BİYOLOJİ VİDEO KONU ANLATIMLI SORU BANKASI ADIM ADIM ÖĞRETEN ✔ Pekiştirme Testleri ✔ Kolaydan Zora Doğru ÜNİVERSİTEYE HAZIRLIK ✔ ÖSYM soruları ✔ Karma Testler Tamamı Video Çözümlü YouTube Video çözümleri SİSTEMLER

SUNU Sevgili Öğrenciler, Gelecekteki hayatınızı şekillendirmek, düşlediğiniz bir yaşamı kurmak için üniversite sınavını başarıyla atlatmanız ge- rektiğini biliyorsunuz. Bu bilinçle yoğun bir ders çalışma sürecinden geçmektesiniz. Böylesine önemli bir sınavı başarıyla atlatmanın en temel şartlarından biri sınavın ruhunu anlamak ve bu çizgide hazırlanmış kitaplardan yeterince faydalan- maktır. Bizler de gayretlerinize destek olmak, çalışmalarınızı daha verimli hâle getirmek amacıyla sınav ruhuna uygun, elinizdeki fasikülleri hazırladık. Özgün bir yaklaşım ve titiz bir çalışmanın ürünü olan eserlerimizin ana yapısı şu şekildedir: Kazanımlara ait bilgiler konu sayfasında verilmiştir. Özet konu anlatımından sonra örnek çözümlerine geçil- miş ve bu bölüm standart sorular ve çözümleri ile ÖSYM tarzı sorular ve çözümleri olmak üzere iki kısımdan oluş- turulmuştur. Buradaki amacımız konu ile ilgili soru çeşitlerine hâkim olduktan sonra ÖSYM’nin son yıllarda sor- duğu ve sınavlarda çıkma olasılığı yüksek soru türlerine yer vermektir. Örnek çözümlerinden sonra da pekiştirme testleri bulunmaktadır. Bölümün tamamı bittiğinde ise tüm ünitenin özetini bulabilirsiniz. Konuyu özetledikten sonra Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon adı altında dört farklı zorluk düzeyinde çoktan seçmeli soruların bulunduğu karma testlere yer verilmiştir. Kitabımızdaki testlerin tamamını hem VİDEO ÇÖZÜMLÜ hem de VİDEO ANLATIMLI hazırladık. Yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamasını (çApp) kullanarak veya www.capyayinlari.com.tr adresinden video çözümlerine ve Video Konu Anlatımlarına ulaşabilirsiniz. Web sitemizden öğrenci üyeliği yapmanız gerekmektedir. Ayrıca Çap E-Kitap öğrenci uygulamasını kullanarak bu kitabın dijital versiyonunu da kullanabilirsiniz. Bunun için kapak- ta bulunan kodu kazıyarak mobil uygulamada ilgili kitaba girmeniz yeterli olacaktır. Kitaplarımızın eğitim öğretim faaliyetlerinizde sizlere faydalı olması ümidiyle, hepinize başarılı, sağlıklı ve mutlu bir ge- lecek dileriz. ÇAP YAYINLARI Bu kitap MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 34 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM BİYOLOJİ DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı YAYIN KOORDİNATÖRÜ İLETİŞİM Çap Yayınlarına aittir. Devrim ÖZATA 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI« Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR Ostim Mah. 1207 Sokak göre Çap Yayınlarının Hazal ÖZNAR No: 3/C–D Ostim / Ankara yazılı izni olmaksızın, kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 395 13 36 kısmı herhangi bir yöntemle Sercan Dizgi/Grafik Ajansı 0553 903 65 51 basılamaz, yayınlanamaz, bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK Fax: 0312 394 10 04 çoğaltılamaz ve dağıtım Sercan Dizgi/Grafik Ajansı www.capyayinlari.com.tr yapılamaz. [email protected] twitter.com/capyayinlari facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

KİTABIMIZI TANIYALIM Konuya ilişkin bilgilerin özet İşlenen konuyla ilgili STANDART halinde verildiği, “Aklında Olsun”, standart soru tiplerinin SORU ve “Hatırlatma”, “Uyarı” gibi pratik görülebileceği, çözümlü ÇÖZÜMLERİ KONU notların da olduğu alan… soruların olduğu alan… ÖSYM TARZI Son yıllarda ÖSYMʼnin sınavlarında Hem standart hem de ÖSYM tarzı PEKİŞTİRME SORULAR sorduğu sorular ile sınavlarda sorulardan oluşan, kendinizi sınamanızı TESTLERİ VE ÇÖZÜMLERİ çıkabilecek seçici ve ayırt edici soruların olduğu alan… sağlayan, konuyu iyice kavramanıza yardımcı özgün soruların olduğu alan… UZMAN Dört ayrı zorluk düzeyine göre AMATÖR ŞAMPİYON düzenlenmiş, “Acemi, Amatör, Konunun tamamının Uzman ve Şampiyon” seviyelerinde ACEMİ özelliklerini, formüllerini tüm ünite ile ilgili karma, özgün özet halinde bir arada KARMA ÜNİTE bulabileceğiniz alan… soruların olduğu alan… TESTLER ÖZETİ

İÇİNDEKİLER BÖLÜM - 1: DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER BÖLÜM - 5: SOLUNUM SİSTEMİ 1. SINIR SISTEMI A. Solunum Organları ve Soluk Alıp Verme.................... 153 A. Sinir Hücresi ve Özellikleri.............................................. 6 Standart Sorular................................................................ 158 Standart Sorular.................................................................. 13 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 160 ÖSYM Tarzı Sorular............................................................. 15 Pekiştirme Testi - 15......................................................... 162 Pekiştirme Testi - 1............................................................. 17 B. Solunum Gazlarının Taşınması................................... 164 B. İnsanda Sinir Sistemi..................................................... 19 Standart Sorular................................................................ 167 Standart Sorular.................................................................. 26 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 169 ÖSYM Tarzı Sorular............................................................. 28 Pekiştirme Testi - 16, 17................................................... 171 Pekiştirme Testi - 2, 3......................................................... 30 2. ENDOKRİN SİSTEM......................................................... 34 BÖLÜM - 6: ÜRİNER SİSTEM Standart Sorular.................................................................. 47 A. Boşaltım Sistemi ve Organları..................................... 176 ÖSYM Tarzı Sorular............................................................. 49 Standart Sorular................................................................ 180 Pekiştirme Testi - 4............................................................. 51 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 182 3. DUYU ORGANLARI......................................................... 53 Pekiştirme Testi - 18......................................................... 184 Standart Sorular.................................................................. 63 B. İdrar Oluşumu ve Atımı................................................ 186 ÖSYM Tarzı Sorular............................................................. 65 Standart Sorular................................................................ 191 Pekiştirme Testi - 5............................................................. 67 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 193 Pekiştirme Testi - 19, 20................................................... 195 BÖLÜM - 2: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ BÖLÜM - 7: İNSANDA ÜREME SİSTEMİ A. İskelet Sistemi................................................................. 70 A. Dişi ve Erkek Üreme Sistemi....................................... 200 Standart Sorular.................................................................. 74 Standart Sorular................................................................ 208 ÖSYM Tarzı Sorular............................................................. 76 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 210 Pekiştirme Testi - 6............................................................. 78 Pekiştirme Testi - 21......................................................... 212 B. Kas Sistemi..................................................................... 80 B. İnsanda Embriyonik Gelişim....................................... 214 Standart Sorular.................................................................. 86 Standart Sorular................................................................ 216 ÖSYM Tarzı Sorular............................................................. 88 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 218 Pekiştirme Testi - 7, 8......................................................... 90 Pekiştirme Testi - 22, 23................................................... 220 BÖLÜM - 3: SİNDİRİM SİSTEMİ Ünite Özetleri .................................................................... 224 A. Sindirim Organları ve Sindirime Yardımcı Organlar.... 95 Acemi Testleri 1, 2, 3........................................................ 233 Standart Sorular................................................................ 102 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 104 Amatör Testleri 1, 2, 3....................................................... 239 Pekiştirme Testi - 9........................................................... 106 B. Besinlerin Kimyasal Sindirimi ve Emilimi.................. 108 Uzman Testleri 1, 2, 3........................................................ 245 Standart Sorular................................................................ 113 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 115 Şampiyon Testleri 1, 2, 3.................................................. 251 Pekiştirme Testi - 10, 11................................................... 117 BÖLÜM - 4: DOLAŞIM SİSTEMİ VE BAĞIŞIKLIK A. Kalp Yapısı-Kan ve Lenf Damarları............................. 122 Standart Sorular................................................................ 130 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 132 Pekiştirme Testi - 12......................................................... 134 B. Kan yapısı ve Bağışıklık............................................... 136 Standart Sorular................................................................ 144 ÖSYM Tarzı Sorular........................................................... 146 Pekiştirme Testi - 13, 14................................................... 148

Değerli hocalarımız, DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ Erkut ATICI, Emre HAYTA, Mehmet SİSTEMLER KILIÇER ve Aslıhan KILIÇER’e katkılarından dolayı teşekkür ederiz. 1. BÖLÜM 1. SİNİR SİSTEMİ A. Sinir Hücresi ve Özellikleri B. İnsanda Sinir Sistemi 2. ENDOKRİN SİSTEM 3. DUYU ORGANLARI

1. SİNİR SİSTEMİ KONU A. Sinir Hücresi ve Özellikleri İNSAN FİZYOLOJİSİNE GİRİŞ Sinir sistemi; iç ve dış ortamdan gelen uyarıları alma, iletme, değerlendirme ve uygun cevabı oluşturarak tepki organına � Fizyoloji: Canlıların, organ ve sistemlerinin çalışma meka- gönderilmesini sağlama görevlerini yerine getirir. nizmasını inceleyen bilim dalıdır. � Canlılar çevresindeki uyarıları duyu organlarında bulunan � Doku: Belli bir görevi yerine getirmek için bir araya gelen, özelleşmiş hücreler olan reseptör ile algılarlar. şekil ve yapı bakımından birbirine benzeyen hücre grupları- na denir. � Reseptör hücrelerden alınan uyarılar duyu sinirleri ile mer- kezî sinir sistemi organlarına (beyin ve omurilik) taşınır ve � Farklı dokular, dokular arası madde ile birbirine bağlanır ve burada yorumlanır. dokular bir araya gelerek organları, organlar da sistemleri oluşturur. � Merkezî sinir sisteminde (MSS) oluşan cevaplar motor si- nirleri tarafından kas ve salgı bezi gibi efektör adı verilen � Sistemler ise bir araya gelerek organizmayı meydana geti- organlara iletilir. rir. Uyarı Reseptör Duyu siniri Hücre Doku Ara sinir Merkezi Organ Sinir Sistem Efektör Sistemi Tepki Yorumlama Motor sinir Canlı (Organizma) Endokrin sistem; Hormon denilen organik maddeler üretilerek kana verilir. Kan yolu ile ilgili hücrelere (hedef hücre) ulaştırıla- İnsan vücudunda bulunan organ ve sistemler rak bu hücrelerin reseptörleri uyarılır. � Sinir sistemi � Endokrin Sistem UYARI � Duyu Organları � Destek ve Hareket Sistemi Bir uyarana karşı sinir sistemi hızlı cevap verirken, � Sindirim Sistemi endokrin sistem yavaş cevap verir. � Dolaşım Sistemi Uyarı √ Sinir Hücresi √ Efektör [Hızlı cevap] � Solunum Sistemi Uyarı √ Hormonlar √ Efektör [Yavaş cevap] � Üriner Sistem � Üreme Sistemi Sinir doku, nöron (sinir hücresi) ve glia (yardımcı hücre) olmak üzere iki tip hücre içerir. DENETLEYİCİ ve DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER NÖRON (SİNİR HÜCRESİ) � Sinir hücresine nöron denir ve bir nöronda; hücre gövdesi, Vücudun iç ve dış çevresi arasında iletişim kurulması, sistem- lerin uyumlu çalışması ve homeostazinin (iç denge) korunma- akson, dendrit olmak üzere üç temel kısım bulunur. sını sağlayan sisteme denetleyici ve düzenleyici sistem denir. Dendrit AKLINDA OLSUN Gövde • Sinir sistemi ve endokrin sistem, denetleyici ve dü- Akson zenleyici sistemi oluşturur. 6

Hücre gövdesi: � Schwann hücreleri arasında Miyelin kılıf kesintiye uğraya- rak boğumlar meydana getirir. Bu boğumlara Ranvier bo- � Çekirdek, mitokondri, ribozom, golgi aygıtı, Endoplazmik ğumları denir. Retikulum (ER) gibi organellerden ve sitoplazmadan oluşur. � Sinir hücreleri, yaptığı göreve göre duyu nöronu, ara nöron � Granüllü ER bulunan bölgelere Nissl cisimcikleri denir ve motor nöron olarak üç gruba ayrılır. � Olgun nöronda sentrozom bulunmaz. Görevine Göre Nöron Çeşitleri UYARI Duyu Ara Motor Sinir hücreleri embriyonik dönem sonrası aşırı farklılaşıp sentrozomlarını kaybettikleri için bölünemezler. Duyu Nöronu: � Gövdeden dendrit ve akson olmak üzere iki tip uzantı çıkar. � Reseptörlerden aldıkları uyartıları merkezi sinir sistemine Dendrit: taşır. Dendritleri reseptörlerle, aksonları ise ara nöronlarla bağlantılıdır. � Çok sayıda, kısa ve dallanmış uzantılardır. � Bu yapılar diğer hücrelerden gelen uyartıları alır ve elektrik Ara Nöron: sinyalleri hâlinde hücre gövdesine doğru iletir. � Merkezi sinir sisteminde bulunur. Duyu nöronlarından ge- len bilgileri değerlendirir, yorumlar ve oluşturduğu cevabı � Dentritlerde miyelin kılıf bulunmaz. (tepkiyi) motor nöronlara iletir. Akson: Motor Nöron: � Tipik bir nöronda bir tane akson bulunur. � Dendritlerden daha uzundur. Aksonların uzunluğu yaklaşık � Merkezi sinir sisteminden aldığı uyartıyı kas ya da endokrin bez gibi efektör organlara taşır. 1cm’den 1m’ye kadar değişebilir. � Aksonların sonlandığı ve dallanarak genişlediği bölge ak- Uyarı Duyu nöronu son ucu, akson terminali veya sinaptik yumru olarak adlan- Reseptör Ara nöron dırılır. � Akson ucundan nörotransmitter maddeler salgılanır. Tepki Motor nöron � Akson ucunda mitokondriler ve sinaptik keseler bulunur. � Akson ucundaki sinaptik keselerde bulunan nörotransmitter Efektör Çevresel sinir Merkezi sinir maddeler hücre gövdesinde üretilir ve akson boyunca nöro- organ sistemi sistemi fibriller (mikrotübüller) ile buraya taşınır. Nöron hasarları; Çekirdek Duyu nöronu zarar gören birey; uyarıyı duyu organından Schwann merkezi sinir sistemine iletemez. Yani uyarılar reseptörlerden hücresi ara nöronlara aktarılamaz. Örnek: Ameliyatlar ve diş tedavilerinde lokal anestezi yapılması Ranvier Akson boğumu uçları Ara nöronu zarar gören birey; uyarıyı duyu organından mer- kezi sinir sistemine taşır. Fakat merkezdeki nöronlar görev ya- Miyelin Akson pamadığından uyarıyı değerlendiremez ve tepki veremez. kılıf Örnek: Felç (paraliz) olma durumu Dentrit Motor nöronu zarar gören bireyde; merkezi sinir sisteminde oluşan uyarı tepki organına iletilemez ve tepki veremez. � Bazı nöronlarda aksonların etrafı Schwann hücreleri tara- Örnek: Yüzde yapılan botoks uygulamaları sonucunda bu böl- fından kaplanmıştır. gedeki motor sinirlerin çalışmaması � Schwann hücreleri akson etrafına miyelin kılıf adı verilen bir GLİA (DESTEK) HÜCRELERİ örtü oluşturur. Bu nedenle nöronlar miyelinli ve miyelinsiz � Sinir sisteminin tamamında yer alırlar. olarak gruplandırılabilir. � Sinir sistemi hücrelerinin çoğunluğunu oluştururlar. � Nöronların arasını tutkal gibi doldururlar. � Miyelin kılıf aksonun elektriksel izolasyonunu sağlayarak uyartı iletimini hızlandırır. 2670

� Mikroorganizmalara karşı sinir hücrelerini korurlar. AKLINDA OLSUN � Miyelin kılıf üreterek sinir hücrelerinin etrafında yalıtım sağ- Kan Beyin Bariyeri larlar. � Kan ile beyin arasında bulunan bariyerdir. � Astrosit hücre uzantılarının kılcal damarları fayans � Kan - beyin bariyeri oluşturarak madde alış-verişini düzen- lerler. gibi sarmasıyla oluşur. � Nöronların beslenmelerine yardımcı olurlar. � Ürettikleri BOS sayesinde nöronların etrafındaki iyon derişimi- Beyin Astrosit kolları ni kontrol edip metabolizmalarını ve faaliyetlerini düzenlerler. Bariyer Kan-beyin Dört ana işlevi vardır: Kan bariyeri 1- Nöronları sarmak ve onları bir arada tutmak Kan 2- Nöronlara besin ve oksijen sağlamak damarı 3- Bir nöronu diğerlerinden ayırmak 4- Patojenleri imha etmek ve ölü nöronları temizlemek Glia hücre tipleri: Bu bariyerden; Astrosit Kan damarı � Su, mineraller, glikoz ve amino asit gibi besin mad- deleri ile O2, CO2 gibi kan gazlarının geçişine izin verir. � Alkol, nikotin, kafein, hormonlar gibi bazı maddeler kan beyin bariyerini geçmeyi başarabilirken birçok ilaç ve mikroorganizmalar bu bariyeri aşamaz. Mikroglia UYARI Oligodendrosit Ara nöron Glia hücreleri nöronlardan farklı olarak: • İmpuls (uyartı) iletmezler. Ependimal • Mitozla çoğalabilirler. hücreler • Sayıları daha fazladır. • Farklı yapıya sahiptir. Glia çeşitleri Bulunduğu Özellikler yer NÖRONLARDA İMPULS OLUŞUMU Ependim Görev � Bir reseptör tarafından alınan sıcaklık, basınç, ses, ışık vb. hücresi Merkezi sinir sistemi Merkezî sinir sisteminin boşlukla- herhangi bir etkene uyarı denir. rını örter. Mikroglia Merkezi sinir Beyin Omurilik Sıvısını (BOS) � Dış ve iç çevreden gelen uyarıların nöronlarda oluşturdukları Astrosit sistemi oluşturur ve hareketini sağlar. elektriksel ve kimyasal değişimlere impuls denir. Fagositoz yapan makrofajlar be- Merkezi sinir yin dokusunu mikroplardan korur. � Sinir hücreleri bu impulsları hedef organlara iletirler. sistemi Beyin dokusunda bulunan � Sinir hücrelerinde impuls oluşmasını sağlayan en düşük kılcal kan damarlarına uzantılar Oligodendrosit Merkezi sinir göndererek kan-beyin bariyerini uyarı şiddetine eşik değer (eşik şiddeti) denir. sistemi oluştururlar. Nöronlara yapısal olarak destek � Nöronlar eşik değerin altındaki uyarılara tepki vermez. Yani olur. uyartı oluşturmaz. Eşik değer veya üzerindeki uyarılara ise Akson etrafında miyelin kılıfı nöronlar aynı şiddette cevap verirler. Bu şekilde uyarıya cevap oluşturarak elektriksel yalıtımı verme ya da vermeme olayına ya hep ya hiç prensibi denir. sağlar. Schwan Çevresel sinir Akson etrafında miyelin kılıfı hücresi sistemi oluşturarak elektriksel yalıtımı sağlar. 2680

