok dinli büyük bir ülke olan Hindistan’ın

sorunlarına tam bir çözüm getiremediğini, aksine bütün halk kesimlerinde

büyük bir direniş uyandırdığını ifade etmektedir. Ona göre Ekber Şah’ın İslâm ile Hinduizmi birleştirme çabalarına karşı en büyük tepki Nakşibendîlerden gelmiş ve bu tarikat Hindistan’daki dinî ve siyasî gelişmelerde önemli

bir rol oynamıştır.”98

Aziz Ahmed’e göre İ. Rabbani’nin “İsbâtü’n-Nübüvve”sinin amacı, Mesihçi-Elfî hareketinin lideri Canpurlu Mehdî Seyyid Muhammed ile Ekber

Şah’ın peygamberlik derecesine yükseltilmesini tenkit ve Hz. Peygamber’in

“perdelenen prestijini yeniden sağlamaktı.” O, Hindu monizminin İslâm’a

yansımasına sebep olacak bir kanal olabileceği düşüncesiyle vahdet-i vücûd

doktrinini reddederek vahdet-i şuhûd görüşünü savunmuştur99. Ayrıca resmî

birtakım görevlere getirilen şahısların da aslında Ekber’i belki boş bırakmamak veya çevresinde bulunmak gibi bir hedef taşıdıkları da düşünülebilir.

“Müceddidiyye öncesi de Nakşbendiyye tarikatının bazı mensupları ile Ekber Şah arasında iyi ilişkiler kurulduğu görülmektedir100. Bu kişilerden biri

97 Reis, agm., s. 227-228.

98 Reis, agm., s. 220.

99 Reis, agm., s. 229.

100 Bu dönemlerde tâ önceden beri bölgede varlığını sürdüren çok sayıda sahîh ve gayr-i

156 M. Hanefi Palabıyık

Ubeydullah Ahrâr’ın (ö. 895/1490) torunlarından Hâce Abdüşşehîd’dir.

Abdüşşehid’in müridlerinden Sultan Hâce (Abdül’azîm) Nakşbendî (ö.

992/1584), Ekber Şah döneminde bir ara vakıflardan sorumlu bakan (sadr)

olarak görev yaptı. Hâce Ahrâr’ın torunu olan Şihâbeddîn Hâvend Mahmûd’un oğlu Hâce Mu’îneddîn Ahmed, Ekber Şah’ın hizmetinde bulundu.

Yine Hâce Ahrâr’ın torununun oğlu Hâce Muhammed Yahya (ö. 999/1591)

da, Ekber tarafından 986 (1578) senesinde hac kafilesinin başkanı olarak

tayin edildi. Bakî Billâh’ın (ö. 1012/1603) Delhi’deki tekkesinin masrafları

Ekber Şah’ın vezirlerinden Şeyh Ferîd Buhârî tarafından karşılanıyordu.”101

sahîh kabul edilebilecek dini akım ve tarikatlar bulunmaktaydı ki, bunlardan on sekiz tanesi

ismen sayılmaktadır. Bkz. Ahmed, Hindistan’da İslâm Kültürü Çalışmaları, s. 192-193; Nizami, age., s. 28-77.

101 Reis, agm., s. 231.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 157

Sonuç

Türk devlet geleneğinde görüldüğü gibi, “tanrıdan kut alan” ve böylece

cihanı yönetmeye talip olan bir hükümdar olarak Ekber Şah’ın başına geçtiği

devlet, diğer birçok Türk devletinde olduğu gibi, tebaasının büyük çoğunluğunun Türk olmadığı bir coğrafyada kurulmuştur. Aynı zamanda bu gayri

Türk tebaanın büyük çoğunluğu Müslüman da değildir. Müslüman fâtihlerle beraber bölgeyi ele geçirip orada kurulan devleti, bir Müslüman-Türk

devletine dönüştüren önceki hükümdar ve devletlerin tecrübelerini ve sıkıntılarını da gören Ekber Şah’ın, diğerlerinden farklı olarak, birtakım reformlara gittiğini görmekteyiz. Aslında başlangıçta dinî olmaktan çok tamamen

siyasî olduğu anlaşılan bu reformlar, sosyal nitelik de taşıdıkları için doğrudan dinle de ilgili olmuştur. Bu gidiş daha sonra gerek ulemanın direnci ve

gerekse halkta beklenen etkiyi yapabilmesi için dinî reformları da içermeye

başlamıştır.

Yapılan bu dinî reformlar, daha önce hiç benzeri görülmemiş bir şekilde Kur’ân ve Sünnet’in açık beyanlarına zıt ve muhalif olduğu için hem

tepki görmüş ve hem de başlangıçta çok yaygınlık kazanmamıştır. Fakat bu

reformlardan fazlasıyla istifade etmek durumundaki büyük çoğunluk olan

Hindu tebaa, bu durumu hızla ve geniş bir şekilde kendi lehine kullanmaya

ve gerektirdiği icraatlara başlayınca toplumda bir kaos ve düşünsel şaşkınlık

oluşmaya başlamıştır. Aslında icraat ve düşüncelerinden büyük bir idareci ve

merhametli bir devlet adamı olduğu anlaşılan Ekber Şah, doğrudan baskı

yapmamakla beraber, iktidarın araçlarını da kullandığı için, kısa zamanda

bu gayri İslamî dolayısıyla toplumun geleneksel yapısına ters fikirlerin toplumda yaygınlaşmasını sağlamıştır. Bu durum zaten her toplumda mevcut

olan cahil ve bilinçsiz halk üzerinde tesir göstermiş ve toplumda mevcut

olan İslamî geleneğin yozlaşmasına ve böylece ciddi bir yabancılaşmaya yol

açmıştır.

Ekber’in Müslüman olduğu ve dinini hiçbir zaman terk etmediği kesin

olmakla ve ayrıca İslâm ve Müslümanların yararı için gayretler gösterdiği

görülmekle beraber, reformlarının bölgede çok öncelerden beri devam eden

Müslüman-Hindu gerginliğini kısmen ve geçici olarak sona erdirmesi ve

kültürler arası alışverişi geliştirmesi açısından bazı faydalı sonuçlar doğurduğu söylenebilir. Ancak diğer yandan bunlar, büyük bir fikrî kargaşaya yol

açmış, Hindistan gibi her türlü inanç ve düşüncenin rağbet ve kabul gördüğü

bir ortamda, bilhassa toplumda eskiden beri yaşayan ve benimsenen tasavvuf

ve dergâhlarda, felsefî bir karaktere bürünen vahdet-i vücûd düşüncesinin

158 M. Hanefi Palabıyık

zihinleri bulandırmasına ve şeriattan kopmaların yaşanmasına yol açmıştır.

Böylece Müslümanlar daha baskın olan Hinduların tesirinde kalmaya ve

Hindulaşmaya başlamışlardır.

Ekber dönemiyle birlikte Cihangir (1605-1627), Dâver Bahş (1627-

1628), Şah Cihan (1628-1657), Murad Bahş (1657-1657), Şah Şücâ

(1657-1658) dönemlerinde yaklaşık 60-70 yıl süren bu fikrî kargaşa dönemi, bölgede halen bugün bile devam eden bir karşı fanatikliği ve radikalliği

doğurmuştur. Ayrıca bu durumdan en fazla tesirlenen tarikat çevrelerinden

de, bu fikirlerle mücadele eden İmam-ı Rabbanî ve taraftarları gibi birçok

mutasavvıf devreye girmiş, fikirleri ve eserleriyle hem idarecileri uyarmaya

hem de insanlara doğru yolu göstermeye çalışmışlardır. Bu durum belki o

zamana kadar çok yüzeysel olan ancak bundan sonra her yerde ve her zaman

görülebilecek olan tarikat-siyaset ilişkisini de doğurmuştur.

Günümüzde de muhtelif grupların çeşitli faaliyet ve kavramlar yoluyla

kimlik ve kişilik aşındırması, Ekber dönemindeki “biçim”le aynıdır ve büyük

bir yabancılaşmaya hızlı gidiştir.

Bugünkü şartlarda toplumsal dirilişimizi (ihya) gerçekleştirmek ve muasır medeniyet seviyesine çıkmak istiyorsak, kendi değer ve dinamiklerimizi

işletmek, onları modern bir dile dökerek sunmak ve icraatlarımıza yansıtarak

ileri gitmenin yollarını aramak durumundayız.

KAYNAKÇA

Ahmed, Aziz, Hindistan ve Pakistan’da Modernizm ve İslâm, (çev. Ahmet

Küskün), Yöneliş Yayınları, İstanbul 1990.

____, Hindistan’da İslâm Kültürü Çalışmaları, (çev. Latif Boyacı), İnsan

Yayınları, İstanbul 1995.

Allâmî, Ebu’l-Fadl, Aîn-î Ekberî I-III, Kalkuta 1867-1877, (İng. çev.

Henry Blochmann, Low Price Publication, Delhi 1989).

____, Akbernâme I-III, Kalkuta 1873-1887; (İng. çev. Henry Beveridge,

Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1897-1921).

Balı, Şafak, Çokkültürlülük ve Sosyal Adalet: “Öteki” İle Barış İçinde Birlikte Yaşamak, Çizgi Yayınları, Konya 2001.

Bayur, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi I-III, (2. baskı), Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara 1987.

Bayur, Y. Hikmet, “16’ıncı Asırda Dinî ve Sosyal Bir İnkılâp Teşebbüsü:

Ekber Gurkan 1556-1605”, Belleten, (1938), II/5-6, s. 133-182.

____, “Evrengzip Âlemgir ve Dinî Siyasası Üzerinde Bir İnceleme”

Belleten, (1945), IX/33, s. 1-62.

Bedâyûnî, Abdülkadir, Müntehabü’t-Tevarih I-II, (Nşr. Ahmad Ali vd.),

Calcutta 1864-1869.

Bıyıktay, Halis, Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu,

Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. bs., Ankara 1989.

Bilgin, İbrahim Edhem, Devrimci Sûfi Hareketleri ve İmam-ı Rabbanî,

Kültür Basın Yayın Birliği Yayınları, İstanbul 1989.

Bozkale, Lütfi, “Dinî Çoğulculuk Üzerine”, Diyanet İlmî Dergi, 2014, C

L, S. 3, s. 43-62.

Canan, İbrahim, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi I-XVI, Akçağ Yayınları,

Ankara 1988.

Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, 6. baskı, İstanbul 2005.

Choudhury, Makhan Lal Roy, The Din-i Ilahi or The Religion of Akbar,

160 M. Hanefi Palabıyık

Oriental Books Reprint, India 1997.

Cihângîr, Nureddin Muhammed, Cihângîrnâme: Tüzük-i Cihângîrî,

(Nşr. Muhammed Hâşim), Bünyad-ı Ferheng-i İran, Tahran 1359/1980.

Demir, Tülay, “Dinî Çoğulculuk”, Liberal Düşünce, 2013, XVIII/71, s.

41-64.

Doğrul, Ömer Rıza, Ekber Bir Türk Dahisi, İstanbul 1944.

Ensari, Abdülhak, Şeriat ve Tasavvuf: İmam-ı Rabbanî Şeyh Ahmed Serhendî’nin Anlayışı ve Mücadelesi, (çev. Yusuf Yazar), Rehber Yayınları, Ankara

1991.

Ghodratollahi, Ehsan, “Akbar, The Doktrine of Solh-i Koll and Hindu-Muslim Relations”, Journal of Religious Thought: A Quarterly of Shiraz

University, (Winter 2007), No. 21, s. 3-24.

İmâm-ı Rabbânî, Ahmed-i Fârûkî Serhendî, Mektûbât Tercemesi, (çev.

Hüseyn Hilmi Işık), 5. baskı, Hakikat Yayınları, İstanbul 2008.

Konukçu, Enver, “Hindistan’daki Türk Devletleri”, Doğuştan Günümüze

Büyük İslam Tarihi I-XV, ed. H. Dursun Yıldız, Çağ Yayınları, İstanbul 1989.

____, “Babürlüler, Hindistan’daki Temürlüler”, Türkler, Ankara 1991,

s. VIII,744-760.

____, “Ebü’l-Fazl el-Allâmî”, DİA, İstanbul 1989, s. II,313-314.

____, “Babürlüler”, DİA, İstanbul 1991, s. 400-404.

____, “Ekber”, DİA, İstanbul 1994, s. 542-544.

Kureşî, İ. H., “Moğollar’ın Hakimiyeti Altında Hindistan Moğol İmparatorları”, (çev. Kasım Turhan), İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hikmet

Yayınları, İstanbul 1989.

Malleson, G. B., Emperor Akbar, Asian Publication Services, New Delhi

1978.

Marshall, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, (çev. Osman Akınhay-Derya Kömürcü), Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 1996.

Nedvî, Ebu’l Hasan Ali, Müceddid-i Elfisânî İmam-ı Rabbânî, (çev. Yusuf Karaca), Kayıhan Yayınları, İstanbul 2005.

Nizami, Khaliq Ahmad, Akbar and Religion, Delhi 2009.

Ekber Şah’ın (1556-1605) Reformları ve Yabancılaşma 161

Reis, Bedriye, “XVI-XVII. Yüzyıllarda Din-i İlahî Tartışmaları ve

İmam-ı Rabbanî”, Tasavvuf, S. 16, (2006), s. 211-234.

Rizvi, Saiyid Athar Abbas, Religious and Intellectual History of the Muslims in Akbar’s Reign with Special Reference to Abu’l Fazl: (1556-1605), Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., New Delhi 1975.

Rizvi, Saiyid Athar Abbas, Muslim Revivalist Movements in Northern

India in Sixteen and Seventeenth Centuries, (3. baskı), New Delhi 1993.

Sağıroğlu, Ekrem, İmâm-ı Rabbânî (Hayatı-Cihadı-Görüşleri), Seha Yayınları, İstanbul 1988.

Schimmel, Annemarie, İslam’ın Mistik Boyutları, (çev. Ergun Kocabıyık), Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001.

T. H. “Ekber”, İA, İstanbul 1988, s. 210-216.

Titus, Murray T., The Religious Quest of India-Indian Islam, (2. baskı)

New Delhi 1979.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle

18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası

Ahmet AYDIN*

Giriş

İslam dünyası için siyasî, iktisâdî, ilmî çöküş ve bir kriz dönemi olarak görülen 18. yüzyılda İslam coğrafyasının farklı bölgelerinde ortaya çıkan ihyâ/tecdîd hareketlerinden birini Hint alt kıtasında Şah Veliyyullah

ed-Dihlevî (ö. 1762) temsil eder. Bâbürlü Devleti’nin zirve dönemi kabul

edilen Evrengzîb Âlemgîr’in (1658-1707) iktidarının son yıllarında dünyaya

gelen Şah Veliyyullah, devletin çöküş dönemine şahitlik eden bir isimdir.

Geliştirdiği ihyâ projesi bağlamında Şah Veliyyullah, İslam medeniyeti içerisinde gelişen temelde fıkıh, hadis, kelâm ve tasavvuf gibi ilmî disiplinler

etrafında dönemin toplumsal, ilmî, siyasî, ahlâkî ve ekonomik sorunlarını

tartışmıştır. Bu araştırma onun gözünden 18. yüzyıl İslam dünyasının nasıl

göründüğünü tespit eden bir mikro tarih çalışması yapmayı hedeflemektedir. Zira 18. yüzyıl Hindistan’ını siyasî tarih dışında müstakil olarak ele

alan gerek düşünce, ilim ve kültür tarihine gerekse iktisâdi ve ekonomik

gelişmelere yönelik az sayıda çalışmaya ulaşılabilmektedir. İslam tarihinin

hemen hemen tüm dönemleri için geçerli olan bu durum tarihin herhangi bir noktasına yönelik bir incelemenin sadece siyasî tarih perspektifinden

ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Bir şahsın hayatını, bir kurumun ve müessesenin gelişimini yahut da Müslüman bir devletin tarihini ele alan çok

sayıda akademik çalışmada ilgili meseleler ve gelişmeler sadece siyasî tarih

açısından incelenmektedir. Oysaki söz konusu çalışma sahalarını sadece

siyasî tarihteki olay ve gelişmelere indirgemek ve bunlar ile izah etmek, ilgili

*

Doç. Dr., Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, [email protected].

ORCID: 0000-0002-0943-8813 DOI: 10.37879/9789751751003.2022.8

Ahmet Aydın 164

durumu ortaya çıkaran dinî, kültürel, iktisâdî vb. çok sayıda etkenin gözardı

edilmesine neden olmakta ve hatalı birtakım tespitlerin ortaya çıkmasına

sebebiyet vermektedir. Bu çalışma 18. yüzyıl Hindistan’ını ve Bâbürlü Devleti’nin çöküş sürecini arz edilen sebeplerden ötürü siyasî tarih çerçevesinde

değil de bu dönemde yaşamış ve sonrası üzerinde büyük etkiler yaratmış

bir âlimin tespitleri bağlamında incelemeyi hedeflemektedir. Şah Veliyyullah’ın erken dönem eserlerinden biri olan Hüccetullahi’l-bâliğa’sı başta olmak

üzere kitapları ve mektuplarında, yaşadığı dönemde kendisini çevreleyen

şartlara temas eden ifadelerinden onun 18. yüzyıl Hint-İslam dünyası tasavvuru ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır. Şah Veliyyullah İslam toplumunun

çöküşüne nelerin zemin hazırladığına dair birtakım tespitler yapmaktadır.

Bu tespitler doğrudan, Türkler tarafından idare edilen Bâbürlü Devleti’nin

siyasî kurumlarına, geliştirdikleri müesseselere ve bu bölgede birlikte yaşayan

Hint-Türk İslam toplumuna yöneliktir. Şah Veliyyullah’ın tenkitleri, toplumun sadece bazı kesimlerine yönelik olmayıp, neredeyse hiçbir sınıfı dışarıda bırakmayacak derecede kapsamlıdır. Yaptığı eleştiri İslam medeniyetini

ayakta tutan tüm yapılara yöneliktir, sadece bir yahut birkaç alanla sınırlı

kalmamıştır. Bir bozulma olarak algıladığı tüm hususları düzeltmeye yönelik

çözüm arayışı, onun bir ihyâ projesi bulunduğunu göstermektedir. Tebliğde

Şah Veliyyullah’ın geliştirdiği çözüm önerileri inceleme konusu edilecektir.

Şah Veliyyullah Dihlevî: Hayatı ve Eğitimi

Tam adı Kutbuddîn Ahmed Veliyyullah b. Abdirrahîm b. Vecihuddîn

Ömerî Dihlevî1

olan Şah Veliyyullah, 1703’te2

, Bâbürlü Devleti’nin başkenti

olan Delhi yakınlarındaki Pühlet köyünde dünyaya gelmiştir3

. Döneminin

önde gelen Nakşibendî şeyhlerinden ve fakihlerinden biri olan babası Şeyh

Abdürrahîm (ö. 1131/1719), Bâbürlü hükümdarı Evrengzîb Âlemgîr (1658-

1707) döneminde el-Fetâva’l-ÂIemgîriyye’yi hazırlayan isimler arasındadır4

.

1 Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmi ve’n-nevâzır, Dâru İbn Hazm,

Beyrut 1999, C II, s. 858.

2 Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, “el-Cüz’ü’l-latîf fî tercemeti’l-abdi’z-za‘îf ”, Şah Veliyyullah key

siyâsî mektubât içerisinde, trc. Halîk Ahmed Nizâmî, İdâre-i İslâmiyât, Lahor 1978, s. 191-

192; Muhammed İkram, Rûd-i Kevser, 3. bs., İdâre-i Sekâfet-i İslâmiyye, Lahor 1992, s. 534.

3 Hasenî, age., s. 858; Muhammed Beşîr es-Siyalkûtî, el-İmâmü’l-Müceddid el-Muhaddis eşŞâh Veliyyullah ed-Dihlevî Hayâtuhu ve Da‘vetuhu, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1999, s. 25; G. N.

Jalbani, Life of Shah Waliyullah, Idarah-i Adabiyat-i Delli, 1980, s. 5.

4 İkram, age., s. 536; A. Ditta Muztar, Shah Wali Allah A Saint-Scholar of Muslim India, National Commission on Historical and Cultural Research, Islamabad 1979, s. 27-35; Siyalkûtî,

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 165

Şeyh Abdürrahîm’in eğitimi için özel bir çaba gösterdiği5

Şah Veliyyullah,

beş yaşında (1708) ilk hocası olan babasının Delhi’nin Kotla Fîruz Şah bölgesinde kurduğu Rahimiyye Medresesi’nde ders almaya başlamıştır6

. İyi bir

eğitim aldığı görülen Şah Veliyyullah7

medreseden mezun olduktan sonra

eğitimini tamamlamak üzere Hicâz’a gitmeye karar vermiş ve 1143/17308

yılında bu amaçla Delhi’den yola çıkmıştır9

. Hicâz’daki ilmî çalışmalarında

onun hadis sahasında yoğunlaştığı görülür. Bu sahadaki birikiminin büyük

kısmını buradaki çalışmaları neticesinde elde etmiştir10. Şah Veliyyullah’ın

Hicâz’da dahil olduğu ilim çevresi son otuz yılda Batılı araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Zira 18. yüzyılda İslam dünyasının farklı bölgelerinde birbirinden habersiz olarak ortaya çıkan ihyâ hareketlerinin bu çevrede gelişen

ilmî faaliyetin bir neticesi olduğu savunulmaktadır11.

1733 yılında Hicâz’dan Delhi’ye dönen Şah Veliyyullah, vefât edinceye

kadar bu şehirden bir daha ayrılmamıştır. Yaklaşık iki yıl süren hac yolculuğu

istisna edilirse onun tüm ilmî hayatının Rahimiyye Medresesi’nde sürdüğü

söylenebilir. Eserlerinin büyük bir kısmını da bu süreçte kaleme almıştır12.

age., s. 21-23; Hasenî, age., s. 747.

5 Jalbani, age., s. 5.

6 Şah Veliyyullah, el-Cüz’ü’l-latîf, s. 193.

7 Şah Veliyyullah, el-Cüz’ü’l-latîf, s. 193-196; a.mlf., İthâfü’n-nebîh fimâ yehtâcu ileyhi’lmuhaddisu ve’l-fakîh, el-Mektebetü’s-Selefiyye, Lahor 1969, s. 128-129; Hasenî, age., s. 858;

Ebû’l-Hasen Ali el-Hüseynî en-Nedvî, el-İmâmü’d-Dihlevî, Dâru’l-Kalem, Kuveyt 1985, s.

84. Geniş bilgi için bkz. Ahmet Aydın, Şah Veliyyullah ed-Dihlevî ve Dihlevîlik, Doktora Tezi,

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, s. 23-25.

8 Bu yolculuğun 1144/1732’de yapıldığını söyleyenler olsa da Şah Veliyyullah’ın biyografisinde verdiği tarihi esas almak isâbetli olacaktır. Hasenî, age., s. 827.

9 Şah Veliyyullah, el-Cüz’ü’l-latîf, s. 198.

10 Aydın, age., s. 46.

11 Örneğin bkz. Azyumardi Azra, “Networks of the Ulama in the Seventeenth Century

Haramayn”, The Origins of Islamic Reformism in Southeast Asia içerisinde, Allen Unwin and

University of Hawai’i Press, Honululu 2004, s. 8-31; a.mlf., “Reformism in the Networks”,

The Origins of Islamic Reformism in Southeast Asia içerisinde, Allen Unwin and University of

Hawai’i Press, Honululu 2004, s. 32-51. Sözü edilen çevrenin mahiyeti ve bu konudaki tezler

hakkında geniş bilgi için bkz. Aydın, age., s. 47-57.

12 Aydın, age., s. 58-59.

Ahmet Aydın 166

Şah Veliyyullah’ın gerek babası13 gerekse hocaları14 ve yakın arkadaşları ile olan ilmî irtibatlarına bakılacak olursa onun İmâm-ı Rabbânî’ye dayanan Nakşibendî-Müceddidî tarikatına bağlı bir çevre içerisinde yetiştiği

söylenebilir. Dinî uygulamaların aslından uzaklaşan ve bozulan yönlerinin

ihyâ edilmesini hedefleyen İmâm-ı Rabbânî’nin bidat görerek tenkit ettiği

uygulamalar15 ile Şah Veliyyullah’ın tenkitleri arasında büyük benzerlikler

mevcuttur16. İmâm-ı Rabbânî ve takipçilerinin bilhassa tasavvuf sahasındaki

faaliyetleri göz önünde bulundurulduğunda, Şah Veliyyullah’ın “tecdîd/ihyâ”

kavramına vurgu yapılan bir dönemde yetiştiği söylenebilir. İmâm-ı Rabbânî

ile Şah Veliyyullah arasındaki ilişkiyi tartışan Fazlurrahman, Aziz Ahmed,

Nedvî, Muhammed Ömer ve Arthur F. Buehler gibi isimler Şah Veliyyullah’ın faaliyetlerini onun başlattığı ıslah ve tecdîd çizgisinin devamı ve bir

meyvesi olarak değerlendirmişlerdir17. Sajida S. Alvi, Şah Veliyyullah’ın

İmâm-ı Rabbânî’den sonra Hint alt kıtasında müceddid rolünü üstlendiğini, sadece onun değil aynı zamanda Abdülhakîm Siyalkûtî ve Abdülhak

Dihlevî’nin de ilmî mirasını devraldığını söyleyerek Hint alt kıtasında bir

tecdîd geleneğinden bahsetmektedir. Bu gelenek onun âilesi ve öğrencilerinden bazı isimler tarafından devam ettirilmiştir18. Şah Veliyyullah, kendisinin

on sekizinci yüzyılın müceddidi olduğunu açıkça dile getirmiş19 ve bu iddiası

çerçevesinde bir tecdid projesi hazırlamıştır.

13 İkram, age., s. 538-539.

14 Mahmood Ahmad Ghazi, Islamic Renaissance in South Asia 1707-1867: The Role of Shah

Wali Allah and His Successors, International Islamic University, Islamabad 2002, s. 221.

15 Necdet Tosun, İmâm-ı Rabbânî, Kaynak Yayınları, İzmir 2007, s. 128-130.

16 Aziz Ahmed, Şah Veliyyullah’ı İmâm-ı Rabbânî’nin yolundan giden ve onun ıslah düşüncesini tamamlayan bir kişi olarak görmektedir. Aziz Ahmed, Hindistan’da İslam Kültürü

Çalışmaları, çev. Latif Boyacı, İnsan Yayınları, İstanbul 1995, s. 286.

17 Fazlurrahman, “İslam’da Canlandırma ve Reform Hareketleri”, çev. Adil Çiftçi, İslâmî

Yenilenme Makaleler III içerisinde, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2002, s. 41; Aziz Ahmed,

Şah Veliyyullah Dehlevî’nin Dînî ve Siyâsî Görüşleri, çev. Kadir Özköse, İslâmî Araştırmalar

Dergisi, 14/3-4 (2001), s. 536; Nedvî, age., s. 332; Mohammad Umar, Islam in Northern India

During The Eighteenth Century, Munshiram Manoharlal Publishers, New Delhi 1993, s. 12;

Arthur F. Buehler, “Nakşbendiyye-Müceddidiyye ve Hindistan’da Yayılışı”, çev. Halil İbrahim

Şimşek, Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, II/3 (2003), s. 158. Necdet Tosun da Şah Veliyyullah’ın İmâm-ı Rabbânî’nin tesirinde kaldığını savunmaktadır, age. s. 138.

18 Sajida S. Alvi, “The Mujaddid And Tajdid Traditions in The Indian Subcontinent: An

Historical Overview”, Journal of Turkish Studies, S. 18 (1994), s. 1, 7.

19 Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, Akademiyyetü’ş-Şah Veliyyullah,

Haydarabad-Sind, ts., C I, s. 5.4; C II, s. 160.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 167

Şah Veliyyullah, 20 Ağustos 1762’de (29 Muharrem 1176) Delhi’de 62

yaşında vefât etmiştir20. Onun ihya/tecdîd düşüncesinin sonrası üzerinde derin etkileri olmuştur. Hint alt kıtasında bugün de varlığını sürdüren Diyobend, Birelvî ve Ehl-i Hadis gibi ekoller kendilerini Şah Veliyyullah’a izafe

etmekte ve fikrî temellerini ona dayandırmaktadır. Onun etkisi Veliyyullahîlik21, Veliyyullâhî22/Veliyyullah Ekolü23, Waliullahi Movement24/Veliyyullahî

Hareketi25, Shah Wali Allah’s Movement26, The Wali Allahi Movement27 ve

Shah Wali-Allah’s School28 gibi farklı kavramlar ile ifade edilmiştir29.