UYARI Soru: Eşik değerin üzerindeki uyarılar nöronlarda aynı şiddette impuls oluşturuyor ve bu impulslar aynı şekilde Uyarının şiddeti artsa da oluşan impulsun bir nörondaki taşınıyorsa uyarının şiddeti nasıl algılanır? iletim hızı değişmez. Bunun sebebi iletim için gerekli Cevap: Uyarının şiddeti artarsa hem uyarılan sinir hücre olan enerjinin uyarandan değil, nöronun kendisinden sayısı artar hem de her bir sinir hücresindeki impulsun (oksijenli solunum ile) karşılanmasıdır. sayısı (frekansı) artar. Bu durumda uyarıya karşı canlının vereceği tepkinin şiddetini arttırır. Sinirsel yanıt Sinirsel yanıt � Beyindeki duyu merkezlerine, gelen toplam impuls sayısı Zar potansiyeli az ise cisim ılık çok ise cisim sıcak algılanır. Yanıt yok Eşik Ilık bir cisme değeri dokunulduğunda hem impulsun sayısı Uyarının şiddeti Eşik Ilık cisim (frekansı) hem de değeri Sıcak cisim uyarılan sinir hücresinin sayısı Eşik değerinin altındaki Eşik Eşik değeri azdır. başarısız uyarılar değerinde üzerinde uyarı uyarı Sıcak bir cisme dokunulursa hem impulsun sayısı (frekansı) hem de uyarılan sinir hücresinin sayısı artar, fakat impulsun hızı artmaz. � Yukarıdaki şemada da görüldüğü gibi uyarının şiddeti artsa AKLINDA OLSUN da oluşan impulsun büyüklüğü değişmez, fakat sayısı (fre- kansı) artar. Bir nörona verilen uyarı şiddetinin artırılması impulsun hızını ve şiddetini değiştirmez. � Tek bir sinir hücresi eşik değer ve eşik değerin üzerinde- İmpuls, nöron boyunca aynı hız ve şiddette ilerler. ki uyarılara aynı şiddetle tepki verir, eşik değerin altındaki uyarılara tepki vermez. Bu nedenle ya hep ya hiç prensibi- Soru: ne uyar. Nöronlarda impulsların iletil- � Çok sayıda sinir hücresinin bir araya gelmesiyle oluşan me şekli aynı olmasına rağ- yapıya sinir demeti veya kordonu denir. Sinir kordonunu men uyarıların ışık, koku, oluşturan sinir hücrelerinin eşik değerleri birbirinden farklı basınç veya sıcaklık şeklinde olduğundan uyarı şiddeti arttıkça uyarılan nöron sayısı ar- farklı algılanmasının nedeni tar. Tüm nöronlar uyarılınca tepki şiddeti sabit kalır. Sinir nedir? demetinde uyarı şiddeti arttıkça tepki şiddetinin artmasına merdiven etkisi denir. Tek bir sinir hücresi Tek bir sinir telinde ya hep ya hiç prensibi Sinir hücresinin tepkisi Eşik değer Uyarı şiddeti Sinir demeti Sinir demetinde merdiven etkisi Cevap: Uyarıların beyindeki değerlendirilme merkezlerinin farklı olmasıdır. Sinir demetinin tepkisi Eşik değer Uyarı şiddeti 2690

NÖRONLARDA İMPULS İLETİMİ � Dinlenme halinde bulunan bir nöronda aksonda bulunan Na UYARI ve K iyonları kutuplaşmış polarizasyon halinde bulunur. Sadece polarizasyon durumunda sinir hücresi uyarıla- bilir. � Nöronda impuls oluşumu, Na ve K iyonlarının hücre zarın- da yaptığı kimyasal ve elektriksel değişimlerle başlar. � Nöronlarda impuls iletimi sırasında ise akson boyunca bu iyonların yer değişimi ile depolarizasyon ve repolarizasyon Depolarizasyon (Uyarılma hali) • Nöron uyarıldığında hücre zarındaki Na+ kanalları açılır. olayları görülür. • Hücre dışındaki Na+ iyonları difüzyonla hücre içine girer. • Sonuçta hücre içi pozitif (+) hücre dışı (-) yüklü hale gelir. ++ ++ ++ • Depolarize olmuş nöron bölümünde yeni bir uyarı alına- –– –– – – Akson maz. –– – – parçası Polarize –– ++ ++ ++ ++ Depolarize –– ++ Repolarizasyon • Depolarizasyonun tamamlanmasıyla zardaki Na+ kanalları ++ –– –– Na+ kapanır ve K+ kanalları açılır. Polarize ++ –– –– –– ++ ++ • Hücre içinde fazla olan K+ iyonları difüzyonla hücre dışına geçer. Sonuçta hücre içi negatif (-), hücre dışı pozitif (+) Repolarize Depolarize yüklü hale gelir. K+ ++ –– ++ –– ++ –– • Hücre dışında K+ fazla, Na+ ise azdır. –– Na+ • Hücre içinde Na+ fazla, K+ ise azdır. Polarize ++ –– • İyonların hücre içi ve dışı durumları polarizasyonun ter- sidir. Bu nedenle hücre tekrar polarize olmaz ise yeni bir –– ++ uyarı alamaz. K+ Repolarize K+ Depolarize • Hücre zarında bulunan Na/K pompası hücrenin tekrar po- ++ ++ larize olmasını sağlar. –– –– ++ Aksiyon potansiyeli: Polarize –– ++ –– � Bir nöronun zarı boyunca yayılan elektriksel sinyaldir. Bir nöronda ya hep ya hiç ilkesine göre iletilen depolarizasyon ++ ++ Repolarize ++ K+ K+ durumudur. ++ � Aksiyon potansiyeli sinir (nöron), kas ve endokrin gibi uya- rılabilen hücrelerde gözlenir. –– –– –– –– –– Polarize –– ~+40 Pik ++ ++ + K+ + (mV) ++ ++ Aşma –– –– –– 0 –– Polarize –– –– Depolarizasyon Repolarizasyon ++ ++ ++ Polarizasyon (Dinlenme hali) Eşik değer Başarısız girişimler • Hücre içi negatif (-), hücre dışı pozitif (+) yüke sahiptir. ~–55 Dinlenim Potansiyeli • Hücre içi ~ - 70mV değerindedir. Bunun nedeni hücre ~–70 içinde eksi yüklü protein ve anyonların daha çok bulun- Uyarı masıdır. • Hücre dışında Na+ fazla, K+ ise azdır. 012345 • Hücre içinde K+ fazla, Na+ ise azdır. Zaman (ms) • Hücre zarında bulunan Na/K pompası aktif taşıma ile Na+ iyonlarını hücre dışına, K+ iyonlarını ise hücre içine pom- � Nöronlardaki impuls iletimi dendritten aksona doğru ger- palar. Bu nedenle hücreler polarize durumda kalabilmek çekleşir. için ATP harcar. � Sinapsta ise impuls iletimi akson ucundan dentrite doğrudur. 21600

İmpuls iletim yönleri Sinaps İmpuls sayısını etkileyen faktörler • Uyartı frekansı artarsa artar. Çekirdek Çekirdek • Uyartı şiddeti artarsa artar. • Uyartı süresi artarsa artar. Dentrit Gövde Akson Sinaps Dentrit Gövde Akson • Uyartı alan reseptör sayısı artarsa artar. • Uyartı ileten reseptör sayısı artarsa artar. � Sinir sisteminde impuls iletilirken elektriksel değişikliğin yanı sıra kimyasal değişiklikler de gerçekleşir. İmpuls ile- AKLINDA OLSUN tilirken; glikoz ve oksijen tüketimi, ATP üretimi ve tüketimi, Uyarıların şiddeti, süresi ve frekansı uyarılan sinir hüc- resi sayısını ve iletilen impuls sayısını artırırken, impuls CO2 üretimi, ısı artışı gibi olaylar meydana gelir. iletim hızında ve aksiyon potansiyelinde bir değişikliğe Miyelinli ve Miyelinsiz Nöronlarda İmpuls İletimi: yol açmaz. Atlamalı ileti (hızlı) SİNAPSLARDA İMPULS İLETİMİ Sinaps: Bir nöronun akson ucunun diğer bir nöron, kas veya Miyelinli akson bez gibi tepki organının hücreleriyle oluşturduğu bağlantı yer- lerine denir. Düz ileti (yavaş) Miyelinsiz akson Sinir Sinir hücresi hücresi � Miyelinli nöronların aksonlarında iyon geçişi, miyelin kılıfın kesintiye uğradığı yerler olan Ranvier boğumlarında ger- Sinir Kas Sinir Bez çekleşir. Bu nedenle impuls boğumdan boğuma atlayarak hücresi hücresi hücresi hücresi çok hızlı ilerler. Buna atlamalı iletim denir. � Sinapslarda iki hücre arasındaki boşluğa sinaps boşluğu AKLINDA OLSUN denir. Miyelinli nöronlardaki uyartı iletim hızı miyelinsiz nöron- � Aksonların sinaps boşluğunda sonlanan (terminal) ucuna lardan fazladır. sinaptik yumru adı verilir. Miyelin kılıf: var var var yok � Sinaptik yumrularda bulunan sinaptik keseciklerde, sinaps- lardaki kimyasal iletimi sağlayan nörotransmitter maddeler bulunur. � Birinci nörondan (presinaptik nöron) salgılanan nörotrans- mitter maddeler sinaps boşluğunu geçtikten sonra ikinci nöronu (postsinaptik nöron) uyararak impulsun bu nörona geçmesini sağlar. Çap 13-20 6-12 1-5 0.2-1.5 Akson ucu Kimyasal (mikrometre) 80-120 35-75 5-30 0.5-2 Dentrit sinyal Dentrit Hız (m/s) Çekirdek Akson Akson İmpuls hızını etkileyen faktörler Elektriksel SİNAPS Elektriksel • Aksonun miyelinli olup olmaması (miyelinli ise hızlı) sinyal sinyal • Miyelin kılıflı akson çapı artarsa artar (çap artarsa hızlı) • Ranviyer boğum sayısı (artarsa hız azalır) 1. NÖRON 2. NÖRON • Sinaps sayısı (artarsa hız azalır) • Sıcaklık (optimum sıcaklıkta en hızlı) 21610

Sinapslardaki impuls iletimi aşağıdaki gibi gerçekleşir: Sinaps 2. nöron AKLINDA OLSUN boşluğu dendriti 1. nöron • Merkezi sinir sisteminde birçok yerden gelen impuls aksonu Ca ++ sadece tek nöronu uyarabilir ve impuls tek merkez- 2 de toplanabilir. 5 Na+ K İmpuls İmpuls L Tek merkez 1 6 M Na+ Farklı bölgeler Akson 3 Nörotransmitter SİNAPSTA GÖZLENEN ÖZEL DURUM terminali 4 reseptörü Sinapslara gelen her uyartı iletilmez. Sinapslar seçici direnç sa- Mitokondri yesinde bazı impulsları engellerken bazılarını kolaylaştırabilir. Nörotransmitter Bu durum aşağıdaki gibi gerçekleşir: içeren sinaptik • Sinaptik iletimler sonucu postsinaptik nöronda impuls ileti- keseler mine karşı bir değişim meydana gelir. Bu nöron artık kolay veya zor uyarılabilir hale gelmiştir. 1. İmpuls birinci nöronun akson terminaline ulaşır. • Presinaptik nörondan salınan nörotransmitterler postsinaptik 2. Kalsiyum kanalı açılır ve hücre dışındaki Ca++ iyonları hücre nöronun dinlenim potansiyelini yükseltirse bu nöron artık ko- içine girer. lay uyarılabilir hale gelir. Fakat dinlenim potansiyelini daha da negatif yaparsa bu nöron çok zor uyarılabilir hale gelir ve diğer 3. Artan Ca++ derişimi birinci nörondaki sinaptik keselerin zarla impulslara karşı engelleyici ve inhibitör etki gösterir. kaynaşmasını ve nörotransmitter maddelerin ekzositoz ile Normal dinlenim potansiyeli sinaptik aralığa bırakılmasını sağlar. 4. Nörotransmitter maddeler sinaptik aralığı difüzyon ile geçer. 5. Nörotransmitter maddeler ikinci nöronun zarındaki resep- törlere bağlanır. 6. İkinci nöronun zarındaki Na+ kanalları açılır ve nöron de- –70 mV polarize hale geçer ve bu hücrede impuls başlar. Böylece gelen impuls aynı şiddet ve özellikte diğer nörona aktarıl- mış olur. İkinci nöronun yerinde hedef organa ait bir hücre bulunuyorsa tepki oluşur. � Sinapslardaki iletim kimyasal olduğu için yavaştır. Kolaylaştırıcı potansiyel Na+ � Sinir hücresinde uyartı dentritten aksona doğru, sinapslar- da ise aksondan dentrite doğrudur. AKLINDA OLSUN –45 mV Sinaps boşluğuna bırakılan nörotransmitter maddeler Na+ İmpuls görevini tamamladığı anda sinaps boşluğundaki enzim- ler tarafından parçalanır veya nöron tarafından tekrar Durdurucu potansiyel hücre içine alınır. Böylece sinaps yeni bir uyarıya hazır Cl– hâle getirilir. AKLINDA OLSUN –80 Bir nöron birden çok nöronla sinaps yapabilir. K+ • Merkezi sinir sisteminde bir kaynaktan impuls gelip • Bu potansiyel değişimleri sayesinde oluşan impulslar sa- dece ilgili tepki organına ulaşır ve diğer tepki organlarının birden çok nöronun uyarımını yapılabilir ve impuls uyarılması engellenmiş olur. etkisi büyütülebilir. • İlaçların bazıları, kahve, çay ve kakao vb. ürünler, nöronların uyarılma eşik değerini azaltarak uyarı alma oranını arttırabilir. K • Ameliyatlar öncesi kullanılan anestezi ilaçları ise nöronun uya- L rılma eşiğini arttırarak daha az uyarı almasına neden olur. M Kaynak N P Farklı bölgeler 21620

PDF Çözümler STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1 3 Bir sinir hücresine 5 farklı uyarı şiddeti uygulanmasına bağlı Bir sinir hücresi olan nöronun yapısı ve kısımları harflendirile- implus iletim hızı aşağıdaki gibi verilmiştir. rek aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. İmpuls hızı M N Z YX 12345 t (zaman) Şekilde verilen yapıların görevleri ile ilgili aşağıdaki eşleş- tirmelerden hangisi yanlıştır? Buna göre sinir hücresine uygulanan uyarı şiddetleri ile A) X † Hücre gövdesi olup, dentrit uzantıları ve aksonun çık- ilgili; tığı ve bir çok metabolik olayın gerçekleştiği merkezdir. I. 1, 2 ve 3. uyartılar eşik değerin altındadır. B) Y † Dentrit olup, kısa ve çok sayıda uzantı sayesinde alı- nan uyarıların hücre gövdesine iletilmesini sağlar. II. 4. uyartı şiddeti 5. uyartı şiddetinden fazla olabilir. C) Z † Akson olup, hücre gövdesinden çıkan uzun ve ilgili böl- III. 2. uyartı şiddeti 1 ve 3. uyartı şiddetinden düşük ola- geye uyartı taşıyan kısımdır. maz. D) M † Schwan hücreleri olup, aksonu sararak besler, korur ifadelerinden hangileri doğrudur? ve onarır. A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II E) N † Akson ucu olup, nörotransmitter maddeler sayesinde hücre gövdesine doğru elektriksel uyartı aktarımı sağlar. D) I ve III E) I, II ve III X: hücre gövdesi, Y: dentrit, Z: akson, M: schwan hücresi, N: Bir sinir hücresinde eşik şiddetin altındaki uyarılara cevap veril- akson ucudur. Akson ucundan salgılanan nörotransmitterler diğer mezken, eşik değerde ve üstündeki uyarılara hep aynı hızla cevap sinir hücresine veya efektör organa uyarının kimyasal olarak akta- verilir. rımını sağlar. Bir sinir hücresinde akson ucundan dentrite doğru uyarı iletimi olmaz. 1., 2. ve 3. uyarılar eşik değerin altında olduğu için impuls oluşma- mıştır. 4. ve 5. uyarılar eşik değer ya da üzerindedir. 1., 2. ve 3. Cevap: E uyarılar eşik değer altındadır ve şiddetleri birbirinden farklı olabilir. 4. ve 5. uyarıların şiddetleri eşik değer üzerindedir ve birbirinden farklı olabilir. Cevap: C 2 4 Çevresel sinir sistemine ait bir nöronun yapısındaki bazı kısım- Sinaps yapan miyelinsiz ve miyelinli iki farklı nöron aşağıdaki lar aşağıda belirtilmiştir. şekilde gösterilmiştir. 123 Miyelin Kılıf Ranvier Boğumu Schwann Hücresi 1 23 4 5 4 56 Dendrit Akson Hücre Gövdesi Numaralar ile belirtilen bu yapılardan hangisinin tüm Buna göre numaralı bölgelerden hangisinde uyartı iletimi nöronlarda ortak olarak bulunduğu söylenemez? daha yavaş gerçekleşir? A) 1 ve 2 B) 3 ve 4 C) 1, 2 ve 3 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 D) 1, 2 ve 5 E) 1, 3 ve 6 Miyelinli sinir hücrelerinde uyartı iletimi miyelinsiz sinir hücrelerine göre daha hızlıdır. Çünkü atlamalı iletim olur. Dentrit, hücre gövde- Schwann hücreleri sinir sisteminde miyelin kılıf yaparak ranvier si, akson ve sinapsta uyarı iletimi olur. Sinaps bölgesinde uyartı boğumları oluşturur. Bu yapılar uyartı iletim hızını ayarlar ve tüm iletimi sinir hücresine göre daha yavaştır. nöronlarda bulunmayabilir ancak bir nöronda mutlaka dentrit, akson ve hücre gövdesi bulunur. Cevap: B Cevap: C 21630

STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 5 7 Aşağıdaki şemada çevreden gelen uyarıyı alan bir reseptör +40 hücre ile merkezi sinir sistemindeki A, B, C ve D bölgeleri ara- Zar potansiyeli (mV) sında numaralandırılmış nöronların bağlantı şekilleri gösteril- 3 miştir. 4 4A 2 2 –50 1 5B Eşik değer Reseptör 6C –70 6 3 1 5 hücre 7D Reseptör hücreden eşik değerin üzerinde alınan bir uyarı Nöronlara eşik şiddet veya üzerinde bir uyartı gelmesi du- merkezi sinir sisteminde sadece C bölgesini etkilediğine rumunda görülen yukarıda verilen elektriksel değişimin göre, bu durumla ilgili olarak aşağıdaki yorumlardan han- hangi aşamaları polarizasyon durumunu göstermektedir? gisi yapılamaz? A) 1 ve 2 B) 3 ve 4 C) 4 ve 5 A) Bir nöron çok sayıda nöronla bağlantı kurabilir. D) 1 ve 6 E) 5 ve 6 B) Sinapslarda bağlantılı nöronlardan geçen her impulsa her 1’de dinlenme (polarizasyon) durumunda olan sinir hücresi 2 ile yol açık değildir. eşik değer üzerinde uyarı almış ve depolarize (3) olmuştur. Repo- larizasyon (4) olayı K+ kapılarının geç kapanmasından dolayı C) 1, 3 ve 6 nolu nöronlarda impuls iletimi olmuştur. hiperpolarize (5) durumuna geçebilir. Sonra tekrar dinlenme (pola- rize = 6) duruma geçer. Polarizasyon (1 ve 6) hücrenin dinlenme D) 1 ve 2 nolu nöronlar arasında engelleyici sinaps gerçekleş- durumunda hücre içinin (–) yüklü ve içindeki zar potansiyelinin miş olabilir. –70mV olma durumudur. E) 7 nolu nöronda akson miyelinsiz olduğu için impuls iletimi Cevap: D olmaz. Bir nöron (1) birden çok nöron (2 ve 3) ile bağlantı kurabilir. Her 8 sinaps yapan nöron uyarılmayabilir (Örneğin 3 ve 7). 1, 3, 6 yolun- da uyartı iletilecektir. Çünkü C’nin uyarılması için izlenecek impuls Mikroglia yolunu oluştururlar. 1 ve 2’de sinaps engelleyicidir. Fakat bu şekil- lerden nöronların sahip olduğu miyelin kılıf ile ilgili yorum yapıla- maz. Cevap: E 6 Ependimal Miyelin kılıf içermeyen olgun bir nöronda, aşağıda verilen Astrositler hücre organellerinden hangisinin bulunduğu söylenemez? Sinir sisteminde yer alan yukarıdaki glia hücrelerinin aşa- A) Sentrozom ğıdaki görevlerin hangisini yaptığı söylenemez? B) Granüllü endoplazmik retikulum A) Beyin dokularını mikroplardan korur. C) Ribozom B) Beyin-omurilik sıvısının üretimi ve hareketini sağlar. D) Mitokondri C) Çevresel sinir sistemindeki aksonlara miyelin kılıf oluşturur. E) Golgi cisimciği D) Kan ve beyin arasında bir bariyer oluşturur. E) Merkezi sinir sistemindeki nöronlarda miyelin kılıf oluşturur. Farklılaşmış sinir hücrelerinde sentrozom aşırı farklılaşmadan dolayı bulunmaz ve bölünme özelliğine sahip değildir. Diğer orga- Çevresel sinir sisteminde Schwan hücreleri miyelin kılıf oluşturur neller hücre gövdesinde yer alarak metabolik olayları yürütür. ve yukarıda verilmemiştir. Bariyer yapma (astrosit), BOS üretimi (ependimal), mikroplardan koruma (mikroglia), miyelin kılıf yapma Cevap: A (oligodentrosit) yukarıda verilmiştir. Cevap: C 14 1-C 2-C 3-E 4-B 5-E 6-A 7-D 8-C