Şah Veliyyullah’ın 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyasına Dair Tenkit ve

Değerlendirmeleri

Şah Veliyyullah, Bâbürlü Devleti’nin çöküş dönemine tanıklık etmiş bir

isimdir. Devletin başkenti olan Delhi onun yaşadığı dönemde birçok kez

istila tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Yaşanan bu buhran döneminin Şah

Veliyyullah’ın ilmî çalışmalarını etkilediği anlaşılmaktadır. Kıyametin kopmasına üç-dört yüzyıllık bir sürenin kaldığını, Mehdî’nin gelişinin ve Hz.

İsa’nın yeryüzüne inmesinin (nüzul-i İsâ) yaklaştığını düşünmesi30 onun biz20 Nedvî, age., s. 101, 103; Siyalkûtî, age., s. 25; El-Hasenî, age., s. 867; İkram, age., s. 551.

21 Hasenî, age.,s. 808.

22 Abdülhamit Birışık, Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İnsan Yayınları, İstanbul

2001, s. 52, 108, 132.

23 Fazlurrahman, İslam ve Çağdaşlık, çev. Alparslan Açıkgenç, M. Hayri Kırbaşoğlu, Ankara

Okulu Yayınları, Ankara 1996, s. 113-114; Durmuş Bulgur, 1850-1900 Yılları Arası Hint

Yarımadası’ndaki İslami Fikir Akımları, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, 1999, s. 26; Aziz Ahmed, age., s. 31, 36, 130.

24 Muztar, age., s. 123.

25 Aziz Ahmed, Hindistan’da İslam Kültürü Çalışmaları, s. 293-302; a.mlf., Hindistan ve Pakistan’da Modernizm ve İslam, s. 36, 129-130.

26 Ghazi, age., s. 91.

27 Shafi Ali Khan, “Nationalist Ulama’s Interpretation of Shah Wali Allah’s Thought and

Movement”, Journal of the Pakistan Historical Society, XXXVII/III (1989), s. 209.

28 Saiyid Athar Abbas Rizvi, Shah Abd al-Aziz: Puritanism, Sectarian, Polemics and Jihad,

Ma’rifat Publishing House, Canberra 1982, s. 542; S. M. Ikram, History of Muslim Civilization in India and Pakistan [93-1273/711-1856], Institute of Islamic Culture, Lahor 1989, s.

382; Daniel W. Brown, Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought, Cambridge University, Cambridge 1996, s. 27.

29 Geniş bilgi için bkz. Aydın, age., s. 371-390.

30 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 203. Şah Veliyyullah İzâletü’l-Hafa’sında

ilgili rivâyetlere daha kapsamlı olarak yer verir. Bkz. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, er-Râidü’l-u-

Ahmet Aydın 168

zat maruz kaldığı yahut da haberdar olduğu sıkıntıların31 onun üzerindeki

tesiri olarak görülebilir. Şah Veliyyullah, kıyametin arifesi olarak gördüğü 18.

yüzyılı bir kaos (herc ü merc) dönemi olarak tasvir eder. Ona göre bu dönem

insanların zevklerinin peşinde koşması sebebiyle zuhûr etmiştir32.

Bâbürlü Devleti’nin zirve dönemi kabul edilen Evrengzîb Âlemgîr’in

(1658-1707)33 ölümüyle uzun süren taht kavgalarının yaşandığı bu dönemde

iç isyanlar34, ayaklanma ve baskınlarla başlayan ve giderek hızlanan yıkılma

süreci, Hint alt kıtasında gücünü arttıran İngilizler’e ait Doğu Hindistan

Şirketi’nin 1857’de yönetimi devralması ile son bulmuştur35. Şah Veliyyullah,

ülkenin başkenti olan Delhi’yi de etkileyen iç çatışmalara şahit olmuştur.

Hicâz yolculuğundan döndükten yaklaşık dört yıl sonra 9 Nisan 1737’de

yaşadığı Delhi şehri saldırıya uğramıştır Üç günlük muhasaranın ardından,

sulh tesis edildiyse de ileriki süreçte Delhi civarındaki yağmaların sürdüğü bilinmektedir. Şah Veliyyullah’ın Delhi’de karşılaştığı belki de en büyük

siyasî kriz 1739’da Afgan hükümdarı Nâdir Şah’ın burayı ele geçirmesidir.

İşgal sürecinde çok sayıda insanın öldürüldüğü ve şehrin yağmalandığı ifade

edilmektedir36. Nâdir Şah’ın istilası sebebiyle Şah Veliyyullah’ın verdiği eğitimin kesintiye uğradığı, onun bu süreçte evini farklı yerlere taşımak zorunda

kaldığı görülür.37 Söz konusu istila Delhi’deki ilmî faaliyeti zayıflatmış ve bu

süreçte çok sayıda hoca ve talebe öldürülmüştür38. Şah Veliyyullah’ın hayatıkalâ ilâ fehmi esrâri hilâfeti’l-hulefâ, çev. Mustafa Muhyiddin el-Hüdevî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009, C I, s. 273-284.

31 Hicâz yolculuğu sırasında uğradığı Rajputana’da Şah Veliyyullah müslümanların sıkıntılı

durumuna bizzat şahitlik etmiştir Ghazi, age., s. 95.

32 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 203.

33 Jadunath Sarkar, A Short History of Aurangzib, Orient Longman, Calcutta 1979, s. 370.

34 Bkz. Stewart Gordon, The New Cambridge History of India: The Marathas 1600-1818,

Cambridge University, Cambridge 1993, s. 103-131.

35 Dönemin siyasî tarihi hakkında geniş bilgi için bkz. Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi,

Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1947, C II, s. 319-327, 333-413; John F. Richards, The

New Cambridge History of India: The Mughal Empire, Cambridge University Press, Cambridge

1995, C I, s. 253-281; H. G. Keene, History of India, 2. bs., Low Price Publications, Delhi

1994, s. 141-179.

36 Saiyid Athar Abbas Rizvi, Shah Wali-Allah and His Times, Ma’rifat Publishing House,

Canberra 1980, s. 141-145, 158; Keene, age., s. 146-147.

37 Nedvî, age., s. 226-227.

38 Mohammad Umar, Islam in Northern India During The Eighteenth Century, Munshiram

Manoharlal Publishers, New Delhi 1993, s. 262.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 169

nın son on yılı içerisinde (II. Âlemgîr dönemi) Delhi’deki yaşam şartları giderek bozulmuş ve halkın durumu kötüleşmiştir39. Delhi şehri, onun vefâtına

yakın (1761) Afgan hükümdarı Ahmed Şah Dürrânî tarafından bir kez daha

ele geçirilecek ve yağmalanacaktır40.

İngilizler’in Hint alt kıtasındaki varlığı Şah Veliyyullah’ın yaşadığı

dönemde bölgede siyasî bir güç ve bir tehlike unsuru olacak düzeye henüz

erişmemiştir. Ancak İngilizler 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgede

hızlı bir yayılma göstermişlerdir41. Şah Veliyyullah’ın hayatının son yıllarında

onların bölgede siyasî ve ekonomik bir güç olarak kendilerini göstermeye

başladıkları anlaşılmaktadır. Şah Veliyyullah bu dönemde yaşanan isyanları ve Şiî-Sünnî çatışmasını bir iç tehdit olarak görmektedir42. İngilizler’in

bölgedeki faaliyetleri Şah Veliyyullah’ın tenkit konusu ettiği bir mevzu olmamıştır. Bu duruma dikkati çeken Mevdûdî, yaşadığı dönemde Bengal’i

işgal eden İngilizler’in kazandıkları bu başarı üzerinde düşünmemek ve bu

duruma kayıtsız kalmakla Şah Veliyyullah’ı eleştirmektedir43.

Şah Veliyyullah’ın 18. yüzyılda Hint alt kıtasında iki tür tehlike ile karşı

karşıya bulunduğu söylenebilir. Birincisi yukarıda arz edildiği üzere Bâbürlü Devleti’nin giderek siyasî gücünü ve hâkimiyetini kaybetmesidir. İkincisi müslümanların toplumsal uygulamaları ve ahlâkî temâyülleri cihetinden

İslamî temellerden uzaklaşmasıdır. Başta Hindûlar olmak üzere bölgedeki

diğer din mensuplarının kültür ve medeniyeti, ülkenin idarecisi olmakla birlikte tarihin her döneminde azınlık durumunda kalan müslümanları tesiri

altına almıştır. Bilhassa tasavvuf sahasında görülen bu tesir karşında müslümanlar çözüm arayışına girmişlerdir44. Ekber Şah döneminde (1556-1605)

onun desteği ile İslam’ın da içerisine dâhil edildiği farklı dinlerden yapılan

39 Rizvi bu dönemde yaşamış insanların ifadelerinden iktibasta bulunarak yaşanan durumu

tasvir eder. Bkz. Rizvi, age., s. 179-181.

40 Rizvi, age., s. 307; Gordon, age., s. 125-127.

41 Rudolph Peters, İslam ve Sömürgecilik, çev. Süleyman Gündüz, Nehir Yayınları, İstanbul

1989, s. 86; Hammaad E. Subhani, “Locating Shah Wali Allah in Islamic Political Thought”,

Hamdard Islamicus, XXX/1 (2007), s. 19; Durmuş Bulgur, “Ticaretten Sömürgeciliğe XIX.

Yüzyılda Hindistan ve İngiliz Hâkimiyeti”, Dîvân Dergisi, S. 17 (2004), s. 63-66.

42 Khan, agm., s. 209-211, 216, 220-221, 224.

43 Mevdûdî, İslâm’da İhya Hareketleri, çev. A. Ali Genç, Pınar Yayınları, İstanbul 1986, s. 133.

Ayrıca bkz. M. Sait Özervarlı, “Şah Veliyyullah”, DİA, XXXVIII, s. 265.

44 Ghazi, age., s. 1-2, 8, 120-121; Aziz Ahmed, “Şah Veliyyullah Dehlevî’nin Dînî ve Siyâsî

Görüşleri”, s. 540.

Ahmet Aydın 170

bir seçme ile oluşturulan Din-i İlâhî anlayışının ortaya çıkışı Hinduizm’in

tesirinin önemli göstergelerinden biridir. İslam dini Hindistan’daki dinleri

etkilemekle birlikte, bu dinlerin bir takım etkileri ile de karşı karşıya kalmıştır45. Yine bu dönemde farklı dinlere karşı müslüman idarecilerin ılımlı

bir siyaset izlenmesi dinler arasındaki etkileşim için müsait bir zemin sağlamıştır46. İslam’ı benimseyen Hindûların mevcut âdet ve uygulamalarını bütünüyle terk etmemeleri, bir takım unsurların zamanla İslam’a karışmasına

neden olmuştur. Öyle ki doğum, ölüm, evlilik vb. konularda müslümanlar ile

Hindûlar arasında bir takım ortak anlayış ve geleneklerin şekillendiği görülmektedir. Bu süreçte inanç, ibâdet ve muâmelata dair konularda dine, gayr-ı

İslâmî unsurların ve uygulamaların girdiği belirtilmektedir. Yukarıda dile

getirildiği üzere İmâm-ı Rabbânî’nin ilmî faaliyetinin önemli bir kısmını bu

anlayış ile mücadele etmek oluşturmaktadır47. Hindû âdet ve geleneklerinin

müslümanlar tarafından benimsenmesi Şah Veliyyullah tarafından da tenkit

edilmiştir. Şah Veliyyullah’ın yaşadığı döneme yönelik kanaatlerini, tenkit

ettiği çevreler ve bu tenkitlerin içeriklerini esas alarak şu başlıklar altında

toplamak mümkündür:

İdareciler ve Devlet Siyasası

Hayatı boyunca hiçbir resmî görevde bulunmayan Şah Veliyyullah, babasının yaptığı gibi48 medresesinin giderlerini yapılan yardımlarla temin etmiştir49. Fiilî olarak idari bir görevde bulunmamakla birlikte Bâbürlü Devleti’ni yıkılmaya götüren nedenler üzerinde fikrî mesâi harcamanın onun ihyâ

düşüncesinin karakteristiklerinden biri olduğu söylenebilir50. Şah Veliyyul45 Bkz. Gail Minault Graham, “Akbar and Aurangzeb Syncretism and Separatism in Mughal India A Re-Examination”, The Muslim World, LIX/2 (1969), s. 107-109, 118-119.

46 Yohanan Friedmann, “Islamic Thought in Relation to the Indian Context”, Richard M.

Eaton’un India’s Islamic Traditions’u içerisinde, Oxford University Press, Oxford 2008, s. 55-

58; Ghazi, age., s. 36.

47 Umar, age., s. 306-432; Aziz Ahmed, Hindistan’da İslam Kültürü Çalışmaları, s. 118-121;

Azmi Özcan, “Müslüman Toplumlarda Birlikte Yaşam Tecrübeleri Bâbürlü-Hind Modeli”,

İslâm ve Demokrasi Kutlu Doğum Sempozyumu, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Ankara 1999,

s. 99; a.mlf., “Hindistan’da 19. Yüzyıl İslam Modernizmi ve Seyyid Ahmed Han”, İslâmiyât, 7:

4 (2004), s. 197-198; Graham, agm., s. 120.

48 A. Ghaffar Khan, Shah Wali Allah: An Analysis of His Metaphysical Thought, Doktora Tezi,

Temple Universtiy, 1986, s. 39.

49 Aydın, age., s. 60-63.

50 Rizvi, age., s. 295; Ghazi, age., s. xx.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 171

lah, devlet yöneticilerini dünya zevklerine düşkün olmaları sebebiyle tenkit

etmektedir51. Acem ve Rum hükümdarlarının bu konuda birbirleri ile yarıştıklarını söyleyen Şah Veliyyullah, onların refah ve sefahat içerisinde yüzyıllardır süren yaşamlarını tasvir etmekte ve kendi ülkesindeki hükümdarların

onları aratmadığını belirtmektedir. Şah Veliyyullah’a göre onlar gibi yaşama

düşüncesi zengin, fakir her insanın kalbini saran bir hastalık haline gelmiştir.

Bunu sağlamak için gerek duyulan tüm unsurlar artık aslî ihtiyaçlar olarak

mütalaa edilir olmuştur. Büyük miktarlarda harcama yapılarak sağlanabilecek bu hayat biçimini temin için, çiftçi ve tüccarlara konan vergilerin kat kat

arttırılması gerekmiştir. Vergilerini ödemeyenlere ise eziyet edilmektedir. Bu

süreç zenginlere istedikleri hayatı yaşamaları için hizmet edecek bir sınıfın

doğuşunu hazırlamıştır. Söz konusu bu sınıf aslî geçim vasıtaları ile uğraşmak yerine zenginlerin isteklerini yerine getirerek kazanç elde etmektedir52.

Şah Veliyyullah devletin yıkılma sürecine girmesini iki temel sebebe

bağlamıştır. Birincisi beytülmâlden aldıkları ile geçinmeyi âdet haline getiren bir kesimin devlet bütçesini daraltmasıdır. Askerler, ilim adamları, dilenciler ve yöneticilerin kendilerine hediye vermeyi alışkanlık haline getirdikleri

zâhidler ve şairler söz konusu kesimi oluşturmaktadır. Bunların gâyesi bir

fayda sağlamaksızın kazanç elde etmektir. Sözü edilen insanların sayıları gün

geçtikçe artmakta ve bu durum halkın huzurunu bozmaktadır. İkinci sebep

çiftçiler, tâcirler ve zanaatkârlar üzerine ağır vergiler konulmasıdır. Bu hususta onların zorlanması zamanla güç yetiremeyecekleri bir boyuta ulaşır ve

bu sınıfların yok olmasına sebep olur. Öte yandan bu durum güçlü kimselerin vergi kaçırmasına ve isyan etmelerine yol açar. Ona göre şehir hayatı,

vergilerin az konulması ve gerektiği kadar güvenliğin temin edilmesi ile düzelir53. Şah Veliyyullah devletin yıkılmasına sebebiyet vereceğini söylediği bu

iki sebebin yaşadığı dönemde varolduğunu düşünmektedir54.

Şehirlerin önde gelen insanlarının süs eşyalarına, kıyâfetlere, binalara,

zorunlu sayılacakların dışındaki mallara aşırı düşkün hale gelmesi Şah Veliyyullah’a göre ülkeyi yıkıma götüren bir diğer sebeptir. Bu arzularını yerine getirmek üzere bazı kimseler câriyelerine şarkı söylemeyi ve raks etmeyi

öğretmekte, bazısı renkli elbiseler diktirmekte ve onlara acayip hayvan, ağaç

51 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 285.

52 Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, Huccetullahi’l-bâliğa, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk 2010, C I, s.

353-354.

53 Şah Veliyyullah, Huccetullahi’l-bâliğa, C I, s. 164.

54 Şah Veliyyullah, Huccetullahi’l-bâliğa, C I, s. 353-355.

Ahmet Aydın 172

resimleri vb. şeyler tasvir ettirmekte, bazıları ise yüksek yapılar inşâ ettirerek

onları süslemektedir. Ülkede büyük bir insan grubunun bu işlerle ilgilenmesi

halinde Şah Veliyyullah ziraat ve ticâretin ihmal edileceğini belirtir. Ona

göre ileri gelen insanların mallarını bu tür işlere sarf etmesi yüzünden şehrin

faydasına olan hizmetler geri kalır. Bunun neticesinde ziraat, ticâret ve zanaât gibi zaruri geçim vasıtaları ile uğraşanlar sıkıntıya düşerler ve ödemeleri

gereken vergiler artar55. Dönemindeki yöneticilerin yemek, kadın ve elbiselere olan düşkünlükleri Şah Veliyyullah’ın et-Tefhimât adlı eserinde de tenkit

konusu olmuştur56. Şah Veliyyullah idârecilerin, adâletin yaşayan örnekleri

olması gerektiğini vurgulamakta ve o günkü yönetim anlayışının tezâhürü

olarak yalnızca güçsüzlere müdahale edilip diğerlerine müsâmahakâr davranıldığını belirtmektedir57. İdârecilerin meclislerinde onlara dostluk edenlerden bir kısmını münafıklık vasıfları taşımakla itham eden Şah Veliyyullah,

bu kimselerin âmirlerinin rızasını Allah’ınkinden üstün tuttuklarını söylemektedir58.

Dönemin idârecilerine yazdığı mektuplarda Şah Veliyyullah’ın günün

siyasî şartları hakkında görüş beyan ederek bazı tavsiyelerde bulunduğu görülür. Örneğin Şah Veliyyullah, Muhammed Şah’ın veziri Nizâmü’l-Mülk’e

düşmanın zayıflamasını fırsat bilmesini tavsiye etmiş ve bu durumu cihada

devam etmek için büyük bir imkân olarak görmüştür. Ona yolladığı bir diğer mektupta müslümanlara hiçbir şekilde zulmetmemesini ve yalnız İslam’a

uygun olan âdetleri benimsemesini tavsiye etmiştir. Ayrıca ondan giderek

pahalanan yaşam şartlarına müdahale etmesini, baskın ve soygunlara izin

vermemesini rica etmektedir59. Kendisine yeni bir medrese binası bağışlayan

Muhammed Şah ile iyi ilişkiler kurduğu anlaşılan Şah Veliyyullah’ın idâreciler ile irtibatı mektuplarla sınırlı kalmamış, 1748’de tahta geçen Ahmed Şah

Bahadır ile kendisini ziyârete gelmesi vesilesiyle bizzat görüşmüştür. Görüşmenin mevzuunun tasavvuf ilmine dair meseleler olduğu anlaşılmaktadır60.

55 Şah Veliyyullah, Huccetullahi’l-bâliğa, C II, s. 334.

56 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 285.

57 Muztar, age., s. 80-81.

58 Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr, 2. bs., Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1987, s. 38; Rizvi, age., s. 296.

59 Rizvi, age., s. 296.

60 Rizvi, age., s. 297; Ghazi, age., s. 115-116.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 173

Kendisini ziyaret etmesinden sonra Ahmed Şah’a yazdığı anlaşılan bir

mektubunda Şah Veliyyullah, özellikle iç isyanların bastırılması gerektiğine

dikkati çekmiş ve devletin iktisadî planlarına yönelik birtakım teklifler ileri

sürmüştür. Devletin izlediği toprak politikasını tenkit eden Şah Veliyyullah

devlete ait toprakları ifade eden “halisa” arâzilerinin genişletilmesini, sınırlarını da bizzat çizerek teklif etmiştir61. Ona göre bu tür arâzilerin dar tutulması hazinenin fakirleşmesinin asıl sebebidir. Şah Veliyyullah, ikta sistemine

yönelik olarak Şah Cihân dönemindeki uygulamaların devam ettirilmesi gerektiğini düşünmektedir. Yaşanan iç savaşta düşmana yardımcı olan ikta sahiplerinin de cezalandırılması gerektiğini Şah Veliyyullah bu bağlamda dile

getirir. Ona göre halisa arazilerinde icâre sistemi uygulaması terk edilmelidir.

Bu sistem söz konusu topraklara dürüst ve hızlı çalışan görevliler atanması

ile düzelebilir. Aksi takdirde icâre uygulaması ülkenin harap olmasına ve

köylülerin iflâsına yol açacaktır. Şah Veliyyullah kadı ve muhtesiplerin de dürüst kimselerden tayin edilmesi gerektiğine dikkati çekmektedir. Ona göre

bu görevlerdeki kimseler rüşvet almayan kişiler olarak bilinmelidir. Ayrıca o

askerlere ve imamlara yapılan ödemelerin de aksatılmamasını rica etmiştir.

Şayet askerlere ödemeleri yapılmazsa onlar fâizli olarak borç almak zorunda

kalacaklar ve daha fakir hale geleceklerdir62.

Delhi’ye yapılan saldırıların Şah Veliyyullah üzerindeki tesirini mektuplarında görmek mümkündür. Nâdir Şah, 1739’da Delhi’yi işgalinin ardından

bir süre sonra Hindistan’ı terk etmiş ve 1747’de ölmüştür. Yerine tahta geçen Ahmed Şah Dürrânî, Bâbürlü Devleti’nin kuzeybatı sınırlarından geçerek Pencap’a saldırmıştır. Onlara karşı koyan Muhammed Şah’ın ordusu

yenilgiye uğramış ve bu olay sonrasında Bâbürlü Devleti’nin çöküşü daha

da hızlanmıştır63. Dürrânî’nin kuvvetlerinin 1752’de Keşmir’i ele geçirmeleri

üzerine Şah Veliyyullah, Muhammed Âşık’a bir mektup yollamış ve bir ceza

olarak gördüğü bu istila karşısında ondan kendi âilesini de alarak köyleri

olan Pühlet’e sığınmalarını istemiştir. Delhi dışına çıkmamaları konusunda

onları uyarmıştır64. et-Tefhimât’ında verdiği bilgilerden Pühlet’te bir dönem

yaşam şartlarının zorlaştığı anlaşılmaktadır65.

61 Bkz. Ghazi, age., s. 107.

62 Rizvi, age., s. 298-299; Ghazi, age., s. 107-108.

63 Enver Konukçu, “Bâbürlüler”, DİA, IV, s. 402-403.

64 Rizvi, age., s. 301.

65 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 183.

Ahmet Aydın 174

Hint-İslam Toplumu

Şah Veliyyullah müslüman toplumun ahlâkî düzeyinin zayıfladığını, tamahkârlığın arttığını, erkek-kadın ilişkilerinin bozulduğunu ve erkeklerin

hanımlarını hakir gördüklerini belirtmektedir. Bu manzara karşısında Şah

Veliyyullah müslümanlara günlük ihtiyaçları ve kıyafetlerinde güç yetiremeyecekleri külfetleri üstlenmemelerini, kendi kazançları ile yetinmelerini,

fıska sebebiyet vermesi nedeniyle nefislerine ağır gelecek şeyleri yapmaya

kendilerini zorlamamalarını, şükretmelerini, kanaatkâr olmalarını, zikir halkalarında bulunmalarını ve Kur’ân okuyup hadis dinlemelerini tavsiye eder.

Âile hayatının ıslahına yönelik olarak ise zinâdan kaçınmalarını ve eşlerini

boşama ile boşamama arasında muallakta bırakmamalarını müslümanlardan

istemektedir66. Şah Veliyyullah yaşadığı dönemde insanların hikâye anlatılan

meclislere devam etmeleri yüzünden namazları dahi kaçırır hale geldiklerine

dikkati çekmektedir67. Onun ifâdelerinden kıssacıların günlük hayatta insanları aşırı meşgul ettikleri anlaşılmaktadır68.

Yaşadığı dönemde alenen içki içilen, zinâ yapılan ve kumar oynanan

mekânlar inşa edildiğini dile getiren Şah Veliyyullah, idârecilerin buna karşı

çıkmamasını ve bu kimselere had cezası tatbik etmemesini eleştirmektedir.

Onun, ülkesinde altı yüz yıldan fazla süredir yukarıda sayılan suçlara had

cezası uygulanmadığına yönelik tespiti69 oldukça dikkat çekicidir. Yaşadığı

dönemde insanların zihinlerini meşgul eden mevzuların güzel yemekler ve

kıyafetler olduğundan ve yemek davetlerinde aşırıya kaçıldığından bahseden Şah Veliyyullah, insanların mevcut durumlarını değiştirmeye gayret etmeksizin Allah’ın adını anmakla yetindiklerini söyler. Ona göre bu insanlar

Allah’ın adını zikretmeyi ve “Allah kâdirdir” demeyi dönemin şartlarının değişmesi için yeterli görmekte, davranışlarını değiştirmeye gayret etmemektedirler70.

Hint-İslam toplumu içerisinde asker sınıfı Şah Veliyyullah’ın tenkit

ettiği çevrelerden biridir. Şah Veliyyullah’a göre askerler İslam’ı yayma ve

müşrikler üzerinde hâkimiyet kurma gâyeleriyle değil daha fazla mal elde

etme hırsı ile bu görevi yerine getirmektedir. Askerler arasında şarap içme ve

66 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 287.

67 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 288.

68 Muztar, age., s. 84.

69 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 285.

70 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 285.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 175

uyuşturucu kullanmanın yaygınlaşması da onlara yönelik tenkidin bir başka

vechesini teşkil eder. Şah Veliyyullah askerlerden farzları yerine getirmelerini

istemekte ve onlara gâzilerden salih kimselerin giyindikleri gibi giyinmeyi ve

Sünnet’e uygun olacak biçimde bıyıklarını keserek saç ve sakallarını düzeltmelerini tavsiye etmektedir. Askerlerin insanlara zulmettiklerini düşünen

Şah Veliyyullah, başkalarının mallarını haksız yere alma hususunda onlara

Allah’tan korkmaları gerektiğini söyler. Beş vakit namazı kılmayı aksatmamaları gerektiğini onlara hatırlatması ise bu yönde kusurları bulunduğuna

işarettir. Ayrıca Şah Veliyyullah askerlerin görevlerinin zorluğunu bahane

ederek oruç tutmamalarına da karşı çıkmaktadır71.

Dekken bölgesinde72 yaşanan savaşların ardından buradan Delhi’ye gelen mansabdârlar73, eğlence ve şehvet düşkünü, müsrif bir yaşama biçiminin

bölgede yayılmasında etkili olmuştur. Aynı zamanda bölgede yaşayan zengin

kesimin de yüksek standartlarda bir yaşam biçimine ulaşabilmek gâyesiyle görkemli konaklar inşa ettirdikleri ve bunları donattıkları nakledilir. Bu

dönemde inşa edilen büyük pazar yerlerinin Şah Veliyyullah’ın tasvir ettiği

yaşam biçimi için müsait zeminler haline geldiği anlaşılmaktadır. Bu tür yerlerde sayısız eğlence vâsıtasının bulunduğu, vâizlerin Muharrem ayında Hz.