PDF Çözümler Duyunun algılanması ÖSYM TARZI SORULAR VERÇesÖepZtöÜr MLERİ Motor tepki 1 3 Efektör Merkezi sinir sistemi (MSS) Aşağıdaki grafiklerde bir nöron üzerine uygulanan farklı şiddet- teki üç uyarı ve bu uyarılara bağlı olarak nöronda oluşan impuls Aşağıdaki şekilde, susamış olan bir insanın önünde duran içe- sayıları gösterilmiştir. cekleri görmesi, bu içeceklerden hangisini içeceğine karar ver- mesi ve seçtiği içeceği içmesi aşamaları gösterilmiştir. Oluşan impulslar Uyarı Reseptör Duyu siniri +30Uyarı şiddeti Zar potansiyeli Merkezi Sinir Ara sinir Sistemi –70 Efektör Yorumlama Eşik değer Tepki Uyarı Motor sinir 0 Buna göre, sinir sistemi ve bağlantılı olduğu yapılar ile ilgi- li aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? Zaman (ms) I. uyarı II. uyarı III. uyarı A) Reseptör hücrelerde oluşan uyartılar sinir hücreleri tarafın- dan merkezi sinir sistemine (beyin - omurilik) taşınır. Buna göre, I. Nöron sadece eşik değer ve üzerindeki uyarılara tep- B) Gerekli durumda efektör organlar kendilerine uyarı getiren ki vermiştir. sinir hücreleri ile merkezi sinir sistemine uyartı iletebilir. II. Uyarı şiddeti arttıkça impuls hızı artmıştır. C) Merkezi sinir sisteminde oluşturulan cevap sinir hücreleri ta- rafından kas ve salgı bezi gibi efektör adı verilen organlara III. Uyarı şiddeti arttıkça impuls şiddeti değişmez. iletilir. IV. Eşik değerinin altındaki uyarılarda sinir hücrelerinde D) Efektör organlarda, gelen uyarılardan sonra uygun tepkiler enerji harcanmaz. verilir. yargılarından hangileri doğrudur? E) Merkezi sinir sistemine ulaşan uyarılar burada analiz edilir, yorumlanır ve bütünleştirilir. A) I ve II B) I ve III C) II ve III Reseptörler ile alınan uyarılar duyu nöronları sayesinde MSS’de D) I, II ve IV E) I, II, III ve IV bulunan ara nöronlara iletilip, değerlendirilir ve motor nöronlar ile ilgili efektör organda tepki oluşması sağlanır. Motor nöronlar sade- Nöron sadece eşik değer (II) ve üzerindeki (III) uyarılara cevap ce efektör organa doğru uyartı iletilir. Yeniden MSS’e doğru uyartı vermiştir. Uyarı şiddetinin artması (II † III), impuls şiddetini değiş- iletmez. tirmemiştir.Bir sinir hücresi eşik değer altında uyarılara cevap ver- mezken, eşik değer ve üzerindeki uyarılara hep aynı hızla cevap Cevap: B verir. Bu nedenle uyarı şiddetinin artması impuls hızını etkilemez. Sinir hücresi hem dinlenme hem de uyartı iletimi sırasında enerji 4 harcar. Cevap: B 2 Nöronlarda impuls iletimi tek yönlü ve daima dentritten aksona doğrudur. Sağlıklı bir insanın vücudunda bulunan tüm nöronlarda aşağıda verilenlerden hangisinin ortak olduğu söylenebi- Buna göre nöronlara ait; lir? I. Nörontrasmitter maddelerin sadece akson ucundan salgılanması A) İmpuls iletim şekli B) Akson boyu II. Reseptörlerin nöronlara sadece dentritlerinden bağ- lantı yapması III. Miyelin kılıfın sadece akson ucunda bulunması ifadelerinden hangileri, nöronlarda impulsun tek yönlü ak- tarıldığına kanıt olarak kullanılabilir? C) Akson kalınlığı D) İmpuls hızı A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II E) Ranvier boğum sayısı D) I ve III E) I, II ve III Tüm sinir hücrelerinde uyartı elektrokimyasal olarak iletilir. Sinir Nörotransmitterlerin sadece akson ucundan salgılanması, uyarının hücresinin miyelin bulundurup bulundurmamasına göre impuls hızı mutlaka bu yönde geldiğini ayrıca reseptörlerin nöronlara sadece ve ranvier boğum sayısı değişebilir. Akson kalınlığına göre farklı dentritlerden bağlanması uyarının sadece bu yönde alındığını sinir hücreleri vardır ve uyartı iletim hızları da farklıdır. gösterir. Miyelin kılıf içerme sadece uyartı iletim hızını etkiler. Cevap: A Cevap: C 21650

ÖSYM TARZI SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 7 5 2018 - AYT Aşağıdaki şekilde bir sinapsta gerçekleşen olaylar numaralan- dırılarak gösterilmiştir. İnsan sinir sistemindeki impuls oluşumu ve iletimiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 1. nöron Sinaps 2. nöron A) Sinir hücrelerindeki impuls oluşumu, sodyum ve potasyum aksonu boşluğu dendriti iyonlarının hücre zarında yarattığı kimyasal ve elektriksel Ca ++ değişimdir. B) Bir uyarının, sinir hücrelerinde impuls oluşturabilmesi için en İmpuls Na+ azından eşik değere ulaşması gerekir. İmpuls C) Eşik değer veya üzerindeki uyarılara nöronlar aynı şiddette cevap verir. Na+ D) Akson üzerindeki Ranvier boğum sayısı ve akson çapı im- puls iletim hızını etkilemez. Mitokondri Nörotransmitter E) Dinlenme halindeki bir nöronun içindeki ve dışındaki iyon de- Nörotransmitter reseptörü rişimi farklıdır. içeren sinaptik İmpuls, sodyum ve potasyum iyonlarının hücrede oluşturduğu keseler değişimi ile olur. Bu nedenle dinlenme halindeki ya da uyartı ileti- lirken bir nöronun içindeki ve dışındaki iyon derişimi farklıdır. Sinir Gerçekleşen olaylarla ilgili aşağıdaki açıklamalardan han- hücresinin uyarılabilmesi için gereken en düşük uyarı şiddetine gisi yanlıştır? eşik değer denir. Eşik değer üzerindeki uyarılara nöronlar aynı şiddette cevap verir. Akson çapının büyük ve Ranvier boğum sayı- A) İmpuls 1. nöronun akson ucuna ulaştığında, hücre dışındaki sının az olması nöronda impuls iletim hızını arttırır. kalsiyum iyonları hücre içine girer. Cevap: D B) Artan Ca+2 derişimi 1. nörondaki nörotransmitter maddelerin ekzositoz ile sinaptik boşluğa bırakılmasını sağlar. 6 C) Sinaptik boşluğu geçen nörotransmitter maddeler 2. nöro- Nörotransmitter maddeler, nöronlar arasında ya da nöronlarla nun zarındaki reseptörlere bağlanır. vücuttaki diğer hücreler arasındaki sinyalleri taşıyan, güçlendi- ren ve dengeleyen bir kimyasal haberci olarak tanımlanır. D) Uyarılan ikinci nöronun zarındaki Na kanalları açılır ve depo- Nörotransmitter maddelerin insan vücudundaki işlevleri larizasyon gerçekleşir. ve yapıları ile ilgili verilenlerden hangisi doğru değildir? A) Azlığı ya da çokluğu metabolik bozukluklara neden olur. E) İmpuls birinci nörondan ikinci nörona sinaps bölgesinden B) Sadece nöronlar arası etkileşimde görevlidirler. elektriksel olarak geçer. C) Sinaptik boşluğa salgılanıp hedef nörona bağlandığında ak- İmpuls sinir hücresinde elektrokimyasal, sinapslarda ise kimyasal siyon potansiyeli oluşumunda görev alırlar. olarak iletilir. Sinapsta uyarı iletiminde A, B, C, D olayları sırası ile D) Aminoasit veya peptit yapılı olabilirler. gerçekleşir. E) Sinapslarda impulsun durdurulması veya kolaylaştırılması Cevap: E sırasında etkili olurlar. Nörotransmitter maddeler aminoasit veya peptit yapılı organik 8 maddelerdir. Az ya da çok olmaları metabolik bozukluklara neden olur. Sinaptik boşluğa salgılanıp impulsun durdurulması veya Bir nörondaki impuls iletimini aşağıdakilerden hangisi et- kolaylaştırılması sayesinde sadece hedef bölgede aksiyon potan- kilemez? siyeli oluştururlar. Nörotransmitter maddeler sadece nöronlar ile A) Ortam sıcaklığı değil, diğer hücreler (efektör organ) arasında etkileşimde görevli- B) Aksonları üzerinde miyelin kılıf bulunması dirler. C) Akson çapı D) Mitokondri etkinliğinin azalması Cevap: B E) Nörotransmitter maddelerin yeterli olmaması Nörotransmitterler sinapslardaki iletimde görevlidir. Bir nörondaki iletimden değil. Cevap: E 21660 1-B 2-A 3-B 4-C 5-D 6-B 7-E 8-E

1 PEKİŞTİRME TESTİ 1 3 Aşağıdaki şekilde miyelinli (A) ve miyelinsiz (B) nöronlar şema- Yaşlanmayla yüzümüzde belirginleşen, mimik kaslarının kasılma- tik olarak gösterilmiştir. sı sonrası oluşan kırışıklıklar ve çizgiler botoks ile giderilebilir. A Miyelin kılıf Ranvier boğumu Botoks yaptıran bir insanda, + + ++ –– ++ I. Deride bulunan reseptörler uyartı almadığı için jest ve +– + mimikler kalıcı olarak kaybolur. –– ++ –– II. Jest ve mimikleri oluşturan kaslara impuls iletilmediği – –– ++ –– için kırışıklıklar geçici olarak kaybolur. – III. Botoks ile bir zehir uygulaması yapıldığı için deride + ++ –– ++ bulunan reseptör ve nöronların yapısı bozulur. B durumlarından hangileri görülür? Akson A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III ++–++++++++ +– + ––+–––––––– D) Yalnız II E) I ve III – + ––+–––––––– ++–++++++++ Botoks uygulaması ile efektör organ olan mimik kaslarına giden + motor nöronlar geçici olarak görev yapamaz hale gelir. Botoks + uygulaması reseptör ve nöronların yapısını bozmaz. Bu nedenle jest ve mimikler kalıcı olarak kaybolmaz. Dentrit Bu şekle göre, miyelinli ve miyelinsiz nöronlardaki impuls Cevap: D iletimi ile ilgili, 4 I. İmpuls iletimi nöronun aksonundan dendritine doğru gerçekleşir. Aşağıda bir sinir yolunun üç farklı durumu gösterilmiştir. II. Miyelinli nöronlarda impuls iletimi sadece miyelin kı- Postsinaptik zar lıfın olmadığı ranvier boğumlarından atlamalı olarak Sinaps gerçekleşir. A durumu III. Miyelinsiz nöronlarda impuls iletimi miyelinli olanlara kıyasla daha hızlı gerçekleşir. –70 mV ifadelerinden hangileri doğrudur? Presinaptik zar Na+ girişi A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III –45 mV B durumu İmpuls iletimi dentritten aksona doğru olur. Miyelinli nöronlarda Na+ girişi C durumu impuls ranvier boğumundan atlamalı iletilir ve miyelinsiz nöronlara Durdurucu potansiyel göre daha hızlıdır. Cl– girişi Cevap: B –80 mV K+ çıkışı 2 Buna göre; I. A durumu, dinlenim potansiyeli olup postsinaptik İnsanda isteğe bağlı bir olayın gerçekleşmesi sırasında nöronda Na+ ve K+ hareketi zıt yöndedir. aşağıda verilenlerden hangisi ilk olarak görev alır? II. B durumu kolaylaştırıcı sinaps olup postsinaptik nöro- nun içi daha negatif olmuştur. III. C durumu, durdurucu sinaps olup postsinaptik nöron zarı hiperpolarize olmuştur. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III D) II ve III E) I ve III A) Reseptör B) Duyu nöronu C) Ara nöron – A durumu, dinlenim potansiyeli olup postsinaptik nöronda Na+ dışarı, K+ içeri yönde yer değiştirir. Yani zıt yöndedir. D) Motor nöron E) Efektör – B durumu kolaylaştırıcı sinaps olup postsinaptik nöronun uyarıl- İstemli olaylar uç beyinde bulunan sinir hücrelerinin (ara nöron) dığı için dışı daha negatif olmuştur. faaliyeti ile başlar. Ara nöron - motor nöron - Efektör sırası ile iste- ğe bağlı bir olay gerçekleşir. Dışarıdan bir uyarı alınmadığı için – C durumu, durdurucu sinaps olup K+ çıkışı, Cl– girişi ile postsi- reseptör ve duyu nöronunun uyarılması olmaz. naptik nöron zarı hiperpolarize olmuştur. Cevap: C Cevap: E 21670

PEKİŞTİRME TESTİ 5 7 Aşağıdaki şekilde Mert’in 30 °C ve 70 °C sıcaklıktaki demire Aşağıdaki şekilde çeşitli hayvan gruplarına ait I, II, III, IV ve V dokunma durumunda sinir hücrelerinde meydana gelen im- olarak numaralandırılan nöronların miyelin kılıf bulundurma ve pulslar gösterilmiştir. akson çapı (nm) gibi bazı özellikleri verilmiştir. Algı MİYELİN KILIF ılık Yok Var Var Var Yok 30°C Algı demir sıcak 70°C demir I. II. III. IV. V. Çap: 50 Çap: 40 Çap: 20 Çap: 10 Çap: 5 Sinir hücreleri eşik değer ve üzerindeki uyarılara her za- man aynı şiddette tepki verdiğine göre Mert’in farklı sıcak- Buna göre, yukarıda numaralandırılarak verilen nöronların lıkları algılaması ve farklı tepkiler vermesinde, hangisinde impuls iletiminin en hızlı olması beklenir? I. impuls frekansı A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. II. impuls iletim hızı III. uyarılan nöron sayısı Miyelin kılıf uyartı iletim hızını artırır. Miyelinli nöronlarda çap art- tıkça impuls iletim hızıda o oranda artar. faktörlerinden hangilerinde meydana gelen değişim neden olmuştur? Cevap: B A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III Sinir hücreleri eşik değer ve üzerindeki uyarılara her zaman aynı 8 şiddette ve iletim hızında cevap verir ancak impuls frekansı ve uyarılan nöron sayısının değişmesi sıcaklığı farklı algılamada ve “Nöronların birbirleri ve diğer hücresel yapılar ile bağlantı yap- farklı tepki vermede etkilidir. tıkları yerlere sinaps adı verilmektedir. “ şeklinde açıklama ya- pan bir biyoloji öğretmeni uyarı alınıp, iletilip, değerlendirilerek Cevap: D cevap verilmesi sürecinde uyartı iletim yolundaki yapıları tah- taya yazmıştır. 6 Buna göre; bir uyartı yolundaki, Aşağıdaki şekilde bir nöron ağında bulunan on tane sinir hücre- I. Duyu nöronu sinin birbirleriyle bağlantı şekilleri gösterilmiştir. II. Ara nöron III. Motor nöron Uyarı 8 IV. Reseptör V. Efektör organ 36 yapılarından hangi ikisi arasında son sinaps oluşumu 1 25 10 sağlanır? Dentrid Akson 47 sorusunu soran öğretmene aşağıda verilen öğrencilerden 9 hangisinin cevabı doğrudur? Buna göre, üç numaralı nörona verilen uyarı numaralandı- A) Ayşe (I ve II) B) Emel (III ve V) C) Nalan (II ve III) rılmış nöronların hangilerinden geçemez? D) Kadir (I ve IV) E) Emre (II ve V) A) Yalnız 4 B) Yalnız 10 C) 1, 2 ve 4 Uyartı İletimi IV † I † II † III † V sırası yapılır ve son sinaps III ile V arasın- D) 1, 2, 4 ve 10 E) 6, 7, 8, 9 ve 10 da olur. Bu nedenle Emel doğru cevap vermiştir. Uyarı iletimi dentritten aksona doğru olduğu için 3 ile alınan uyarı Cevap: B 1, 2, 4 ve 10’a iletilmez. Cevap: D 21680 1-B 2-C 3-D 4-E 5-D 6-D 7-B 8-B

B. İNSANDA SİNİR SİSTEMİ KONU � İnsanda sinir sistemi, merkezî sinir sistemi ve çevresel Örümceksi zar: Sert zar ile ince zar arasında bulunur. sinir sistemi olmak üzere iki bölümde incelenir. � Örümcek ağına benzeyen bu yapının içinde BOS (Beyin İnsanda Sinir Sistemi Omurilik Sıvısı) vardır. Merkezi SS Çevresel SS � BOS, MSS’yi çarpma ve sarsıntılara karşı korur, ayrıca madde iletiminde görev alır. A) Beyin B) Omurilik A) Duyusal B) Motor İnce zar: Beyin zarlarının en iç tabakasıdır. Beynin bütün kıv- 1. Ön 2. Orta 3. Arka 1. Somatik 2. Otonom rımlarını örter. � Taşıdığı kan damarları sayesinde beyni besler ve oksijen – Uç – Beyincik – Ara – Omurilik Soğanı ihtiyacını karşılar. – Pons � İnce ve örümceksi zar arasında BOS (beyin omurilik sıvısı) MERKEZÎ SİNİR SİSTEMİ (MSS) bulunur. � İnsanda merkezi sinir sistemi, beyin ve omurilik olmak üze- Kafatası re iki ana bölümde incelenir. kemikleri Sert zar � Merkezi sinir sistemi dış ve iç ortamdan gelen çeşitli uyartı- ları değerlendirir. Örümceksi zar � Merkezî sinir sistemi motor nöronların hücre gövdeleri ve BOS ara nöronlardan oluşmuştur. İnce zar Beyin Merkezi Kan Omurilik Sinir damarları Sistemi Çevresel Sinir Sistemi A. BEYİN Beyin Omurilik Sıvısı (BOS) � Vücudumuzun komuta merkezidir. � İnsanda kafatası içinde bulunan ve kafatası kemikleri ile ko- � Kan basıncı etkisiyle kılcal damarlardan çıkan sıvıdan olu- şur. runan beynin kütlesi, yaklaşık 1.300-1.400 g’dır. 3 Beyni ve omuriliği darbelerden koruma � Yaklaşık 100 milyar nöron ve yardımcı hücrelerden oluşur. 3 İyon dengesini sağlama 3 Nöronlarla kılcal damarlar arasında madde alışverişini sağ- AKLINDA OLSUN lama görevlerini yerine getirir. Beynin hacim ve kütlesinin zekâ ve öğrenme kapasitesi ile ilgisi yoktur. Beyin Bölümleri Beyin, ön, orta ve arka beyin olmak üzere üç temel bölümden � Beyindeki girinti çıkıntı ile yüzey alanın miktarı canlının ge- oluşur. lişmiş olmasını gösteren etkenlerden biridir. Beyin � Beyin Meningens adı verilen ve dıştan içe doğru sert zar, örümceksi zar ve ince zar olarak 3 katlı zar tabakası ile sa- 1. Ön beyin 2. Orta beyin 3. Arka beyin rılıdır. Beyin zarlarının mikroorganizmalar nedeniyle iltihap- lanması sonucu menenjit hastalığı oluşur. Uç beyin Ara beyin Beyincik Omurilik Pons soğanı Sert zar: Kafatasının hemen altında bulunur ve kafatası kemi- ğine yapışıktır – Talamus – Hipotalamus – Epitalamus 19

Nasırlı cisim Sol el Sağ el Orta beyin Uç beyin Ön beyin Talamus Sol beyin küresi Sağ beyin küresi Ara beyinEpitalamus Arka beyinHipotalamus Beyin Yarım Kürelerinin Görevleri: Hipofiz � İskelet kaslarının istemli hareketlerinin kontrolünü sağlar (Motor merkezleri). Pons Beyincik � Öğrenme, zekâ, hafıza, bilinç, yazma, konuşma gibi olayla- Omurilik rı kontrol eder (Bütünleştirme merkezleri). soğanı � Beş duyu organından gelen duyuların algılanmasını ve de- ğerlendirilmesini sağlar (Duyu merkezleri). 1) ÖN BEYİN � İnsan beyninin en büyük kısmıdır. Diğer beyin kısımlarını � Beyine gelen uyarının çeşidinin algılanması: 1- Uyarıyı alan duyu reseptörünün türüne üstten örter. Ön beyin, uç beyin ve ara beyin olmak üzere ikiye ayrılır. 2- İmpulsun ulaştığı duyu merkezi türüne bağlıdır. A- Uç Beyin: � Beyin yarım kürelerinden oluşur. Koku � Önden arkaya kadar uzanan bir yarıkla sağ ve sol yarım duyusu küre olarak ikiye ayrılır. merkezi � Beyin yarım küreleri birbirine üstten nasırlı cisim, alttan beyin üçgeni adı verilen nöronların aksonlarından oluşan bağlarla bağlıdır. � Uç beyinden enine bir kesit alındığında, dışta gri renkte boz madde (nöronların gövde kısmı), iç kısımda beyaz renkte ak madde (nöronların akson kısmı) bulunur. � Boz madde, beyin kabuğu (korteks) adını alır. Omurilik Gri (boz) madde Beyin Beyaz (ak) madde Koku Mukus reseptörleri � Beyin yarım kürelerini enine ayıran derin yarığa Rolando yarığı adı verilir. Duyu Rolando Sol Sağ AKLINDA OLSUN merkezi yarığı Motor yarım yarım merkez küre küre Beyin yarım küreleri çıkartılmış bir güvercinin; 3 İtilirse yürüyebildiği � Beyin yarım kürelerinin her biri vücudun zıt tarafını kontrol 3 Kendi isteği ile uçamadığı eder. İnsanların yaklaşık %90’ında sol yarım küresi baskın 3 Havaya atılırsa uçabildiği 3 Açlık hissetmediği, önüne konulan yiyeceği yemediği olduğundan büyük bir çoğunluk sağ elini kullanır. 3 Ağzına besin verildiğinde yemediği 3 Besin, yutak bölgesine itildiğinde yuttuğu 3 Yanına kedi veya köpek yaklaştığında hiçbir tepki göstermediği görülmüştür. 22600

Beyin yarım küreleri ayrıca farklı aktiviteleri kontrol eden Duyu dört loba (bölüme) ayrılmıştır. Bunlar, merkezleri Frontal lop (Ön, alın): Reseptör � İstemli kas hareketlerinin kontrolü Beyin � Yazma ve konuşma merkezi yarım küresi � Problem çözme � Karar verme ve plan yapma kesiti � Kişilik ve duygu denetimi B- Ara Beyin Parietal lop (Yan): Ön beyni oluşturan kısımlardan birisidir. � Dokunma, acı, basınç ve derideki sıcaklığı algılayan mer- kez � Epitalamus, talamus ve hipotalamus bölgelerini içerir. � Konuşulan ve yazılan kelimelerin anlaşılmasını sağlayan Epitalamus: merkez � Epitalamusta epifiz bezi bulunur. Temporal lop (Şakak): � Epifizden salgılanan melatonin hormonu biyolojik ritimleri � Duyma ve koklama merkezi (biyolojik saati) düzenler. � Hafıza merkezi � Bu bölgenin hasar görmesi durumunda kişi cismi fark eder Talamus: ancak tanıyamaz. � Koku duyusu hariç bütün duyuların toplanma ve dağılma merkezidir. Oksipital lop (Arka): � Duyular burada sınıflandırılarak beyin kabuğundaki duyu � Görme duyusunun algılanması. merkezlerine iletilir. � Görsel bilgilerin alındığı ve işlendiği merkezdir. � Uyku, uyanıklık ve bilinçle ilgili merkezler bulunur. Frontal lop Parietal lop Hipotalamus: Oksipital lop � Homeostazinin (kararlı iç denge) düzenlenme merkezidir. Temporal lop Hipotalamusun görevleri: 3 Salgıladığı özel hormonlar ile hipofiz bezinin düzenli çalış- AKLINDA OLSUN masını sağlar. Sinestezi hastalarında bir duyunun uyarımı otomatik ola- 3 Kan basıncı ve kalp atış hızının ayarlar. rak başka bir duyu algısını tetikler. Bu nedenle normal 3 Vücut sıcaklığını düzenler. (Eğer vücut çok ısınırsa, deride- bir insanda koku duyusunu tetikleyen bir uyarı, sinestezi hastalarında renk olarak algılanabilir. ki kılcal damarların genişlemesini ve terle ısı kaybı sayesin- de vücudun soğumasını sağlar). � Beyin yarım kürelerinde bulunan merkezlerin büyüklüğü, bu 3 Vücut su dengesini düzenler (Susama, idrar oluşumu, bölgeye uyarı gönderen reseptörlerin sayısı ve yoğunluğu elektrolit dengesinin ayarlar). ile doğru orantılıdır. 3 Açlık, tokluk ve iştahı düzenleyerek yeme ve içme durumla- rını ayarlar. 3 Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını ayarlar. 3 Uyku döngüsü ve açlık gibi günlük biyolojik ritimle ilgili içsel bir zamanlayıcı olarak işlev yapar. 3 Duyu ve davranışları ayarlar. 22610

2) ORTA BEYİN AKLINDA OLSUN � Ponsun üzerinde, beyincik ve ara beyin arasındadır. Deneysel olarak beyinciği çıkarılan köpeğin yürüyeme- � Ön ve arka beyin arasında köprü görevi görür. diği gözlenmiştir. � Görme ve duyma reflekslerini kontrol eder. Örneğin ışıkta Beyinciği zedelenen bir kuş, havaya atıldığında kanat çırpıp uçmaya çalışsa da kanatlarını birbirleriyle uyumlu göz bebeklerinin daralması, herhangi bir seste köpeğin ku- çırpamadığından uçamaz. laklarının dikleşmesi bu merkezler tarafından düzenlenir. � Kas tonusunu (dinlenme halinde kasların az da olsa kasılı B- Omurilik soğanı (son beyin): kalması) ve vücudun duruşunu düzenleyen merkezler bulu- nur. � Ön beyin ve beyinciğin tersine, dışta ak madde, içte boz maddeden oluşur. Omuriliğin devamı niteliğindedir. 3) ARKA BEYİN � Beyin yarım kürelerinden çıkıp vücuda giden motor sinirler � Beyincik, omurilik soğanı ve ponstan meydana gelir. omurilik soğanında çaprazlanır. Böylece sağ yarım küreden gelen sinirler vücudun sol tarafını, sol yarım küreden gelen A- Beyincik sinirler ise vücudun sağ tarafını kontrol eder. � Beynin arka alt kısmında, omurilik soğanının üzerinde bulu- � Omurilik soğanı sindirim, solunum, dolaşım, boşaltım gibi nur. yaşamsal sistemlerin çalışmasını kontrol eder. Yutkunma, � Beyincik, beyin gibi iki yarım küreye ayrılmıştır. hapşırma, öksürme, kusma gibi hayati iç refleksleri kontrol � Beyincik yarım küreleri varoli köprüsü (pons) ile birbirine eder. bağlanır. � Omurilik soğanının zedelenmesi, hayatsal faaliyetlerin dur- � Dış kısmında boz madde, iç kısmında ak madde bulunur. masıyla sonuçlanır. Bu nedenle omurilik soğanına hayat � Ak madde, boz madde içine dallanmalar yapar. Bu bir ağacı düğümü de denir. andırdığından hayat ağacı adını alır. AKLINDA OLSUN Orta 1. Uyanıklık-uyku geçişleri (kitap okurken uyuklama beyin gibi), beyin sapı ve uç beyin (beyin yarım küreleri) tarafından kontrol edilir. Pons Beyincik Beyin 2. Uyku ve uyanıklık döngüleri (biyolojik saat = sirka- diyen ritimler) hipotalamusta bulunan bir grup nöron sapı tarafından düzenlenmektedir. Omurilik C- Pons (Varolii köprüsü) soğanı � Arka beynin bir parçası olan pons, orta beyin ile omurilik Omurilik soğanı arasında bulunur. Beyinciğin görevleri: AKLINDA OLSUN � Kas hareketlerini düzenler ve vücut dengesini sağlar. Pons, omurilik soğanı ve orta beyin birlikte beyin sapı � Beyincik, iç kulaktaki yarım daire kanalları ve gözden gelen olarak adlandırılır. uyartıları değerlendirerek dengeyi sağlar. � Beyincik yarım kürelerini birbirine bağlar ve aralarındaki im- puls iletimini sağlar. � İstemli hareketlerin düzenlenmesinde beyin yarım küreleri ile birlikte çalışarak iskelet kaslarının düzenli çalışmasını � Solunum merkezlerinin çalışmasına yardımcı olur. � Nefes alıp verme olaylarını düzenler. sağlar. B. OMURİLİK � Omurga kemiklerinin içinde, omurga boyunca uzanır. � Gözleri kapalı olan bir birey tek ayak üzerinde durmakta � Omurilik beyinde olduğu gibi meninges zarları ile örtülüdür. zorlanır. � Omurilikte beyinden farklı olarak dışta ak madde, içte ise � Bebekler beyincik gelişimini tamamlamadan oturamaz, boz madde bulunur. ayakta duramaz ve yürüyemezler. � Beyinciği hasar gören ya da ameliyatla çıkarılan bir insan- da, denge kaybı ve yürüme bozukluğu görülür. İki elindeki parmaklarını birbirlerine değdirmekte zorlanır. İp üstünde yü- rüyemez. Kalemi eline alıp herhangi bir kelime yazamaz. 22620

Duyu nöronu Arka (dorsal) kök Refleks: Refleksler, dıştan gelen bir uyartı karşısında ani, istemsiz ve Ara otomatik olarak yapılan hareketlerdir. İki çeşittir. nöron Refleks Ak madde Kalıtsal refleks Kazanılmış refleks Boz madde Motor nöronu Ön (ventral) kök a. Kalıtsal refleks: � Duyu nöronları arka (dorsal) kökten omuriliğe girer. � Doğuştan gelen ve her insanda ortak olan reflekslerdir. � Düzenlenmesinde beynin rolü yoktur. � Motor nöronları ise omuriliğin ön (ventral) kökünden çıkar. � Emme refleksi ve diz kapağı refleksi omurilik tarafından � Omurilikte duyu ve motor sinirlerini birleştiren ara nöronlar kontrol edilen kalıtsal reflekslerdir. da vardır. AKLINDA OLSUN Duyu sinirlerinin çoğu beyne ulaşmadan önce omurilik Kalıtsal Refleksler Kontrol merkezi içinden çapraz yaparak geçer. Göz bebeği refleksi Orta beyin Omuriliğin iki önemli görevi vardır. İşitme, duyma refleksi Orta beyin 1. Uyartıları iletmek: Öksürme, hapşırma, kusma Omurilik soğanı � Beyin ile çevresel sinir sistemi arasındaki bağlantıyı kurar. Diz kapağı refleksi Omurilik � Çevreden gelen uyartılar sonucu oluşan impulsları beyne İğne batırılan elin aniden çekilmesi Omurilik iletir. Emme refleksi Omurilik � Beyinden gelen impulsları da çevresel sinir sistemine ulaş- tırarak hedef organların uyarılmasını sağlar. b. Kazanılmış (şartlı) refleks: Sağ UÇ BEYİN UÇ BEYİN Sol � Özel eğitimle sonradan kazanılan reflekslerdir. Bu refleksle- rin öğrenme aşamasında beyin kabuğu işlev görür. Öğrenil- Omurilik Soğanı Omurilik Soğanı dikten sonra davranış alışkanlığa dönüşür ve omurilik de- netiminde gerçekleşir. ÇAPRAZ YAPAR � İlk kez Pavlov tarafından köpekler üzerinde araştırılmıştır. ÇAPRAZ YAPAR � Kedilerin pisi pisi sesine doğru gelmeleri, limon yiyen birini OMURİLİK Sol Sağ OMURİLİK görünce ağzın sulanması, sıcak cisimlerden sakınma, ka- zanılmış refleks örnekleridir. Beyinden Beyne Gelen Sinirler Gelen Sinirler 2. Refleksleri yönetmek ve kontrol etmek: Refleks Yayı � Sıcak bir cisme dokunma sonrası aniden elin çekilmesi gibi � Refleks gerçekleşirken impulsun geçtiği iki ya da daha fazla birçok yaşamsal refleksi kontrol eder. nöronu kapsayan sinir yoluna refleks yayı denir. � Omurilik aynı zamanda beyin kabuğu (kortesi) tarafından Reseptör Duyu nöronları Ara sık sık yapıldıktan sonra alışkanlık hâline gelen yüzme, Tepki nöron dans etme, bisiklet sürme gibi hareketleri de denetler. Bu Dorsal davranışların gerçekleşmesinde bir aksaklık ortaya çıkarsa kök beyin tekrar devreye girer. Refleks UYARI yayı Doğuştan gelen bazı reflekslerin kontrol merkezi omu- Ventral rilikte değildir. Örneğin göz ve kulak refleksleri orta kök beyinden, yutkunma, hapşırma, öksürme, kusma gibi Motor hayati iç refleksler omurilik soğanından kontrol edilir. nöron Efektör 22630

Refleks yayında impulsun izlediği yol; İnsan vücudunda farklı refleks yayları bulunur. Uyarı Duyu nöronu Reseptör Duyu nöronu Arka kök 1 Ara nöron Örnek: İğne batan Motor nöron elimizi çekmemiz Efektör (Tepki organı) Ön kök Cevap Motor nöron 2 Duyu nöronu Diz kapağı (patella) refleksi: Örnek: Diz kapağı Motor nöron refleksi � Dizdeki kirişe vurulduğunda ayağın öne fırlamasıdır. Duyu nöronu � Bu basit refleks yayında bir duyu ve bir de motor olmak üzere iki nöron bulunur. � Kalıtsal bir reflekstir. Motor nöron Kas 3 Duyu nöronu Örnek: Uykudayken sağ ayağının altı İki nöronlu refleks yayı gıdıklandığında sol (Patella refleksi) ayağın çekilmesi Motor nöron � Karmaşık bir refleks yayında sırası ile, duyu, ara ve motor ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ nöron bulunur. Buradaki ara nöron omurilik üzerinde bulunur. Örnek: Sıcak bir cisme dokunup hiç düşünmeden hemen � Uyartıları alıp beyin ve omuriliğe getiren, oluşturulan cevabı elimizi çekmemizi sağlayan refleks yayı. doku, bez ve organlara götüren sinirlerin tümüne çevresel sinir sistemi denir. � Bu refleks hareketi, impuls beyne ulaşmadan gerçekleşir. Beyin Merkezi Omurilik Sinir Omurilik Sistemi Duyu nöronu Ara nöronu Motor Kas Çevresel nöron Sinir Sistemi Üç nöronlu refleks yayı � Sıcaklık ya da acı hissedilmesi ise omurilikten beyne impuls � Sinirler bağ doku içinde paketlenmiş nöron uzantılarının aktarılması sonucu oluşur. oluşturduğu lif şeklinde yapılardır. � Omuriliğin çalışması beyin tarafından kontrol edilir. Örneğin � Beyinden çıkan sinirlere kafa sinirleri, omurilikten çıkanlara elimize iğne battığında elimizi çekeriz. Ancak kolumuzdan ise omurilik sinirleri denir. kan alınırken batırılan iğne canımızı acıtsa da kolumuzu çekmez ve bekleriz. Çünkü burada beyin devreye girer, � Beyinden 12 çift, omurilikten 31 çift sinir çıkar. yorum yapar, refleksi baskılar ve istemli hareket etmemizi sağlar. 22640

� Beyinden çıkan 10. sinir çiftine vagus siniri denir. 2. Otonom sinir sistemi: � Vagus siniri; akciğer, kalp, pankreas, mide gibi organların � Otonom sinir sistemi istemsiz çalışan organları kontrol çalışmasını kontrol eder. eder. � Beyinden ve omurilikten gelen motor sinirlerden meydana � İnsanda en büyük omurilik sinir çifti, bacaklara giden siyatik sinirlerdir. gelir. � Otonom sinir sisteminin bazıları hariç miyelinsiz sinirlerden � Çevresel sinir sistemi, duyu ve motor olmak üzere iki bö- lümde incelenir. oluşur. Bu sebeple impuls, miyelinli motor sinirlere göre daha yavaş ilerler. Çevresel Sinir Sistemi � İç organların çalışmasını düzenler. � Boşaltım, kan dolaşımı, üreme, solunum, sindirim sistemi Duyusal Bölüm Motor Bölümü hareketleri ve bazı endokrin bezlerin çalışması gibi önemli vücut fonksiyonlarını kontrol eder. – Somatik – Otonom SİNİR SİSTEMİ HASTALIKLARI � Duyu bölümündeki sinirler uyarıları duyu organlarından Multipli Skleroz (MS): Bağışıklık sisteminin beyin ve omurilik- veya diğer organlardan alarak merkezî sinir sistemine taşı- teki nöronların etrafındaki miyelin kılıfa hasar vermesi sonucu yan (getirici) sinirlerdir. ortaya çıkar. � Motor bölümündeki sinirler ise merkezî sinir sisteminden UYARI aldıkları cevabı tepki verilecek organa ileten (götürücü) si- nirlerdir. Multipli Skleroz otoümmin bir hastalıktır. Motor bölümü ikiye ayrılır; Alzheimer: Olayları karıştırma ve hafıza kaybıyla karakterize olan bir çeşit bunama ya da zihinsel bozukluktur. 1. Somatik (kişinin isteğine bağlı iş gören) sinir sistemi Epilepsi (Sara): Beyin içinde bulunan sinir hücrelerinin olağan 2. Otonom (istemsiz, kendiliğinden iş gören) sinir sistemi dışı bir elektro - kimyasal boşalma yapması sonucu ortaya çı- kan nörolojik hastalıktır. Somatik Otonom Sinir Sistemi Sinir Sistemi Parkinson hastalığı: Orta beynin “Substantia nigra” adı veri- len bölgesinde bulunan ve dopamin üreten nöronların kaybe- Çizgili kaslar Düz kaslar dilmesiyle oluşur. Belirtiler arasında kas titremeleri, denge bo- (iskelet kasları) (iç oganlar) zukluğu, eğilmiş duruş ve ayakları sürüyerek yürüme görülür. Siyatik: Siyatik sinirlerinin sıkıştırılması sonucu oluşur. Bel ağ- rılarına neden olur. Sinirlerin sıkışması Siyatik 1. Somatik Sinir Sistemi � Bilinçli olarak yaptığımız hareketleri bu sinirler kontrol eder. Miyelin kılıf Dopamin bozulması üretilememesi � İstemli olarak çalışan organları kontrol eder. Miyelinli nöron- lar içerir. Multiple Skleroz Parkinson � İskelet kaslarını merkezî sinir sistemine bağlayan sinirler, Menenjit: Beyin zarlarının (meninges) iltihaplanmasıdır. somatik sinirlerdir. � Somatik sinirlerin hücre gövdeleri beyin ve omurilikte bulu- nur. Aksonları ise iskelet kaslarına gider. � Somatik sinirler konuşmak, koşmak, yazmak gibi istemli vü- AKLINDA OLSUN cut hareketlerini kontrol eder. Çocuk felci, kuduz, menenjit sinir sisteminde oluşan � Uç beyin ve beyincik kontrolündedir. mikrobik hastalıklardır. 22650

STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ PDF Çözümler 1 3 Yukarıdaki şekilde dokunma, basınç, acı veya sıcaklık gibi I. Diz kapağına vurulunca ayağın havaya kalkması farklı uyaranlarla reseptörlerin uyarılması gösterilmiştir. Bütün nöronlarda impulsların iletilme şekli aynı olmasına II. Dalış sırasında deniz dibinden yukarı çıktıkça solu- rağmen uyarıların dokunma, basınç, acı veya sıcaklık şek- num hızının artması linde farklı algılanmasının nedeni aşağıdakilerden hangi- sidir? III. Aydınlık ortamdan karanlığa geçince göz bebeğinin A) Uyarıların reseptörleri uyardığı vücut bölümlerinin farklı ol- genişlemesi masıdır. İnsanda gerçekleşen yukarıdaki olayları düzenleyen yapı- B) Uyarıların nöronlarda oluşturduğu impuls frekansının farklı lar aşağıdaki seçeneklerin hangisinde doğru verilmiştir? olmasıdır. I II III C) Uyarıların etki ettiği reseptör yapısının farklı olmasıdır. D) Uyarılardan nöronlara geçen enerjinin farklı olmasıdır. A) Uç Beyin Omurilik Arka beyin E) Uyarıların beyindeki değerlendirilme merkezlerinin farklı ol- B) Omurilik Omurilik soğanı Orta Beyin masıdır. Nöronlar beyinde farklı bölgelerde değerlendirildiği için farklı şekil- C) Ara Beyin Omurilik Orta Beyin de algılanır. Uyarılan reseptör yapısının farklı olması, enerjinin farklı olması uyarılan vücut bölümlerinin farklı olması, impuls fre- D) Omurilik Orta Beyin Omurilik soğanı kanslarının farklı olması gibi durumlar farklı his oluşmasında etkili değildir. E) Beyincik Omurilik Ön Beyin Cevap: E Diz kapağı refleksi † Omurilik Solunum † Omurilik soğanı Göz bebeği refleksi † Orta Beyin tarafından denetlenir. Cevap: B 2 4 Göz bebeği refleksininin kontrolünü sağlayan beyin bölü- Hipotalamus, vücutta kararlı bir iç denge oluşturarak homeos- mü aynı zamanda aşağıdaki görevlerden hangisini de ger- taziyi sağlar. çekleştirebilir? Hipotalamusun gerçekleştirdiği; A) Öğrenme B) Diz kapağı refleksi C) Solunum I. Hipofiz bezinin kontrollü çalışmasını düzenleme II. Vücudun su ve kan basıncını ayarlama D) Kas tonusu E) Vücut dengesi III. Cinsel davranışları düzenleme IV. Açlık ve tokluğu dengeleme Göz bebeği refleksi ve kas tonusu orta beyin ile sağlanır. Öğren- meyi uç beyin, diz kapağı refleksi omurilik, solunumu omurilik olaylarından hangileri homeostaziye ait görevleri arasında soğanı ve vücut dengesini beyincik kontrol eder. birincil derecede hayatsal öneme sahip değildir? Cevap: D A) II ve III B) I ve IV C) I ve III D) III ve IV E) II ve IV Üreme (III) ve sindirim (IV) ile ilgili faaliyetler yaşamın devamı için birincil derecede şart değildir ve geçici süre ile yapılmayabilir. Hipofiz bezinin kontrolünde olma (I) ve homeostazi sağlamak için ayarlama yapma (II) yaşam için şarttır. Cevap: D 22660