Hüseyin’in şehit edilmesi ve Kerbela hadisesine dair dokunaklı konuşmalar

yaptıkları ve tüm bu faaliyetlerin gerek halkı gerekse âlimleri buralara çektiği

belirtilmektedir74. Düzenlenen çok sayıda panayır ve festivaldeki eğlencelere

engel olunmadığı ve bu festivallerde içki içmenin artık alışıldık bir durum

haline geldiği nakledilmektedir. Şah Veliyyullah’ın da tasrih ettiği üzere bu

suçu işleyenlere ise had cezası tatbik edilmemekteydi75. Festivallerin dikkati

çeken bir diğer yönü müslümanların ve Hindûlar’ın birlikte kutlama yapma71 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 285-286, 288.

72 Ghazi, age., s. 51.

73 Mansab mevki, derece anlamına gelen bir kelimedir. Bâbürlü hükümdarı Ekber Şah döneminde (1555-1605) idarî sistem üzerinde değişiklikler yapılmış ve memurluklar otuz üç

mansaba/dereceye bölünmüştür. Bu sisteme göre mansab verilen kişiye mansabdâr adı verilmektedir. Mansabdârlar derecelerine göre maaş almaktaydılar. 100-400 arasında mansab

sahibi olanlara mansabdâr, 500-2500 arasındakilere âmir, mansabı 3000’den fazla olanlar ise

âmiru’l-ümerâ ismi verilmiştir. Bkz. Gülseren Halıcı Özkan, “XVII. Yüzyıl Başlarında Hint

Alt Kıtasında Devlet Yönetiminin Yeniden Oluşturulması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 41/1 (2001), s. 167. Ayrıca bkz. Ikram, age., s. 413.

74 Bkz. Rizvi, age., s. 175-176, 178.

75 Rizvi, age., s. 176.

Ahmet Aydın 176

ları ve bu günlerde sufî şeyhlerinin mezarlarını birlikte ziyâret etmeleridir76.

Muâmelata dair konularda döneminde yaşanan bozulmalara da değinen

Şah Veliyyullah, kocaların eşlerini boşamaktan geri durmalarını ve kocaları

vefât eden kadınların halen onların nikâhlı eşleri sayılmalarını tenkit eder.

Şah Veliyyullah’ın muâmelat konuları içerisinde dikkat çektiği hususların

başında dul kalan kadınlar ile evlenilmesi meselesinin geldiği söylenebilir77.

Bu dönemde zengin ve soylu müslümanların dul kalan kadınlar ile evlenmeyi

hoş karşılamadıkları, bu tür evlilik yapanları kınadıkları ifade edilmektedir78.

Şah Veliyyullah ise bu anlayışa karşı çıkmaktadır. Evlilik konusu bağlamında

Şah Veliyyullah’ın işaret ettiği bir diğer husus insanların gereğinden fazla

mehir talebinde bulunması ve düğünlerde aşırı masraf yapmalarıdır. O her

iki meselede de Hz. Peygamber’in Sünnet’ine uygun davranılmasını tavsiye

eder79. Düğünlerde olduğu gibi cenâze törenlerinde de aşırı masraf yapıldığını belirten Şah Veliyyullah, câhiliyyede bile örneği olmayan ölünün vefâtının

üçüncü, kırkıncı günleri vb. tarihlerde yasının tutulması ve arkasından namaz

kılınması âdetlerinin ihdas edildiğini dile getirir80. Yaşadığı dönemde zekât

vecibesinin gereği gibi ifâ edilmediğini düşünen Şah Veliyyullah, bir insanın

âilesi yahut da dostları arasında zekâta muhtaç bir kimseyi rahatlıkla bulabileceğini ifade etmekte ve vereceği miktarın o kimselerin nafakalarını temin

için kâfi geleceğini söylemektedir81.

Şah Veliyyullah’a göre insanların en büyük hatalarından biri kişinin

ihtiyacı olan şeyi Allah’tan değil, bir âlimden dilemesidir. Şah Veliyyullah,

duâ ederken Allah’ın adını anmak yerine isteğini yerine getirmesi yahut da

kendisini Allah’a yaklaştırması için bir âlimin isminin anılmasını şirk kabul

eder82. Ona göre bu dönemde bazı zayıf şahsiyetli müslümanlar, sâlih kimseleri Allah’tan başka rab edinmişler, Yahudî ve Hristiyanlar’ın yaptıkları gibi

onların kabirlerini mescid haline getirmişlerdir83.

76 Rizvi, age., s. 176-177.

77 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 288.

78 Umar, age., s. 429.

79 Hafeez Malik, “Şah Veliyyullâh’ın Vasiyetnâmesi: el-Makâletü’l-vad‘iyye fi’n-Nasîha

ve’l-Vasiyye”, çev. İbrahim Hatiboğlu, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 5

(2002), s. 171.

80 Malik, agm., s. 171.

81 Muztar, age., s. 84.

82 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 73.

83 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 162.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 177

Dinî Merâsimler, Kutlamalar ve Kabir Ziyaretleri

18. yüzyıl Hint-İslam toplumunda bazı günlere aşırı önem atfedilmesi

Şah Veliyyullah tarafından tenkit edilmiştir. Muharrem ayındaki Aşûre gününde doğru sayılamayacak (batıl) işler yapmak üzere insanların bir araya

geldiklerinden bahseden Şah Veliyyullah, toplumda bir kesimin bu zamanı

matem günü haline getirerek bugünde silah ve mızraklar ile çeşitli gösteriler

yaptıklarını söyler. Şah Veliyyullah bu kimselere, her gün Hz. Hüseyin gibi

Allah’ın sevgili bir kulunun öldürüldüğünü söyleyerek bugünün ayrı tutulmasına karşı çıkar. Şah Veliyyullah, Berâet gününde de benzer oyunlar sergilendiğini ve bugün içerisinde çokça yemek dağıtılmasını farz zannedenlerin

bulunduğunu belirtir. Yaptıklarının bir delile dayanmaması sebebiyle Şah

Veliyyullah bu kimseleri de eleştirir84.

Şah Veliyyullah’ın tenkit ettiği bir diğer husus insanların, Şeyh Medar85

ve Salar Mes’ûd86 gibi halk arasında gerek Hindûlar’ın gerekse müslümanların itibar gösterdikleri şahsiyetlerin mezarlarını, onlardan medet umarak

bir ihtiyaçlarını dilemek üzere ziyaret etmesidir. Şah Veliyyullah, bu gâyeyle

kabirleri ziyaret eden kimseler ile putlara ibâdet eden yahut da Lât ve Uzza’dan niyazda bulunan kâfirler arasında bir fark olmadığını ifade eder. Fakat

bu muayyen meseleye delâlet eden bir nass bulunmadığı için onların açıkça

kâfir sayılamayacağını, yaptıklarının zinâ ve adam öldürme suçunun günahına eş değer olduğunu belirtir. Şah Veliyyullah’ın kabirlere hayvan bağışında

bulunarak onlardan ihtiyaçlarını dileyen insanlardan bahsetmesi, yaşadığı

dönemde bunun yaygın bir uygulama olduğuna işarettir. O, kabirlere hediye

sunarak karşılığında dileklerin gerçekleşmesini ummayı fâsıklık olarak görür87.

84 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 287-288.

85 Garcin de Tassy, Muslim Festivals in India, çev. M. Waseem, Oxford University, Delhi

1995, s. 65-68.

86 Rizvi, age., s. 313; Tassy, age., s. 81-85.

87 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 49-50.

Ahmet Aydın 178

Fakihler ve 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyasında Mezhep Tasavvuru

Şah Veliyyullah’ın fıkıh tarihi algısında taklid dönemine tekâbül eden

18. yüzyılda eleştirdiği çevrelerden birini fıkıh âlimleri oluşturur. Ümmet

içerisinde yaygınlık itibariyle ilk sırada yer alan mezheplerin Hanefî ve Şâfiî

mezhepleri olduğunu belirten Şah Veliyyullah, en fazla telifin bu iki mezhep

tarafından yapıldığını kabul eder. Ona göre müfessirler, kelâm âlimleri ve

sûfîler daha çok Şâfiî mezhebi müntesibi iken, idâreciler ve felsefe âlimleri Hanefî mezhebini seçmişlerdir88. İslam dünyasının büyük bir bölümünde

olduğu gibi Hint alt kıtasında da Hanefî ve Şâfiî mezhepleri Şah Veliyyullah’a göre en fazla yaygınlık kazanan mezheplerdir. Şah Veliyyullah, özellikle

Hanefî fıkıh âlimlerini Yunan felsefesi birikimi ile meşgul olmaları ve tahrîc

yapma konusunda aşırıya gitmeleri yüzünden tenkit eder. O Hanefî fakihlerini kastederek dönemindeki fıkıh âlimlerinin, karşı delil olarak getirilen

hadislerle “kendi mezheplerine uygun” olmadığı gerekçesi ile amel etmediklerini söyler. Hanefî fıkıh âlimleri bir yandan hadisleri anlama ve onlardan

kâideler çıkarma işinin bu işte derinleşmiş fakihlerce yapılabileceğini iddia

ederken, öte yandan hadisleri dikkate almayan imamlara tâbi olmaktadırlar. Şah Veliyyullah, bilhassa yaşadığı dönemde insanların tek bir mezhebin

görüşüne göre amel ettiklerini, bir meselede bile olsa başka bir mezhebin

kavli ile amel eden kimsenin artık o mezhepten sayılmadığını belirtir. Fıkıh

âlimleri bu dönemde görüşlerinin kaynağını bilemeyecek duruma gelmişlerdir. Şah Veliyyullah’ın dönemindeki fakihler hakkındaki bu kanaati, mutlak taklid dönemi olarak adlandırdığı hicrî dördüncü asır sonrasındaki fıkıh

âlimleri hakkındaki genel tasavvurunun bir yansımasıdır. O hicrî dördüncü

asır sonrasındaki fıkıh âlimlerini, kuvvetlisini zayıfından temyiz etmeden fakihlerin görüşlerini ezberleyen ve bunları gerekli gereksiz, bir övgü vesilesi

olması için dile getiren kimseler olarak tasvir eder. İstisnalar bulunmakla

birlikte ona göre fakihlerin genel durumu bu yöndedir89.

Şah Veliyyullah zamanındaki âlimlerin sarf, nahiv ve meânî gibi ilimlerle meşgul olup bunları ilim zanneden akılsız kimseler olduklarını düşünmektedir. Ona göre asıl ilim denilecek faaliyet muhkem âyetlerin garîb kelimelerini tefsir etmek, âyetlerin sebeb-i nüzûllerini incelemek ve anlaşılması

güç olan âyetlerin te’viline çalışmaktır. Yahut da hadis ilmi ile meşgul olup

Hz. Peygamber’in nasıl namaz kıldığını, oruç tuttuğunu vs. araştırmaktır.

88 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 279-280.

89 Şah Veliyyullah, Huccetullahi’l-bâliğa, C I, s. 503.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 179

Şah Veliyyullah, dönemindeki fakihlerin seleflerinin istihsanlarıyla meşgul

olduklarını, Allah ve Râsûlü’nün (s.a.v) koyduğu hükümler ile ilgilenmediklerini düşünmektedir. Onlar kendilerine Hz. Peygamber’den gelen sahih

bir rivâyet nakledildiğinde amellerinin falancanın mezhebine göre olduğunu

söyleyip bu hadisi dikkate almamaktadır. Şah Veliyyullah’a göre İslâm’ın mükelleften beklediği mezheplerine muhalif de olsa Kitap ve Sünnet’e uymasıdır. Bu kaynakları anlamakta güçlük çekenler, onlara en uygun hüküm veren

âlimi araştırmalıdır. Şah Veliyyullah Kitap ve Sünnet ile ameli vurgulamakla

birlikte görüldüğü üzere mezhep geleneğini reddetmemektedir90.

Fıkıh disiplinine dair onun ihya projesinin temelini Hanefî ve Şâfiî

mezheplerini birleştirme düşüncesi oluşturur. Müslümanlar arasındaki ihtilafı gidermeye yönelik olarak Şah Veliyyullah bu iki mezhebin görüşlerini

sahih hadis kitapları ile mukayese etmeyi ve sahih hadislere uygun görüşler

ile amel etmeyi teklif eder. Sahih hadislere uygun yahut da ictihada dayanan

farklı mezheplere ait görüşler arasında mezhepler arasında geçiş (intikal) yapılabileceğini savunur. Kendisini mutlak müntesip müctehid olarak gören

Şah Veliyyullah görüşlerini mezhep geleneği içerisinde temellendirme yolunu seçmiştir91.

Tasavvuf ve Mutasavvıflar

Şah Veliyyullah, et-Tefhimât’ında sûfîler ile yakın ilişkiler kurmanın

önemine vurgu yapmaktadır92. Bir medrese hocası olmasının yanında aynı

zamanda bir tasavvuf şeyhi olan Şah Veliyyullah kendisini “sûfîlerin hâdimi”93 olarak nitelemekte, Nakşibendiyye, Geylâniyye ve Çiştiyye tarikatlarına babası vasıtasıyla intisap ettiğini belirtmektedir94. Döneminde en fazla

yaygınlık kazanan tarikatın Çiştîlik olduğu tespitini yapan Şah Veliyyullah,

insanların tarikatların sadece zâhirine bakmaları sebebiyle hizipleştiklerini,

tek bir tarikata bağlanmakla yetindiklerini söyler. Ona göre doğru olan yol

hakikatte birdir, fakat farklı renklere bürünmüştür95. Vasiyetinde Şah Veliyyullah bir yandan tasavvuf yolunu tavsiye ederken öte yandan mutasavvıfları

90 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 206, 282-284; C II, s. 162.

91 Aydın, age., s. 154-159.

92 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 243.

93 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 6, 166.

94 Şah Veliyyullah’ın tasavvufî silsilesi için bkz. Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I,

s. 4, 11-13.

95 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 114-115.

Ahmet Aydın 180

sert bir dille eleştirmektedir. Onun tasavvuf ehline yönelik en büyük tenkidinin Sünnet’e uygun hareket etmemeleri olduğu anlaşılmaktadır96. Şah

Veliyyullah’ın gerek kelâm ilmi gerekse tasavvuf sahasındaki görüşlerinde

şirkten kaçınmaya ve tevhide yaptığı vurgu dikkati çekmektedir.

Çoğu tasavvuf ehlinin bidat olan işlerle meşgul olduğunu, yaptıkları sihirlerin kerâmet gibi görüldüğünü söyleyen Şah Veliyyullah’a göre bu

yönleri ile birçok insanın ilgisini çeken mutasavvıflara itibar edilmemelidir.

Şah Veliyyullah halis niyetle de yapılsa insanlar arasında muhabbet ve nefrete sebebiyet veren sihirleri yapan mutasavvıfları cahil halkın kerâmet ehli

sandıklarına dikkati çeker. Bir şeyhe intisap ederken seçici davranmaları konusunda Şah Veliyyullah insanları uyarmaktadır. Ona göre bu dönemde her

yönüyle kemâl mertebesine erişmiş hiçbir şeyh yoktur. Şeyhler bir yönüyle

bu mertebeye ulaşmış olsalar da diğer yönleriyle eksik kalmaktadır. Şah Veliyyullah, döneminde fenâ fillâh ve bekâ billâh konularına aşırı ilgi gösterilmesini ve neredeyse herkesin tasavvufla iştigalini olumlu bir durum olarak

değerlendirmez. Ona göre tüccarlar, çiftçiler ve köleler gibi kendi geçimleri

ile meşgul olan kimselerden farzları yerine getirip haramlardan kaçınmalarının yanı sıra tasavvufla ilgilenmelerini istemek uygun olmaz. Şah Veliyyullah

bu talebin zamanla dine karşı bir nefrete dönüşebileceğini ifade etmektedir97.

Çok sayıda tasavvuf ehlinin tepkisini çekme pahasına da olsa Şah Veliyyullah, bunları söylemesi gerektiğini düşünür98. Şah Veliyyullah’a göre şeyhler,

babalarının postlarına oturmaları sayesinde mevkî edinmekte, erdem sahibi

olmadan bu göreve getirilmektedir. Onları bu konuma getiren sâik dünyalık

elde etme düşüncesidir. Kendi hevâlarının esiri olan bu kimseler ona göre diğer insanları da yoldan çıkaran yalancılardır99. Şah Veliyyullah’ın tasavvufun

tatbikatına yönelik birtakım eleştirileri de olmuştur. Sûfilerin halka açık toplantılarda insanların manasını idrak edemeyecekleri ve bu sebeple sapkınlığa

düşebilecekleri ifadeler kullanmalarına karşı çıkan Şah Veliyyullah, tasavvufu

konu alan eserlerin halktan gizlenmesini tavsiye etmektedir100.

96 Malik, age., s. 164-165.

97 Malik, age., s. 164-166; Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 4, 9, 280-282; C

II, s. 243.

98 Malik, age., s. 164-167.

99 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 284.

100 Muztar, age., s. 166.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 181

Şah Veliyyullah’ın, tasavvufî uygulamalarda Şeriat’ı esas almaya yaptığı

vurgu Nakşibendî-Müceddidî çizgi ile ilişkilendirilebilir101. Vasiyetinde müritlerinden -tasavvuf sahasındaki genel temayülünü özetleyen ifadeler ile- her

durumda Sünnet’e uygun olanla amel etmelerini, hadis ilmiyle meşgul olmalarını, Şeriat’ın kerih gördüğü şeylerden mümkün mertebe kaçınmalarını ve

muhaddisler ve fakihler hakkında hüsn-i niyet beslemelerini istemektedir102.

Şah Veliyyullah, yeterli dinî bilgiye sahip olmadıklarını düşündüğü vâiz

sınıfının, insanları mevzû rivâyetlere dayalı bilgilerle amel etmeye çağırmasını eleştirmektedir. Onların konuşmalarında, İlâhî aşk ile ilgilenen kimselerin sözlerini kullandıklarını belirten Şah Veliyyullah, bu tür meseleleri halk

önünde tartışmayı isâbetli bulmaz. Bu kimseler ona göre her ne kadar tasavvuf hakkında konuşsalar da onun esaslarını öğrenmekten uzaktırlar.103 Müslüman olan diğer din mensuplarının eski inanç ve uygulamalarını devam

ettirdikleri ve bunları meşrulaştırmak üzere zayıf ve mevzû rivâyetlerden

yararlanıldığı belirtilmektedir104. Şah Veliyyullah’ın söz konusu tenkitleri bu

anlayışa yöneliktir. el-Kavlü’l-cemîl’de vaazların muhtevasına dâir eleştirilerini dile getirmiştir. Bu eserinde vâizlerin Hz. Peygamber’in hayatı hakkında

doğru olmayan hikâyeler anlatmak yerine sahih hadislere dayalı bir konuşma

yapmaları gerektiğini belirtir. Ayrıca Şah Veliyyullah onları yukarıda değinildiği üzere Kerbela hadisesi hakkında hayal mahsülü vaazlar vermeleri yüzünden tenkit eder105.

Zanaâtkârlar ve Tâcirler

Zanaâtkâr ve tâcirler içerisinde dürüst kimselerin kalmadığını belirten Şah Veliyyullah, meslek erbabının ibâdetlerini ihmal edip, diğer yandan

Hindû tanrılarının mezarlarında işlerinde başarılı olmak için kurban kestiklerini söyler. Şah Veliyyullah onları Şeyh Medâr ve Şeyh Salâr’ın mezarlarına, haccetmek için giden kimseler olarak tasvir eder. Kılık kıyafetlerine ve

yiyeceklerine güçlerinin yetmeyeceği ölçüde harcama yapan, bu nedenle de

kazançlarını çabucak yitiren bu insanlar, tasarrufları yüzünden hanımlarının

haklarına riâyet etmemektedir. Zanaâtkârlar içinde bir kesimin kazançlarını

sadece içki ve zinâya sarf etmeleri Şah Veliyyullah’ın tenkit mevzuu ettiği

101 Geniş bilgi için bkz. Aydın, age., s. 99-102.

102 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 4, 10, 138.

103 Muztar, age., s. 79-80.

104 Ahmed, “Şah Veliyyullah Dehlevî’nin Dînî ve Siyâsî Görüşleri”, s. 540.

105 Şah Veliyyullah’ın el-Kavlü’l-cemîl’inden naklen Rizvi, age., s. 284-285.

Ahmet Aydın 182

diğer bir meseledir. Şah Veliyyullah bu kimselere, eğer iktisatlı davranırlarsa

kendileri ve âileleri için yeterli kazancı Allah’ın temin edeceğini hatırlatmakta, gelirlerinden daha azını harcamalarını ve muhtaçlara yardımda bulunmalarını tavsiye etmektedir106.

Şiî-Sünnî Çatışması

18. yüzyıl Hindistan’ında tehlikeli bir boyuta ulaşan Sünnî-Şiî çekişmesi107 Bâbürlü Devleti’nin çöküşünde önemli bir tesire sahiptir108. Evrengzîb Âlemgîr’in vefatının ardından varlıklı Şiî âileleri bilhassa Delhi ve Uttar

Pradeş bölgesine bağlı Aved şehrinde güç kazanmaya başlamışlardır. Dekken bölgesi de Şia düşüncesinin yayıldığı önemli merkezlerden biri haline

gelmiştir. İdarecilerin onlara maddî destek sağlaması kuvvetlenmelerinde

önemli rol oynamıştır. Söz konusu tartışmalar çerçevesinde müstakil bir literatür oluşmuştur109. Şah Veliyyullah’ın Hint-İslâm toplumunun istikrarını

tehlikeye sokan bu durum karşısında Kurretü’l-ʻayneyn ve İzâletü’l-hafa’sını

yazdığı belirtilmektedir110. Şah Veliyyullah iki tarafı bir noktada uzlaştırma

hedefi gütmüştür. Bu nokta Sahâbe hakkında kötü sözler sarf edilmemesi

ve onların hayır ile anılmalarıdır. Şah Veliyyullah Sahâbe’ye dil uzatmanın

haram, onlardan övgü ile bahsetmenin ise vacip olduğunu söyleyerek111 her

iki tarafı da bu yaklaşımı benimsemeye çağırmaktadır. Ona göre Sahabîler her ne kadar masûm olmasalar ve yaptıkları bazı işlerde kınanmayı hak

etseler de müslümanlar onların hatalarını dillendirmemeli, onlar hakkında

kötü sözler söylememelidir. Toplumun maslahatı gözetilerek onların farklı

sıfatlar ile anılmasına ve onlara hakaret edilmesine engel olunmalıdır. Her

iki kesime yönelik bir tavsiye olduğu anlaşılan bu yaklaşım, Şah Veliyyullah’a göre birliğin dağılmasını önleyecektir112. Şah Veliyyullah Kurretü’l-ʻayneyn’inde ilk üç halifenin hilâfete lâyık kimseler olduğunu göstermeye çalış106 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 287; Siyalkûtî, age. s. 195; Muztar, age., s.

82.

107 İkram, age., s. 575.

108 Muztar, age., s. 43, 111-112.

109 Abdülhay el-Hasenî, es-Sekâfetü’l-İslâmiyye fî’l-Hind, 2. bs., Matbaatu Mecmai’l-Luğati’l-Arabiyye, Dımaşk 1983, s. 219-221; Umar, age., s. 216-217; Ghazi, age., s. 71; İkram,

Rûd-i Kevser, s. 575; Graham, age., s. 123-124.

110 J. M. S. Baljon, “Şah Veliyyullah Dehlevî’ye Göre Hak ve Batıl Din”, çev. İsmail Çalışkan,

Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3:1 (1999), s. 295-296. Hasenî, age., s. 222.

111 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 202.

112 Malik, age., s. 167-168.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 183

maktadır113. Şah Veliyyullah Şia’yı bâtıl bir fırka saymakla114 birlikte Ehl-i

Kıble’nin tekfir edilemeyeceğini belirterek115 Şiîleri kâfir saymak gibi uç bir

görüşü benimsememiştir. Başta Şah Veliyyullah olmak üzere takipçilerinin

Şiî-Sünnî çatışmasına yönelik faaliyetlerinin bu çatışmayı önlemede yeterli

başarıyı gösteremediği ifade edilmektedir116. Şah Veliyyullah’ın tecdîd faaliyeti bağlamındaki temel vurgularından bir diğeri ümmet içerisinde birliğin

sağlanmasına yöneliktir. Allah’ın ümmeti yeniden birleştirme görevini kendisine verdiğini tasrih eden117 Şah Veliyyullah’ın bu görevini yerine getirmek

üzere iki temel alan seçtiği söylenebilir. Birincisi İslâmî ilimler içerisindeki ihtilafların giderilmesidir118. İkincisi Şiî-Sünnî çatışmasında bir uzlaşma

sağlanmasıdır. Şah Veliyyullah’ın bu düşüncesi İslam dünyasında bir birlik

oluşturma arayışı olarak yorumlanmıştır119.

Medrese Eğitimi ve Müfredatı: Kurân, Hadis ve Felsefe Dersleri

Şah Veliyyullah’ın yaşadığı dönemde medreseler hadis eğitimine ağırlık

veren kurumlar olmamışlar ve müfredatlarında sınırlı sayıda hadis ilmine

dair esere yer vermişlerdir. Şah Veliyyullah’ın hadis ilmini medrese dışında

müstakil bir hocadan tedris etmesi bunun bariz bir göstergesidir. Medrese

müfredatı içerisinde hadis tedrisine büyük önem veren bir geleneğin Şah

Veliyyullah ile oluştuğu söylenebilir120. Hint alt kıtasında hadis tedrisinin

ise İmâm-ı Rabbânî’nin muasırı Abdülhak Dihlevî (ö. 1052/1642) ile birlikte XVII. asırda canlanmaya başladığı kabul edilir121. Şah Veliyyullah’ın

113 Baljon, age., s. 295-296.

114 Şah Veliyyullah, el-Müsevvâ şerhu’l-Muvatta, 2. bs., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut

2002, C II, s. 469; a.mlf., et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 301; Malik, age., s. 168.

115 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C I, s. 202.

116 Khan, age., s. 218-219.

117 Şah Veliyyullah, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, C II, s. 301.

118 Modern dönemdeki çalışmalarda da Şah Veliyyullah’ın fıkıh, kelâm ve tasavvuf olmak

üzere bu ilim sahalarındaki ihtilafları giderme çabası, onun ilmî faaliyetinin temel karakteristikleri arasında sayılmaktadır. Örnek olarak bkz. Mujeeb, age., s. 280; Ghazi, age., s. 158.

119 Muztar, age., s. 103; Qeyamuddin Ahmad, The Wahhabi Movement in India, Manohar,

New Delhi 1994, s. 24; İkram, age., s. 575-578.

120 Aydın, age., s. 25.

121 Hasenî, age., s. 554-555, 557; Rahman Ali, Tezkire-i Ulemâ-i Hind, çev. Muhammed

Eyyüb Kadiri, Pakistan Historical Society, Karaçi, ts., s. 276-277. Sıddık Hasan Han, el-Hıtta

fî zikri’s-Sıhahi’s-Sitte, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985, s. 145-146. Aziz Ahmed, Mahmud Ahmed Gazi ve Zaferullah Daudî gibi isimler de Hint alt kıtasında hadis sahasında Ab-

Ahmet Aydın 184

ihyâ düşüncesi de Abdülhak Dihlevî’nin ictihad merkezli ilmî faaliyeti ile

irtibatlandırılabilir122. Mahmud Ahmed Gazi, Abdülhak Dihlevî’nin bu sahadaki çabasını teslim etmekle birlikte, bir hadis tedris geleneğini Şah Veliyyullah’ın başlattığını ileri sürmektedir123. Rahimiyye Medresesi’nde verilen

eğitimin hadis ilmine yönelik olduğuna dikkat çeken Nedvî, Siyalkûtî ve Daniel W. Brown gibi isimler de bölgedeki hadis geleneğini Şah Veliyyullah’ın

canlandırdığını kabul eder124. Muhammed İkram da Abdülhak Dihlevî’den

sonra bu bölgede Şah Veliyyullah’ın hadis sahasındaki çalışmalarına dikkat

çekmektedir. Şah Veliyyullah sonrasında yetişen muhaddislerin birçoğunun

hadis senedlerinin ona dayanması, onun hadis tedrisi sahasındaki başarısının

önemli bir kanıtıdır125. Şah Veliyyullah’ın vasiyetinde tavsiye ettiği el-Muvatta’nın dışında farklı hadis kitaplarını okuttuğu, ayrıca medresede hadis

usûlü dersi verdiği görülür126. Medrese müfredatı içerisinde hadis derslerini

arttırması dönemindeki medrese geleneği ve müfredatına yönelik bir eleştiridir.

Hint alt kıtasında IX/XV. yüzyılda, bölgeye göç eden isimler ile birlikte felsefe ve mantık ilmi sahasındaki çalışmaların arttığı görülür. Multan

şehrinden Delhi’ye gelen Abdullah et-Tulanbî127 (ö. 921/1515) ve Azîzullah

et-Tulanbî aklî ilimlere dair verdikleri derslerle bu ilimlere olan ilgiyi arttırmışlardır128. Bu dönemde Molla Sadra’nın (ö. 1050/1641) felsefî düşüncesi Hint bölgesinde kısa bir süre içerisinde kabul görmüş, bununla birlikte

Aristocu ve İşrakî felsefe gelenekleri hâkim olmayı sürdürmüşlerdir129. Ders

müfredatlarına Celâleddîn ed-Devvânî (ö. 908/1502) ve Molla Sadra gibi

müteahhîrûn dönemi İslam felsefecilerinin eserleri bu süreçte dâhil edilmiştir130. Şah Veliyyullah’ın yaşadığı dönemde Molla Nizâmeddîn Sihâlvî taradülhak ed-Dihlevî ile yeni bir dönemin başladığı tespitini yapmışlardır. Aziz Ahmed, Hindistan’da İslam Kültürü Çalışmaları, s. 266; Ghazi, age., s. 89; Daudî, age., s. 78; Brown, age., s. 23.

122 Aziz Ahmed, “Şah Veliyyullah Dehlevî’nin Dînî ve Siyâsî Görüşleri”, s. 536.

123 Ghazi, age., s. 160-161.

124 Nedvî, age., s. 149; Siyalkûtî, age., s. 88-90; Brown, age., s. 23.

125 İkram, age., s. 556-557, 588.

126 Nedvî, age., s. 135.

127 Gulâm Ali Âzâd el-Bilgrâmî, Subhatü’l-mercân fî âsâri Hindustân, Ma‘hedü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye Câmiatu Aligarh el-İslâmiyye, Aligarh 1976, C I, s. 103-104.

128 Hasenî, age., s. 14-15; Umar, age., s. 298.

129 Rizvi, age., s. 66.

130 Nedvî, age., s. 85-86; Hasenî, age., s. 264.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 185

fından hazırlanan, “Ders-i Nizâmî”131 adıyla meşhur olan ve birçok medrese

tarafından benimsenen132 yeni ders programında da bu isimlerin eserleri yer

almıştır. Ders-i Nizâmî’nin karakteristiği felsefe, mantık, gramer ve belâgata

dair geniş bir literatürün takip edilmesi, fıkıh özellikle de hadis sahasında

sınırlı sayıda eserin okutulmasıdır133.

Şah Veliyyullah’ın gerek vasiyetinde belirttiği daha sınırlı müfredat gerekse bazı öğrencilerine okuttuğu daha geniş literatür, döneminde yaygın

hale gelen Ders-i Nizâmî programıyla134 iki yönden mukayese edilebilir. Birincisi Şah Veliyyullah, Ders-i Nizâmî programına kıyasla yeni müfredatında

sarf, nahiv, belagat gibi klasik İslâmî ilimlerin dilini öğrenmeye hizmet eden

ilimlerin yoğunluğunu azaltmıştır. Zira bu hususta Ders-i Nizâmî’de geniş

bir literatürün takip edildiği görülür. Şah Veliyyullah’ın bu yaklaşımı onun

Kur’ân eğitimine daha fazla önem verme isteği ile izah edilmektedir135. İkincisi ise Şah Veliyyullah’ın medresesinde, Ders-i Nizâmî’ye muhalif olarak

mantık ve felsefe disiplinlerine dair bir dersin koyulmamasıdır. Aksine Şah

Veliyyullah hadis tedrisi üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu iki programı mukayese

eden Fazlurrahman, Ders-i Nizâmî’nin aklî ilimlere ağırlık verdiğini, Şah

Veliyyullah’ın ise medrese programında fıkıh, kelâm ve hadis ilimleri üzerinde yoğunlaştığını dile getirir. Bu iki program bazı değişiklikler ile birlikte

sonrasındaki medrese müfredatlarının özünü teşkil etmiştir. Şah Veliyyullah’ın medresesi hadis ilminin bölgeye yayılmasına sağladığı katkı ile temayüz etmiştir136.

Meâl dersi Şah Veliyyullah’ın medrese programının temel karakteristiklerden biridir. Onun tarafından izlenen bu metot dönemindeki tedris geleneğine aykırıdır. Şah Veliyyullah bu derste okutmak üzere Fethu’r-Rahmân adlı

bir meâl hazırlamıştır. Bu meâl yazıldığı sahada Hint alt kıtasındaki ilk örneği olmasa da öncesinde bu derece şöhret bulmuş bir diğer çalışmanın var ol131 Ders-i Nizâmî çerçevesinde okutulan eserlerin bir listesi için bkz. Abdülhamit Birışık,

“Medrese”, DİA, XXVIII, s. 334; El-Hasenî, age., s. 16; M. Mujeeb, age., s. 407-408; İkram,

age., s. 605-606.

132 Bkz. Ziaul Haque, “Muslim Religious Education In Indo-Pakistan”, Islamic Studies, XIV:

4 (1975), s. 277-281; İkram, age., s. 605-606.

133 Rizvi, age., s. 390-391; İkram, age., s. 556; Umar, age., s. 300.

134 Bu programda okutulan eserler için bkz. Hasenî, age., s. 16; M. Mujeeb, age., s. 407-408;

İkram, age., s. 605-606; Birışık, “Medrese”, DİA, XXVIII, 334.

135 Birışık, Hind Altkıtası, s. 56.

136 Fazlurrahman, age., s. 113.

Ahmet Aydın 186

madığı söylenebilir137. Şah Veliyyullah’ın 1738’de tamamladığı meâli, 1743’te

medrese programına dâhil edilmiştir138. Şah Veliyyullah’ın sözünü ettiği

tefsirlere başvurmaksızın yapılacak meâl dersinde okutulması düşüncesiyle

bu çalışmayı yaptığı anlaşılmaktadır. Onun öğrencilerine okuttuğu kitaplar

arasında kendi eserleri de önemli bir yer tutmaktadır. Şah Veliyyullah’ın gerek meâl yazmasına gerekse bir tefsîr usûlü hazırlamasına bakılacak olursa,

18. yüzyıl Hindistan’ındaki tefsir derslerini Kur’ân’ın manasını anlamak için

yeterli görmediği söylenebilir. Öte yandan döneminde az sayıda tefsir âlimi

kaldığına dair tespiti139 bu saha üzerine eğilmesine sebebiyet vermiştir. Şah

Veliyyullah’ın tefsir usûlünün, Kur’ân’ın anlaşılması için belagat, bediʻ gibi

ilimlerin bilinmesinin şart koşulmasına karşı bir tepki olarak kaleme alındığı

da ileri sürülebilir. Zira 18. yüzyılda Hint alt kıtasındaki medreselerde sarf,

nahiv, mantık, meânî ve bediʻ gibi ilimlerin tahsilinden sonra tefsir dersine

geçilmekteydi140. Meâl eğitimi Şah Veliyyullah’ın medresesindeki dersleri

diğer medrese müfredatlarından ayıran önemli hususiyetlerdendir. Muztar

ve Misbâhullah Abdülbâkî, Şah Veliyyullah’ın kendi ifadelerinden hareketle

eserini, döneminde çeşitli meclisler tertip ederek Mesnevî, Gülistan ve Mantıku’t-tayr gibi kitapları okuyan insanların meâl okumalarına yönelik olarak

kaleme aldığını belirtir. Zira bu dönemde sözü edilen eserlerin okunması bir

gelenek haline gelmiştir. Meâl okunmasına yönelik bir geleneğin oluştuğunu

ise görmek mümkün değildir141.

137 Muztar, age., s. 175; Misbâhullah Abdülbâkî, “el-İmâm Veliyyullah ed-Dihlevî ve tercemetühu li’l-Kur’ân ‘Fethu’r-Rahmân bi Tercemeti’l-Kur’ân’”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, 44: 1

(2009), s. 14; Ghazi, age., s. 87; İkram, age., s. 552.

138 Ghazi, age., s. 87, 160.

139 Şah Veliyyullah, el-Fevzü’l-kebîr, s. 17.

140 Birışık, Hind Altkıtası, s. 55-56.

141 İkram, age., s. 551-552.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 187

Sonuç

Şah Veliyyullah’ın ihyâ faaliyetinin özünü tahrif/bozulma olarak gördüğü tüm unsurlardan dini arındırma düşüncesi oluşturur. Yukarıda görüldüğü

üzere onun ihyâ faaliyeti, fıkıh âlimleri, mutasavvıflar yahut da devlet idarecileri gibi belirli bir kesime yönelik değildir. Şah Veliyyullah toplumun tüm

kesimlerinin ıslahını hedeflemektedir. Kendisini 18. yüzyılın müceddi olarak

gören Şah Veliyyullah’ın ilmî faaliyeti Sünnet’in ihyâsı düşüncesi üzerinde

temerküz eder. O adet ve uygulamaların Sünnet’e uygun hale getirilmesini

savunmakta, toplumun benimsediği bir takım görüş ve yaklaşımlar karşısında tevhide vurgu yapmaktadır. Şah Veliyyullah gerek kelâmî gerekse tasavvufî görüşleri bağlamında şirkten uzak durmaya vurgu yapmakta ve tevhidi,

şirk kavramını merkeze alarak “Şirkin her türünü defetmek ve Allah’ı zâtına

uygun olacak şekilde vasfetmek” olarak tarif etmektedir. Şeriat’ın doğrudan

düzenlemediği, sınırlarını çizmediği ictihad etmeye açık olan konularda ise

aşırıya ve israfa kaçmama, kolaylaştırma gibi temel fıkhî kâideler çerçevesinde toplumsal meseleleri düzenlemeye gayret etmektedir.

KAYNAKÇA

A. Ghaffar Khan, Shah Wali Allah: An Analysis of His Metaphysical Thought, Doktora Tezi, Temple Universtiy, 1986.

Abdülhay el-Hasenî, es-Sekâfetü’l-İslâmiyye fî’l-Hind, 2. bs., Matbaatu

Mecmai’l-Luğati’l-Arabiyye, Dımaşk 1983.

_____, Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmi ve’n-nevâzır, Dâru İbn

Hazm, Beyrut 1999.

Ahmad, Qeyamuddin, The Wahhabi Movement in India, Manohar, New

Delhi 1994.

Alvi, Sajida S., “The Mujaddid And Tajdid Traditions in The Indian Subcontinent: An Historical Overview”, Journal of Turkish Studies, S. 18 (1994),

s. 1-15.

Aydın, Ahmet, Şah Veliyyullah ed-Dihlevî ve Dihlevîlik, Doktora Tezi,

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.

Aziz Ahmed, “Şah Veliyyullah Dehlevî’nin Dînî ve Siyâsî Görüşleri”,

çev. Kadir Özköse, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 14/3-4 (2001), s. 536-542.

_____, Hindistan’da İslam Kültürü Çalışmaları, çev. Latif Boyacı, İnsan

Yayınları, İstanbul 1995.

Azra, Azyumardi, “Networks of the Ulama in the Seventeenth Century

Haramayn”, The Origins of Islamic Reformism in Southeast Asia içerisinde, Allen Unwin and University of Hawai’i Press, Honululu 2004, s. 8-31.

_____, “Reformism in the Networks”, The Origins of Islamic Reformism

in Southeast Asia içerisinde, Allen Unwin and University of Hawai’i Press,

Honululu 2004, s. 32-51.

Baljon, J. M. S., “Şah Veliyyullah Dehlevî’ye Göre Hak ve Batıl Din”,

çev. İsmail Çalışkan, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/1

(1999), s. 291-298.

Bayur, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1947.

Bilgrâmî, Gulâm Ali Âzâd, Subhatü’l-mercân fî âsâri Hindustân, Ma‘hedü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye Câmiatu Aligarh el-İslâmiyye, Aligarh 1976.

Birışık, Abdülhamit, Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İnsan Yayınları, İstanbul 2001.

Ahmet Aydın 190

Brown, Daniel W., Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought,

Cambridge University, Cambridge 1996.

Buehler, Arthur F., “Nakşbendiyye-Müceddidiyye ve Hindistan’da Yayılışı”, çev. Halil İbrahim Şimşek, Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, II/3 (2003),

s. 143-164.

Bulgur, Durmuş, “Ticaretten Sömürgeciliğe XIX. Yüzyılda Hindistan

ve İngiliz Hâkimiyeti”, Dîvân Dergisi, S. 17 (2004), s. 63-102.

_____, 1850-1900 Yılları Arası Hint Yarımadası’ndaki İslami Fikir Akımları, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.

Fazlurrahman, “İslam’da Canlandırma ve Reform Hareketleri”, çev. Adil

Çiftçi, İslâmî Yenilenme Makaleler III içerisinde, Ankara Okulu Yayınları,

Ankara 2002, s. 37-62.

_____, İslam ve Çağdaşlık, çev. Alparslan Açıkgenç, M. Hayri Kırbaşoğlu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1996.

Friedmann, Yohanan, “Islamic Thought in Relation to the Indian Context”, Richard M. Eaton’un India’s Islamic Traditions’u içerisinde, Oxford

University Press, Oxford 2008, s. 50-63.

Ghazi, Mahmood Ahmad, Islamic Renaissance in South Asia 1707-1867:

The Role of Shah Wali Allah and His Successors, International Islamic University, Islamabad 2002.

Gordon, Stewart, The New Cambridge History of India: The Marathas

1600-1818, Cambridge University, Cambridge 1993.

Graham, Gail Minault, “Akbar and Aurangzeb Syncretism and Separatism in Mughal India A Re-Examination”, The Muslim World, LIX/2 (1969),

s. 106-126.

Hafeez Malik, “Şah Veliyyullâh’ın Vasiyetnâmesi: el-Makâletü’l-vad‘iyye fi’n-Nasîha ve’l-Vasiyye”, çev. İbrahim Hatiboğlu, Sakarya Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 5 (2002), s. 157-173.

Haque, Ziaul, “Muslim Religious Education In Indo-Pakistan”, Islamic

Studies, XIV/4 (1975), s. 271-292.

Ikram, S. M., History of Muslim Civilization in India and Pakistan [93-

1273/711-1856], Institute of Islamic Culture, Lahor 1989.

Jalbani, G. N., Life of Shah Waliyullah, Idarah-i Adabiyat-i Delli, Delhi

1980.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Gözüyle 18. Yüzyıl Hint-İslam Dünyası 191

Keene, H. G., History of India, 2. bs., Low Price Publications, Delhi

1994.

Mevdûdî, İslâm’da İhya Hareketleri, çev. A. Ali Genç, Pınar Yayınları,

İstanbul 1986.

Misbâhullah Abdülbâkî, “el-İmâm Veliyyullah ed-Dihlevî ve tercemetühu li’l-Kur’ân ‘Fethu’r-Rahmân bi Tercemeti’l-Kur’ân’”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, 44/1 (2009), s. 5-61.

Mohammad Umar, Islam in Northern India During The Eighteenth Century, Munshiram Manoharlal Publishers, New Delhi 1993.

Muhammed İkram, Rûd-i Kevser, 3. bs., İdâre-i Sekâfet-i İslâmiyye,

Lahor 1992.

Muztar, A. Ditta, Shah Wali Allah A Saint-Scholar of Muslim India, National Commission on Historical and Cultural Research, Islamabad 1979.

Necdet Tosun, İmâm-ı Rabbânî, Kaynak Yayınları, İzmir 2007.

Nedvî, Ebû’l-Hasen Ali el-Hüseynî, el-İmâmü’d-Dihlevî, Dâru’l-Kalem, Kuveyt 1985.

Özcan, Azmi, “Hindistan’da 19. Yüzyıl İslam Modernizmi ve Seyyid

Ahmed Han”, İslâmiyât, 7/4 (2004), s. 197-204.

_____, “Müslüman Toplumlarda Birlikte Yaşam Tecrübeleri Bâbürlü-Hind Modeli”, İslâm ve Demokrasi Kutlu Doğum Sempozyumu, Türkiye

Diyânet Vakfı Yayınları, Ankara 1999, s. 97-101.

Özkan, Gülseren Halıcı, “XVII. Yüzyıl Başlarında Hint Alt Kıtasında

Devlet Yönetiminin Yeniden Oluşturulması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 41/1 (2001), s. 163-169.

Peters, Rudolph, İslam ve Sömürgecilik, çev. Süleyman Gündüz, Nehir

Yayınları, İstanbul 1989.

Rahman Ali, Tezkire-i Ulemâ-i Hind, çev. Muhammed Eyyüb Kadiri,

Pakistan Historical Society, Karaçi, ts.

Richards, John F., The New Cambridge History of India: The Mughal Empire, Cambridge University Press, Cambridge 1995.

Rizvi, Saiyid Athar Abbas, Shah Abd al-Aziz: Puritanism, Sectarian, Polemics and Jihad, Ma’rifat Publishing House, Canberra 1982.

_____, Shah Wali-Allah and His Times, Ma’rifat Publishing House, Can-

Ahmet Aydın 192

berra 1980.

Sarkar, Jadunath, A Short History of Aurangzib, Orient Longman, Calcutta 1979.

Shafi Ali Khan, “Nationalist Ulama’s Interpretation of Shah Wali

Allah’s Thought and Movement”, Journal of the Pakistan Historical Society,

XXXVII/III (1989), s. 209-248.

Sıddık Hasan Han, el-Hıtta fî zikri’s-Sıhahi’s-Sitte, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985.

Siyalkûtî, Muhammed Beşîr, el-İmâmü’l-Müceddid el-Muhaddis eş-Şâh

Veliyyullah ed-Dihlevî Hayâtuhu ve Da‘vetuhu, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1999.

Subhani, Hammaad E., “Locating Shah Wali Allah in Islamic Political

Thought”, Hamdard Islamicus, XXX/1 (2007), s. 17-28.

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, “el-Cüz’ü’l-latîf fî tercemeti’l-abdi’z-za‘îf ”,

Şah Veliyyullah key siyâsî mektubât, trc. Halîk Ahmed Nizâmî, İdâre-i İslâmiyât, Lahor 1978, s. 191-200.

_____, el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr, 2. bs., Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye,

Beyrut 1987.

_____, er-Râidü’l-ukalâ ilâ fehmi esrâri hilâfeti’l-hulefâ, çev. Mustafa

Muhyiddin el-Hüdevî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.

_____, et-Tefhimâtü’l-İlâhiyye, Akademiyyetü’ş-Şah Veliyyullah, Haydarabad-Sind, ts.

_____, Huccetullahi’l-bâliğa, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk 2010.

_____, İthâfü’n-nebîh fimâ yehtâcu ileyhi’l-muhaddisu ve’l-fakîh, el-Mektebetü’s-Selefiyye, Lahor 1969.

_____, el-Müsevvâ şerhu’l-Muvatta, II, 2. bs., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,

Beyrut 2002.

Tassy, Garcin de, Muslim Festivals in India, çev. M. Waseem, Oxford

University, Delhi 1995.

Umar, Mohammad, Islam in Northern India During The Eighteenth Century, Munshiram Manoharlal Publishers, New Delhi 1993.

Karçınzade Süleyman Şükrü’nün “Seyahatü’l-Kübra”

Adlı Eserine Göre XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan

İsmail Hakkı GÖKSOY*

Giriş

Seyyahların gezi ve gözlemlerine dayanan seyahatnameler bir tarih kaynağı olarak çeşitli ülkeler ve coğrafyalarda yaşayan toplumların tarihî, idari,

ekonomik ve sosyo-kültürel hayatlarına dair önemli bilgiler sunarlar. Geçen

asrın başlarında Eğirdirli Karçınzade Süleyman Şükrü tarafından yazılan

seyahatname de bu tarzın önemli örneklerinden biridir. 1865 yılında Isparta’nın Eğirdir ilçesinde doğan Süleyman Şükrü, XIX. Yüzyılın sonları ile

XX. Yüzyılın başlarında yaşamış bir Osmanlı Posta ve Telgraf Müdürüdür.

İlk ve orta eğitimini Eğirdir’de aldıktan sonra, 1886 yılında Posta ve Telgraf

Nezareti’ne girerek önce posta memurluğu, daha sonra da çeşitli vilayetlerde

posta müdürlüğü görevlerinde bulunmuştur. Yaklaşık 14 yıl süren devlet hizmetinden sonra 1901 yılında görevinden azledilerek sürgüne gönderilmiş ve

sürgün yerinden kaçarak yaklaşık beş yıl boyunca (1902-1907) sırasıyla İran,

Orta Asya, Avrupa, Kuzey Afrika, Mısır, Hindistan, Malaya, Çin ve Rusya

topraklarını gezmiştir. Bu süre zarfında gezdiği çeşitli bölge ve ülkelerdeki

gezi, gözlem ve intibalarını Seyahâtü’l-Kübra adlı bir kitapta toplayarak eserini 1907 yılında Rusya’nın Petersburg kentinde Arap harfli Türkçe olarak

bastırmıştır. Toplam 608 sayfa olan eserinin içine koyduğu kendisine ait bir

resmin altına “Seyyah” unvanını eklemiştir1

.

Karçınzade Süleyman Şükrü’nün hayatı, şahsiyeti ve fikirleri ile seyahatnamesi üzerinde şimdiye kadar çok az araştırma ve değerlendirme

1 Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, Elektrik Matbaası, Petersburg 1907.

* Prof. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü, Isparta/TÜRKİYE, [email protected], ORCID: 0000-0003-2976-0567

DOI: 10.37879/9789751751003.2022.9

194 İsmail Hakkı Göksoy

yapılmıştır. Osmanlıca nüshanın tanıtımı ile ilgili birkaç yazı olmakla birlikte, 2005 yılındaki ilk Türkçe neşrinden sonra da bazı tanıtım ve değerlendirme yazıları çıkmıştır2

. Birkaç araştırmacı tarafından seyahatnamenin

bazı bölümleri esas alınarak ve çeşitli konu ve bölgeler hakkında onun verdiği bilgiler kullanılarak yapılan az sayıda da çalışma mevcuttur3

. Haklı

olarak eseri pek fazla tanınmayan Süleyman Şükrü hakkında, 1953 yılında

kendisiyle yapılan bir söyleşide Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu da: “Eğirdir’in

geçen asrın sonunda yetiştirdiği ikinci bir Evliya Çelebi’si vardır. Üzülerek

söylüyorum ki bu değerli kişi memleketimizde tanınmış değildir...” diyerek

bu gerçeğe işaret etmiştir4

. Süleyman Şükrü’nün Osmanlı Türkçesiyle hazırladığı seyahatname, ilk defa 2005 yılında Eğirdirli yerel gazeteci Salih Şapçı

tarafından günümüz Türkçesine aktarılarak bir kültür hizmeti olarak Eğirdir

Belediyesi tarafından yayımlanmıştır5

. 2013 yılında da akademisyen Hasan

Mert tarafından günümüz Türkçesinde daha düzgün ve açıklamalı notlarla

tekrar bir neşri hazırlanarak Türk Tarih Kurumu tarafından basılmıştır6

.

2 Karçınzade Süleyman Şükrü ve eseri hakkında yapılan bazı tanıtım ve değerlendirmeler

için bkz., Orhan Şaik Gökyay, “Karçınzade Süleyman Şükrü”, Türk Dili - Gezi Özel Sayısı, S.

258 (1973), s. 556-566; Asaf Halet Çelebi, “XX. Yüzyıl Başlarında İki Türk Seyyyahı: Süleyman Şükrü ve Seyahatleri”, Türk Yurdu, S. 255 (Nisan 1956), s. 757-763; S. 256 (Mayıs 1956),

s. 842-846; S. 58 (Temmuz 1956), s. 39-45; S. 259 (Ağustos 1956), s. 120-126; Nedret Çağlar

(Akyüz), “Karçınzade Süleyman Şükrü Efendinin Hayatının İncelenmesi”, Isparta’nın Dünü

Bugünü ve Yarını Sempozyumu, (Yayımlanmamış Tebliğ), Isparta İli Kalkındırma Derneği,

Ankara 1992; Rıza Akdemir, “Seyyah Karçınzade Süleyman Şükrü ve Seyahatnamesi”, Milli

Kültür, S. 60 (Mart 1988), s. 51-54; Ömer Özcan, “Karçınzade Süleyman ve Seyahatü’l-Kübra”, Türk Yurdu, XXVIII/246 (Şubat 2008), s. 63-64.

3 Bu tarz çalışmalar için bkz., Hikmet Turhan Dağlıoğlu, “Seyahat-ı Kübra’da Isparta ve

Mahalli Kıyafetler”, ÜN: Isparta Halkevi Dergisi, s. 1563-1564; Mustafa Şahin, “Süleyman

Şükrü’nün Gözüyle Yurtdışındaki Jön Türkler”, Tarih ve Toplum, S. 119 (Kasım 1993), s.

298-305; Hasan Mert, “19. Yüzyılın Sonlarında Karçınzade Süleyman Şükrü’nün Gözüyle

Çukurova”, III. Uluslararası Çukurova Halk Kültürü Bilgi Şöleni, 30 Kasım-2 Aralık 1998,

Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, Adana 1999, s. 497-505; http://

turkoloji.cu.edu.tr/ CUKUROVA/ sempozyum/semp_3/mert.php (Erişim: 02.10.2006);

Hasan Mert, “Karçınzade Süleyman Şükrü ve Seyahat-ı Kübra’da Eğirdir”, Tarihi, Kültürel,

Ekonomik Yönleri ile Eğirdir: 1. Eğirdir Sempozyumu, 31 Ağustos – 1 Eylül 2001, Eğirdir Belediyesi Yayınları, Eğirdir/Isparta, s. 617-624; Elnur Ağayev, “Seyyah Karçınzade Süleyman

Şükrü’nün Gözüyle Azerbaycan”, Karadeniz Araştırmaları, S. 27 (Güz 2010), s. 105-139.

4 Bkz., Nuri Çelik, “Prof. Dr. Z.F. Fındıkoğlu ile bir Konuşma”, Eğirdir Gazetesi, 1 Ağustos

1953.

5 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l Kübra: Büyük Seyahat, Eski Yazıdan ve Osmanlıca’dan Çeviren: Salih Şapçı, Eğirdir Belediyesi Yayınları, Eğirdir 2005.

6 Süleyman Şükrü, Seyahatü’l Kübra, yay. haz. Hasan Mert, Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara 2013. Yeni baskısının tanıtımı için bkz., Didem Çatalkılıç, “Kitap Tanıtımı: Süleyman

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 195

Süleyman Şükrü’nün seyahatnamesinin dışında hem Osmanlı’nın son

dönemlerinde hem de Cumhuriyet’in ilk devirlerinde Hindistan üzerine küçük ebatta müstakil veya bölüm olarak birkaç tane seyahatname tarzında

eserler yazılmıştır. Hatta bunların iki tanesi kısa bir değerlendirmeye tabi

tutulmuştur7

. Ancak, Karçınzade Süleyman Şükrü’nün Seyahatü’l-Kübra

adlı eserinde Hindistan hakkında verdiği bilgiler, gezi ve gözlemleri henüz

değerlendirmeye tabi tutulmuş değildir. Dolayısıyla Hindistan ile ilgili bir

bilimsel toplantıda onun bu ülke hakkında eserinde verdiği bilgilerin önemi

ortadadır. İşte bu araştırmada, önce kısaca Karçınzade’nin hayatı ve devlet

hizmeti, gezip gördüğü yerler ve eseri hakkında bilgi verildikten sonra onun

XX. yüzyılın başlarında Hindistan hakkındaki gözlemleri ve eserinde verdiği

bilgiler ışığında Hindistan’ı tanımaya ve tanıtmaya çalışacağız.