5 Parietal lop STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ Frontal lop 7 � Beyincik yarım kürelerini birbirine bağlar ve aralarında- ki impuls iletimini sağlar. � Solunum merkezinin çalışmasına yardımcı olur. Oksipital lop Yukarıda özellikleri verilen arka beyin parçasının aşağıda- ki hangi iki sinir bölgesi ile beyin sapını oluşturduğu söy- Temporal lop lenebilir? A) Omurilik soğanı - orta beyin Beyin yarım küreleri farklı aktiviteleri kontrol eden dört bölüme B) Beyincik - orta beyin ayrılır. C) Orta beyin - uç beyin D) Omurilik soğanı - beyincik Yukarıda isimleri belirtilen bölümlerden hangileri istemli E) Omurilik - omurilik soğanı kas hareketlerinin kontrolü ve görme duyusunun algılan- masında birlikte görev alır? Özellikleri verilen pons ile omurilik soğanı ve orta beyin birlikte beyin sapı ismini alır. A) Frontal - Parietal Talamus B) Temporal - Oksipital Orta Beyin Beyin Sapı C) Parietal - Temporal Pons Cevap: A D) Oksipital - Frontal Medulla E) Oksipital - Parietal Omurilik İstemli kas hareketleri kontrol merkezi frontal lob; görme duyusu- nun algılanması oksipital lob; duyma ve koklama merkezi temporal lob; dokunma, acı, basınç olaylarını perietal lob tarafından yürütü- lür. Cevap: D 6 8 Doğuştan gelen ve uç beynin kontrolünde olmayan aşağı- Otonom sinir sistemi ile ilgili, daki kalıtsal reflekslerden hangisi omurilik soğanı tarafın- I. Düz kasları uyaran motor nöronlar bulunur. dan kontrol edilir? II. İsteğimiz dışında çalışan iç organların çalışmasını A) Diz kapağı refleksi kontrol eder. B) İşitme ve duyma refleksi III. Çalışması, omurilik soğanı ve ponsta bulunan mer- kezler tarafından düzenlenir. C) Öksürme ve hapşırma refleksi ifadelerinden hangileri doğrudur? D) Göz bebeği refleksi A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) Emme refleksi Diz kapağı ve emme refleksini omurilik, göz bebeği ile işitme ve D) I ve III E) I, II ve III duyma refleksi orta beyin, öksürme ve hapşırma refleksi ise omu- rilik soğanı tarafından kontrol edilir. Otonom sinir sistemi istemsiz (düz kas) organları uyaran, omurilik Cevap: C soğanı ve pons tarafından kontrol edilen bir sistemdir. Cevap: E 27 1-E 2-D 3-B 4-D 5-D 6-C 7-A 8-E

ÖSYM TARZI SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ PDF Çözümler 1 3 Aşağıda insan beyninin bazı kısımları numaralandırılmıştır. Aşağıdaki şekilde bloklardan oluşan bir labirentte çeviklik ant- Uç beyin (I) renmanı yapan bir futbol oyuncusu gösterilmektedir. Hipotalamus (II) Omurilik soğanı (IV) Beyincik (III) Omurilik (V) Sporcunun istemli hareketleri beyincik tarafından yönlendirilir. Numaralandırılmış yapıların görevleriyle ilgili aşağıdaki Böylece oyuncu bloklara çarpmayarak, doğru zamanlama ya- eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? parak ani hareketlerle blokların aralarından geçer. A) I † Beş duyu organını kontrol eder. Buna göre, beyinciğin fonksiyonları ile ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? B) II † Homeostasiyi düzenler. A) Beyincik kazanma ve ödül merkezi olduğu için kas hareket- C) III † Vücut kas hareketlerini düzenler. lerinin düzenli olmasını sağlar. B) Yön değiştirme ve sürat gibi becerilerde kol ve bacaklardaki D) IV † İç organların çalışmasını düzenler. kasların birbiriyle uyumlu çalışmasını sağlar. E) V † Göz ve kulak refleksini kontrol eder. C) Beyincik, kişilerin objelere ve objelerin de kişilere yaklaşma Ön (uç) beyin beş duyudan gelen uyartıları alıp kontrol eder, hipo- hızını algılar ve yapılan hareketleri ona göre düzenler. talamus iç dengeyi sağlar. Beyincik dengeyi sağlar. Omurilik soğa- D) Beyincik, iç kulaktaki yarım daire kanalları ve gözden gelen nı iç organları düzenler, omurilik refleks merkezidir. Fakat göz ve kulak refleksini orta beyin düzenler. uyartılarla birlikte vücudun dengesini sağlar. E) Kas hareketleri için motor korteksten gönderilen herhangi bir Cevap: E “hata” beyincik tarafından değerlendirilerek motor kortekse düzeltme emri gönderilir ve yapılan hareketin kusursuz ol- ması sağlanır. Beyincik denge merkezidir. Kulaktaki yarım daire kanalları yardım eder fakat ödül merkezli değildir. Denge olayında ayrıca görme olayı da etkilidir. Gözden gelen sinirlerin bir kısmı beyinciğe gide- rek dengenin sağlanmasına yardımcı olur. Cevap: A 2 4 Geçirdiği trafik kazası sonrasında omuriliği hasar gören İnsan beyin ve omuriliğinin etrafındaki zarlar ile ilgili; Sezen hanımın, aşağıda belirtilen faaliyetlerden hangisini I. Sert zar kafatası kemiklerine yapışmış olarak bulu- gerçekleştirebileceği kesindir? nur. II. Sert zar ile örümceksi zar arasında ince zar yer alır. A) Hapşırmak ve öksürmek III. İnce zarda yer alan kan damarları sinir hücrelerinin beslenmesi ve boşaltımında görev alır. B) Yazı yazmak açıklamalardan hangileri doğrudur? C) İğne batan elini çekmek A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) Yavaş yürümek D) II ve III E) I, II ve III E) Örgü örmek Örgü örmek ve iğne batan elini çekmek omurilik refleksidir. Kafatası kemiklerine yapışmış olan zar sert zardır. Sert zar ile ince • Yürüme ve yazı yazmak için omurilik üzerinden bulunan nöron- zar arasında örümceksi zar vardır. İnce zar kan damarı taşır ve lar görevlidir. Hasar durumunda görev yapamazlar. Hapşırma ve beyin ya da omurilikteki sinir hücrelerinin beslenmesi ve boşaltı- öksürmede omurilik soğanı görev alır. mında görev alır. Cevap: A Cevap: C 22680

5 ÖSYM TARZI SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 7 2014 - LYS Aşağıda şematik olarak gösterilen omurilik enine kesitinde merkez, duyu ve motor nöronlar harflerle belirtilmiştir. İnsanda, aşağıdakilerden hangisi otonom sinir sisteminin kontrolü altında gerçekleşmez? YZ A) Vücut yüzeyinin ısınması sonucunda terleme olması PM B) Yemek yedikten sonra bağırsakta peristaltik hareketlerin X T gerçekleşmesi R N C) Mideye besin geldiğinde sindirim salgılarının artması D) Göze ışık geldiğinde göz bebeğinin küçülmesi Sağ ayağı yukarı çekme E) Diz kapağının altına vurulduğunda bacağın ileri doğru hare- Bu şemaya göre, sağ ayağına çivi batan bir kimsenin sağ ket etmesi ayağını çekmesi şeklinde ortaya çıkan bir refleks olayın- Otonom sinir sistemindeki motor nöronlar iç salgı bezleri, düz ve da, impulsun başlangıcı ve izlediği yolun yönünü gösteren kalp kası gibi istemsiz çalışan organlara uyartı ileterek, bu organ- harfler aşağıdakilerin hangisinde sırasıyla verilmiştir? lardaki tepkinin oluşmasını sağlar. Somatik sinir sistemindeki motor nöronlarsa bacak kası gibi çizgili kaslara uyartı ileterek bu A) P, X, R B) M, T, N C) R, X, P organlarda tepki oluşumuna neden olur. D) P, Y, N E) M, Z, R Cevap: E Sağ ayağına çivi batan bir kişide uyarı sağ taraftan gelen (P) duyu 8 nöronu ile alınır, ara nöron (X) ile motor nörona (R) iletilir ve sağ ayağını çekmesi sağlanır. Çevresel sinir sisteminin motor bölümünde yer alan somatik ve otonom sinirler merkezi sinir sisteminden aldıkları cevabı tepki Cevap: A verilecek organa ileten (götürücü) sinirlerdir. 6 Somatik sinirler Çizgili kaslar (iskeler kasları) Aşağıdaki şekilde beyin kökü olarak da bilinen beyin sapı gös- terilmiştir. Otonom Sinirler Düz kaslar (iç organlar) Beyin sapı Buna göre; Beyin sapı, merkezi sinir sisteminde bulunan; I. Somatik sinirler, bilinçli olarak yapılan hareketleri I. ara beyin, kontrol eder. II. orta beyin, III. omurilik soğanı, II. Otonom sinirler, düz kaslara giderek sadece hızlandı- IV. omurilik, rıcı etki yaparlar. V. pons III. Otonom sinirlerin aksonları doğrudan iskelet kasları- kısımlarının hangilerini kapsar? na gider. ifadelerinden hangileri doğru olamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) I, II ve III B) I, III ve IV C) I, IV ve V D) I ve II E) II ve III D) II, III ve V E) I, II, IV ve V Somatik sinirlerin aksonları doğrudan iskelet kaslarına gider ve bilinçli hareketler gerçekleşir. Otonom sinirlerin aksonları doğru- Beyin sapı: orta beyin, omurilik soğanı ve ponstan oluşur. Ara dan düz kaslara ulaşmaz. Otonom sinirler hızlandırıcı ya da yavaş- beyin ve omurilik beyin sapına dahil değildir. latıcı etki gösterebilir. Cevap: D Cevap: E 22690 1-E 2-A 3-A 4-C 5-A 6-D 7-E 8-E

PEKİŞTİRME TESTİ 2 1 3 Şekilde refleks yayında görev alan hücreler numaralandırılarak Alzheimer hastalığında aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi amilo- gösterilmiştir. yit denilen bir protein nöronların dış kısmında birikerek plaklar oluşturur. Bu plaklar çevredeki nöronların dejenere olarak öl- III mesine neden olur. Bu durumun sonucunda ise beyin doku- I sunda önemli bir ölçüde küçülme gözlenir. II Normal Alzheimer Amiloyit plak IV Sağlıklı nöronlar Dejenere nöronlar V Alzheimer hastalığı ile ilgili, I. Beynin birçok bölgesinde biriken proteinlerden dolayı Buna göre, numaralandırılmış hücreler ile ilgili olarak aşa- sinir hücreleri arasındaki iletişim azalır. ğıda verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) I numaralı hücre duyu, III ve IV numaralı hücreler ise motor II. Amiloyit denilen proteinler zamanla nöron kaybı ve beyin atrofisinin gerçekleşmesine neden olur. nöronlardır. B) V numaralı hücre tepki oluşturan kas hücresidir. III. Beyindeki amiloyit denilen bu proteinler diğer insanla- C) III numaralı hücre mekanoreseptör veya termoreseptör ola- ra bulaşarak hastalığın yayılmasını sağlar. bilir. IV. Beyindeki nöron kaybı, zihinsel becerinin yavaş ya- D) V numaralı hücreden IV numaralı hücreye impuls geçemez. vaş kaybolması ve bunama ile sonuçlanır. E) III numaralı hücre II numaralı hücrenin dentritleri ile sinaps ifadelerinden hangileri doğrudur? yapar. A) Yalnız II B) I ve II C) I,II ve IV I: Ara nöron, II: Duyu nöronu, III: Reseptör, IV: Motor nöron V: Efektör organdır. D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV Cevap: A Alzheimerde protein birikimi oluşur ve iletişim azalır, nöronlar da kayıp yaşanır, zihinsel beceriler yavaş yavaş kaybolur, insanlara bulaşarak yaygınlaşmaz. Cevap: C 2 4 I. Hipotalamus faaliyetlerinin artışı Yandaki şekilde uç beyindeki motorik II. Kan damarlarının daralarak derinin içine doğru gö- merkezler şematik olarak gösterilmiş- tir. mülmesi III. İskelet kaslarının kasılıp gevşemesi ile titremenin gö- İnsanda uç beyin motorik merkezin- Motor deki parmak ucu ve dudakların temsil merkezler rülmesi edildiği alanların büyüklüğü vücuttaki diğer birçok bölgeye göre çok fazladır. Yukarıda verilen olayların hangileri insanda vücut sıcaklı- ğının düşmesine karşı verilen tepkiler arasındadır? Bunun ana nedeni; I. duyu almaçlarının sayısı ve yoğunluğu A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız II II. duyu almaçlarının uyarılma şekli III. uyarılan bölgenin büyüklüğü D) II ve III E) I, II ve III Vücut sıcaklığı azaldığında kan damarları daralır ve deriden uzak- durumlarından hangileridir? laşır. İskelet kaslarının kasılıp gevşemesi ile titreme faaliyetleri gözlenir. Tüm bunların sağlanması için hipotalamus faaliyeti artar. A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II Cevap: E D) II ve III E) I, II ve III Duyu almaçlarının uyarılma şekli ve uyarılan bölgenin büyüklüğü merkezin büyüklüğüne etki etmez. Reseptör sayısı arttıkça değer- lendirme merkezindeki alan artar. Cevap: A 23600

PEKİŞTİRME TESTİ 5 7 Aşağıdaki şekilde beyin ve omurilik enine kesiti gösterilmiştir. İnsanda ön beyin, beyin kabuğu ve ara beyin olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Omurilik Ön beyin tarafından gerçekleştirilen; Gri (boz) madde Beyin I. duyulardan gelen impulsların düzenlenerek ilgili mer- keze yönlendirilmesi, Beyaz (ak) madde II. vücut sıcaklığının kontrol edilmesi ve dengede tutul- ması, Beyin ve omuriliğin yapısal özellikleri ile ilgili, III. üreme ile ilgili biyoritmin düzenlenmesi, I. Beyinde dışta boz madde, içte ak madde bulunurken IV. istemli hareketlerin gerçekleştirilmesi, omurilikte dışta ak madde, içte boz madde bulunur. V. hafıza, zekâ, okuma, yazma gibi olayların denetlen- II. Beyin dış yüzeyi çok sayıda kıvrıma sahiptir. mesi III. Her iki yapı da yumuşak yapılı olduğu için zar ve ke- mik sistemi tarafından korunur. olaylarından hangileri ara beyin tarafından düzenlenmez? ifadelerinden hangileri doğrudur? A) I, II ve V B) III ve IV C) IV ve V D) II ve III E) III ve V A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III Duyulardan merkeze haber iletimi, homeostasi ve biyoritm ara beyin tarafından düzenlenir. İstemli hareketler ve hafıza, zekâ gibi olaylar uç beyin tarafından kontrol edilir. Cevap: C D) II ve III E) I, II ve III Beyinde dışta boz, içte ak madde bulunurken omurilik tam tersidir. Beynin dış yüzeyindeki kıvrımlar çok sayıda olup girinti çıkıntı şeklindedir. Hem omurilik hem beyin zar ve kafatası kemikleri tarafından korunur. Cevap: E 6 8 Kafatası kemiği Alışkanlık haline gelen hareketler ön beyinde öğrenildikten X sonra omuriliğin kontrolüne devredilir, fakat beyin denetlemeyi elden bırakmaz, öğrenilmiş davranışların hatasız devam etme- Y sini sağlar. BOS Buna göre aşağıda verilenlerden hangisi, öğrenilmiş dav- ranışların beyin tarafından denetlendiğine kanıt olarak Beyin korteksi Z gösterilebilir? Beyin A) Bisiklet kullanan birinin, önüne engel çıktığında dengeyi sağ- Beyni çevreleyen X, Y ve Z zarları ile ilgili, layamaması ve düşmesi I. X ile Z arasında örümceksi zar bulunur. II. Örümceksi zar ile ince zar arasında beyin omurilik sı- B) Yüzmeyi öğrenen bir yüzücünün, nefesini uzun süre su al- vısı (BOS) bulunur. tında tutması III. İltihaplanmalarına bağlı sinüzit hastalığı oluşur. C) Örgü ören birinin, hata yaptığını fark etmesi ile örgüyü dü- ifadelerinden hangileri doğrudur? zeltmesi A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) Piyano çalan birinin, yanlış bir tuşa basması ile piyano eğit- meninin provayı yeniden başlatması D) I ve II E) I, II ve III E) Araba kullanan birinin aniden önüne çıkan engele çarpma- Örümceksi zar diğer iki zarın arasında bulunur ve liflerle birbirine mak için direksiyonu kırması bağlar. Meninges zarların iltihaplanmasına bağlı menenjit hastalığı oluşur. BOS, örümceksi zar ile ince zar arasında bulunur. A ve E şıkları denetleme olmadığı durumları, B adaptasyon yete- neğini, D farklı birinin denetlemeyi yürüttüğünü gösterir. C’de Cevap: D yapılan hatanın anlaşılıp düzeltilmesi denetlenme olayına işaret eder. Cevap: C 23610 1-A 2-E 3-C 4-A 5-E 6-D 7-C 8-C

PEKİŞTİRME TESTİ 3 1 3 Miyelinli ve miyelinsiz nöronlarda impulsun oluşumu ve taşın- • Sinir sistemi; .................... denilen sinir hücrelerinden ve ması farklılık göstermez, fakat miyelinli nöronlarda, miyelin kı- .................... denilen yardımcı hücrelerden oluşur. lıfın kesintiye uğradığı ranvier boğumlardan impuls elektriksel sıçramalar ile ilerler. • Sinir hücrelerinin aksonlarını saran ve daha hızlı uyartı ile- Bu durumun, miyelinli nöronlara sağladığı yararı aşağıda timine neden olan .................... bölgelerinin kesintiye uğra- verilenlerden hangisi en iyi açıklar? dığı noktalara .................... denir. A) Enerji tasarrufu sağlar. B) Miyelin kılıf impulsun dağılmasını önler. Sinir hücresi ve kısımları ile ilgili yukarıdaki cümleler doğ- C) Akson çapının artmasını sağlar. ru kelimeler ile tamamlandığında hangi seçenekteki kelime D) Akson boyunca impuls hızının sabit kalmasını sağlar. açıkta kalır? E) İmpuls hızının azalmasını sağlar. A) Miyelin kılıf B) Glia C) Nöron Ranvier boğumlarından yapılan atlamalı iletim sayesinde hücre enerjiden tasarruf ederek daha hızlı ve az enerji ile uyartı iletir. D) Dentrit E) Ranvier boğumu Cevap: A Sırasıyla nöron, glia, miyelin kılıf, ranvier boğumu gelmelidir. Sinir hücresinin kısa ve çok sayıdaki uzantısı olan dentritten yukarıda bahsedilmemiştir. Cevap: D 2 4 • Bir sinir hücresinde impuls taşınması sırasında iletim hızı Bir maymunun belindeki travma sonucunda omuriliğinde bulu- değişmez. nan ve aşağıdaki şekilde X ile gösterilen nöronu fonksiyonunu kaybetmiştir. • Nöronda impulsun oluşması için, uyaranın belirli bir eşik de- ğeri sağlaması gerekir. Dorsal kök • İmpuls iletimi için gereken enerji uyarandan sağlanır. X • Uyaranın şiddeti, frekansı ve süresinin değişmesi impuls Buna göre, maymunun aşağıdaki davranışlarından hangi- sayısını etkilemez. sini göstermesi beklenemez? A) Sol ayağını istemli bir şekilde hareket ettirmesi Sinir hücresinde impuls iletimi ile ilgili verilen ifadeleri B) Sol ayağına iğne batırıldığında sol ayağını çekmesi sırasıyla doğru ise (D) ya da yanlış ise (Y) olarak hatasız C) Sol ayağına iğne batırıldığında sağ ayağını çekmesi değerlendiren bir öğrencinin aşağıdakilerden hangisine D) Sağ ayağına iğne batırıldığında sol ayağını çekmesi ulaşması beklenir? E) Sağ ayağına iğne batırıldığında sağ ayağını çekmesi A) Y, D, D, D B) D, D, Y, Y C) D, D, D, Y X ile gösterilen ara nöron soldan gelen uyarıları sol bölgeye aktar- maktadır. D) Y, D, Y, Y E) D, D, Y, D Cevap: B Sinir hücresinde impuls taşınırken iletim hızı değişmez. Uyarılma için eşik değerde uyarı gerekir. İmpuls iletimi için nöron kendi ener- ji üretir. Uyaran şiddeti, frekansı ve süresi artarsa impuls sayısı da artar. Cevap: B 23620

PEKİŞTİRME TESTİ 5 7 Aşağıdaki şekilde merkezi sinir sistemine ait yapılardan bazıla- I rı numaralandırılarak verilmiştir. Uç Ara beyin II beyin Talamus III Epitalamus Hipotalamus II Beyincik IV Pons Omurilik III V soğanı I IV Yukarıda verilen numaralı merkezi sinir sistemi kısımları arasında aşağıdakilerden hangisi belirtilmemiştir? Buna göre, bu yapılarla ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğrudur? A) Orta beyin B) Arka beyin C) Ön beyin I II III IV D) Beyin sapı E) Omurilik A) Omurilik Orta beyin Arka beyin Ara beyin I: ön beyin, II: orta beyin, III: arka beyin, IV: hipofiz bezi, V: omuri- soğanı Talamus Uç beyin Beyincik liktir. Numaralı bölgelerde beyin sapı bulunmaz. B) Pons Talamus Orta beyin Pons C) Uç beyin Orta beyin Uç beyin Cevap: D D) Pons Orta beyin Ara beyin Talamus E) Arka beyin Omurilik soğanı 8 I: pons, II: Talamus, III: Uç beyin, IV: Beyincik bölgesidir. Cevap: B I. Motor nöronlar içerir. II. Akson çapları dar ve impuls iletimi yavaştır. III. Nöronların hücre gövdeleri beyin ve omurilikte bulu- nur. IV. İç organların çalışmasını düzenler. V. Konuşmak, koşmak gibi olayları denetler. Yukarıdaki çevresel sinir sistemine ait özellikler venn şemasına aşağıdaki gibi yerleştirilmiştir. 6 I İnsanlarda merkezi sinir sistemi ile ilgili aşağıda verilenler- IV II den hangisi doğru değildir? III A) Ara nöronlar ve motor nöronların aksonları merkezi sinir sis- V Otonom sinir teminin kural olarak asıl yapısını oluşturur. sistemi B) Beyin ve omurilikten oluşmaktadır. Somatik sinir C) Zarlar ile çevrelenir ve zarlar arasındaki özel sıvı ile merkezi sistemi sinir sistemi elemanları korunur. Buna göre yerleştirmenin doğru olabilmesi için hangi iki D) Vücudun herhangi bir bölgesinden gelen uyarıların anlam özelliğin yerinin değiştirilmesi gerekir? kazanmasını sağlar. A) II ve V B) I ve IV C) III ve IV E) Vücuttaki diğer organları denetler ve çalışmalarını kontrol eder. D) II ve III E) I ve V Merkezi sinir sistemi (MSS), motor nöron aksonu içermez çünkü Otonom sinir sistemi II ve IV özelliklerine, somatik sinir sistemi V motor nöron aksonu buradan vücuda doğrudur. Bu sayede diğer numaralı özelliğe sahiptir. I ve III numaralı özellikler her ikisi için de organları kontrol eder. Kendisi de özel zarlar ve sıvılar ile korunur. ortaktır. Cevap: A Cevap: B 23630 1-A 2-B 3-D 4-B 5-B 6-A 7-D 8-B

2. ENDOKRİN SİSTEM KONU � Endokrin sistem, sinir sistemi gibi denetleyici ve düzenleyici � Salgı işlevi gören özelleşmiş hücre topluluklarına bez denir. bir sistemdir. İNSAN VÜCUDUNDA SALGI YAPAN BEZLER � Tüm vücudu koordine etmek için iletişime ihtiyaç vardır. 1- Ekzokrin bezler (Dış salgı bezi) SİNİRSEL KONTROL Sinir hücresi Reseptör (Nöron) � Salgılarını bir kanalla vücut dışına veya vücut boşluğuna boşaltan bezlerdir. Aksiyon potansiyeli � Salgıları sindirim enzimi, ter, süt veya tükürük olabilir. Örnek: Gözyaşı, tükürük, ter, süt bezleri Akson Hedef hücre Nörotransmitter 2- Endokrin bezler (İç salgı bezi) Sinir Sistemi � Salgılarını doğrudan kana veren bezlerdir. Nöronlar ve glia hücrelerinden oluşur. � Salgılarına hormon adı verilir. Örnek: Hipofiz, tiroit, paratiroit, böbrek üstü bezi Mesajlar impuls şeklinde elektrokimyasal olarak taşınır. 3- Karma bezler Mesajlar, sinir uçları ile aktarılır. � Hem ekzokrin hem de endokrin salgı yapabilen hücrelere Mesaj iletimi hızlı, etkisi kısa sürelidir. sahiptirler. � Endokrin sistemde vücudun çeşitli kısımları arasında bir Örnek: Pankreas, mide, ince bağırsak, eşeysel bezler bölgeden diğer bir bölgeye kimyasal mesajlar gönderilerek koordinasyon sağlanır. Dış salgı HORMONAL KONTROL Endokrin Hedef hücre Endokrin hücre Reseptör hücreler Hormon Kanal Ekzokrin Hormon hücreler Kan damarı Kan damarı Endokrin Sistem Endokrin Sistemin görevleri İç salgı bezlerinden oluşur. Mesajlar hormonlarla kimyasal olarak taşınır. 3 Büyüme, gelişme ve doku onarımı Mesajlar kan dolaşımı ile aktarılır. 3 Metabolizma ve enerji dengesinin sağlanması Mesaj iletimi yavaş, etkisi uzun sürelidir. 3 Üreme fonksiyonları, duygu ve dürtü 3 Uyku ve biyolojik ritimler Sinir Sistemi ve Endokrin Sistemin Birlikte Çalışması 3 Açlık, tokluk ve sindirimin kontrolü (Hedef organda tepkinin gerçekleşme sırasına göre) 3 Vücut ısısının korunması 3 Uyarı => Sinir teli => Hedef organ 3 Vücuttaki sıvı hacminin düzenlenmesi Örnek: Diz kapağı refleksi 3 Bağışıklık sisteminin belirli aktiviteleri 3 Uyarı => Endokrin bez => Kan => Hedef organ 3 Enfeksiyon, travma, stres, kanama vb. durumlarda home- Örnek: Mide bezlerinden gastrin hormonu salgısı 3 Uyarı => Sinir teli => Endokrin bez => Kan => Hedef organ ostazi’yi sağlar. Örnek: Heyecanlanmaya bağlı adrenalin salgısı 34

Hormon: � Protein yapılı hormonlar hücre zarındaki reseptörlere bağlanarak etkilerini gösterebilirler. İç salgı bezleri tarafından üretilen, kan dolaşımına salgılanan ve sadece hedef hücrelere etki yapabilen haberci bileşiklere � Steroit yapılı hormonlar hücre içine girip sitoplazmadaki denir. reseptöre bağlanarak çekirdeğe geçer ve DNA’daki bir gen- den protein sentezlerini başlatır. Hormonların Özellikleri Sitoplazma Çekirdek içi � Genellikle endokrin bezler tarafından sentezlenirler. reseptörü reseptör � Protein, amino asit ve steroit yapılı organik bileşiklerdir. � Hormonların etki ettiği organlara “hedef organ” adı verilir. İn- Steroit hormonlar sanda salgılandıkları bezden hedef organa kan ile taşınır. Protein Çekirdek � Kandaki miktarları çok az olmasına rağmen biyolojik etkileri hormon oldukça yüksektir. Hücre zarı � Kanda belirli bir seviyeye ulaştıklarında etki gösterebilirler. reseptörü Kan yolu ile taşındıkları için etkileri geç ortaya çıkar. � Bazı hormonlar birçok organ veya dokuya etki gösterirken � Kanda belirli bir değerin altına düşünceye kadar etki etme- bazıları sadece bir organ veya dokuya etki eder. ye devam ettikleri için, etki süreleri uzundur. Örnek: � Hormonların başlattıkları yanıt uzun sürelidir; etkileri ise hormon ortadan kaybolduktan sonra da devam eder. Tiroksin † Bütün vücut hücrelerine � Vücudun ihtiyacına göre sentezlenir. Etkisini gösterdikten ACTH † Sadece börek üstü bezine etki eder. sonra yıkılır. � Aynı hormona farklı hedef hücreler farklı cevaplar verebilir. � Normalden az veya çok salgılanmaları hastalıklara neden Örnek: olur. Adrenalin hormonu † Kalbin çalışmasını hızlandırır. � Hormonların hedef hücrelerini etkileyebilmeleri için hedef hücrede reseptörlere bağlanması gerekir. Hormonlar ile Adrenalin hormonu † Mide çalışmasını yavaşlatır. reseptörler arasında belirli bir uyum vardır. Bu nedenle hor- monlar yalnızca hedef organda etkilidirler. � Farklı hormonlar aynı organ üzerinde farklı etki gösterebilir. Örnek: Endokrin bez hücresi FSH † Yumurtalıkta folikülün gelişmesini sağlar. Hormon Kan damarı LH † Yumurtalıkta yumurta hücresinin atılmasını sağlar. Reseptör � Farklı hormonlar aynı organ üzerinde benzer etki gösterebi- lirler. Hedef hücre Örnek: Hedef olmayan hücre Tiroksin hormonu † Kalbin çalışmasını hızlandırır. UYARI Adrenalin hormonu † Kalbin çalışmasını hızlandırır. Hedef organdaki hücrelerde bulunan reseptörler bozu- � Hormonlar hücredeki enzimleri veya protein kanalları kont- lursa, hedef organ hormonu tanıyamaz. Bu durumda rol etmek suretiyle hücreler ve organlardaki metabolik faali- hormon etkisini gösteremez ve çeşitli hastalıklar ortaya yetleri düzenlerler. çıkar. 23650

H Glukagon İNSAN VÜCUDUNDA BULUNAN ENDOKRİN BEZLER Reseptör Hipotalamus Hipofiz Hücre zarı Tiroit Böbrek Tiroit Hücre içi Timus üstü bezi Timus Enzim Testis Pankreas Yumurtalık Glikojen Glikozlar Hormon salgılanmasının feedback düzenlenmesi HİPOFİZ BEZİ Pozitif feedback � Hipofiz bezinin hormon salgılamasını hipotalamus düzenler. Uyarı A B C � Hipotalamus sinir sisteminin bir parçasıdır. � Hipotalamusun salgıladığı salgılatıcı hormon (Releasing = Negatif feedback RF) kan ile hipofizin ön lobuna taşınarak burada bulunan � Feedback; salgılanan son ürünün gerisin geriye ilk salgı hormonların salgılamasını kontrol eder. organını etkilemesidir. � Ara beyinde bulunan hipofiz bezi vücudumuzdaki diğer iç Pozitif feedback son ürünün ilk salgı organını etkileyerek ken- salgı bezlerinin salgılarını kontrol ettiği için temel bez olarak disinin salgısını artırmasıdır. kabul edilir. Negatif feedback son ürünün ilk salgı organını etkileyerek ken- � Hipofiz bezi ön hipofiz ve arka hipofiz olmak üzere iki lobludur. disinin salgısını azaltmasıdır. Epifiz bezi Talamus Örnek: TSH Tiroit Tiroksin Hipotalamus Hipofiz Ön Arka Hipofiz bezi Tiroksin, hipofizin TSH salgısını baskılar. Hipofizin Bezinden Salgılanan Hormonlar Hormon salgılanması şu yollarla uyarılabilir ve engellene- Hipotalamus bilir: 3 Diğer hormonlar (uyarıcı veya serbest bırakan hormonlar) Ön hipofiz Arka hipofiz Su 3 İyonların veya besinlerin plazma konsantrasyonları hormonları hormonları 3 Nöronlar ve zihinsel aktivite 3 Çevresel değişiklikler, örneğin ışık veya sıcaklık Kemik ve GH ADH Böbrekler kaslar (Vazopressin) Su geri emilimi TSH Büyüme ve gelişme ACTH Oksitosin FSH LH MSH Emzirme ve süt çıkışı Prolaktin Tiroksin Tiroit bezi Adrenal korteks Deri melanosit Melanin Rahim (uterus) Kortizon düz kaslarının ve Testis Yumurtalık Meme süt bezleri kasılması Aldesteron (Doğum) Süt üretimi Testosteron Yumurta Progesteron Sperm Östrojen 23660

Hipofiz Bezi Hormonları � Büyüme döneminden sonra fazla miktarda salgılanması durumunda ise el, ayak, alın, burun ve alt çene kemiklerinin Ön Lop Arka Lop orantısız büyümesi olarak gözlenen akromegali hastalığı 1. GH (STH) 1. ADH (Vazopressin) ortaya çıkar. 2. TSH 2. Oksitosin 3. ACTH Akromegali 4. FSH (Bu hormonları hipotala- 5. LH mus üretir. Burada depo 6. Prolaktin (PRL = LTH) edilir. Gerektiğinde kana 7. MSH verilir.) A. Hipofizin Ön Lop Hormonları AKLINDA OLSUN 1- Büyüme hormonu: Growth hormon (GH) veya Somatotropin (STH) GH (STH) dokuları doğrudan etkilemez, etkisini karaci- � Hedef organı tüm vücut hücreleri olup özellikle iskelet kas- ğerden sentezlenen IGF-I aracılığı ile gösterir. larının, kemik ve kıkırdağın büyümesini sağlar. 2- Tiroit uyarıcı hormon (TSH) Görevi: � Hedef organı Tiroit bezidir. � Beyin hariç tüm iç organların büyümesini uyarır. Görevi: � Mitoz bölünmeyi hızlandırır. � Hücrelerde protein sentezini hızlandırır. � Tiroit bezinden tiroksin hormonu salgılamasını uyarmaktır. � Yağ dokusunda yağ yıkımını (lipoliz) artırır. Fazla salgılan- Hipotalamus ması yağ kullanımını arttırdığı için kanda şeker oranı artar. TRH (Hiperglisemi) � Gelişme çağındaki çocuklarda az salgılanırsa cücelik (na- nizm), fazla salgılanırsa devlik (gigantizm) ortaya çıkar. � Afrika’daki pigme ırkının cüceliklerinin sebebi hormon eksikliği değildir. Pigmelerin vücut hücrelerinde bu hormo- nu tanıyan reseptörlerin eksik olması nedeniyle cücelik or- taya çıkar. TSH Çok salgılama Tiroit bezi Tiroksin Normal hormonu Büyüme Hipofiz bezi hormonu � TSH salgısı hipotalamusta üretilen TRH (tirotropin salgılat- (GH) tırıcı hormon) ile kontrol edilir. Az salgılama ResNeoprtmöralel r eksik 3- Adrenokortikotropik hormon (ACTH) Devlik Cücelik Pigme Irkında Cücelik � Hedef organı böbrek üstü bezinin kabuk bölgesi olan adre- (gigantizm) nal kortekstir. (nanizm) (nanizm) Görevi: � Adrenal korteksi uyararak buradan steroit yapılı kortizol ve aldosteron hormonlarının salgılanmasını sağlar. � ACTH salgısı hipotalamusta üretilen CRH (Kortikotropin salgılatıcı hormon) ile kontrol edilir. � CRH ise stres durumunda hipotalamustan salgılanır. 23670

4- Folikül uyarıcı hormon (FSH) B. Hipofizin Arka Lop Hormonları � Hedef organı erkeklerde testisler, dişilerde ise yumurtalık- � Hipofizin arka lobu, ön loptan farklı olarak hipotalamusun lardır. bir uzantısıdır, burada hormon üretimi olmaz. Görevi: � Hipotalamusta sentezlenen antidiüretik hormon (ADH) = (vazopressin) ve oksitosin hormonları sinir hücrelerinin ak- � Erkeklerde spermatogenezi (sperm üretimini) uyarır. sonları aracılığı ile hipofizin arka lobuna taşınır, burada de- � Dişilerde foliküllerin gelişimini, oogenezi (yumurta üretimi) polanır ve gerektiğinde buradan kana verilir. ve östrojen hormonu üretimini uyarır. Hipotalamus � FSH salgısı hipotalamusta üretilen GnRH (Gonadotropin Böbrekler salgılatıcı hormon) ile kontrol edilir. ADH Su 5- Lüteinleştirici hormon (LH) (Vazopressin) � Hedef organı erkeklerde testisler, dişilerde ise yumurtalık- Oksitosin Su geri emilimi lardır. Arka hipofiz Görevi: homonları � Erkeklerde testislerde bulunan leydig hücrelerini uyararak Emzirme ve testosteron hormonu salgılanmasını sağlar. süt çıkışı � Kadınlarda yumurtalıklarda olgunlaşmış olan yumurtanın Rahim (uterus) yumurta kanalına atılmasını (ovulasyonu) sağlar. düz kasların kasılması � Folikül kesesinin korpus luteuma (sarı cisim) dönüşmesini (Doğum) sağlar. 1- Oksitosin hormonu � Korpus luteumdan östrojen ve progesteron hormonlarının salgılanmasını uyarır. � Hedef organı rahim düz kasları ve meme bezleridir. Görev-1 � LH salgısı hipotalamusta üretilen GnRH (Gonadotropin sal- gılatıcı hormon) ile kontrol edilir. � Doğum sırasında doğum sancısı ile rahim düz kaslarının kasılmasını uyarır ve doğumu kolaylaştırır. 6- Prolaktin (PRL) = Luteotropik hormon (LTH) Görev-2 � Hedef organı meme bezleridir. Görevi: � Doğumdan sonra emzirme sırasında meme başı uyarısı ile sütün salınımını sağlayarak emzirmeye yardımcı olur. � Gebelikte meme bezlerinin gelişmesini ve süt üretimini uya- rır. Ayrıca annelik içgüdüsünün oluşmasında etkilidir. 7- Melanosit uyarıcı hormon (MSH) � Hedef organı derideki melanosit hücreleridir. Epidermis AKLINDA OLSUN Melanin MSH Melanosit Oksitosin salgılanması, pozitif bir geri besleme meka- pigmentleri nizması tarafından kontrol edilir. Örneğin, doğumun başlangıcında bebeğin mekanik et- kisiyle rahmin düz kasları bir miktar kasılır, bu kasılma beynin arka hipofiz bezinden oksitosin salgılanmasına neden olur. Oksitosin rahmin düz kaslarının daha faz- la kasılmasına neden olur. Rahim kasıldıkça oksitosin salgısı artar. Bu durum bu kasılmaların yoğunluğu ve sıklığını daha çok arttırır. Bu süreç doğum bitene kadar devam eder. Görevi: � Derideki melanosit hücrelerini uyararak deriye renk veren melanin pigmentinin oluşumunu sağlar. 23680

2- Antidiüretik hormon (ADH, Vazopressin) � Hormonları; tiroksin ve kalsitonindir. Hedef organı böbrek nefronlarıdır. Adem elması Görev-1 Tiroit bezi � Böbreklerde suyun geri emilimini sağlayarak kanın osmotik Soluk borusu basıncını ayarlamaktır. 1- Tiroksin Hormonu Görev-2 � Yapısında iyot bulunduran, amino asit türevli bir hormondur. � Tüm vücut tüm hücrelerine etki eder. � Aşırı kanama gibi durumlarda kan hacmi çok fazla düştü- Görevleri: ğünde (hipovolemik şok), vazopressin atar damarlardaki 3 Bazal metabolizmayı hızlandırır. düz kasların kasılmasını sağlayarak kan basıncının tekrar 3 Protein sentezini hızlandırır. normal seviyelere çıkmasını sağlar. 3 Nabız ve tansiyonu artırır. 3 Vücut sıcaklığını artırır. � Kanın osmotik basıncı artarsa ADH salgısı artar. ADH 3 Kan şekerini yükseltir. nefronların distal tübül ve toplayıcı kanallarında suya geçir- 3 Başta sinir olmak üzere vücuttaki tüm hücrelerin gelişimi ve genliğini arttırır. Su geri emilerek kana verilir ve kanın os- motik basıncı düşürülür. Aynı zamanda idrardaki su miktarı farklılaşmasını sağlar. azaltıldığı için idrar yoğunluğu artmış fakat hacmi azalmış- 3 Metabolik hızın ayarlanmasında doğrudan görevi vardır. tır. Vücudun tüm hücrelerine etki ederek O2 kullanımını artırır, � Fazla miktarda tuzlu besinlerle beslenen bir insanda kanın böylelikle besinlerin oksijenli solunumunla daha hızlı enerji- osmotik basıncı arttığı için ADH salgısı da artar fakat bol ye dönüşmesini sağlar. miktarda su içilirse kanın osmotik basıncı azaldığı için ADH � Tiroksin hormonunun az salgılanması durumunda hipoti- salgısı da azalır. roidizm belirtileri gözlenirken çok salgılanması durumunda hipertiroidizm belirtileri gözlenir. � ADH eksikliğinde böbreklerden su emilimi azalır ve idrarla aşın su kaybı olur. Bunun sonucunda kanda su miktarı aza- lır, çok miktarda seyrettik idrar oluşur. Sürekli su içme ve sık sık idrara çıkma şeklinde kendini gösteren bu hastalığa Diabetes insipidus (şekersiz şeker hastalığı) adı verilir. AKLINDA OLSUN Diabetes insipidus hastalarının idrarında şeker hastala- rından farklı olarak glikoza rastlanmaz. Fakat sık idrara çıkma ve çok su içme gibi benzer belirtiler görülür. Hipofizde Feed-Back (Geri Bildirim) Mekanizması Hipofiz Hipotiroidizm Hipertiroidizm TSH – Tiroksin TSH – Tiroksin • Şişmanlık, • Kas tembelliği • Zayıflama, • Ellerde titreme • Uyuşukluk ve tembellik • Düşük nabız • Sinirlilik, • Yüksek nabız Kortizol Östrojen Testosteron • Uyku hali • Düşük tansiyon • Uykusuzluk • Yüksek tansiyon ACTH FSH LH • Soğuğa karşı duyarlılık • Kabızlık • Sıcağa dayanıksızlık • İshal • Göz kapaklarında ödem • Gözlerde büyüme (pörtlek) Adrenal korteks Yumurtalık Testis Tiroksin Hormonunun Az Salgılanması UYARI (Hipotiroidizm) Klinik Durumları Paratiroit bezi, pankreas ve adrenal medulla hipofizin Basit guatr kontrolünde değildir. İyot eksikliğine bağlı yeterli miktarda tiroksin üretilememesi TİROİT BEZİ durumunda, ön hipofizde TSH yapımı baskılanamaz ve hipofizin � Tiroit bezi; boyun bölgesinde, gırtlağın altında, soluk boru- sürekli TSH salgılaması, tiroit sunun her iki yanında bulunan iki loblu bir bezdir. bezinde büyümeye ve şişmeye neden olur. Bu duruma basit guatr denir. 23690