Karçınzade Süleyman Şükrü’nün Hayatı, Memuriyeti ve Seyahati

Karçınzade Süleyman Şükrü Hicri 1281 (Miladi 1865) tarihinde Isparta’nın Eğirdir ilçesinde doğmuştur. Eserinde verdiği hal tercümesine göre,

ataları aslen Eskişehirli olup, Sultan I. Mahmud döneminde (1730-1754)

bir tımarlı sipahi olan büyük dedelerinden Süleyman Ağa’ya verilen tımar

üzerine Eskişehir’den Eğirdir’e göç etmiş bir ailedir. Ailesinin şeceresini,

Veli Ağa oğlu Süleyman oğlu Abdullah oğlu Mehmet oğlu Hamza olarak

vermektedir. Büyük dedeleri Hamza ve Mehmed Ağalar sipahi beylerinden

olup, Hafız Abdullah da ulemadandır. Süleyman Ağa 1725 yılında akrabalarıyla beraber Eskişehir’den kendisine tımar olarak verilen Eğirdir’in Sarı

İdris köyüne gelip yerleşmiş ve dedeleri daha sonra köyde kendilerine rakip

çıkan Delibaş oğlu İsmail Ağa’nın kötülüklerinden kurtulmak için Eğirdir’e

göç etmişlerdir. Ailesinin “Karçınzadeler” lakabını alması, Eskişehir’den Sarı

İdris’e göç eden Sipahi Süleyman Ağa’nın Arnavutluk’ta görev yaptığı sırada

askerî üniforma olarak giydiği ve “kalçın” tabir olunan bir tür tozluğu daima giymesinden ileri gelmiştir. Eğirdir’de “Üstazgil” namını kazanan babası

Hafız Hüseyin Efendi, geçimini Kur’ân-ı Kerim istinsah ederek sağlayan bir

hattattır. Annesi Fatma Hanım ise cömertliği ve zenginliği ile tanınan Emir

Şükrü, Seyahatü’l-Kübra”, Karadeniz Araştırmaları, S. 41 (2014), s. 255-259.

7 Örneğin bkz., İlber Ortaylı, “19. Asırdan Zamanımıza Hindistan Üzerine Türk Seyahatnameleri”, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Prof. Dr. Bedri Gürsoy’a Armağan), XLVII/3-4

(1992), s. 271-277. Ortaylı bu kısa makalesinde özellikle Ahmed Hamdi Efendi’nin 1883

tarihli “Hindistan ve Sevad-ı Afganistan Seyahatnamesi” ile Falih Rıfkı Atay’ın 1943 tarihli

“Hind Seyahatnamesi” adlı eserlerini değerlendirmiştir.

196 İsmail Hakkı Göksoy

Hüseyin’in torunudur. İlk eğitimini babasının yanında Kur’ân kıraatini öğrenerek başlayan Süleyman Şükrü, 1880 yılında 15 yaşında iken hafızlığını

tamamlayarak Eğirdir Rüşdiye Mektebi’ne kaydolmuştur. Buradaki hocası

Lefkeli Hacı Ali Haydar Efendi’den aldığı tahsilden sonra, birincilik derecesiyle mezun olmuştur. Önce Eğirdir aşar kaleminde, daha sonra da posta

ve telgraf idaresinde 2 yıl kadar staja devam etmiştir. Bu sıralarda Şeyh Ali

Ağa Medresesi’nde kış günleri akşamları öğretilen Arapça derslerine devam

etmişse de medresenin eğitim yönteminden hiç hoşnut olmadığından ayrılmıştır8

.

Seyahatnamesinde verdiği hayat hikayesinin dışında Osmanlı Arşivi’nde bulunan sicil dosyasında onun hayatıyla ilgili şu bilgiler yer almaktadır:

“Mahalli Sıbyan Mektebi’nde mukaddemât-ı ulûm-u diniye ile Mekteb-i

Rüşdiye’de Arabî, Farisî ve Coğrafya ve Fenn-i Hesap ve Usulü Defteri okumuştur. Türkçe hitabet edebilir. 1298’de [1881] 17 yaşında iken Eğirdir Telgrafhanesine üç sene bilâ-maaş devam ile 23 Ramazan 1304’de [15 Haziran

1887] 380 kuruş maaşla Tarsus cihetinde Pozantı nam telgraf merkezi memuriyetine tayin olunmuş ve 14 Şevval 1306’de [13 Haziran 1889] 400 kuruş

maaşla Adana ve 6 Ramazan 1308’de [15 Nisan 1891] 400 kuruş maaşla

Sivas vilayetinde Niksar telgraf merkezi muharebe memuriyetlerine tahvil-i

tayin kılınmıştır… Mumaileyh 2 Cemaziyelevvel 1310’da [22 Kasım 1892]

760 kuruş maaşla Musul vilayetinde Revandiz merkezi telgraf ve posta müdüriyetine nakil edilmiştir. 18 Rebiülevvel 1312’de [19 Eylül 1894] talebi

üzerine 800 kuruş maaş ve becayiş sureti ile Zaho merkezi telgraf ve posta

müdüriyetine nakledilmiştir.”9

Sicil dosyasındaki bu bilgilerin memuriyeti sırasında kaleme alındığından, onun daha sonraki hayatıyla ilgili bilgileri yine seyahatnamesinden öğrenebilmekteyiz. Eğitimini Eğirdir’de tamamladıktan sonra bir memuriyet

almak üzere İstanbul’a giden Süleyman Şükrü, ilk olarak Posta ve Telgraf

Nezareti tarafından 1887 yılında Adana’nın Pozantı kazasına posta ve telgraf memuru olarak tayin edilmiştir. Pozantı’da Bedri adlı posta müdürü ile

ilk günden itibaren anlaşmazlığa düşmüş ve o eserinde bu şahsı “Cifeye saldıran it gibi gayri meşru menfaatler peşinde dolaşmaya ve rüşvete alışkın bu

katır kinli herif bundan sonra üstüme düştükçe düştü.” diyerek çok ağır söz8 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, çev. Salih Şapçı, s. 77-80.

9 BOA, DH.SAİD., 58/237; Ayrıca bkz., Mert, “Karçınzade Süleyman Şükrü ve Seyahat-ı

Kübra’da Eğirdir”, s.618.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 197

lerle tavsif etmiştir10. Sırasıyla, Pozantı, Adana (merkez) ve Niksar’da ikişer

yıl süreyle posta memuru olarak çalışmış ve akabinde müdürlüğe terfi ederek

Musul yakınlarındaki Revandiz’e posta müdürü olarak atanmıştır. Revandiz’deki 2 yıllık görevinden sonra Zaho’ya tayin edilen Karçınzade, buradaki

görevi bitince İstanbul’a gider ve daha önce araları iyi olmayan Bedri’nin

Telgraf Nezareti Muhasebeciliğine atanmış olduğunu görünce, çok şaşırır

ve ona karşı büyük bir kızgınlık duyar. Bu defa Nezarette pek hoş karşılanmayan Karçınzade, 260 kuruş maaş indirimi ile Arnavutluk’taki Dıraç

Posta ve Telgraf Müdürlüğüne atanır11. Daha sonra atandığı Balıkesir Posta

ve Telgraf Müdürü iken, hakkında açılan soruşturma neticesinde üstleriyle anlaşamadığı gerekçesiyle görevinden azledilerek 1901 yılında bugünkü

Suriye sınırları içerisinde yer alan Deyrizor’a sürgün edilmiştir. Böylece o,

yaklaşık 14 yıl Posta ve Telgraf Nezaretine bağlı olarak devlet memurluğu

görevinde bulunmuştur.

Osmanlı arşivlerindeki kayıtlara göre, görevinden azledildikten sonra

padişahın irade-i seniyyesi ve 24 Haziran 1901 tarihli Sadrazamlık emriyle

Deyrizor’a sürgün edilmesi kararlaştırılmış ve bu karar Dahiliye Nezareti

tarafından Hüdavendigar vilayetine ve Zor Mutasarrıflığına bildirilmiştir12.

Sürgün yerine vardıktan sonra fakirliğini ve ailesinin kalabalık olduğunu

gerekçe göstererek kendisine bir miktar maaş bağlanmasını talep etmiş ve

bu talebi Dahiliye Nezareti ve Sadrazamlık makamları tarafından da uygun

görülerek 17 Ağustos 1901 tarihinden başlamak üzere günlük “beş kuruş

yevmiye” bağlanması kararlaştırılmıştır13. Daha sonra aynı tarihten itibaren

6 ay 28 günlük toplam yevmiye tutarı olan 1045 kuruşluk miktarın ödenmesi hususu da, Dahiliye Nezareti tarafından Maliye Nezareti’nden talep

edilmiştir14.

Karçınzade, Deyrizor’da 40 gün sürgün hayatı yaşadıktan sonra firar

ederek Musul’a kaçmış ve orada eserinde bahsettiğine göre Musul Valisi

Hacı Reşit Paşa vasıtasıyla affı için Dersaadet’e müracaat etmesine rağmen,

10 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, çev. Salih Şapçı, s. 113. Bu çalışmada Seyahatül-Kübra’nın Salih Şapçı ve Hasan Mert tarafından yapılan neşirleri ile Osmanlıca aslı

birlikte karşılaştırılarak kullanılmıştır. Ancak, dipnotlarda verilen sayfa numaraları, Salih Şapçı’nın hazırladığı sadeleştirilmiş neşrine aittir.

11 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 140, 145-147.

12 BOA, DH.MKT., 2504/94, 12 R 1319.

13 BOA, DH.MKT., 2521/127, 27 R 1319.

14 BOA, DH.MKT., 2538/27, 17 C 1319.

198 İsmail Hakkı Göksoy

muvaffak olamamıştır15. Arşiv kayıtlarında ise onun Musul’a kaçtıktan sonra

oradaki Fransız Konsolosluğu’na sığındığı belirtilmektedir. Kendisine tahsis

edilen yevmiyeyi alamadığını ve bundan dolayı firar etmek zorunda kaldığını Konsolos Vekiline bildirerek Fransız hükümetine iltica etmek istediğini

beyan etmiştir. Durumun Osmanlı hükümeti tarafından öğrenilmesi üzerine, Dahiliye Nezareti bir taraftan Musul Vilayetine yazdığı yazıda hakkında

yeni bir karar verilinceye kadar Musul’da tutulmasını ve başka yere firarına

meydan verilmemesini talep ederken, diğer taraftan da Sadrazamlık makamından “hakkında başka suretle yapılacak bir muamele olduğu halde emr

ve izbar buyurulması” istenmiştir16. Ancak, bundan sonra onun hakkında ne

karar verildiği hususunda herhangi bir resmî kayda rastlanılamamıştır.

Birkaç ay Musul ve Kuzey Irak’ta kaldıktan sonra İran’a geçen seyyahımız, Sakız, Zencan ve Kazvin üzerinden 3 Temmuz 1902 tarihinde Tahran’a ulaşmıştır. Tahran’da iken Osmanlı Elçiliği ve İran Dışişleri Bakanlığı vasıtasıyla Padişahtan affını dilemek için müracaat ettiyse de bir sonuç

elde edememiştir. Tahran’da II. Abdülhamid’in tahta çıkışının yıl dönümü

kutlamalarına katılarak orada bir konuşma yapmış ve padişahı övgü dolu

cümlelerle anmıştır17. Tahran’da 8 ay kaldıktan sonra sahte bir İran pasaportu ile Rus yönetimi altındaki Orta Asya’ya gitmiştir. Rusya’ya geçişini

“Ele geçirdiğim sahte pasaportu Ruslar’a yutturmak için kendimi İranlılara

benzetmeye mecbur olduğumdan sırtıma Acem abası, başıma siyah külah

giymiş idim” cümlesiyle tavsif etmiştir18. Sırasıyla Aşkabat, Buhara, Bakü ve

Batı Türkistan'ı dolaşarak trenle Kafkasya üzerinden Kiev’e, Budapeşte üzerinden Viyana’ya ve oradan da tekrar trene binerek 19 Nisan 1903 tarihinde

Paris’e ulaşmıştır19. Paris’te 2 ay kaldıktan sonra Marsilya üzerinden deniz

yoluyla 15 Haziran 1903 tarihinde Tunus şehrine, akabinde de Tanca, Sebte,

Vahran ve Cezayir şehirlerine geçmiştir20. Deniz yoluyla önce Trablusgarb’a,

daha sonra da Mısır’ın İskenderiye liman şehrine ulaşan seyyahımız, Mısır’da Maarif Nazırı Fahri Paşa’ya giderek affı için aracılık yapmasını istemiş,

fakat Paşa onun bu yöndeki dilekçesini kabul etmemiştir. Ayrıca, Mısır Hidivi Abbas Paşa’yı da affı için aracı koymak düşüncesini taşıdıysa da daha

15 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 158-159.

16 BOA, DH.MKT., 2583/54, 24 L 1319.

17 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 181-184.

18 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 222.

19 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 250-251.

20 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 306-307.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 199

sonra hazırladığı af dilekçesini yırtıp atmıştır. Ondan hiç hoşlanmayan ve

onun firarilere destek verdiğini ve Osmanlı taraftarlarına düşmanlık ve hakaret beslediğini söyleyen Karçınzade, Mısır Hidivini “görünüşü ipek gibi,

fakat içi Ebu Cehil karpuzu” gibi bir benzetmeyle tanımlamıştır21. Yaklaşık

11 ay Mısır’da kaldıktan sonra, Süveyş kanalı ve Kızıldeniz yoluyla Aden’e

ve sonra da Hindistan’a geçerek 16 Ağustos 1904 tarihinde Bombay’a ulaşmıştır. Hindistan’da 17 ay kaldıktan sonra deniz yoluyla önce Rangon’a ve

ardından da Singapur’a geçmiştir. Hollanda sömürge yönetimi altındaki

Endonezya’ya uğramak istediyse de Singapur’daki Hollanda konsolosuyla

yaptığı kavga sebebiyle vize alamadığı için Cava adasına gidememiştir22.

Bunun üzerine vapurla önce Hong Kong ve Şangay’a, ardından Tienşan’a

ve 29 Nisan 1906 tarihinde de Pekin’e ulaşmıştır23. Yaklaşık bir yıl Çin’in

bazı yerlerini dolaştıktan sonra 3 Mayıs 1907 tarihinde Urumçi’den hareket

ederek Gök Tuma, Semi ve Omski üzerinden Kırım’daki Bahçesaray ve Akmescid’e varmıştır. Seyahatnamesini bastırmak için bir ara Mısır’a gitmeye

niyetlenerek Sivastopol’a geçmişse de bundan vazgeçip Moskova üzerinden

Petersburg’a gitmiştir. 1902 yılı başlarında başladığı seyahatini, 5 yılı aşkın

bir süre devam ettirerek Haziran 1907’de Petersburg’da sonlandırmıştır. Seyahatnamesinin yazımını da burada tamamlayarak Abdürreşid Efendi’nin

sahibi olduğu Elektrik Matbaası’nda bastırmaya muvaffak olmuştur24.

Seyyahımız, eserini seyahati sırasında tuttuğu notlarına dayanarak

hazırlanmıştır. Kendi ifadesine göre, eserinin üçte birini Hindistan’ın

Haydarabad şehrinde, diğer üçte birini Çin’in Şinançin eyaleti merkezinde,

kalan kısmını da Rusya’nın Petersburg şehrinde tamamlamıştır25.

Karçınzade, 14 yıl süren memuriyet hayatı sırasında gezip gördüğü ve

geçtiği yerler hakkında gözlemlerini eserinde anlatmış ve seyahatnamenin

bu bölümüne “ihtiyari yolculuk” adını vermiştir. Deyrizor’a sürülmesinden

sonraki gezip dolaştığı yerlerle ilgili bölümünü ise, “mecburi yolculuk”

olarak adlandırmıştır26. Eserindeki “Ümmetin uyandırılması namına bir

seyahatname yazmak üzere katlandığımız devr-i alem külfeti” sözünden27

21 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 318-319.

22 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 568.

23 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 585-586.

24 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 626,634.

25 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 64.

26 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 80,157.

27 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 579.

200 İsmail Hakkı Göksoy

onun eserini yazmadaki hedeflerinden birinin de Müslümanları geri

kalmışlıktan kurtulmanın yollarını aramak olduğu anlaşılabilir.

Karçınzade Süleyman Şükrü’nün yazdığı seyahatnamesinden başka çok

kısa iki küçük risalesi de bulunmaktadır. Ancak o, bunları 1908 yılında Türkiye’ye döndükten sonra İstanbul’da yazmış olup, birinin üzerinde 15 Aralık

1908 tarihi yer almaktadır. Bunlardan İntibah-ı Millet, 1908 yılında tekrar uygulamaya konan Kanun-i Esasi ile ilgili olup, ikinci risalesi Menabi-i Servet ise

yerli malı kullanmanın önemi üzerinedir. Her iki risalenin tam metni Mustafa

Şahin tarafından değerlendirildikten sonra neşredilmiştir28.

Hayatı hakkında seyahatnamesinde verdiği bilgilerin dışında çok fazla malumat yoktur. Petersburg’daki İngiliz sefirinin 26 Mart 1908 tarihinde

Londra’ya gönderdiği bir yazısında “Süleyman Şükrü’nün şehirden ayrıldığını”

belirtmesinden onun 1908 yılı başlarında İstanbul’a döndüğü anlaşılmaktadır29. Osmanlı arşiv kayıtlarındaki bilgilere göre, Dersaadet’e döndükten sonra

Zaptiye Nezareti tarafından “derdest edilerek tevkif edilmiştir”. Ancak, Padişahın irade-i seniyyesi ile taşrada münasip bir yerde görev verilmesi hususu

kararlaştırılmış ve bu karar Sadrazam Hüseyin Paşa tarafından 10 Temmuz

1908 tarihinde Dahiliye Nezareti’ne ve Dahiliye Nezareti de 14 Temmuz’da

Zaptiye Nezareti’ne taşrada konumuna uygun bir görev verilmesini bildirmiştir30. Bu arada İstanbul’a dönüşünde yakalanıp tevkif edildiği sırada Zaptiye

Nezareti’nin Tahkikat Heyeti tarafından evrak ve eşyaları kontrol edilirken,

Çince yazılmış 2600 liralık bir kıta çekin alındığını ve daha sonra bunu istemesine rağmen çekin kayıp olduğu söylenerek kendisine iade edilmediğini

beyan eden bir dilekçeyle Sadrazamlık makamına başvurmuştur. Sadrazamlık makamının talebi doğrultusunda Dahiliye Nezareti tarafından konunun

araştırılması Zaptiye Nezareti’nden istenmiştir31. Ancak, sonucun ne olduğu

hakkında daha fazla resmî kayda rastlanılamamıştır.

Yine Süleyman Şükrü Sadrazamlık makamına bir dilekçeyle başvurarak

yeni bir memuriyete tayin edilmesine kadar geçinebilmek üzere emsallerine

28 Bkz., Mustafa Şahin, “Devlet Başkanının Yetkilerini ve Dışalım Giderlerimizi Kısalım”,

Tarih ve Toplum, S. 116 (Ağustos 1993), s. 60-64.

29 Hee-Soo Lee, İslam ve Türk Kültürünün Uzak Doğu’ya Yayılması: Kore’de İslamiyet’in

Yayılması ve Kültürel Tesirleri, TDV Yayınları, Ankara 1988, s. 203. Ayrıca, İngiliz sefiri yazısının ekinde onun eserinin bir nüshasını şehirdeki Osmanlı sefiri Cevad Bey’den alarak

Londra’ya göndermiştir.

30 BOA, DH.MKT., 1270/81, 14 C 1326.

31 BOA, DH.MKT., 2619/37, 04 N 1326.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 201

uygun kendisine de eski maaşının verilmesini talep etmiş ve talebini uygun

gören Sadrazam Kâmil Paşa da Dahiliye Nezaretine gönderilen 22 Ekim 1908

tarihli bir yazıyla gereğinin yerine getirilmesini bildirmiştir. Dahiliye Nezareti de 26 Ekim 1908 tarihli yazısıyla gereği için Telgraf ve Posta Nezaretine

yazmıştır32. Ancak Süleyman Şükrü 2 Kasım 1908 tarihinde “üçüncü feryâd-ı

mazlumanemdir” hitabıyla Dahiliye Nezaretine tekrar müracaat ederek kendisine Telgraf ve Posta Nezaretince 11 Temmuz’dan itibaren maaş verilmesi

yerine “istidaname tarihinden” itibaren maaş verilmek istendiğinden şikayetle

bunun düzeltilmesini talep etmiştir. Dahiliye Nezareti de dilekçesini Telgraf

ve Posta Nezareti’ne göndererek talebinin “usul ve emsaline tevfikan iktizasının ifası” için yazmıştır. Dilekçesinin altında “Hasbel kader mensub olduğu

Nezarette elan bâki istibdada karşı ne yapacağını şaşıran Karesi Posta ve Telgraf müdir-i sabıkı Süleyman Şükrü” ifadesi yer almaktadır33.

Süleyman Şükrü’nün İstanbul’a döndükten sonra “bir müddet Beyazıt

telgrafhanesinde müdürlük görevinde” bulunduğu, fakat 1908’de II. Meşrutiyet ilan olunca görevinden ayrılarak bu sene sonlarında vefat ettiği ifade edilmiştir34. Nitekim, onun 1908 yılından sonraki hayatı hakkında da herhangi bir

resmî kayıt ve bilgi bulunmamaktadır. Fakat, sözlü bir anlatıma dayanan mahalli kaynaklarda onun 1918 yılında İstanbul’da balolu bir düğünde evlendiği

ve 1922 yılında da 51 yaşında iken orada vefat ettiği belirtilmektedir35. Ancak,

bu rivayetin doğruluğu kesin olmayıp, onun tam olarak ne zaman ve nerede

vefat ettiğine dair elimizde kesin bilgiler yoktur. Babası, memuriyete başlayacağı sırada vefat etmesine rağmen, ailesi hakkında da eserinde belirttiklerinden

başka bir bilgi bulunmamaktadır. Eserinde babasının ölümünden sonra annesini Adana’ya ve memuriyeti sebebiyle gittiği diğer yerlere götürdüğünü ifade

etmektedir. Muhtemelen annesi de Adana’da vefat etmiştir. Yine eserinde sürgünden sonra Musul’a vardığında, orada Adanalı Gergerizade Ali Efendi adlı

birisini bulup “akrabalarımın afiyetleri haberini alınca taze hayat kazandım”

ibaresinden36 ilk olarak Adana’da evlendiği ve Musul’dan Revandiz’e at ile giderken “yanımda eski eşim olduğu için çok yol cefası çektim”37 tabirinden de

32 BOA, DH.MKT., 2640/70, 30 N 1326.

33 BOA, DH.MKT., 2645/83, 8 L 1326.

34 Lee, age., s. 201, 80’inci dipnot.

35 Nuri Güngör, Eğirdir Ansiklopedisi ve Hamidoğlu Tarihi Oyunu, Eğirdir Belediyesi Yayınları, Eğirdir 2005, s.131.

36 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s.159.

37 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s.132.

202 İsmail Hakkı Göksoy

birden fazla evlilik yaptığı anlaşılmaktadır38. Ancak o, ailesi hakkında bundan

öte herhangi bir bilgi vermemektedir.

Karçınzade Süleyman Şükrü’nün birçok ülkede yaptığı seyahatiyle ilgili

önemli bir husus da, 5 yılı aşkın süren seyahatini nasıl finanse ettiği meselesidir. Bu konuda eserinde açık ve kesin bilgiler bulunmamaktadır. Ancak,

yine eserinden anladığımıza göre, gittiği yerlerde birçok insanla karşılaşmış

ve bazen en iyi şekilde ağırlanmıştır. Deyrizor’dan kaçışından sonra daha

önce bölgede görev yaptığı sırada tanıştığı bazı kabile reislerinden yolluk tarzında birtakım yardımlar almıştır. İran’dan ayrılacağı sırada da İran Dışişleri

Bakanlığı’ndan İran Şahı’nın bir ihsanı olarak biraz para almıştır. Ancak o,

bunun miktarını belirtmemektedir. O, bu konuda şunu söylemektedir: “Şah

hazretlerinin şu ihsanları mevcut parama eklenince durumum rahatlayarak

Paris yolunu tuttum” demektedir39. Aşkabat’ta aldığı lâl yüzüğü Bakü’de zengin bir iş adamının 8 yaşındaki oğluna hediye etmesi üzerine Hacı Zeynelabidin Takiyef adlı bu kişi de ona birinci mevkiden Bakü-Viyana arası tren

bileti alıvermiştir40. Mısır’da Ahmed Münşavi Paşa’nın ona banka aracılığı

ile bir miktar para gönderdiğini, fakat bunu alamadığını belirtir41. Hindistan’da bulunduğu sırada bazen dostlarının evlerinde kalması, onun Osmanlı

taraftarı kişi ve çevrelerden bazı yardımlar gördüğü intibaını vermektedir.

Çin’de iken bir kısım paralarının ve değerli taşlarının çalınması olayını göz

önüne alırsak, seyahati sırasında fazla maddi sıkıntı çekmediği anlaşılmaktadır. Nitekim eserinde de bu tarzda ifadelere pek rastlanmaz.

Ancak, Süleyman Şükrü’nün o kadar uzun, zorlu ve pahalı bir yolculuğu hangi maddi imkanlarla karşıladığı ve seyahatine ne maksatla gittiği

hususları henüz tamamen cevaplanmış değildir. Bazı araştırıcılar onun II.

Abdülhamid hakkında her zaman sitayişle bahsetmesini ve onu övücü ifadelerle anmasını gerekçe göstererek seyahatini “ittihad-ı İslam siyasetine ve

Jön Türkler hakkında bilgi toplamaya matuf ve II. Abdülhamid’in desteğiyle

gerçekleştirmiş” olabileceği fikri üzerinde durmuşlardır42. Yine Müslümanlar

38 Mail yoluyla 2010 yılında Salih Şapçı’dan ve diğer yerel kişilerden edindiğimiz bilgiler

doğrultusunda günümüzde Eğirdir’de ailesinden herhangi bir kimse olmadığı, ancak Adana

veya İstanbul’da olabileceği ve yine erkek kardeşinin soyundan gelenlerin Karçınlar soyadını

alarak Alanya’da akrabalarının olduğu söylenmektedir.

39 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 206.

40 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 222-223.

41Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 352.

42 Hasan Mert, “Karçınzade Süleyman Şükrü ve Seyahat-ı Kübra’da Eğirdir”, s. 619.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 203

arasında İslam birliği taraftarı politikaları teşvik etmek amacıyla II. Abdülhamid tarafından “gizli bir ajan” olarak gönderildiği sonucuna varanlar da

olmuştur. Koreli Müslüman araştırmacı Cemil Lee onun II. Abdülhamid tarafından halife lehine propaganda yapmak üzere gönderildiğini belirtirken,43

Palabıyık da “gerçekten onun Abdülhamid taraftarı siyasi duruşu ve onun

muarızlarını çok şiddetli bir şekilde tenkit etmesi bu düşünceyi kuvvetlendirmektedir” demektedir44.

Karçınzade Süleyman Şükrü’nün Hindistan’da Gezdiği Yerler

Karçınzade, Yemen’in Aden limanından bindiği “Nemse” adlı vapurla

Hint Okyanusu’nda yedi gün sekiz gece yolculuk yaptıktan sonra 16 Ağustos

1904 tarihinde sabah vakti Hindistan’ın Bombay liman kentine ulaşmıştır.