Kretenizm Gelişme dönemindeki bireyde Tiroksin Feed-Back (Geri Bildirim) Mekanizması tiroksin hormonu az salgılanırsa Hipotalamus büyümede aksaklık ve ağır zekâ TRH geriliğinin görüldüğü kretenizm hastalığını ortaya çıkarır. Miksödem Negatif Hipofiz feed-back TSH Erişkin bireyde tiroit bezinin az ya da hiç çalışmaması sonucu ağır Tiroit hipotiroidizm tablosu ortaya çıkar. Buna bağlı olarak göz kapakları, Tiroksin deri altı ve dokular arasında ödem oluşur. 2. Kalsitonin hormonu: � Kandaki kalsiyum seviyesinin ayarlanmasında görev alır. � Kandaki kalsiyum oranı normal değerinin üzerine çıkınca Hashimoto tiroit bezinden kalsitonin salgılanmaya başlar. Bir otoimmün hastalıktır. Savunma � Kalsitonin hormonu kemik dokusuna etki eder. Kemik hüc- sistemi, tiroit bezi hücrelerine karşı antikor üretir. Bu antikorlar zamanla relerine kalsiyum iyonunun (Ca2+) geçişi hızlanır. Böylece tiroit bezi hücrelerini harap ederek kandaki kalsiyum seviyesi düşerken kemikteki kalsiyum yıkmaya başlar. Bu nedenle seviyesi artar, bunun sonucu olarak da, kemikte sertleşme zamanla tiroksin hormonu meydana gelir - kemik güçlenir. yetmezliği ortaya çıkar. � Böbreklerdeki kalsiyum geri emilimini azaltır ve idrarla daha fazla atılmasını sağlar. Ayrıca bağırsaklardaki kalsiyum emilim oranını azaltır. Tiroksin Hormonunun Fazla Salgılanması UYARI (Hipertiroidizm) Klinik Durumu Hipofiz bezi, tiroksin salgılanmasını denetlerken, kalsi- Graves tonin salgılanmasını denetlemez. Tiroit bezi, tümör veya otoimmün Kalsitonin salınımı kandaki kalsiyum seviyesine bağlıdır. hastalıktan dolayı çok çalışır ve fazla miktarda tiroksin hormonu Kanda salgılarsa bu durumda iç guatr, Otonom zehirli guatr veya graves adı verilen hastalığa neden olur. Ca++az † sinir sistemi † Tiroid bezi † Kalsitonin Hipertiroidizm belirtileri ortaya çıkar. PARATİROİT BEZİ � Tiroit bezinin arka yüzeyinde bulunan mercimek büyüklü- � Zehirli guatr hastalarında halk arasında atom tedavisi ola- rak bilinen tedavi sürecinde radyoaktif iyotla tiroit bezi kü- ğündeki oval şekilli dört küçük bezdir. çültülür. � Parathormon (PTH) adı verilen hormonu salgılar. � Basit guatr tedavisinde iyot takviyesi yapılırken, hashimoto Adem elması hastalığında hastalara tiroksin hormonu verilir. Paratiroit � İyot yetersizliğinin sonuçları: Zeka geriliği, cücelik, sağırlık, bezleri felçler, doğumsal anomaliler, bebek ve çocuk ölümlerinde Soluk borusu artıştır. � Sağlık Bakanlığı iyotsuz gıda sanayi tuzunun doğrudan tü- keticiye sunumu yasaklanmıştır. 24600

Parathormon (PTH, Paratirin): Kalsitonin � Parathormon, kanda kalsiyum miktarı azaldığında salgıla- Tiroit bezi nır. Kemikte Ca+2 Bağırsaklardan Ca+2 � Kemiklerden kana kalsiyum geçişini sağlar. depolanır. emilimi azaltılır. � Böbreklerden ve bağırsaklardan kalsiyum emilimini arttırır. Kanda kalsiyum Böbreklerden Böylece kandaki kalsiyum düzeyi normale yükseltilir. seviyesi yükselince Ca+2 emilimi � Ayrıca böbreklerden fosforun atılmasını hızlandırır ve kan- azaltılır. daki fosfor miktarını azaltır. � PTH, doğrudan osteoklastları uyararak kemiği parçalanması Kanda normal kalsiyum seviyesi ve kalsiyumun kana serbest bırakılmasını sağlar. Kalsiyum Kan damarı � PTH, böbreklerin distal tübül ve toplayıcı kanallarından kal- Kalsiyum Kanda kalsiyum siyum geri emilimini arttırır. seviyesi � PTH, böbreklerde D vitaminini aktive eder, aktif D vitamini Kemiklerde Ca+2 yıkımı Bağırsaklardan düşünce ise bağırsaklardan kalsiyum emilimini arttırır. Ca+2 emilimini � PTH, böbreklerde fosforun proksimal tübülden geri emilimi- uyarılır. artırır. ni inhibe ederek kan fosfor miktarını azaltır. D Vitamini AKLINDA OLSUN Böbreklerden Parathormon az salgılanırsa kanda kalsiyum oranı aza- Ca+2 emilimi lır. Bu, kaslarda ağrılı kasılmalar ve titremeler şeklinde kendini gösteren tetani durumuna neden olur. artırılır. Parathormon normalden fazla salgılanırsa, kemikler zayıflar ve kırılganlık artar. Aynı zamanda böbrek taşı Paratiroit bezi oluşumuna neden olabilir. Parathormon � Antogonist (birbirine zıt) çalışan kalsitonin ve parathormon negatif geri bildirim sistemi ile kandaki kalsiyum derişimini Kan kalsiyum miktarı normalin üzerinde ise; 10 mg/100 mL değerlerine yakın düzeyde sabit tutar. � Tiroid bezinden kalsitonin salgılanır. Parathormon � Kandan kemiklere depolanmak üzere kalsiyum geçer. Kalsitonin � Böbreklerden kalsiyum geri emilimi azalır. � Bağırsaklardan kalsiyum emilimi azalır. � Kandaki kalsiyum normal düzeye iner. Kan kalsiyum miktarı normalin altında ise; � Paratroit bezinden parathormon salgılanır. � Kalsiyum kemiklerden kana geçer. � Böbreklerden kalsiyum geri emilimi artar. � Bağırsaklardan kalsiyum emilimi artar. � Kalsiyum normal seviyeye yükselir. BÖBREK ÜSTÜ BEZLERİ (ADRENAL BEZLER) � Her bir böbreğin üst kısmında bulunan böbrek üstü bezleri adrenal bezler olarak da adlandırılır. � Bezlerin böbreklerle doğrudan ilişkisi yoktur, böbreklerden bağımsız olarak çalışır. � Hipofiz bezi ve sinir sisteminin kontrolünde çalışır. � Dışta kabuk (korteks) bölgesi, içte öz (medulla) bölgesi ol- mak üzere iki kısımdan oluşurlar. Adrenal bez 0 5 10 15 20 25 Eşeysel Medulla Plazma Ca++ miktarı (mg/100ml) hormonlar Kan Kalsiyum Miktarının Hormonal Kontrolü: Kortizol Kalsitonin ve parathormon birlikte çalışarak kan kalsiyum mik- Aldosteron tarının homeostazisini sağlarlar. Kabuk Nöradrenalin Adrenalin 24610

Adrenal Bez Hormonları 3 Astım ve Alerjik rahatsızlıklar. 3 Sedef ve Egzama gibi cilt hastalıkları Korteks Medulla 3 Adrenal yetmezlik, Anemi (kansızlık) 3 Romataid artrit gibi pek çok eklem iltihaplanmaları – Kortizol – Adrenalin 3 Kanser, Ülseratif kolit ve Gut hastalığı. – Aldosteron – Nöradrenalin – Adrenal eşey � Uzun süreli kortizon ilacı kullanmak kilo almaya neden olur. � Sinir hücreleri kortizol hormonu etkisiyle acı duyusunu ya- hormonları vaş iletir. Bu nedenle atletik yaralanmalarda ağrıyı gider- AKLINDA OLSUN mek için de kortizon enjeksiyonları kullanılır. � Kabuk kısmının hormon salgılaması, hipofiz bezin- den salgılanan ACTH hormonun etkisi ile gerçekle- � Kortizol hormonunda azalma Addison hastalığına neden olur. şir. � Kortizol hormonunda aşırı yükselme Cushing Sendromuna � Öz kısmının hormon salgılaması, hipotalamusun si- neden olur. nirsel uyarıları ile gerçekleşir. Cushing Sendromu Kortizol yüksek • Yağların sırt, karın ve yüzde toplanması, Bufalo • Bufalo kamburu oluşumu, kamburu • Ay şeklinde yüz, Otonom sinir • Kan şekerinde yükselme (hiperglisemi), • Kol ve bacak kaslarında incelme, • Karın bölgesinde çatlaklar, • Saçlarda seyrelme ve zayıflık, • Yüzde kıllanma ve sivilcelenmeler, • Yaraların geç iyileşmesi, • Hipertansiyon (kan basıncı yükselmesi). A. Kabuk Bölgesinden Salgılanan Hormonlar Kortizol salgısı artan bir insanda; (Adrenal korteks hormonları) � Kan şekeri (glikoz) artar. � Yağ ve protein yıkımı artar. � Hipofiz bezinin ACTH (adrenokortikotropik hormon) salgısı � Karaciğerde üre sentezi artar. ile uyarılır. � Vücudun hastalıklara karşı direnci düşer. � Yaralar geç iyileşir. � Adrenal korteks bölgesinde kortizol, aldosteron ve adrenal eşey hormonları gibi hormonlar üretilir. 2. Aldosteron (Mineralokortikoid): 1. Kortizol (Glukokortikoidler): � Böbreklerden sodyum (Na+) ve klor (Cl–) iyonlarının geri emilimini artırırken, potasyumun (K+) salgılanmasını sağlar. � Hedef bölgesi karaciğerdir. � Stresli durumlarda salgısı artar (stres hormonu). Kanda NaCI (tuz) miktarının atmasına neden olduğu için Görevleri: kan osmotik basıncını artırır. Buna bağlı su geri emilimi ar- � Uzun süreli açlıkta karbonhidrat dışı kaynaklardan yani yağ ve proteinlerden glikoz sentezlenmesini sağlayarak kan şe- tar. Sonuçta aldosteron kan hacmini ve kan basıncını arttırır. kerini artırır. � Aldosteron, böbreğin toplayıcı kanallarındaki hücrelerde Na+/K+ pompaları etkinleştirir ve Na+ iyonları geri emilerek � Özellikle açlık durumunda gerekli olan enerjinin glikoz yeri- ne amino asit ve yağ asitlerinden elde edilmesini sağlar. kana verilirken K+ iyonları idrarla dışarı atılır. � Yağ dokusunda yağ yıkımını arttırır. Yağ asitlerini aseton benzeri keton cisimlerine dönüştürür. Keton cisimleri uzun süreli açlıktaki ağız kokusunun nedenidir. � Protein ve amino asitler üzerindeki yıkıcı etkisinden dolayı idrardaki azot miktarı artar. � Kortizon bağışıklığın baskılanmasına neden olur. Bu ne- denle tedavi amaçlı türevi olan kortizon birçok otoimmün hastalığın tedavisinde kullanılır. Bunlar; 24620

Aldosteron az salgılanırsa; � Akciğerlerde bronşlar genişler ve soluk alıp verme hızlanır. � Sindirim sistemi faaliyetleri yavaşlar. � Aldosteron az salgılanırsa Ad- Addison hastalığı � Kanın pıhtılaşma süresi kısalır. dison (tunç) hastalığı gözlenir. Deride pigment birikimi Savaş veya Sıvış Addison hastalarında kas za- 2. Nöradrenalin (nörepinefrin): yıflığı, yorgunluk, iştahsızlık, � Adrenaline benzer etkileri vardır. � Kılcal damarları daraltır. Kan basıncını arttırır. deride pigment birikimi sonu- � Nöronların akson uçlarından da salgılanarak nörotransmit- cunda bronz (tunç) rengini ter olarak görev yapar. alma belirtileri ortaya çıkar. AKLINDA OLSUN � Kanda Na ve Cl miktarı azalır, Adrenalin ve nöradrenalin hormonları, birbirlerine zıt K artar. etki değil benzer etki gösterirler. Vücudu karşılaştığı zor durumlara hazırlarlar. � Kan basıncı düşer (Hipotansiyon). � Doku sıvısı azalır. � Kaslarda yorgunluk görülür. Aldosteron salgısı artarsa; � Aldosteron fazla salgılanırsa Conn sendromu gözlenir. � Kandaki Na ve Cl miktarı artar, K miktarı azalır. � ADH salgısı ve su içme isteği artar. � Kan hacmi ve basıncı yükselir (Hipertansiyon). � Doku sıvısı miktarı artar (Ödem oluşur). � K eksikliği nedeniyle sinir hücrelerindeki iletim aksar, kas zayıflaması oluşur. Adrenal Korteks Homonları Fazla Salgılama Az Salgılama Kortizol Aldosteron Kortizol – Aldosteron PANKREAS BEZİ Cushing Conn Addison Hastalığı � Hem hormon salgılayan hem de sindirim enzimi salgılayan Sendromu Sendromu pankreas, karma bez olarak görev alır. 3. Adrenal eşey hormonları: � Ekzokrin bez olarak ürettiği sindirim enzimlerini wirsung ka- nalı ile ince bağırsağa salgılar. � Böbrek üstü bezinin kabuk kısmından az miktarda proges- teron, östrojen ve testosteron hormonları salgılanır. Bu hor- � Endokrin bez olarak insülin ve glukagon hormonlarını kan damarlarına salgılar. monlar hem erkek hem de dişi bireylerde salgılanır. Pankreas � Dişi bireyde, adrenal eşey hormonları normalden fazla sal- gılanırsa erkek özellikleri (sakal - bıyık çıkması, ses kalın- Langerhans adacıkları Acinar hücreleri laşması) ortaya çıkabilir. Alfa hücreleri - Glukojen Pankeas özsuyu Beta hücreleri - İnsülin üretir. B. Öz Bölgesinden Salgılanan Hormonlar üretir. Wirsung kanalı ile (Adrenal medulla hormonları) ince bağırsağa taşınır. Kana verilir. � Böbrek üstü bezlerinin öz bölgesi, otonom sinir sistemi Ekzokrin bez kontrolünde çalışır. Buradan adrenalin (epinefrin) ve nörad- Endokrin bez renalin (nörepinefrin) salgılanır. 1. Adreanalin (epinefrin): � Heyecan, korku, stres, öfke gibi durumlarda kandaki adre- nalin miktarı yükselir. � Metabolik aktivite artışına bağlı “dövüş veya kaç!” gibi enerji gerektiren faaliyetlerde görev alır. Adrenalin etkisiyle şu olaylar gerçekleşir: � Karaciğerde glikojenden glikoz oluşumu hızlanır ve kandaki glikoz miktarı artar. � Kalp atış hızı ve kan basıncı artar. � Kalp, beyin ve iskelet kaslarına giden damarlar genişler. � Derideki kılcal damarlar daralır (korku sırasında sararma). � Göz bebekleri büyür. Tüyler diken diken olur. 24630

1. İnsülin Kan glikoz seviyesi � Pankreasın langerhans adacığındaki beta hücreleri tarafın- dan salgılanır. Normal değer � Yüksek kan şekerini normal değerine düşürür. � Kandaki glikozun vücut hücrelerine geçmesini sağlar. I. II. III. IV. Zaman � Beyin hücreleri hariç tüm vücut hücrelerinin glikoza geçir- I. Zaman aralığında; genliğini arttırır. Yemekten hemen sonrası olabilir. Kan şekeri normal seviyenin üzerine çıkmıştır. Pankreastan insülin hormonu salgılanmaya � Karaciğer ve kaslarda, glikozların glikojen şeklinde depo- başlar. lanmasını sağlar. II. Zaman aralığında; İnsülin hormonu hücrelere glikoz geçişini ve karaciğerde gli- � Protein ve yağ sentezini arttırır. kozdan glikojen depolanmasını başlatır. İnsülin etkisi ile kan � İnsülin hormonu eksikliğinde şeker hastalığı (diyabet) orta- şekeri normal değerine düşer. III. Zaman aralığında; ya çıkar. Şeker hastalarında; kandaki glikoz miktarı yükse- Açlık durumunda olabilir. Kan şekeri normal seviyenin altına lir, idrarda glikoz bulunur. düşmüştür. Pankreastan glukagon hormonu salgılanmaya baş- lar. 2. Glukagon IV. Zaman aralığında; Glukagon karaciğerde glikojenin glikoza yıkımını sağlayarak � Langerhans adacıklarının alfa hücrelerinden salgılanır. kana glikoz verilmesini başlatır. Glukagon etkisi ile kan şekeri � Düşük kan şekerini normal değerine yükseltir. normal değerine yükselir. � Açlık durumunda kan şekeri düştüğünde salgılanır. � Karaciğerde glikojenin glikoza yıkımını başlatır ve kana gli- AKLINDA OLSUN koz geçişini sağlar. • Glukagon, GH, kortizol, adrenalin ve tiroksin kan şe- kerini artırırken sadece insülin kan şekerini düşürür. � Yağ dokularında yağ yıkımını sağlar. • Glukagon, kısa süreli açlıkta kan şekerini normal UYARI değerine yükseltir. Glukagon kas hücrelerinde depo edilen glikojene etki etmez. • Kortizol, uzun süreli açlıkta ve stres durumlarında kan şekerini normal değerine yükseltir. Kan glikoz miktarının hormonal kontrolü: • Adrenalin, heyecan ve korku gibi durumlarda kan � İnsülin ve Glukagon hormonları birlikte çalışarak kan glikoz şekerini normalin üzerinde yükseltir. miktarının homeostazisini sağlarlar. Pankreas İnsülin İnsülin hücrelere Karaciğer glikoz girişini kolaylaştırır. Glikoz Hücreler Şeker Hastalığı (Diabetes mellitus) Glikojen � Kandaki glikozun normal seviyesi 80-90 mg/100 mL’dir. � Şeker hastalığı olarak bilinen Diabetes mellitus, kan şekeri- Kan glikoz düzeyinin artması nin normalin üzerinde bulunması durumudur. Normal kan damarı Şeker hastalığının erken belirtileri; Çok sık idrara çıkma: Kanda aşırı glikozdan dolayı böbreklerden Glikoz Kan damarı glikoz geri emilemez ve idrarla glikoz atılmaya başlanır. Buna bağ- lı olarak da glikozun atılması için idrar miktarı artmaktadır. Karaciğer Kan glikoz Glikoz düzeyinin düşmesi Çok su içme: İlk belirtiye bağlı olarak kaybedilen sudan dolayı Glikojen vücudun su ihtiyacının artması sonucu oluşur. Pankreas Çok acıkma: İnsülin yetersizliğinden dolayı her ne kadar kan- daki glikoz oranı fazla da olsa glikoz hücrelere geçemediğin- Glikagon den enerji gereksinimi artar, vücuttaki protein ve yağ depoları kullanılmaya başlanır. � Tip I ve Tip II olmak üzere iki tip şeker hastalığı vardır. 24640