Hindistan’da Osmanlı Rumi takvim kullanılmadığı için kolaylık olması açısından notlarını Hicri takvime göre tutmuştur. Bombay’a varışı üzerine hemen bir İngiliz gizli polisi onun peşine takılmış ve onu otele kadar takip etmiştir. “İlk görünüşte Hindli bir fakir veyahut zavallı bir hamal zannettiğim

bu gizli polis, insanı canından bezdirircesine zorlaştırmalara ve lanetliklere

başlayınca…. şirret biri olduğunu derhal anladım” demektedir. Kim olduğunu ve ne için Hindistan’a geldiğini araştıran bu polisten zor kurtulduğunu

belirtir45. Bombay’da 25 gün kaldıktan sonra gemiyle Surat şehrine gitmiş

ve orada 13 Eylül 1904 tarihine kadar kalmıştır. Bu arada 2 günlüğüne Surat’ın yakınındaki Nadir’e uğramıştır. Akabinde 2 gün Baroda’da, 1 hafta

Ahmedabad’da ve 8 gün de Cunagar’da kalmıştır. “Osmanlılarca tarihi önemi açık olan bu yerde kalışım sekiz gün devam etti” demesinden Cunagar’da

planladığından daha fazla kaldığı anlaşılmaktadır46. Daha sonra Oplite ve

Porbender’e geçerek bu şehirlerde de 10 gün bulunmuştur. Porbender’de bir

medresenin açılış törenine katılarak konuşma yapmıştır47. Ardından 1 gün

Paniatşa’da kaldıktan sonra Çatpur, Nadvan, Porimkan üzerinden 2 gün geçirdiği Raçkut’a geçmiş ve 6 gün de Camnagar’da kalmıştır. Camnagar’dan

Citpursa’ya gelip burada kiraladığı bir hayvanla dört gün yol alarak Gundal’a varmıştır. Çok yorgun olduğu için burada yaklaşık bir hafta kalmıştır.

4 Kasım 1904 tarihinde tekrar Citpursa’ya dönüp trenle Bombay’a gitmiştir. Oruç ayı olduğu için yaklaşık bir buçuk ay Bombay’da ikamet ederek

Ramazan’ı burada geçirmiştir. 28 Aralık 1904 tarihinde trenle Bombay’dan

43 Lee, age., s. 201.

44 Mustafa Serdar Palabıyık, “The Ottoman Traveller’s Perceptions’ of the Far East in the

Early Twentieth Century”, Bilig, No. 65 (Spring 2013), s. 290.

45 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 386,388,389.

46 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 415.

47 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 424-425.

204 İsmail Hakkı Göksoy

Delhi’ye hareket etmiş ve 8 gün Delhi’de kalmıştır. 6 Ocak 1905 tarihinde

de trenle Kalküta’ya geçmiştir. Kalküta’ya Kanpurlu alimlerden Abdürrezzak

Sahib ile beraber uzun tren yolculuğu yapmıştır. Bir haftadan fazla burada

kaldıktan sonra 17 Ocak 1905 tarihinde Kalküta’dan 43 saat süren tren yolculuğundan sonra tekrar Bombay’a dönmüştür.

Hindiçin’e gitme düşüncesinde olmasına rağmen, Bombay’da karşılaştığı

Haydarabadlı âlimlerden Abdül Kayyum Sahib’in ısrarı üzerine 10 gün sonra Dekkan bölgesindeki Haydarabad şehrine gitmiştir. 27 Ocak 1905 günü

trene binerek 17 saat sonra Haydarabad’a ulaşmıştır. 12 Mart 1905 tarihinde

Haydarabad Nizamlığının “Lenger-i Mübarek” ismiyle anılan yemekli özel

bir resmî kutlama merasimine katılmıştır. Ayrıca Muharrem ayında Haydarabad’da yapılan “Nal Sahib”, “Alem-i Hazreti Hamza”, “Alem-i Fatımatü’z-Zehra” adlarıyla düzenlenen dinî törenlere iştirak etmiştir. Haydarabad

nizamının kardeşinin saraydaki düğününü ve nizamlığın resmî merasimlerini izlemiş ve nizamlık sistemi hakkında eserinde detaylı bilgiler vermiştir.

Haydarabad’da yaklaşık 10 ay kadar kalan seyyahımız, tren yoluyla 11 Kasım

1905 tarihinde tekrar Bombay’a dönmüştür. Bir gün Bombay’da kaldığı otelin yakınlarında çıkan bir yangını görünce çok korkup hemen oteline koşmuş

ve kaldığı yerin tehlikede olup olmadığını yoklamıştır. Bu durumu o, “Zira

bunca zahmetler, masraflar karşılığında vücuda geldiği için kanımın bahası

demek olan seyahat defterim ve bilhassa paralarım ve eşyalarım tamamen

otelde idi.” cümlesiyle belirtir48. Ramazan ayının bir kısmını burada geçirmiş

ve İngiliz veliahdının şehre gelişi sırasında düzenlenen ve günlerce süren

şenlikleri ve havai fişek gösterilerini izlemiştir. Daha sonra Madras’a geçerek

Ramazan’ın bir kısmını da burada geçirmiştir. Bu arada Bangalor’a gidip gelmiş ve Tutikori üzerinden deniz yoluyla Srilanka’nın Kolombo şehrini ziyaret etmiştir. Osmanlı Devleti’nin Kolombo fahri konsolosu Mehmed Merkad Efendi ile de görüşen Karçınzade, yaklaşık 10 gün Srilanka’da kalmıştır.

Tekrar Hindistan’a dönerek 4 gün Elfi şehrinde kaldıktan sonra Koçi’ye ve

daha sonra da tekrar Madras’a gitmiştir. 25 Ocak 1906 tarihinde perşembe

günü Madras limanından bindiği bir İngiliz vapuruyla Hindistan’dan ayrılmış ve seyahatine Rangon’a geçerek Uzakdoğu’da devam etmiştir.

Seyyahımız Hindistan’da 16 Ağustos 1904 ve 25 Ocak 1906 tarihleri

arasında neredeyse bir buçuk yıl (17,5 ay) kalmış ve ülkenin önemli şehirlerini dolaşarak yakından tanıma fırsatı bulmuştur. Onun Hint diyarında ge48 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 497.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 205

zip dolaştığı yerler, esasen bugünkü Hindistan sınırları içinde kalan şehir ve

kasabalardır. Her ne kadar Müslümanların çoğunlukta yaşadığı Pakistan ve

Bangladeş toprakları da o dönemde İngiliz yönetimi altında olmasına rağmen, verdiği bilgilere göre onun bu ülkelerdeki şehirlere gitmediği anlaşılmaktadır.

O, Hindistan’da bir yerden başka bir yere giderken, bazen haberli veya

referanslı olarak gitmiştir. Bu, onun gittiği yerde daha kolayca karşılanmasını

ve ağırlanmasını sağlamıştır. Uzun süre kaldığı Hindistan’da eşraftan ve ulemadan sayılan Osmanlı dostu birçok Müslüman şahsiyet ile tanışmış, onlarla

dostluklar kurmuş ve onların evlerine misafir olmuştur. Osmanlı resmî ve

fahri konsolosluklarını ziyaret etmiş ve konsoloslarla da görüşmüştür. Temsilciliğin bulunmadığı yerlerde de Osmanlı tebaası veya Osmanlı taraftarı

kişi ve çevreleri ziyaret etmiştir. Gittiği yerlerde bazen otellerde bazen de

kiralık evlerde kalmıştır. Edindiği dost ve arkadaşlarının evinde kaldığı da

olmuştur. Mesela, Surat yakınlarındaki Nadir’de kulüp sahibi genç ve okumuş bir Müslüman olan Abdullah Suratî’nin evinde kalarak iki gün onun

misafiri olmuştur49. Ahmedabad şehrinde en çok görüştüğü kişi Neher Kapısı yakınında oturan kitapçı Tacedddin Efendi’dir50. Cunagar’da iken eski

vezir Bahaeddin ve onun başhekimi Abdurrahman Rezzak Han ile sıkça

buluşmuşlardır. Hatta vezirin içkili bir akşam yemeğine misafir olduğunda, “Böyle şeylere alışkanlığım yoktur” diyerek içki kadehini geri çevirmiştir.

Akabinde de yarı ayık bir vaziyette bazı müminlerin saray camisinde yatsı

namazına katıldıklarını hayretle izlediğini zikretmiştir51. Delhi’de iken de

matbaa sahibi Mirza Hayret Sahib’in evinde kalmış ve onunla şehrin tarihî

yerlerini dolaşmıştır. Haydarabad’da Abdül Kayyum Sahib ve Madras’ta tüccarlık yapan ve Osmanlı şehbenderinin akrabası olan Abdül Sübhan Sahib

ile dostluklar kurmuştur. Bangalor’da daha önce Bombay’da tanıştığı eşraftan

Mehmed Yusuf oğlu Mehmed Süleyman Sahib ile beraber olmuş ve onunla

birlikte şehri gezmişlerdir52. Madras’ta dostluk kurduğu nevvab sülalesinden

gelen Hacı Abdül Ahad Sahib’in de evinde kalmıştır53.

Süleyman Şükrü Hindistan’da ziyaret maksadıyla gittiği yerlerde İngilizlere çalışan hafiyelerin takibinden hiç kurtulamamıştır. Dolayısıyla İngilizler onun faaliyetlerini ve ziyaretlerini sürekli takip etmişlerdir. Mese49 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 404.

50 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 408.

51 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 409-410,411.

52 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 498,499.

53 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 512.

206 İsmail Hakkı Göksoy

la, Bombay limanına varır varmaz, peşine bir İngiliz gizli polisi takılmış ve

“Kırk senelik dostummuş gibi gülerek yanıma sokulan bu hilekâr” dediği

bu polis onu otele kadar takip etmiştir. İlk görüşte “Hintli bir fakir veyahut

zavallı bir hamal” zannettiği bu gizli polis, onu boşuna gümrükte bekletmiş

ve daha sonra otele gitmek için de kendisinden fazla ücret almıştır. Karçınzade’nin “beni İslam oteline götür” demesine karşın, bu polis “Burada

İslam’dan otelci yoktur” cevabını vermiştir. En sonunda etraftan geçen bir

arabayı çağırıp bindiğinde de bu polis, yine onun yanına oturup bir Mecusi

oteline götürmüştür. Karçınzade daha sonra Bombay’da bir ev kiralayarak

eve çıkmıştır54. Yine Porbender’de şehrin kenarındaki bir Hindu tapınağında

yapılan dinî törene giderken, kiraladığı arabaya bir komiser biner ve onu

takip eder55. Delhi’ye varınca, “İngiliz dalkavuğu” olarak tanımladığı Refaaddin Bey adındaki aslen Dağıstanlı olup, Meysur Racalığı’nın özel muhabirliğini yapan bir hafiyenin takibine takılır. Onun takibinden o kadar sıkılır

ki, “İngiliz hükümetinin değiştirerek peşimden dolaştırdığı bunun gibi sıkıcı

heriflerden pek usandığım için gelme ihtimali olan bir diğerinin daha soğuk

konuşmalarına tutulurum korkusuyla ertesi günü sabahleyin erkence kalkıp,

meşhur Şah Cihan Camii’ni görmeye gittim” demiştir56. Hatta Bombay’da

iken, Hidayetullah adında İngilizlere çalışan bir Müslüman hafiyenin daveti

üzerine evine gitmiş ve o da Yemen’in Aden şehrinde İngilizlerin kışkırttığı

isyana katılmayı ve İngilizler lehine çalışmayı teklif etmiştir. Yapacağı işin

bedeli olarak da yüklüce bir İngiliz altını sahibi olacağını söylemiştir. Ancak

o böyle bir teklifle karşılaşınca, “sanki gök başıma yıkıldı zannettim” diyerek

bunu şiddetle reddetmiştir. Bunu Bombay’daki Osmanlı konsolosu Emin

Bey’e anlatmasından sonra, halk arasında deşifre olması üzerine durumu anlaşılan “ulema kılıklı bu şahsın” daha sonra İngilizler tarafından hafiyelikten

atıldığını öğrenmiştir57.

Süleyman Şükrü’yü Hindistan’da takip eden hafiyelerin genellikle Müslüman olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim o, eserinde Yemen, Kuveyt, Muskat

ve Hadramut taraflarından Hindistan’a gelip yerleşen Arapların bazılarının

İngilizler tarafından kandırıldığına ve onların hafiyelikte kullanıldığına dikkat çekmiştir. Bir defasında o, “Takibe memur hafiyeler, her nereye gidilse

beraberdirler. Herhangi bir meclise girilse bir saniye sürmeksizin gelip, ko54 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 386-387.

55 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 430.

56 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 440.

57 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 470-472.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 207

nuşmaya meydan ve imkân bırakmazlar. Meclise sokulan hafiyeler ise Hadramut, Yemen ve Hicaz taraflarından buralara gelip her birisi birer velinin

neslinden veyahut ashab-ı güzin sülalesinden olduklarını iddia ile İslamlardan cerr eden ve daima iyilik ve yardım gören Arapların dinsiz, kansız,

aşağılık sınıfıdır” demiştir. Ayrıca, İngilizlerin Hindistan’a gelen Osmanlı

vatandaşlarını “şiddetli kayıtlar altında bulundurup serbestçe dolaşmaktan

tamamen men ediyorlar” diyerek onlara çıkarttıkları zorlukları dile getirmiştir58.

Karçınzade, gittiği her yerde genellikle Müslümanlara ait önemli kale,

saray, cami, medrese ve türbe gibi eski tarihî ve dinî yerleri ziyaret etmeyi

ihmal etmemiş ve bunlar hakkında eserinde önemli gözlemlerini yazmıştır.

Mesela, Ahmedabad’daki Sultan Ahmed, Şecaat Han ve Heybet Han’ın adını taşıyan camileri ve avlusundaki türbeleri ziyaret etmiştir59. Cunagar’daki

Opekut Kalesi’ni Cunagar nevvabının vezirinin özel izniyle ziyaret etmiştir.

Bu kale Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlıların Portekizlilere

karşı zapt ettiği bir kaledir. Karçınzade burada duran bir Osmanlı topunu

görünce, sevinçten ağlamış ve çok duygulanmıştır. Topun 5 metre 63 cm

uzunluğunda ve 1 metre 96 cm genişliğinde ve üzerinde döküm tarihi olarak

1531 yılını gösteren celi-sülüs hattıyla Arapça bir kitabesinin bulunduğunu

söyleyerek ayrıntılı bir şekilde zikretmiştir. Burasını akşama kadar bir araştırmacı gibi yakından inceleyip gezmiş ve kaledeki incelemelerini eserine

derç etmiştir. “Osmanlılarca tarihi önemi açık olan bu yerde kalışım sekiz

gün devam etti” diyerek Osmanlı Türk tarihine ait olan tarihî yerleri daha

yakından incelemiştir60. Yine Gundal’da (Batan) da 1535’lerde Portekizlilere

karşı verilen mücadelede Osmanlı askerlerinin kaleyi kuşattığı yeri gezmiştir.

Burada halk arasında Kemal Paşa ve Cemal Paşa adlarında iki denizci kahramanın şehit mezarları vardır. Halk arasında bu yiğitlerle ilgili kahramanlık

hikâyelerinin hala canlı olarak anlatıldığını belirtir61.

Delhi’de de “Mimar Sinan’ın kalfası Musa Usta’nın hünerli ellerinin

eseri” olarak belirttiği Şah Cihan Camii’ni (Cuma Camii) sabahtan akşama

kadar gezmiş ve caminin kubbeleri, merdivenleri, minareleri, avlusu ve içindeki süslemeleri, hat örneklerini, kitabelerini, mimari özelliklerini bir sanat

tarihçisi gözüyle incelemiş ve muhtevalı bir şekilde uzunca anlatmıştır. Del58 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 529.

59 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 407.

60 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 411-415.

61 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 435-436.

208 İsmail Hakkı Göksoy

hi’deki diğer tarihi yerleri de dolaşmış ve eski Babür sarayının bulunduğu Lal

Kale’yi genişçe tasvir etmiştir. Köhne Kalesi’ni, Nizameddin Çişti’nin türbesini, Ludi hanedanlığının hükümdar türbelerini, Delhi Türk sultanlıklarına

ait türbeleri ziyaret etmiş ve Agra’daki Babürlü hükümdar türbelerindeki

kitabe ve tanıtım yazılarını seyahatnamesine almıştır62.

Seyyahımız seyahat notlarını hazırlarken kendi gözlem ve intibaları yanında çeşitli yazılı kaynaklardan da yararlanmıştır. Ancak o, kullandığı kaynaklar hakkında pek fazla bilgi vermez. Hindistan şehirlerinin nüfusları, idari yapıları, iktisadi ve diğer alanlarda istatistiksel bilgiler verirken, genellikle

resmî kayıtlardan, gazete ve broşürlerden ve diğer yazılı kaynaklardan istifade ettiği anlaşılmaktadır. Ayrıca, önemli tarihi yerler hakkında bilgi verirken

bazen kitaplara da başvurmuştur. Mesela, eski Delhi’deki Lal Kale’yi anlatırken, Şah Cihan’a ait tahtın üzerindeki mücevherat hakkında “Çerağ-ı Dehli”

adlı eserin 322. sayfasına atıf yapmıştır. Yine Farsça “Mecmâü’s-Selâtîn” adlı

eserde de bu mücevheratların çalındığının belirtildiğini zikretmiştir. Ayrıca,

Urduca “Asâr-ı Senâdid” adlı esere bakmıştır63.

Hindistan’ın İktisadi, Sanayi ve Sosyo-Kültürel Yapısı Hakkındaki

Gözlemleri

Süleyman Şükrü ekonomik açıdan Hindistan’ın çok zengin bir ülke olduğunu ve her türlü ürünün yetişmesine elverişli topraklarının ve su kaynaklarının bulunduğunu vurgular. Eserinde ülkedeki başlıca nehirler ve yenice

yapılmaya başlanılan suni göletler, üretilen ürünler, yetişen meyveler, kokulu

çiçek ve bitkileri, çeşitli ağaçları hakkında bilgiler vermiştir. Ülkede kullanılan para birimi ve onların diğer paralar karşısındaki değeri hakkında da

açıklamalarda bulunmuştur. O dışarıdan Hindistan’a hiç ithal mal gelmese,

ülkenin ürettiklerinin kendisine yeteceğini söyler. Kısacası o ülkenin iktisadi

potansiyelini “Koca Hind başka yerlerin mahsullerine, imalatına, ticaretine

ihtiyaç duymayan alem içinde bir alemdir.” cümlesiyle tavsif eder.64 Ülkede

en çok safranın Ahmedabad’da, pancar ve şeker kamışının ise ziyadesiyle

Kalküta çevresinde yetiştirildiğini belirtir. Kalküta çevresinde pancar ve şeker kamışından elde edilen şeker, tüm Hindistan’a ve dış dünyaya satılmaktadır. Kalküta aynı zamanda kumaş dokumacılığının da ana merkezi sayılmaktadır65.

62 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 440-457, 462-464.

63 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 455-456, 461.

64 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 387.

65 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 408, 472-473.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 209

Yerli malı kullanımı konusunda çok hassas olan seyyahımız, ülkede görülen ithal mallar olarak çarşı ve pazarlarda genellikle Avrupalılar tarafından icat

edilen velosipet, otomobil, fonograf, fotoğraf, dikiş makinesi, cam ve çinkodan

yapılmış kaplar ve eşyalar, avizeler, lambalar gibi genellikle sanayi ürünlerini

zikreder. Yabancı dokuma kumaşlar da ülkede yaygınlaşmaktadır66. Hintliler

arasında ithal mallara karşı tepkiler yavaş yavaş belirmeye başlamış ve bu tepki

özellikle yerli dokuma imalathanelerini olumsuz etkileyen yabancı ithal kumaşlara yönelik olmuştur. Nitekim, Bombay’daki Bengalliler tarafından şehrin

çeşitli yerlerine “Bundan sonra Avrupa malını almayacağız, yerli metamızı giyeceğiz, bizlerden birinin sırtında İngiliz ve ecnebi kumaşından yapılmış elbise

görülürse üzerine hep beraber hücum edilip öldürülecektir” ifadelerinin bulunduğu ilanlar yapıştırılmıştır67.

Karçınzade eserinde ülkedeki sanayileşme faaliyetlerine ve ulaşımdaki yeniliklere de dikkat çekmiştir. Bombay, Kalküta, Madras ve Delhi ve bunun gibi

diğer büyük şehirlerde kumaş fabrikaları ve 273 tane de büyük fabrika vardır.

Bunların 8’i kağıt, 63’ü deri debbağlığı, 51’i demircilik, 54’ü un fabrikası, 56’sı

susam ve benzeri yağ fabrikası ve şeker kamışı sıkma fabrikası, 41’i de diğer

sektörlere ait fabrika bulunduğunu ifade eder68. Yaklaşık 50 sene önce yapımına başlanan tren yollarının uzunluğu da toplam 30 bin mil uzunluğuna ulaşmıştır. Telgraf hatlarının uzunluğu ise, 46 bin mil civarında olup, 4 bin çalışanı

vardır. Ayrıca, ülkede 30 bin de posta memuru çalışmaktadır69.

Karçınzade, Hindistan’daki Müslümanların modern eğitime Avrupalılardan ve Hindulardan daha az önem verdiklerine ve bundan dolayı geri kaldıklarına dikkat çeker. Mesela, ziyaret ettiği Ahmedabad’daki Kadiriye tarikatı

ricalinden Pir Mehmed Şah’ın türbesi bakımlı olmasına rağmen, türbenin yanı

başındaki medrese odalarının tamamen boş olduğunu söylemektedir. Burada

“talebelere mahsus ve muntazam 29 hücre varsa da Ahmedabad ahalisi cehaletin en alt derecesinde koşmakta olduklarından hiçbirinde talebe ve öğretmen

yoktur.” diyerek üzüntülerini kaydetmiştir70. Yine Porbender’de “Medrese-i

Encümen-i Ahyar” adlı modern eğitim yapacak bir medresenin açılışına katılmış ve bir konuşma yapmıştır. Konuşmasında okulda çok sayıda dilin, yani

Arapça, Farsça, Urduca, Gucerat ve İngiliz dillerinin öğretilmesi yerine, bilhassa tarih, coğrafya, riyaziye, cebir, geometri, hikmet (felsefe), ticaret, madenler

ilmi gibi fen ve sosyal derslerin de okutulmasını tavsiye etmiştir. Konuşmasını

pür dikkat dinleyen halk sonunda Urduca olarak “Büyük halife efendimiz çok

66 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 386.

67 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 496.

68 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 549-550.

69 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 541.

70 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 408.

210 İsmail Hakkı Göksoy

yaşasın” diye bağırarak alkışlamışlardır71.

Karçınzade Hindistan’daki kadim kast sistemi hakkında pek fazla bilgi

vermemesine rağmen, ülkedeki dinî ve sosyal gruplar ile sömürge yönetimi

altındaki toplumsal yapıya ve yerli halkın durumuna fazlaca değinir. Bütün

üst görevlerin Avrupalılara, yani İngilizlere ait olduğu ülkede İngilizler tebaayı

“Avrupalılar” ve “Şarklılar” olmak üzere iki farklı sosyal tabakaya ayırmışlardır72. O bu durumu “Bir Hintli ne kadar asil ve erdemli ne kadar zengin olursa

olsun Avrupalıların bulundukları localara girmek, mevki trene binmek için bilet almaya milyon verseler kavuşamazlar. … Ahalinin horlanmasından, sefalete

düşmesinden bu acımasızlar müteessir değil, aksine memnundurlar. İnançlarınca refah içinde yaşamak, saadet hayatı tatmak, dünyadan lezzet almak

Avrupalı ve İngiliz cinsine özgü bir bağış olup, diğer milletleri o nimetlerde

hakkı olmayan, yaratılıştan yoksulluğa mahkûm hayvanlardan saymaktadırlar”

sözleriyle dile getirir73.

Hindistan’da halkın çoğunluğu Hindu ve üçte birinden biraz fazlası da

Müslüman’dır. Halk arasında Müslümanlara “Hindî”, diğer dinlerden olanlara

“Hindû” denilir ve çoğul olduğu zaman da Müslümanlara “Muhammedîn” ve

diğerlerine de “Hinûd” tabir edilir74. Hint Müslümanları da “Lebih” ve” Meymun” olmak üzere iki alt gruba ayrılırlar. Ancak, bu ayırım sadece “cinsiyette”

olup, büyük çoğunluğunun mezhebi Hanefiliktir. Lebih kavramı ülkede ilk

Müslüman olanlara, “Mümin” kelimesinin değişik telaffuzu olan Meymun ise

Çiştiyye tarikatının kurucusu Hoca Muinüddin Çişti’nin Hindistan’a gelmesinden sonra ve onun vasıtasıyla Müslüman olanlara denilmektedir. Ecmir’de

bulunan Çişti’nin türbesinin her yıl hicri Recep ayının on beşinde Hindistan’ın

her yerinden gelen yüz binlerce Müslüman tarafından ziyaret edildiğini belirtir75. Dinî mahiyeti olmayan bazı geleneksel kutlamalara hem Hindular hem

de Müslümanlar birlikte katılmaktadır. Mesela, Hinduların 15 Ağustos’ta denize Hindistan cevizi atma geleneğine Müslümanlar da iştirak etmektedirler.

Halkın geleneksel törenlerinin kutlanmasına her zaman İngilizlerin “hürriyet

perdesi altında” teşvik ettiklerini ve bunu “menfaatlerini koruma politikasının

esası” olarak gördüklerini vurgular76.

Karçınzade’nin dikkatini çeken hususlardan biri de, Müslüman ve gay71 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 421-425. Hindistan’ın bütün okullarında

Müslüman ve gayrimüslim olarak toplam 4.500.000 öğrencinin olduğunu belirtir. Bkz. s.540.

72 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 402.

73 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 394-395.

74 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 396-397.

75 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 434.

76 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 393-394.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 211

rimüslim halkın giyim gelenekleridir. Mesela, Bombay’da gördüğü Müslümanlar dinin gösterdiği yolda giyinmelerine rağmen, diğer dinlere mensup

olanlar “anadan doğma denecek kadar çıplaktırlar”. Üzerlerinde bir peştamal, başlarında bir sarık, ayakları ve göbeklerinin yukarısı bütün vücudu açık

gezerler. Çok yoksul olanlar ise, sadece ön ve arka avret mahallerini örtecek

şekilde “saban torbası” benzeri bir keseyi iple bacaklarının arasından geçirip

bellerine bağlarlar. Zenginler ve resmî görevliler ise, kıymetli kumaştan setre, yelek, kolalı gömlek giyerler ve ayrıca boyunbağı takarlar. Ancak, pantolon yerine futa (peştamal) giyerler. Kadınlar ise siyah bir kumaşla örtülüdür.

Hindu kadınların karın ve göbekleri açıktır. Vücutlarının üst taraflarını ise

kolsuz bir yelekle örterler77. Ekâbir sınıfı hariç diğerleri yarı açık giyinirler

ve ekserisinin ayakları da yalındır. Kadınlar ayak parmaklarına yüzük, burun

ve kulaklarına hızma ve halka takarlar. Süslenmeye Hindu kadınlar Müslüman kadınlardan daha çok meyillidirler78. Karçınzade “Hindular ve Mecusiler (Parsîler) eskiden daha çok çıplak gezerlermiş, Esvab giymeye alışmaları,

İslamiyetin yayılmasından sonra Hind padişahları zamanında zorlama ile

olmuş. Ancak, İngilizler gelince tekrar Hindu ve Mecusilerin ayak takımı

tekrar elbiselerini çıkarıp eski devirlere geri dönmüşler” demektedir79.

Seyyahımız Hint yemeklerine hiç alışamamış ve onları çok baharatlı

bulmuştur. Oplite’de bir ziyarette yediği ev yemeğini tasvir ederken, “Hindistan’da bir kaşık yemeğe mutlaka iki kaşık biber katılıp, yemek zakkum

ağacına döndürüldüğünden, bir lokma alır almaz gözlerimden yaş dökülmeye başladı. Hind’in sırf biberden ibaret yemeklerine alışmak bizim için imkansızdır. Kendileri asla etkilenmeyecek büyük bir iştahla yiyorlar. Bunların

ağızlarında teneke mi kaplıdır, anlayamadım” cümleleriyle tasvir etmiştir80.

Karşılaştığı bazı garip adetlerden de bahseden seyyahımız, Hintlilerin sevdikleri kimseleri ve önem verdikleri misafirlerini evlerinde karşılarken onların boyunlarına çelenk şeklinde kokulu çiçekleri geçirerek karşıladıklarını ve

sevgilerini bu çiçeklerle gösterdiklerini belirtir. Ayrıca, Haydarabad Nizamının kardeşinin düğününde karşılaştığı garip bir adeti aktarmıştır. Buna göre,

gelin ve damadın nikahnamesine 45 bin fil, 100 bin at, 150 bin lira para, 18

bin kıyye araba gıcırtısı ve 45 bin kıyye sivrisinek iç yağı yazılmıştır81.

77 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 390.

78 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 396.

79 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 430.

80 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 417.

81 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 482.

212 İsmail Hakkı Göksoy

Hindistan’ın İdari Yapısı, Nüfusu ve Şehirleşme Hakkındaki Gözlemleri

Karçınzade gözlemlerini anlattığı bölümlerden sonra “Hindistan’ın Ahval-i Umumisi” başlığı altında kısaca önce İslamiyet’in Hindistan’a girişi ve

burada kurulan İslam devletleri hakkında bilgi verdikten sonra, Hindistan’ın

idari bölgeleri, halihazırdaki Müslüman nevvablıklar ve Hindu racalıklar, konuşulan diller hakkında geniş bilgiler sunar. Ülkede toplam 1400 çeşit dilin

konuşulduğunu, bunların ancak 40 kadarının meşhur ve yaygın olduğunu,

Urduca’nın ise Müslümanların ortak kültür, edebiyat ve yazı dili olduğunu

vurgular82. Ülkede toplam 50 tane nevvablık ve 850 tane de racalık vardır.

Ancak tüm bu nevvablıklar ve racalıklar İngiliz yönetimine bağlıdırlar ve

fazla bir idari yetkileri de yoktur. Mesela, daha önce Müslüman bir nevvablık

iken Hindu racalığına döndürülen Baroda racası bir Avrupa seyahati sırasında İstanbul’a uğradığı ve Osmanlı padişahı ile görüştüğü için daha sonra

İngilizler onu mülkünden izinsiz dışarı çıkmasını ve hatta başka racalarla

konuşmasını bile yasaklamışlardır. Şahsına gelen tüm mektup ve postalar da

sarayda bulundurulan bir İngiliz hafiye tarafından kontrol edilmektedir83.

Hindistan’ın toplam asker sayısı 290.000 civarındadır. Bu rakamın 70.000’i

Avrupalı, kalanı da yerlidir. Nevvab ve racalar da istendiği zaman toplam

50.000 asker vermekle yükümlü tutulmuşlardır.84 Hindistan’ın iklimini çok

sıcak bulan seyyahımız, ülkede 4 ay güz (yağmurlu mevsim), 4 ay kış (serin)

ve 4 ay da yaz (sıcak) olmak üzere yılda üç mevsimin yaşandığını belirtir85.

Karçınzade Hindistan’ın nüfus durumunu ise resmî kayıtlardaki bilgilerden istifade ederek verir. Buna göre, ülkenin yüzölçümü 1.560.160 mil karedir ve toplam nüfusu ise 287.223.431’dir. Bu nüfusun yaklaşık 200.000.000’a

yakınının Hindu, 77.223.431’i Müslüman, 7.000.000’u Çinlilerin dinine

(Budistleri, Mecusileri ve Sihleri kastediyor), 3.000.000’u da Hıristiyan ve

diğer inançlara mensupturlar86. Ancak bu nüfusun bugünkü Hindistan, Pakistan ve Bangladeş’i ve hatta Srilanka’yı içine alan tüm bölgedeki nüfus

olduğunu unutmamak gerekir. Gittiği belli başlı şehirlerin nüfuslarına gelince, en büyük şehir olan Bombay’ın nüfusu 840.000 civarındadır. Bunun

160.000’i Müslüman, 600.000’i ise Hindu inancına mensuptur. Şehirde

82 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 528-532.

83 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 537-538.

84 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 540.

85 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 550-551.

86 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 528-529.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 213

60.000 Mecusi/Parsi, 20.000 Yahudi ve Hıristiyan vardır. Şehirde büyük küçük 110 cami ve mescit, kırka yakın dergâh bulunmaktadır87. Şehirde 1500

sivil polise karşın, 3.000 gizli polis görev yapmaktadır. Avrupalılar şehrin en

lüks yeri olan “Maliyarhill” denilen yerde yaşamaktadırlar88.

Hindistan’ın o dönemde en büyük şehirleri ve nüfusları sırasıyla Bombay (840.000), Kalküta (800.000), Madras (460.000), Haydarabad (419.000)

ve Delhi (210.000)’dir. Ayrıca, diğer şehirlerden Baroda ve çevresinin toplam

nüfusu ise 1.952.690’dır. Buradaki eski Müslüman nevvablığın kaldırılmasından sonra şehrin Müslüman nüfusu azalmaya başlamış ve oranları %8’e

kadar düşmüştür. Ahmedabad’ın çevresiyle birlikte toplam nüfusu 700.000

olup, sadece şehir nüfusu ise 300.000 civarındadır. Şehrin çoğunluğu Müslümanlardan, azınlığı ise Hindu ve Mecusilerden oluşmaktadır89. Cunagar’ın

toplam nüfusu 395.428 olup, şehir nüfusu ise 45.000 civarındadır. Şehir

nüfusunun üçte ikisi Hindu iken, Cunagar racalığının genelinde ise halkın

%75’i Müslümandır. Çünkü çok sayıda Müslüman köy ve kasaba vardır90.

Oplite, 5.000 civarında bir kasaba iken, Paniatşa 20.000 nüfuslu bir şehir

olup, şehrin üçte biri de Müslümandır. Camnagar’ın nüfusu 20.000 iken,

Gundal’ın 34.000 olup, yarısı Müslümandır.

Karçınzade, bazen şehirlerin adlarının nereden ve ne anlamlara geldiklerini de izah eder. Bombay kelimesinin “güzel liman veya güzel deniz”

anlamına geldiğini ve bunun önce Fransızca ve sonra da Portekizce’de kullanıldığını söyler91. Yine Cunagar ismi için de “Cuna” kale ve “gir” eski zaman

manasına geldiğini belirtir. Paniatşa için de “Pani” su ve “atşa” da güzel, yani

“güzel su” anlamına geldiğini ifade eder. Delhi şehrinin adının da milattan

önce şehrin ilk temelini atan bir racanın adından geldiğini belirtir92.

Eserinde şehirleşme konusuna ve şehirlerin gelişmişlik düzeylerine de

değinen seyyahımız, Bombay’ı kozmopolit bir şehir olarak tanımlar. Şehirde

tramvay, telefon, telgraf olmasına rağmen, henüz daha caddelerin her yerinde

elektrik ışığı kullanılmamaktadır. Bazı yerleri havagazı ile aydınlatılmaktadır.

Şehirde hayvanat bahçesi ve millet bahçesi olup, İngiliz Kraliçesi Viktor87 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 398-399.

88 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 400-401.

89 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 405,406.

90 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 408.

91 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 384.

92 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 409,432,438.

214 İsmail Hakkı Göksoy

ya’nın sanat değeri yüksek güzel bir heykeli vardır. Kraliçenin Bombay’da

ölen ikinci oğlunun heykeli ise annesininki kadar ihtişamlı değildir93. Bombay’da 300 kadar eski su kuyusu zorla kapatılmış ve bir İngiliz şirketi tarafından demir künklerle şehre su şebekesi döşenmiştir. O, “Hiçbir yerde kuyu

suyu bulunmaz, şiddetle yasaktır” demektedir. Üç kaynaktan gelen suyolları

şehrin dışında bir depoda biriktirilip sonra da şehre verilmektedir.94 Bombay

şehrinde Tramvay caddesinin kuzeyi Müslümanların toplu olarak yaşadığı

yerdir. Onun Bombay’da sıkça gittiği yerlerden biri Bağdatlı Hasan Şiba’nın

sahip olduğu kahvehanedir. Buraya gelenler Bağdat, Basra, Hicaz ve Yemen

taraflarından olduğu için kahvehanede Arapça’nın yanı sıra Türkçe de konuşulmaktadır95.

Ahmedabad’daki surlarla çevrili eski şehrin etrafındaki hendekler toprakla doldurulmuştur96. Cunagar’da ise yenice şehre su şebekesi yapılmaktadır.97 Bir liman ağzında kurulan Porbender ise ticaret sayesinde hızlı bir

şekilde gelişmiştir. Müslüman tüccarların dış dünya ile yaptıkları ticaret vasıtasıyla nüfusunun yakın zamanlarda birden arttığını ve yirmi sene evvel

bir hiç hükmünde olan bu şehrin şimdilerde önemli bir konuma geldiğini

söyler98.

Delhi şehrindeki gezdiği yerleri tasvir ederken, “Hindistan’da hiçbir şehir ve kasaba yoktur ki, merhume Viktorya’nın heykeliyle bir millet bahçesi ve içinde içki satılmayan bir kıraathane bulunmasın” diyerek Batı tarzı

şehirleşmeye dikkat çekmiştir.99 Ancak, eski tarihî şehirlerdeki bazı önemli

yerlerin İngilizler tarafından yol geçirilmek bahanesiyle yıkıldığını vurgular.

“Doymak bilmez açgözlü İngilizlerin soğuk iltifatlarla çevirdikleri soyuculuk

fırıldağı ve hiç durmadan salladıkları taassup kazmasının Hindistan’da şehir değil mamur mahalle bile bırakmadığına eseflenerek dış kaleden dışarıya

çıktık” diyerek buna dikkat çekmiştir. “Hicri 948 yılında Şirşah tarafından

genişletilip imar edilen Dehli gibi bir büyük şehri, ucu bucağı bulunmaz

mesireleri, meydanları, bahçeleriyle beraber içine alan dış kale de yıkıcı İngilizlerin uğursuzluğundan kurtulmayıp çok yerleri harap olmuştur.” diye

93 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 390-392.

94 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 400.

95 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 388,389.

96 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 407.

97 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 415.

98 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 419.

99 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 452.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 215

yazmıştır100. Delhi şehrinin kurulduğu yeri çok beğenen seyyahımız, şehrin

güzelliğini şöyle tasvir eder: “Yerinin güzelliği, toprağın verimliliği, havasının

temizliği, medeniyet, ilerilik ve güzel suretle bakımlarından Hindistan’ın en

seçkin kısmı, rağbette olan yeri Dehli şehri ile civarıdır. Uçsuz bucaksız ve

zümrüt gibi yeşil ovasında ziraat su ile yetiştirildiği gibi yağmura bağlı olarak

da yapılabiliyor. Limon, portakal, turunç, nar, ağaç kavunu, arap zeytini, muz,

anbe ile kavun, karpuz, armut, badem, alâ cins kırmızı elma ve bunun gibi

meyveler Dehli şehrinde pek boldur.” 101

Delhi gibi tarihî binalardan ve eserlerden yoksun olan Kalküta şehrini ise,

Batı şehircilik açısından iyi bir örnek olarak gösterir. Kalküta, “değerli binalarıyla dolu ve bakımlı bir şehirdir”. Caddeleri geniş ve muntazam olup, elektrik

tramvayları her semtte vardır. Park ve havuzlu bahçeleri vardır. Yol kenarlarına

ağaçlar dikilmiştir. Hayvanat bahçesi, millet bahçesi ve müzesi ile modern bir

şehir görünümündedir102. Lord Miu Meydanı’nda Kraliçe Viktorya ve İngiliz

valilerine ait birçok heykeller vardır. Kraliçe Viktorya’nın bir elinde İncil, diğerinde ise kılıç olduğunu ve bu vaziyette Hindlilere “Ya Hıristiyanlaşırsınız ya

da kılıcı yersiniz” demek istediğini belirtir. Haydarabad şehrini ise daha ziyade

keskin kokulu çiçekleriyle ve kokulu ağaçlarının bolluğu ile tanıtır. Eski şehrin

Golkondo Kalesi’nde yer aldığını, şehrin etrafında suni göllerin bulunduğunu

ve şehre su şebekesinin yenice döşendiğini belirtir103. Madras’ın her tarafında

elektrikli tramvaylar vardır. Şehirde kanallar ve üzerlerindeki köprüler vasıtasıyla ulaşım sağlanmaktadır. Şehrin en iyi semti “Kemer İstirit” denilen Avrupalıların yaşadığı yerdir. Şehrin önemli caddeleri elektrik, diğer yerleri ise hâlâ

gaz yağı ile aydınlatılmaktadır. Ona göre, Madras eğitim ve sanayi bakımından

ileri, ziraatı ve bereketi yolunda, ticareti işlek gayet zengin ve güzel bir memleket ise de limanına uğrayan gemiler Bombay ve Kalküta limanlarına gelen

gemilerin miktarının ancak %1’i civarındadır104.

Hint Müslümanlarının Osmanlı Halifesine Bağlılıkları

Karçınzade Hint Müslümanlarının manen ve dinen Osmanlı halifesine

bağlı olduklarını ve bunu özellikle Sultan II. Abdülhamid’e karşı duydukları

hissî ve samimi bağlılık ifadelerinde dile getirdiklerini vurgular. Hatta o Hint

Müslümanlarının Osmanlı halifesine bağlılıklarını “Hindlilerin padişahımıza

100 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 458.

101 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 467.

102 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 473,474-475.

103 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 478,479-481.

104 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 512-513.

216 İsmail Hakkı Göksoy

olan sevgileri tarif ve tasavvurun üstündedir” cümlesiyle ifade eder105. Mesela,

Porbender’de katıldığı modern bir medresenin açılışında yaptığı konuşmasının sonunda orada bulunan halk Urduca olarak “Büyük halife efendimiz çok

yaşasın” sözleriyle tezahürat yapmışlardır. Yine Kalküta’daki Müslümanların

halifeye bağlılıklarını da şöyle tasvir eder: “Din icabı bağlı oldukları padişaha son derece dostturlar. Varlığıyla öğündükleri ve mesud oldukları Osmanlı

Devleti’nin şanının artması ve azametinin yükselmesini dileyen duaları dillerinden düşmemektedir. Ellerine gazete alanlar Osmanlılara dair yazılan makaleleri gözden geçirmeyince başka konuları dünya yıkılsa okumazlar. Hamalları

dahi her sabah birbirlerinden sualleri devletimizin durumunu, başarılarını anlamaktır.”106

Madras’ta yaşadığı Osmanlı taraftarı bir olayı “Tesadüfât-ı Mühimme”

başlığı altında verir. Madras Ulu Cami’nde bir Cuma günü toplanan Müslüman halk İngiltere’nin Osmanlıya bağlı Makedonya işlerine karışmasına tepki

göstererek Londra’daki İngiliz Kralı Edward’a bir protesto telgrafı çekmişler

ve bölgeye gönderilen İngiliz gemilerinin derhal geri çekilmesini istemişlerdir.

İki gün sonra İngiliz hükümeti, “Osmanlı devleti, İngiltere’nin saygıdeğer ve

eski dostudur. Düşmanlık için gitmeyen gemilerimiz geri alındı” açıklamasını yapmıştır. O, İngilizlerin halkı kışkırtıyor düşüncesine meydan vermemek

için başlangıçta halka hitaben bir konuşma yapmaktan çekinmişse de ısrarlar

üzerine burada toplanan halka uzunca bir nutuk irat etmiştir. Onun 11 Şevval

1323 (9 Aralık 1905) tarihinde bu toplantıda yaptığı konuşması anında Urduca’ya çevrilmiş ve konuşma metnini kitabına da almıştır. Konuşmasında o,

Osmanlı Devleti’nin geçmiş zaferlerinden ve Osmanlı Devleti’ne karşı Avrupalıların birleşerek yaptıkları saldırılardan bahsettikten sonra halifeye itaatin

dinî bir vecibe olduğunu ve Osmanlı sultanının da tüm dünyadaki Müslümanların halifesi olarak ulul-emr sayıldığını vurgulamıştır. Hind Müslümanlarının

Osmanlı halifesine karşı gösterdikleri bağlılıktan dolayı “Hükümdarım adına

memnuniyet, kendi tarafımdan da minnet ve şükranlarımı arz ederim” diyerek

onlara teşekkür etmiştir. Ayrıca, şehrin çeşitli yerlerine asılan ve halka dağıtılan

ilanlarda da Osmanlı’ya destek ve halifeye başarı duasında bulunmuşlardır107.

Yine, Madras’taki Şemsü’l-ahbar gazetesinin yazarı ve sahibi Mehmed Nasreddin Sahib de gazetesinin başına Yunan harbindeki yaralılar ve Hicaz demiryolu için yardım toplayıp Türkiye’ye göndermesinden dolayı Osmanlı halifesi

II. Abdülhamid’den aldığı dördüncü dereceden Mecidiye nişanının resmini

gazetesinin baş sayfasına koymuştur108.

105 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 425.

106 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 478-479.

107 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 514-519.

108 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 527.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 217

Hindistan’da İngiliz Sömürge Yönetiminin Etkileri

Karçınzade, Hindistan’daki İngiliz sömürge yönetiminin halk üzerindeki olumsuz etkilerini yakından görmüş ve bundan dolayı seyahatnamesinde

İngilizleri çok ağır ifadelerle anmıştır. Onları “Britanya tilkileri”, “hilecilikte tilkiye rahmet okutan İngilizler”, “lanetli fırıldakları çeviren İngilizler”,

“düzenbaz İngiltere”, “suratında hayır olmayan bu soğukkanlı Britanyalı” ve

“beyaztilki” gibi ifadelerle tesmiye eder. İngiliz sömürge rejimini de sömürgelerindeki tüm zenginlikleri Londra’ya taşıyan “sarraf bir hükümet” olarak

değerlendirir109. Yine onları “zorbalığı altına düşürdüğü bunca milletleri acımasızca ezmek ve soymakta son derece mahir olan İngilizler” ve “vergiyi bile

Londra’ya aşırmaktan başka bir fikir ve emelde değildirler” gibi cümlelerle

tanımlamıştır110.

O, İngilizlerin Hindistan’da ve diğer müstemlekelerinde birinin hükmünün kendi milletlerine, diğerinin de sadece yerlilere mahsus olduğu iki türlü

hukuk sistemi, yani kanun uyguladıklarına dikkat çekmiştir. Yerli ve yönetici

toplum arasındaki hukuki eşitsizliği, “Bir Avrupalı Hıristiyan Hindistan’da

veya başka bir sömürgede bir Hintliyi veya Müslümanı bilerek öldürse bir

haftadan fazla ceza almaz; ancak bir Müslüman veya bir Hintli bir Avrupalıya hafifçe vursa en azından 10 sene cezaya çarptırılır” diyerek vurgular.

Yine çalışma hayatındaki ücretlerde de farklılık vardır. Mesela, bir Avrupalı

askere ayda 2 İngiliz Lirası maaş ve üç öğün mükellef bir yemek verildiği

halde, yerli askere sadece 6 Rupi ücret verilmekte ve yemek olarak da kışlalarda kendilerinin kaynattıkları “sadece haşlanmış pirinç” ile beslenmektedirler. Her Avrupalı askerin emrinde çalışan yerli hizmetçilerin olduğunu

ve bunların köle gibi çalıştırıldıklarını ifade eder. Tren, tramvay şirketi ile

fabrika ve imalathanelerde hükümetin resmen verdiği tarifede “Avrupalı” ve

“Hintli” namlarıyla iki kısım ücret yazılıdır. Yerliler belirtilen ücretten fazla

ücret alamazlar111.

Karçınzade, Müslüman-Hindu ilişkileri açısından İngiliz sömürge dönemi öncesinde iki toplum arasında gerginlik olmadığını, fakat İngilizlerin onları birbirlerine karşı nefret duygularıyla sürekli tahrik ettiğini ifade

eder. Bu durumu “Fesatlıkta eşsiz olan İngiliz kavminin, cihana karşı kullandığı silah, güvendiği kuvvet milletleri birbirine düşürmektir” cümlesiyle

109 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 534,537,542,545,546.

110 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 388,400.

111 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 544-545,547.

218 İsmail Hakkı Göksoy

belirtir. Onları “dayanıklı milletleri zayıflatıp, dünyayı zahmetsizce yutmak

için iki tarafı da gizlice tahrik ettiği halde, sonra galibe dost, mağluba kayıtsız kalmaktan utanmıyor. Maksadı, yılanın başını düşman yumruğu ile

ezmektir” diye tasvir etmiştir112. Yine, “Britanya tilkileri Hind’deki Müslümanlarla Putperestler [Hindular] arasına daima fesat ve zıddiyet” aşıladıklarını ve hatta resmî mekteplerdeki tarih öğretmenlerinin putperest öğrencilere hitaben, “Müslümanlar vaktiyle sizin kızlarınızı esir, putlarınızı kesr

[parçalama], puthanelerinizi hedm [yıkma] ettiler”; Müslüman öğrencilere

karşı da, “Putperestler kuvvetli iken mescitlerinizde domuz kestiler” dediğini yazmıştır. Derslerde “bunun gibi saçmalıkları” öğrencilere okuttuklarını,

Hindu ve Müslümanları birbirlerine düşman ettiklerini ifade eder. Ayrıca o,

Hint Müslümanları Osmanlı Devleti taraftarı oldukları için İngilizlerin onlara kin beslediklerini ve en düşük memuriyetlere bile Hinduları atadıklarını

vurgular113.

Seyyahımız İngilizlerin Hindistan’daki İslam kültür mirasına ait bazı

değerli eşya ve eserleri ülkelerine götürdüklerini söyler. Mesela o, Delhi’de

Şah Cihan Camisi’ni gezerken camide süsleme olarak konulan pırlantaların

İngilizler tarafından yerinden sökülüp Londra’ya götürüldüğünü belirttikten

sonra burasını “gözleri oyulmuş bir cariyeye” benzetmiştir. “Bu pırlantaları

kıskançlık ve açgözlülük sebepleriyle dilenci İngilizler yerlerinden çıkarıp

Londra’ya aşırdıklarında, zavallı mescit bir zalim eliyle gözleri oyulan bir

hisli cariyenin yürek parçalayıcı halini almıştır” diyerek üzüntüsünü belirtmiştir. Yumurtadan büyük pırlanta taşların yerine ise “adedi altmış para bile

etmeyen Necef taşı” geçirilmiştir114.

Hindistan’da İngilizlerin her şeyden vergi aldıklarını ve halka çok ağır

vergiler yüklediğini vurgulayan Karçınzade, ekonomik açıdan halkın ezildiğini, hatta ayakta seyyar satıcılık yapanlardan, evinin içindeki tuvaletten bile

vergi alındığını ve bir çiftçinin ürettiğinin üçte birini devlete vergi olarak

verdiğini vurgulamıştır. Alınan vergileri detaylı bir şekilde eserinde vermiştir.

Mesela, Hindistan’dan İngiltere’ye giden mallardan % 8, İngiltere’den Hindistan’a gelen mallardan ise % 3 gümrük vergisi alındığını ve “zalim İngiliz

hükümetinin” bir buçuk asırdan beri Hindistan’ı “soyup soğana döndürdüğünü” belirtmiştir115. Hatta İngilizler Hilal-i Ahmer (Kızılay) Cemiyeti için

yardım toplayıp Türkiye’ye göndermesinden dolayı Müftü Mahmud Han’a

112 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 420.

113 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 525.

114 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 446.

115 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 522-524.

XX. Yüzyılın Başlarında Hindistan 219

verilen dördüncü dereceden Mecidiye nişanından bile 2 Rupi gümrük vergisi

almışlardır.116 Vergi borcu olana hemen faiz işletildiği ve bu da olmazsa hemen icraya verilerek malına el konulduğunu belirtir. Bundan dolayı “herkes

vergisini günü gününe kendisi gidip vezneye teslim etmektedir” demektedir117.

İngilizlerin Madras ve diğer yerlerde Müslümanlara ait vakıf mallarına el koyduklarını ve vakıfların nezaretinin de İngiliz adliye görevlilerine

devredildiğini belirtir. Madras bölgesinde İngiliz sömürüsünün etkisini “Fırıldakçı İngilizlerin Madras bölgesindeki soyuculukları, Hind’in diğer yerlerinde yapa geldikleri tilkiliklere hiç benzemeyen başka türlü şeytanlıklardır”

ifadesiyle vurgular118.

Karçınzade, 1890’lı yıllarda ülkede meydana gelen kıtlık ve pahalılık

sırasında çaresiz ve kimsesiz kalan binlerce çocuğun ve gencin Hıristiyan

misyonerleri tarafından Hıristiyanlaştırıldıklarına değinir. İngilizleri sadece

halkı “soyup soğana döndürmekle kalmayıp, sonunda biçare olanların dinini

bile değiştirdiklerini” ifade eden seyyahımız, bu maksatla Hindistan’da 15

bin papazın bulunduğunu ve özellikle bu kıtlık dönemi ve öncesinde yaklaşık

3 milyon Müslüman ve Hindu’nun Hıristiyanlaştırıldığını belirtir119.

116 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 526-527.

117 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 547-549.

118 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 521-522.

119 Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, s. 542-543.

220 İsmail Hakkı Göksoy

Sonuç

Karçınzade Süleyman Şükrü seyahatnamesinde bizlere Hindistan hakkında çok değerli bilgiler sunmuştur. Eserinin yaklaşık 150 sayfasını (dörtte birini) Hindistan’daki gözlemlerine ayırarak bunu açıkça göstermektedir.

Gezip dolaştığı Hindistan şehirleri, ülkenin tarihî yerleri ve onların durumları, ülkenin coğrafi durumu ve nehirleri, idari, ekonomik, sosyal ve kültürel

hayatına ilişkin önemli bilgiler aktarmış ve şahsi gözlemlerini ve değerlendirmelerini yapmıştır. Bir yerden bahsederken önce o yerin coğrafi konumunu ve daha sonra oranın kısa tarihçesini anlatmıştır. Şehirlerdeki sosyal hayat

ve ekonomik durumlar hakkında önemli bilgiler verdikten sonra bunların

genel bir değerlendirmesini yapmış ve kendi gözlemlerini kaydetmiştir. Tarihî öneme haiz şehirleri ve tarihî yerleri ve eserleri ziyaret etmeyi hiç ihmal

etmediği gibi önemli tarihî eserlerin durumu hakkında da yeterli bilgiler

sunmuştur. Geçmişte Osmanlı donanmasının ve askerlerinin uğradığı kaleleri de millî bilinç ve duygularla ziyaret etmiştir. Hindistan’ın eski Delhi şehrindeki tarihî saray, kale, cami ve türbeleri sabahtan akşama kadar bir araştırıcı gözüyle gezip incelemiş ve mimari özelliklerini not etmesinin yanı sıra

yapılar üzerindeki Farsça kitabelerin metinlerini ve mezar taşları üzerindeki

yazıları dahi seyahat defterine kaydetmiştir. Gezip dolaştığı yerlerde birçok

Müslüman şahsiyet ile görüşmüş ve onlarla dostluklar kurmuştur. Osmanlı

taraftarı kişi ve çevrelerle yakından ilgilenmiştir. Yaşadığı dönemin hâkim

siyasi atmosferine uygun olarak Hint Müslümanları arasında İslam birliği taraftarı fikirlerin gelişmesini teşvik etmiş ve onların Osmanlı halifesine

karşı duydukları bağlılıkların kuvvetlenmesine çalışmıştır. Batılı devletlerin

İslam beldelerindeki yayılmacılığına ve sömürge yönetimlerine şiddetle karşı

olan seyyahımız, eserinde İngilizlerin Hindistan’daki sömürge yönetimi ve

adaletsiz uygulamaları hakkında tafsilatlı gözlemlerini aktarmıştır. İngilizlerin Hindistan’ın zenginliklerini çeşitli adlar altında sömürdüğünü ve onların

Hindistan’ı bir geçim kaynağı yeri olarak gördüklerini, ülkedeki Müslüman

halk ile Hindu halk arasına çeşitli tefrika ve zıtlıklar sokarak onları birbirlerine düşürdüklerini, Müslümanları memuriyetlere bile atamadıklarını belirtmiştir. Bazen muarızlarına karşı iğneleyici bir üslup kullanmış ve onlara

karşı ağır sözler ve hatta aşağılayıcı ifadeler kullanmaktan hiç çekinmemiştir.

Son dönem bir Osmanlı aydını olarak yaşadığı dönemin siyasi fikir ve gelişmelerinden haberdar olan seyyahımız, İngilizlerin Hindistan’daki sömürge

politikalarını ve uygulamalarını yakından tanıma imkânı bulmuştur. Kısacası, onun Hindistan hakkında verdiği bilgiler ve değerlendirmelerin dönemindeki şartlar dikkate alındığında, son dönem Osmanlı okuyucularının

Hindistan hakkındaki bilgi dağarcığını yeterince karşıladığı söylenebilir.

KAYNAKÇA

Başkanlık Osmanlı Arşivleri (BOA)., DH.SAİD., 58/237, DH.MKT.,

2504/94; DH.MKT., 2521/127, DH.MKT., 2538/27; DH.MKT., 2583/54;

DH.MKT., 1270/81; DH.MKT., 2619/37; DH.MKT., 2640/70; DH.MKT., 2645/83.

Ağayev, Elnur, “Seyyah Karçınzade Süleyman Şükrü’nün Gözüyle

Azerbaycan”, Karadeniz Araştırmaları, S. 27 (Güz 2010), s. 105-139.

Akdemir, Rıza, “Seyyah Karçınzade Süleyman Şükrü ve Seyahatnamesi”, Milli Kültür, S. 60 (Mart 1988), s. 51-54.

Çağlar (Akyüz), Nedret, “Karçınzade Süleyman Şükrü Efendinin Hayatının İncelenmesi”, Isparta’nın Dünü Bugünü ve Yarını Sempozyumu, (Yayımlanmamış Tebliğ), Isparta İli Kalkındırma Derneği, Ankara 1992.

Çatalkılıç, Didem, “Kitap Tanıtımı: Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra”, Karadeniz Araştırmaları, S. 41 (2014), s. 255-259.

Çelebi, Asaf Halet, “XX. Yüzyıl Başlarında İki Türk Seyyahı: Süleyman

Şükrü ve Seyahatleri”, Türk Yurdu, S. 255 (Nisan 1956), s. 757-763; S. 256

(Mayıs 1956), s. 842-846; S. 258 (Temmuz 1956), s. 39-45; S. 259 (Ağustos

1956), s. 120-126.

Dağlıoğlu, Hikmet Turhan, “Seyahat-ı Kübra’da Isparta ve Mahalli Kıyafetler”, ÜN: Isparta Halkevi Dergisi, s. 1563-1564.

Çelik, Nuri, “Prof. Dr. Z.F. Fındıkoğlu ile bir Konuşma”, Eğirdir Gazetesi, 1 Ağustos 1953.

Gökyay, Orhan Şaik, “Karçınzade Süleyman Şükrü”, Türk Dili - Gezi

Özel Sayısı, S. 258 (1973), s. 556-566.

Güngör, Nuri, Eğirdir Ansiklopedisi ve Hamidoğlu Tarihi Oyun, Eğirdir

Belediyesi Yayınları, Eğirdir 2005.

Karçınzade Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra: Büyük Seyahat, Eski Yazıdan ve Osmanlıca’dan Çeviren: Salih Şapçı, Eğirdir Belediyesi Yayınları,

Eğirdir 2005.

Lee, Hee-Soo, İslam ve Türk Kültürünün Uzak Doğu’ya Yayılması: Kore’de İslamiyet’in Yayılması ve Kültürel Tesirleri, TDV. Yayınları, Ankara 1988.

Mert, Hasan, “19. Yüzyılın Sonlarında Karçınzade Süleyman Şükrü’nün

222 İsmail Hakkı Göksoy

Gözüyle Çukurova”, III. Uluslararası Çukurova Halk Kültürü Bilgi Şöleni, 30

Kasım-2 Aralık 1998, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, Adana 1999, s. 497-505. http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp 3/mert.php (Erişim:02.10.2006).

Mert, Hasan, “Karçınzade Süleyman Şükrü ve Seyahat-ı Kübra’da Eğirdir”, Tarihi, Kültürel, Ekonomik Yönleri ile Eğirdir: 1. Eğirdir Sempozyumu,

31 Ağustos – 1 Eylül 2001, Eğirdir Belediyesi Yayınları, Eğirdir/Isparta, s.

617-624.

Ortaylı, İlber, “19. Asırdan Zamanımıza Hindistan Üzerine Türk Seyahatnameleri”, AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Prof. Dr. Bedri Gürsoy’a

Armağan), XLVII/3-4, (1992), s. 271-277.

Özcan, Ömer, “Karçınzade Süleyman ve Seyahatü’l-Kübra”, Türk Yurdu,

XXVIII/246 (Şubat 2008), s. 63-64.

Palabıyık, Mustafa Serdar, “The Ottoman Traveller’s Perceptions’ of the

Far East in the Early Twentieth Century”, Bilig, no. 65 (Spring 2013), s.

285-310.

Süleyman Şükrü, Seyahatü’l-Kübra, Elektrik Matbaası, Petersburg 1907.

Süleyman Şükrü, Seyahatü’l Kübra, yay. haz. Hasan Mert, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara 2013.

Şahin, Mustafa, “Devlet Başkanının Yetkilerini ve Dışalım Giderlerimizi Kısalım”, Tarih ve Toplum, S. 116 (Ağustos 1993), s. 60-64.

Şahin, Mustafa, “Süleyman Şükrü’nün Gözüyle Yurtdışındaki Jön Türkler”, Tarih ve Toplum, S. 119, Kasım 1993, s. 298-305.

20. Yüzyılın İkinci Yarısında Siyasi,

Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla

Türkiye-Hindistan İlişkileri

Eminalp MALKOÇ*

Giriş

Türklerin Hindistan’a yönelmeleri, bu coğrafyada yeni bir tarihsel sayfa

açtığı gibi Türk-Hint ilişkilerini de oldukça uzun bir geçmişe dayandırmıştır.

İslam öncesinde Saka, Kuşan, Akhun ve Türk Şahiler bu coğrafyada varlık göstermişlerdi. İslam sonrasında 1000-1027 yılları arasında Hindistan’a

17 sefer düzenleyen Gazneli Mahmut ve onun Hindistan’a gelişi, Hinduların zihninde kalıcı izler bırakmıştır. Hindistan tarihindeki gerçek dönüm

noktası ise Gaznelilerin seferlerinden yaklaşık 150 yıl sonra ikinci bir Türk

dalgasıyla; Gur Sultanı Muhammet’in Türk-İslam yönetiminin temelini atmasıyla ortaya çıkmıştı. Türklerin bu coğrafyaya gelişi, Hint halkının siyaset

ve tarihinde yaygın ve belirleyici çizgiler ortaya çıkararak bir kırılma noktasını oluşturmuştur. Bu gelişme, Hindistan tarihinde Orta Çağ’ın başlangıcı

kabul edilecekti1

.

1 Neslihan Durak, Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi),

İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Malatya 1999, s. 4-7;

S.A.H. Haqqi, The Turkish Impact On India The First Phase, 1206-1414/Hindistan’daki Türk

Tesiri İlk Dönem: 1206-1414, çev. Yuluğ Tekin Kurat, ODTÜ Asya-Afrika Araştırmaları

Grubu (Yayın No. 16) 1984, s. 22-24,36-41; Erdoğan Merçil, “Gazneliler ve Hindistan”,

Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu, Symposium On Turco-Indian Relations, Bildiriler,

Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara (2006), s. 57-62; M.Hanefi Palabıyık, “Gaznelilerin

Hindistan Seferleri”, EKEV Akademi Dergisi, S. 32 (Yaz 2007), s. 139-152; M.Hanefi Palabıyık, “Hindistan Tarihinde Gazneli Türk Hakimiyeti”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu Bildirileri 25-28 Haziran 2007, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara (2008), s. 95-99.

Hindistan tarihi (ve Türk-Hint ilişkileri) hakkında bkz.: Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi

* Doç. Dr., İstanbul Teknik Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü, İstanbul/

TÜRKİYE, [email protected], ORCID: 0000-0002-5840-6922

DOI: 10.37879/9789751751003.2022.10

224 Eminalp Malkoç

Türklerin Hindistan’a yönelik ilgi ve etkileri2

, Osmanlı İmparatorluğu

devrinde de sürmüştü3

. Özellikle Hadım Süleyman Paşa, Piri Reis, Murat

Reis ve Seydi Ali Reis gibi seçkin Osmanlı denizcilerinin Hint Okyanusu’ndaki faaliyetleri bu ilginin bir göstergesiydi4

. Şah Cihan’ın saltanat yıllarına

denk düşen IV. Murat ve IV. Mehmet dönemlerinde Osmanlılarla Babürlüler arasında diplomatik temaslar yaşanmış5

; tarafların ilişkileri karşılıklı -ancak sınırlı kalan- girişimler aracılığıyla 18. yüzyıl ortalarına kadar geliştirilmeye çalışılmıştı. Osmanlılar, 18. yüzyıl sonuna kadar Güney Hindistan’daki

Müslüman sultanlıklarla da ilişki içinde bulunmuştu6

. Bununla birlikte 15.

yüzyılın son yıllarıyla 16. yüzyılın hemen başlarında Hint kıtasında Avrupalıların etkisi görülmeye başlamış ve özellikle 18. yüzyıldan itibaren Hindistan, İngilizler tarafından sömürgeleştirilmişti7

.

(3 Cilt), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987; Azmi Özcan, “Hindistan/Tarih”, İslam

Ansiklopedisi, C 18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, s. 75-81. Hindistan’ın Türklerle

(ve Türkistan ile) ilgisini ve iki coğrafya arasındaki etkileşimi, Milat’tan önceki devirlere indirgeyen çeşitli çalışma ya da görüşler hakkında bkz.: Dursun Ali Akbulut, “İlkçağda Soğdia

ve Baktria ile Hindistan İlişkileri”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu, Symposium On

Turco-Indian Relations, Bildiriler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara (2006), s. 1-8; Neslihan Durak, “Hindistan’da Saka, Kuşan ve Akhunlar”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu

Bildirileri 25-28 Haziran 2007, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara (2008), s. 139-144;

Salim Cöhçe, “Türk İstiklal Mücadelesi ve Hindistan”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu, Symposium On Turco-Indian Relations, Bildiriler, s. 128-129; Esin Kahya, “İlkçağda

Hindistan-Türk Düşüncesi Arasındaki İlişkiler”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu,

Symposium On Turco-Indian Relations, Bildiriler, s. 257-273. Türk-Hint folklorik etkileşimi

hakkında bkz.: Fikret Türkmen, “Hint-Türk Folklor Etkileşimi”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri

Sempozyumu, Symposium On Turco-Indian Relations, Bildiriler, s. 339-350.

2 Hindistan’da Türkler hakkında bkz.: Enver Konukçu, “Hindistan’daki Türk Devletleri”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu, Symposium On Turco-Indian Relations, Bildiriler, s. 63-

71; Halis Bıyıktay, Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara (1991), s. 115; Sadettin Gömeç, Hindistan’da Türk Hükümdarları, Kültür

Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 68; M.Hanefi Palabıyık, “Hindistan Tarihinde ve Hint

Kültüründe Müslüman Türkler”, EKEV Akademi Dergisi, S. 33 (Güz 2007), s. 67-94.

3 Azmi Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, İslam Ansiklopedisi, C 18,

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, s. 81-84.

4 Abidin Daver, Türk Denizciliği, Varoğlu Yayınevi, İstanbul 1947, s. 41-46; Ertuğrul Önalp,

“Hadım Süleyman Paşa’nın 1538 Yılındaki Hindistan Seferi”, OTAM (Ankara Üniversitesi

Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 23 (2008), s. 195-239.

5 Azmi Özcan, “Şah Cihan”, İslam Ansiklopedisi, C 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010,

s. 251-252.

6 Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, s. 82-83.

7 J.M. Roberts, Dünya Tarihi, Tarih Öncesi Çağlardan 18. Yüzyıla, C 1, İnkılap Kitabevi,

İstanbul 2011, s. 442-446; Roberts, Dünya Tarihi, 18. Yüzyıl Ve Sonrası, C 2, İnkılap Kitabevi,

Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye-Hindistan İlişkileri 225

19. yüzyılın başlarından itibaren İngilizlerin Hindistan’a hâkim olması, Hindulardan farklı olarak ilk defa siyasi hakimiyetlerini kaybeden Hint

Müslümanları üzerinde güçlü bir etki yarattı. Bu sonuç, onları en güçlü İslam devleti durumundaki Osmanlılar ile yakınlaşmaya itmişti1

. Bu arada dinî

açıdan Osmanlı halifesine bağlı olmalarından dolayı 93 Harbi, Trablusgarp

ve Balkan Savaşları örneklerinde de görüldüğü üzere Osmanlılar için yardım

toplayıp gösteriler yapmışlardı2

. Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Osmanlı

Devleti’nin kaderinin tartışıldığı günlerde Hindistan Müslümanları yoğun

bir kampanya ile İngilizler’e baskı yapmaya başladılar. Bu çerçevede oluşturulan Hindistan Hilafet Hareketi, Hindu ve Müslüman bütün Hintlilerin

katılımıyla büyük bir millî dava halini alacaktı. Bir taraftan Avrupa’ya heyetler gönderilerek Osmanlılar’ın hayatta kalma mücadelesi desteklenirken

bir taraftan da pasif direnişle İngiltere’ye baskı yapılmıştı3

. 1894’te Hindistan’da kurulan ulema cemiyeti Nedvetü’l-Ulema mensupları, Hindistan

Hilafet Hareketi ve bununla doğrudan bağlantılı Hindistan Hicret Hareketi

sırasında Osmanlı yanlısı böyle faaliyetlere aktif biçimde katılmışlardı4

.

İstanbul 2011, s. 631-640,660,802-809,835-844; Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, C III

(Nadir Şah Afşar’ın Akınından Bağımsızlık ve Cumhuriyete Kadar 1737-1949), Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 55-632; Özcan, “Hindistan/Tarih”, s. 77-78; Azmi Özcan,

“Şah Alem”, İslam Ansiklopedisi, C 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, s. 251; Azmi

Özcan, “İngiltere/İngiliz Sömürgeciliği”, İslam Ansiklopedisi, C 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, s. 299-302. Hindistan’ın İngilizler tarafından sömürgeleştirme sürecinde İngiliz

Doğu Hindistan Şirketi’nin rolü ve etkisi hakkında bkz.: Azmi Özcan, “İngiliz Doğu Hindistan Şirketi”, İslam Ansiklopedisi, C 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, s. 294-295.

1 Özcan, “Hindistan/Tarih”, s. 78-79; Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, s. 84. Hindistan’da İngiliz hakimiyetinin etkisi ve bu durum karşısında ulemanın tavrı

hakkında bkz.: Azmi Özcan, “Hindistan’da İngiliz hâkimiyeti ve ulemânın tavrı”, Divan İlmi

Araştırmalar Dergisi, S. 17 (2004/2), s. 103-115.

2 Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, s. 84. Balkan Savaşları sırasında

Hindistan Müslümanları ellerinden geldiği ölçüde Osmanlı Devleti’ne yardım etmeye çalışmışlardı. Önder Kocatürk, Osmanlı-İngiliz İlişkileri’nin Dönüm Noktası (1911-1914), C 2

(Sorunları Çözme Çabaları ve İlişkilerin Kopması 1913-1914), Boğaziçi Yayınları, İstanbul

2013, s. 12-13,24,48,69,71.

3 Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, s. 84.

4 Azmi Özcan, “Nedvetü’l-Ulemâ”, İslam Ansiklopedisi, C 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,

2006, s. 514-515. Hindistan’daki Hilafet ve Hicret Hareketleri hakkında bkz.: M. Naeem

Qureshi, “Hindistan Hilafet Hareketi”, İslam Ansiklopedisi, C 18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, s. 109-111; Azmi Özcan, “Hindistan Hicret Hareketi”, İslam Ansiklopedisi, C 18,

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, s. 108-109.

226 Eminalp Malkoç

Millî Mücadele yıllarında Hindistan’dan Türkiye’ye mali destek sağlandığı gibi5

bu mücadelenin başarıyla sonuçlanması coşkuyla karşılanmış;

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması İslam aleminin kurtuluşu sayılmıştı.

Ancak çok geçmeden Mart 1924’te hilafetin kaldırılması şaşkınlığa sebep

olmuş ve kabullenilmemişti6

. O günlere kadar olağanüstü koşulları içeren

dönemlerde bile farklı kanallardan beslenen Türk-Hint ilişkileri7

, bu tarih5 Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, s. 84; Aswini K. Mohapatra, “Bridge to Anatolia: An Overwiew of Indo-Turkish Relations”, The Turkish Yearbook of International Relations, s. 39 (2008), s. 164. Keskin, Hint Hilafet Komitesi’nden ve diğer yerlerden gelen

yardımı toplam 1.035.608 Türk Lirası/130.250 Pound olarak vermektedir. Mustafa Keskin,

Hindistan Müslümanları’nın Milli Mücadele’de Türkiye’ye Yardımları (1919-1923), Erciyes

Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1991, s. 87-173. Salim Çöhce ise farklı kalemleri gözeterek

toplam yardım miktarının daha fazla olduğunu belirtmektedir. Çöhce, agb, s. 208-209. s. T.

Wasti, fakir bir ülkeden gönderilen yardımın 120.000 Pound olduğunu yazmaktadır. Syed

Tanvir Wasti, “The Circles of Maulana Mohamed Ali”, Middle Eastern Studies, C 38, S. 4,

(2002), s. 51-62. Bu arada Kurtuluş Savaşı’nda şehit olanların dul ve yetimlerine dağıtılmak

üzere Hindistan’ın Madras şehrindeki Türkiye Dul ve Yetimlerine Yardım Komitesi Başkanı Cemal Mehmet Sahip tarafından gönderilen yaklaşık 4131 Pound (belgelere göre tam

miktar “4131 İngiliz lirası, 13 şilin 6 pens”) 8 ilde dağıtılmış; ilgili cetveller hazırlanarak 1929

yazında Riyaset-i Cumhur Umumi Katipliği’ne gönderilmişti. Konu hakkındaki birkaç yıl

geriye giden yazışmalar 291 belge ve bir defterden oluşmaktadır. Başkanlık Cumhuriyet Arşivi

(BCA), Fon Kodu: 030.10, Yer No. 198.356.1. Madras’tan gelen yardımlarla ilgili bu belgeler,

Keskin’in çalışmasında değerlendirilmiştir. Duman’ın makalesinde de söz konusu edilmiştir.

Selçuk Duman, “Atatürk Dönemi Türkiye-Hindistan İlişkileri”, Turkish Studies, C 9, S. 4

(2014), s. 393-394.

6 Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, s. 84.

7 1908’de Sırat-ı Mustakim olarak çıkmaya başlayan Sebilürreşad dergisi birçok sayısında

Hindistan Müslümanları hakkında haberler yayınlamış ve o bölge insanlarının yazılarına yer

vermişti. Adnan Gül, “Batılılaşma Sürecinde Sebilürreşad Dergisi, Tarihçesi, Yayın Politikası

ve Düşünce Sistemi”, EKEV Akademi Dergisi, S. 31 (Bahar 2007), s. 40-44. Özellikle Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı ile Anadolu’daki Kurtuluş Savaşı’na denk

gelen 20. yüzyılın ilk çeyreğinde tarafların temas ve ilişkileriyle Hint Müslümanlarının Milli

Mücadele yıllarında Türkiye’ye yardımları hakkında bkz.: Cöhçe, agb, s. 140-215; Kocatürk,

age; Vahdet Keleşyılmaz, Teşkilat-ı Mahsûsa’nın Hindistan Misyonu (1914-1918), Atatürk

Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1999, s. 165; Mustafa Keskin, age; Aysun Gültekin,

Milli Mücadele Dönemi’nde Hindistan Müslümanları ile Ankara Hükümetleri Arasındaki Münasebetler (1918-1924), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Balıkesir Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Balıkesir 2009, s. 21-185; Duman, agm., s. 389-399;

Hayriye Yüksel, “Türk Devriminin Hindistan ve İran’daki Yansımaları”, Akademik Bakış, C 3,

S. 6 (Yaz 2010), s. 237-254. Hindistan basını, Türk Kurtuluş Savaşı ve Türk Devrimi ile yakından ilgilenmişti. Ayrıntı için bkz.: Fida Hussain, Hindistan Matbu’atında Türk Kurtuluş Savaşı

Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye-Hindistan İlişkileri 227

ten itibaren Türkiye’ye karşı gösterilen ilginin yerini yavaş yavaş kayıtsızlığın

almasına bağlı olarak şekillenecekti8

.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gerek İngiltere’nin imparatorluk gücünü kaybetmesi gerekse artık önlenemeyen bir aşamaya ulaşan bağımsızlık taleplerine bağlı olarak9

18 Temmuz 1947 tarihli kanun ile 15 Ağustos

1947’den itibaren geçerli olmak üzere Hindistan ve Pakistan adlarını taşıyan

iki Bağımsız Dominyon kurulmuştu ki bu, pratik açıdan Hindistan’da iki bağımsız siyasi yapının ortaya çıkması anlamına geliyordu. 27 Nisan 1949’da

ise Londra’da toplanan İngiliz Dominyonları’nın temsilcileri, Commenwealth üyelerinden herhangi birinin İngiliz birliğinden çıkmadan cumhuriyete

çevrilebileceğine karar vermişlerdi. Bu karar Hindistan Dominyonu’nun İngiliz birliğinden ayrılmadan cumhuriyete dönüşümünü sağlamak için alınmıştı10. Hemen ardından 26 Ocak 1950 tarihinde Hindistan Cumhuriyeti

kurulacaktı11. Böylece tarihî, kültürel, dinî ve siyasi alanlara dayanan dinamikleriyle Türk-Hint temas ve ilişkilerinde yeni bir dönem başlamış oluyordu. Tarafların siyasal ilişkileri, bu sürecin büyük bir kısmında genellikle daha

çekişmeli ve çatışmalı karakteristik özellikler taşıyacaktı12.

ve İnkılâbı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Ankara 2012, s. 24-159.

8 Özcan, “Hindistan/Osmanlı-Hindistan Münasebetleri”, s. 84.

9 Özcan, “İngiltere/İngiliz Sömürgeciliği”, s. 301.

10 O tarihlerde yaklaşık olarak 200.000 km2

’ye yayılan Pakistan 2.000.000 nüfusa sahipti.

Hindistan’ın ise yaklaşık olarak 3.500.000 km2

toprağı ile 310.000.000 kadar nüfusu vardı.

Bayur, age, s. 654-659. 20. yüzyıl sonlarında Hindistan’da 15’i aşkın dil ve 250’yi aşan diyalekt

konuşulmaktaydı. Resmi dil ise Hintçe idi. Dinsel grupların içinde en büyük oran % 85 ile

Hindu’lara aitti. Nüfusun % 2’si Sih dinine bağlıydı. İbrahim E. Tiryakioğlu, “Düşünenlerin

Düşünceleri-Türkiye Hindistan İlişkileri ve kopukluğun nedenleri”, Milliyet, 9 Nisan 1986,

No. 13801, s. 10.

11 “Hindistan’ın Cumhurbaşkanı”, Akşam, 25 Ocak 1950, No. 11238, s. 3; “Yeni Hindistanda

kültürel rönesans”, Milliyet, 26 Ocak 1951, No. 265, s. 1,4.

12 Eminalp Malkoç, “20. Yüzyılın İkinci Yarısında Türkiye İle Hindistan’ın Siyasi İlişkileri”,

Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD), C 5, S. 1 (2016), s. 108-146.

228 Eminalp Malkoç

Türkiye ve Bağımsız Hindistan Arasında Siyasal İlişkiler

İlk Temaslar

Hindistan’ın 1947 yılında bağımsızlaşmasının ardından Türk-Hint

ilişkileri mesafeli bir seyir izlemişti. Türkiye’nin Hindistan’ın başını çektiği Bağlantısızlar Hareketi’ne soğuk bakması, bu ülkede Türkiye’ye yönelik

belirgin bir tepki şekillendirirken Türkiye’nin Pakistan ile olan temasları da

taraflar arasındaki ilişkileri olumsuz yönde etkilemişti13. Bunlara rağmen iki

ülkenin ilişkileri, politik, kültürel ve ekonomik açılardan yavaş da olsa gelişme göstererek sürecekti.

İki devlet arasında resmî temaslar doğrultusunda önemli adımlar

1950’lerin hemen başlarında atılmıştır. O dönemde iki ülke arasında bir

anlaşma hazırlığı yapıldığı haberleri basına yansımıştı14. Nitekim taraflar,

dostluk ilişkilerini geliştirmek ve dünya barışına katkıda bulunmak amacıyla

Ankara’da 14 Aralık 1951 tarihinde bir dostluk anlaşması imzalamışlardı.

Antlaşmaya Türkiye adına Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü, Hindistan adına

ise Türkiye Büyükelçisi Chandra Shekhar Jha imza atmıştı. Antlaşma ile

taraflar, diplomasi ve konsolosluk münasebetlerini sürdürmeyi; ticaret, seyrisefain, gümrük, havacılık, suçluların iadesi gibi iki ülkeyi ilgilendiren alanlara

yayılan ilişkilerini yürürlükte bulunan ve daha sonra aralarında imzalanacak özel anlaşmalara göre düzenlemeyi kararlaştırmışlardı. Türkçe, Hindu,

İngilizce dillerinde süresiz olarak düzenlenen antlaşmada kültürel ilişkileri

geliştirme arzusunun da altı çizilmişti15. TBMM’de Türkiye ile Hindistan

Dostluk Antlaşması’nın onanmasına dair kanun tasarısı, 5 Mayıs 1952 ta13 Aswini K. Mohapatra da geçmişten gelen tüm potansiyele rağmen Türk-Hint ilişkilerinin

geliştirilememesine neden olan unsurlar arasında Türkiye-Pakistan yakınlığını değerlendirmişti. Aswini K. Mohapatra, agm., s. 164-166.

14 “Türkiye-Hindistan dostluk muahedesi imzalanıyor”, Cumhuriyet, 7 Aralık 1951, No.

9823, s. 3.

15 Antlaşma Hindistan Cumhuriyeti ile, Bakanlar Kurulu’nun 7 Mart 1951 tarihli ve 12623

sayılı, 1 Ağustos 1951 tarihli ve 13448 sayılı kararlarıyla verilen yetkiye tevfikan imzalanmıştı. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: IX, Toplantı: 2, C 14, Birleşim: 65, 28 Nisan 1952, s.

497,530 ve 122-123 sayılı basmayazı tutanakları; T.C. Resmi Gazete, 13 Mayıs 1952, Sayı:

8108, s. 3586-3587. 26 Temmuz 1951 tarihinde ise Ankara’da Dışişleri Bakanlığı’nda Türkiye ile Pakistan arasında dostluk anlaşması imzalanmış ve Pakistan Büyükelçisi Mian Beşir

Ahmet tarafından Ankara Palas’ta bir kabul resmi düzenlenmişti. Ayın Tarihi, Temmuz 1951,

No. 212, s. 54.

Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye-Hindistan İlişkileri 229

rihinde biri çekimser olan 279 oyun 278’i ile yasallaşmıştı16. Kanun Resmi

Gazete’de 13 Mayıs 1952 tarihinde 5926 kanun numarasıyla yayımlanacaktı17. Hindistan Parlamentosu ise anlaşmayı 1952 yazında onaylanacaktı18. Bu

dönemde taraflar arasında bir de kültürel münasebetlere yönelik anlaşma

düzenlenmişti.

Türkiye ile Hindistan’ı farklı alanlarda birbirine yaklaştıran bu adımların arkasından, 1952 sonlarında TBMM’ye Hindistan Parlamentosu’ndan

bir davet gelmişti. Hindistan Büyükelçisi C. S. Jha’nın aracılığı ile TBMM’ye

gelen ve okunan davet mektubunda, Hindistan Parlamentosu Başkanı iki ülkenin ilişkilerinin geliştirilmesi çizgisinde TBMM milletvekillerinden oluşan bir heyetin Hindistan’a gönderilmesini rica ediyordu. Davet çerçevesinde

heyetin Şubat ortalarında Hindistan ziyaretini gerçekleştirmesi ve ziyaretin

3 hafta sürmesi önerilmişti. Başkanvekili Muzaffer Kurbanoğlu, bu davete

icabet edileceğini açıklayacaktı19.

Önerildiği üzere 1953’ün ilk aylarında gerçekleştirilecek Hindistan

gezisi için bir heyet belirlenmesi amacıyla TBMM’de seçim yapılmıştı. Bu

seçim süreci 13 Şubat’ta tamamlanmış ve 266 milletvekilinin katılımıyla gerçekleştirilen oylamada Hindistan’a gidecek heyet için Samih İnal, Halil Atalay, Haluk Şaman, N. Ünal Alçılı, Nusret Kirişçioğlu, Bezhat Bilgin, Avni