Tip I Diyabet (insüline bağımlı diyabet): İnsülin Glikoz � Daha çok çocuklarda ve 40 yaşın altındakilerde görülür. İn- İnsülin Glikoz sülin eksikliğinden oluşur. reseptörü taşıyıcı � Bağışıklık sistemi insülin üreten pankreasın beta hücrelerini Glikoz aktif tahrip ettiği için insülin yetersizliği oluşur. Bu nedenle Tip I hücreye diyebet otoimmun bir hastalıktır. Normal İnsülin yok geçer � Hastalar ömür boyu kan yoluyla insülin hormonu almak zo- rundadır. Hücre glikozu alamaz İnsülin enjeksiyonu Tip I Diyabet UYARI İnsülin Hücre glikozu Reseptör alamaz Sağlıklı bireyler çok karbonhidrat tüketmelerine rağmen idrarlarında glikoza hiç rastlanmaz, fakat şeker hastala- Tip II Diyabet rının idrarında glikoza rastlanır. EŞEYSEL BEZLER Tip II Diyabet (insüline bağımlı olmayan diyabet): � Dişilerde ovaryum (yumurtalık), erkeklerde testistir. � Genellikle 40 yaş üstü ve obez kişilerde görülür. � Hem üreme hücreleri hem de hormon üretmeleri nedeniyle � Diyabet vakalarının %90’nını oluşturur. � İnsülin direnci ve buna bağlı yüksek kan şekeri ile karakte- karma bezlerdir. rize edilen bir metabolik bozukluktur. � Üç çeşit üreme hormonu vardır. Bunlar; östrojen, progeste- ron ve testosterondur. � İnsülin direnci; hücrelerin normal insülin seviyelerine ye- terli yanıtı verememesi ve ona direnmesidir. � Eşeysel bezlerden hormon salgılanması, ön hipofizden sal- gılanan FSH ve LH hormonları tarafından denetlenir. � Hedef hücrelerdeki reseptörler insüline karşı gerekli tepkiyi gösteremezler. A. OVARYUMLAR (YUMURTALIKLAR) � Reseptörlerinin bozulmasına bağlı olarak glikoz hücrelere � Dişi bireylerde bulunan bir çift bezdir. giremez kan şekeri normal değerinin üzerine çıkar. � Ergenlik ile birlikte östrojen ve progesteron hormonlarını � Tip II Diyabet, uygun bir diyet programı ve özel egzersiz programı ile kontrol altında tutulur. salgılar. � Diyabet insanlarda; görme bozukluğu, kalp yetmezliği, böb- Fallop tüpü rek yetmezliği, uzuvlarda ampütasyon ve felç gibi kompli- kasyonlara neden olabilir. Endometrium AKLINDA OLSUN Yumurtalık Rahim (uterus) • Şeker hastalarında hücrelere yeterli glikoz geçeme- Östrojen hormonu diğinden, hücreler enerji elde etmek için yağ asitleri- ni ve amino asitleri kullanır. � Yumurtalıklardaki folikül hücreleri ve korpus luteumdan üre- tilir. • Aminoasitlerin kullanımı sonucunda kan ve idrarda- ki amonyak ve üre miktarı artar. � Dişiye özgü ince ses gelişimi, üreme organlarının gelişimi, dişiye özgü vücut yapısının kazanılması gibi ikincil eşeysel • Yağ asitlerinin kullanımının artması sonucu keton veya asetoasetat üretilir. özelliklerin ortaya çıkmasına neden olur. 24650

� Mitoz bölünmeyi hızlandırarak uterus (döl yatağı) duvarının � Timus bezi, bağışıklık sistemi hücrelerine ait olan T-lenfosit kalınlaşmasını ve gelişmesini sağlar. hücrelerinin işlevsel özellik kazandığı yerdir. Progesteron hormonu � Timus bezi, T-lenfositlerin timusta veya diğer lenf sistemi � Yumurtalıklarda korpus luteumdan (sarı cisimden), gebelik organlarında gelişmesinde ve korunmasında önemli rolü süresince plasentadan salınır. olan timik hormon üretir. � Embriyonun tutunması için uterusun (rahim) hazırlanmasını EPİFİZ BEZİ sağlar. � Ara beyinde bulunan çok ufak bir bezdir. � Endometriyumun kanlanma ve gelişmesini sağlar. � Melatonin (karanlığın hormonu) adı verilen hormonu salgı- � Gebelik durumunda rahim kaslarının kas kasılmasını önle- lar. Bu hormonun salgısı, göze giren ışığın retina üzerine yerek gebeliğin devamını sağlar. B. TESTİSLER düşmesi ile kontrol edilir. � Erkeklerde bulunan bir çift bezdir. � Testosteron hormonu salgılar ve sperm üretir. Aydınlık İnhibisyon Prostat Epifiz bezi Vas deferens Üretra Melatonin Epididimis hormonu Testis Aktivasyon Testosteron: Karanlık � Testislerin seminifer tüpçüklerindeki leydig hücreleri tara- Karanlık ortamda melatonin salgısı artarken aydınlık ortamda fından salınır. azalır. � Erkeklere özgü kıllanma, ses kalınlaşması, kas gelişmesi Ayrıca mevsimsel geçişlerde gün uzunluğuna bağlı olarak or- taya çıkan değişikliklerle ilgili vücuttaki işlevleri düzenler (biyo- gibi ikincil eşey özelliklerinin ortaya çıkmasını sağlar. ritim). � Ergenlikten itibaren spermlerin olgunlaşmasını sağlar. TİMUS BEZİ AKLINDA OLSUN Göğüs boşluğunda bulunan timus bezi, lenf sistemine dahil olan bir organdır. Bez Hormon Rahatsızlıklar Hipofiz arka lobu ADH Boyun lenf nodları Şekersiz şeker Hipofiz ön lobu STH Timus bezi Az √ Cücelik Devlik Koltuk altı nodları Dalak Fazla Akromegali Karaciğer Tiroid bezi Tiroksin Kretenizm Kasık lenf nodları Az � Yeni doğan bebeklerde büyük olan bu bez, yaş ilerledikçe Basit guatr küçülür. Çocukluk döneminde maksimum aktivite ile çalışır. Fazla √ Graves Paratiroid bezi Az √ Tetani Parathormon Fazla √ Böbrek taşı Pankreas İnsülin Az √ Diyabet Testis Testosteron Az √ Kısırlık Ovaryum Östrojen Az √ Kısırlık Epifiz bezi Melatonin Az √ Biyoritm bozulur Timus bezi Timozin Az √ Bağışıklık za- yıflar Böbrek üstü bezi Aldosteron Az √ Addison Fazla √ Yüksek tan- siyon 24660

PDF Çözümler STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1 3 Böbrek üstü bezlerinden salgılanan hormonların gerçek- Hipofiz bezi salgıladığı hormonların etkisi ile diğer endokrin bezleri aktive ederek hormon salgılamalarına neden olur. leştirdiği, Aşağıdakilerden hangisi hipofizin bu etkisine örnek gös- X. Böbreklerden sodyum ve klorun geri emilmesini sağ- terilemez? layıp potasyum atılmasını uyarır. A) Adrenal korteksin uyarılarak kortizol salgılaması B) Tiroit bezinin uyarılarak tiroksin salgılaması Y. Heyecan, korku, tehlike gibi durumlarda kalp atış hızı- C) Paratiroit bezinin uyarılarak parathormon salgılaması nın ve kan şekerinin artmasına neden olur. D) Yumurtalıkların uyarılarak östrojen salgılaması E) Testislerin uyarılarak testosteron salgılaması Z. Bağışıklık sistemini baskılayıcı, alerji ve iltihap (yan- gı) önleyici etkileri vardır. • ACTH ile adrenal korteksi • TSH ile tiroit bezini görevleri ile ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğ- • FSH ve LH ile yumurtalık ve testisleri uyarır. rudur? Fakat paratiroit bezi kan Ca++ seviesine göre düzenlenir. Aldosteron Kortizol Adrenalin Cevap: C A) X Z Y B) Z X Y C) Y Z X D) Y X Z E) X Y Z Böbrekte Na-Cl emilimi † Aldosteron Heyecan - korku † Adrenalin Bağışıklığı baskılama † Kortizol Cevap: A 2 4 • Ekzokrin bezler (dış salgı bezleri), salgılarını kanallar yardı- Ön hipofizden salgılanan peptit yapılı, büyüme hormonu; mıyla vücut boşluklarına veya vücut dışına bırakan bezlerdir. I. Vücut hücrelerinde DNA sentezini hızlandırma • Endokrin bezler (iç salgı bezleri), salgılarını doğrudan kana II. Kas ve kemiklerde yapısal proteinlerin sentezini hız- veren kanalsız bezlerdir. landırma • Karma bezler, hem iç salgı hem dış salgı yapan bezlerdir. III. Vücut hücrelerinde mRNA sentezini hızlandırma Yukarıdaki bilgilere göre ekzokrin, endokrin ve karma salgı bezleri ile eşleştirilen örnekler aşağıdakilerden hangisinde IV. Kemiklerde inorganik maddelerden glikoz sentezini doğru olarak verilmiştir? artırma olaylarından hangilerini gerçekleştirmez? Ekzokrin Endokrin Karma A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve III A) Süt bezleri Tiroit bezi Pankreas D) I, II ve IV E) I, III ve IV B) Hipofiz bezi Mide Ter bezleri DNA sentezini hızlandırır, kas - kemiklerde protein sentezini hız- landırır. mRNA sentezini hızlandırır, inorganik maddelerden glikoz C) Tiroit bezi Tükürük bezleri İnce Bağırsak sentezi hayvansal hücrelerde gerçekleşmez. Cevap: B D) Ovaryum İnce Bağırsak Süt bezleri E) Hipofiz Gözyaşı bezleri Testis Mide, pankreas, ince bağırsak, testis ve ovaryum karma, süt, ter ve göz yaşı bezleri ekzokrin yani dış salgısı bezlerine örnektir. Cevap: A 24670

STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 8 5 İnsanlarda görev yapan bazı hormonlar aşağıda verilmiştir. Sağlıklı bir insanda hipofiz bezinden salgılanan hormonlar FSH MSH TSH aşağıda verilen olaylardan hangisini doğrudan düzenleye- mez? Bu hormonların ortak özelliği aşağıda verilenlerden han- A) Yumurtalıklarda oogenezin gerçekleşmesi gisi olamaz? B) Testislerde spermatogenezin gerçekleştirilmesi C) Kanda Ca++ miktarının dengede tutulması A) Kan yolu ile hedef organlara taşınma D) Melanin pigmenti üretimi E) Adrenal korteksin çalışmasının denetlenmesi B) Erkek ve dişilerde görev alabilme FSH ile A ve B olaylarını, MSH ile D olayını, ACTH ile E olayını C) Aynı endokrin bez tarafından salgılanma kontrol eder. Ancak kandaki Ca++ miktarı, kalsitonin ve parathor- mon ile dengelenir. D) Hedef dokuda uyarıcı etki gösterme Cevap: C E) Aynı endokrin bezi kontrol etme Verilen hormonların hepsini hipofiz bezi salgılayarak kana verir ve cinsiyet fark etmeksizin hedef dokularda uyarıcı etki yaparlar. Veri- len hormonlar protein farklı hedef dokuları kontrol ederler. FSH folikülleri, MSH molanositleri, TSH trioid bezini kontrol eder. Cevap: E 6 9 İnsanlarda hormonların az ya da çok salgılanması durumunda Sağlıklı bir insanın kanındaki Ca++ miktarının deneysel çeşitli metabolik bozukluklar ortaya çıkmaktadır. olarak artırılması ile bu insanın vücudunda görülebilecek değişimler ile ilgili çizilen grafiklerden hangisinin doğru Buna göre aşağıda verilen metabolik bozukluklardan han- olmayacağı söylenir? gisinde hormon etkisi görülmez? A) Kretenizm B) Multiple skleroz C) Toksik guatr A) Kan kalsiyum miktarı B) Böbreklerden Ca++ geri emilimi D) Tetani E) Addison Kretenizm STH’a, Addison aldosterona, toksik guatr tiroksine, t t tefani parathormona bağlı rahatsızlıklardır. Multiple skleroz ise sinir sisteminde gözlenen bir otoimmün bir hastalıktır. Cevap: B C) İdrar ile atılan D) Parathormon Ca++ miktarı miktarı t t E) Kan osmotik basıncı 7 Na+ Su Ca++ K+ Glikoz Metabolik olaylarda görev alan ve vücuttaki miktarı hor- t monlar tarafından belirlenen yukarıdaki moleküllerden hangisinin dengede kalabilmesi için aynı bezden antogo- Kanda Ca++ artışı kanın osmatik basıncını artırır. Kalsitonin artışı nist çalışan hormonlar üretilebilir? ile kandaki Ca++ azaltılmaya çalışılır. Böbreklerden emilim azalır- ken, idrarla atılan Ca++ miktarı artar. A) Glikoz B) Su C) Ca+ D) K+ E) Na+ Cevap: E Glikozun dengede kalabilmesi için aynı organ (pankreas) hem insülin, hem glikagon hormonları üretmektedir. Cevap: A 48 1-A 2-A 3-C 4-B 5-C 6-B 7-A 8-E 9-E

PDF Çözümler ÖSYM TARZI SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1 3 Aşağıdaki grafikte sağlıklı bir insanda kandaki glikoz miktarının Birdenbire karşısına çıkan bir yayaya çarpmamak için ani fren zamana bağlı değişimi verilmiştir. yapan ve aracını durduran bir sürücüde, kalp atım hızının art- ması, tansiyon yükselmesi ve terlemenin artması gibi tepkiler Kan glikoz miktarı ortaya çıkmıştır. Normal Korku ve heyecan anında sinirsel ve hormonal olarak mey- değer dana gelen; I. II. III. IV. Zaman I. Duyu nöronunun uyarılması, II. Hipotalamusun uyarılması, Bu grafiğe göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? III. Böbrek üstü bezi medullasının uyarılması, IV. Motor nöronun uyarılması, A) I. zaman aralığında insülin salgısı artmıştır. V. Adrenalin salgılanmaya başlaması olayları aşağıdakilerden hangisinde doğru sırayla veril- miştir? B) II. zaman aralığında kandan kaslara glikoz geçişi olabilir. A) I - II - III - IV - V B) II - III - IV - V - I C) III. zaman aralığında birey aç kalmış olabilir. C) I - II - IV - III - V D) V - I - II - IV - III D) IV. zaman aralığında kaslardan kana glikoz verilir. E) I. ve III. zaman aralıklarında salgılanan hormonlar birbirine E) III - V - II - IV - II zıt etki gösterir. Göz - Duyu nöronu - Oksipital lopta uyarının yorumlanması - Hipo- I. zaman aralığında insülin salgısı artmıştır. II. zaman aralığında talamusta oluşan strese cevabın motor nörona aktarılması - Böb- birey aç kalmış olabilir. IV. zaman aralığında kaslardan kana glikoz rek üstü bezinin medulla kısmının uyarılması ve adrenalin hormo- geçişi olmaz. İnsülin ve glukagon birbirine zıt etki eder. nunun kana salgılanması Cevap: D Cevap: C 2 4 İnsan vücudunda gerçekleşen hormonal olaylardan bazı- Hipofiz hormonları ve bu hormonların hedef organları ile ları şunlardır; ilgili yapılan aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğru de- ğildir? I. ADH hormonu miktarının artırılarak vücuttan su atıl- masının engellenmesi, Hormon Hedef organ II. Aldosteron hormonu miktarının azaltılarak vücuttan A) ADH Böbrek tübülleri sıvı kaybının sağlanması, B) ACTH Böbrek üstü bezinin korteksi III. Glukagon hormonu miktarının artırılarak kanda glikoz miktarının artırılması C) LH Safra kesesi Bu olaylardan hangilerinin gerçekleşmesi, düşük kan ba- D) FSH Ovaryumlar sıncının normal düzeye yükselmesini sağlar? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) TSH Tiroit bezi D) I ve III E) I, II ve III LH dişilerde yumurtalığa, erkeklerde testislere etki eder. FSH testis ve ovaryuma, ACTH böbrek üstü bezinin kabuk kısmına, TSH ADH hormonu suyun kana geri emilimini sağlayarak kan basıncını tiroit bezine ve ADH böbrek kanallarına etki eder. artırır. Glukagon hormonu arttıkça kanda glikoz artar bu da kan basıncını artırır. Aldosteron hormonu miktarı azaltılırsa vücuttan Cevap: C sıvı kaybı yaşanır. Cevap: D 24690

ÖSYM TARZI SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 7 5 2020 - AYT Aşağıdaki şekillerde tek bir hormonun aynı canlıya ait farklı dokulardaki hücrelerde farklı etkiler oluşturması gösterilmiştir. Bir biyoloji öğretmeni dersinde konuyu anlatırken “Bu olay tele- vizyonda şifreli bir yayını izlemeye benzer yani merkezden ya- Endokrin Bez pılan yayın her televizyona ulaşır ancak şifre çözücüsüne sahip televizyonlarda bu yayın izlenebilir.” demiştir. Hormon Öğretmenin yapmış olduğu bu benzetme aşağıdaki biyolo- Reseptör Reseptör Reseptör jik olaylardan hangisiyle ilişkilendirilebilir? Reseptör A) İskelet kası hücrelerinin motor nöronlar sayesinde uyarılma- sıyla X etkisi Y etkisi Z etkisi T etkisi B) Endokrin bezlerden kana salgılanan hormonların sadece K L M N bazı vücut hücrelerinde etki göstermesiyle dokusu dokusu dokusu dokusu C) Gözün retinasında sarı beneğe düşen görüntünün sarı Bu durumun oluşmasına; benek dışına düşen görüntüden çok daha net algılanmasıyla I. hedef hücredeki reseptör proteinlerin, içerdeki farklı enzim sistemlerini çalıştırması, D) Kalp kasının kendiliğinden ritmik uyartılar oluşturarak kasılıp gevşemesiyle II. hedef hücrelerin farklı organlarda bulunması, E) İnsan sindirim kanalından emilen glikozun vücut hücreleri ta- III. hedef hücre reseptörlerine bağlanan hormon miktarı- rafından kullanılmasıyla nın farklı olması Endokrin bezler hormon üretir ve sadece ilgili hücrelere etki göste- etkenlerinden hangileri neden olur? rebilir. Tüm vücudu kan yolu ile dolaşmasına ve her hücreye ula- şabilme imkanına sahipken, sadece uygun reseptöre sahip hücre- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II leri uyarırlar. D) I ve III E) I, II ve III Cevap: B Şekilde farklı etki oluşmasında en önemli etkenin reseptör farklılığı ve buna bağlı farklı enzim sistemini harekete geçirmesi olduğu görülmektedir. Şekilden hedef hücrenin farklı organda bulunduğu çıkarılamaz. Farklı organlarda bulunsalar bile aynı etkiyi gösterebi- lirler. Tüm reseptörlere aynı sayıda hormon bağlanmıştır. Cevap: A 6 8 Aşağıdakilerden hangisi insanlarda, paratiroit bezi tarafın- Aşağıdaki yapılardan hangisi kana hormon salgılamaz? dan salgılanan parathormonun işlevlerinden biridir? A) Kemik dokudan kana kalsiyum geçişini uyarma A) Tiroid bezi B) Ter bezi C) Plasenta B) Boşaltım sistemi yoluyla kalsiyum atılmasını uyarma C) Sodyum potasyum metabolizmasını düzenleme D) Hipofiz bezi E) Epifiz bezi D) Kanın ozmotik basıncını azaltma E) Böbreklerden sodyum emilimini uyarma Ter bezleri ekzokrin bez özelliği göstererek salgılarını kanala verir- ken diğerleri endokrin özellik gösterir ve salgılarını kana verirler. Parathormon, kanda kalsiyum miktarını artırabilmek için kemikten kana kalsiyum geçişini sağlar. Cevap: B Cevap: A 25600 1-D 2-D 3-C 4-C 5-B 6-A 7-A 8-B

4 PEKİŞTİRME TESTİ 1 3 2021 - AYT Aşağıdaki şekilde hipofiz bezinden salgılanan bazı hormonla- İnsanda denetleyici ve düzenleyici sistemin bir parçasını rın geri bildirim mekanizmasıyla denetlenmesi gösterilmiştir. oluşturan hormonal sistem ile ilgili, Hipofiz (–) I. Bir hormonun etki gösterebilmesi için tüm vücut hüc- (–) (–) relerinde bağlanabileceği reseptörlerin bulunması ge- rekir. Kortizol Östrojen Testosteron II. Hormonlar salgılandıkları endokrin bezlerden vücut ACTH FSH FSH hücrelerine kan yoluyla taşınır. Böbrek üstü Yumurtalık Testis III. Vücudun hormonal sistem aracılığıyla uyarılara kar- bezi şı tepki verme hızı, sinir sistemi aracılığıyla verilene göre daha yavaştır. genellemelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Bu şekil ile ilgili, D) II ve III E) I, II ve III I. Testisten salgılanan testosteron miktarının artması, hipofiz bezinde üretilen FSH miktarını azaltır. Bir hormonun etki gösterebilmesi için uygun reseptörü taşıyan hedef hücreler olması gerekir. Hormonlar salgılandıkları endokrin II. Böbrek üstü bezinde üretilen kortizol, hipofiz bezinin bezlerden vücut hücrelerine kan yolu ile taşınır. Sinirsel iletime çalışmasını yavaşlattığı için FSH miktarı azalır. göre tepki verme daha yavaştır çünkü kanda belirli bir seviyeye gelmeden etkilerini gösteremezler. III. Hipofiz bezinden salgılanan FSH miktarının artması, yumurtalıklarda üretilen östrojen miktarını azaltır. Cevap: D yorumlarından hangileri yapılabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Testesteron artışına bağlı olarak dengeye gelmesi için FSH azaltı- 4 lır. Kortizol hormonunun FSH miktarı değişimi ile bağlantısı bulun- maz. FSH artışı ile üretilen östrojen miktarı artırılırken, artan östro- Adrenalin jen FSH miktarının azalmasına neden olabilir. Cevap: A Nöradrenalin 2 Hormonların bazıları genel etkiye sahiptir ve vücudun çoğu NN hücresi hedeftir. Bazı hormonlar ise lokal (bölgesel) etkiye sa- hiptir ve hedeflerinde özel dokular bulunur. t Zaman t Zaman Buna göre hormonların etki mekanizması düşünüldüğün- N: Normal değer de aşağıda verilen hormon çiftlerinden hangileri doğru lis- telenmiştir? Sağlıklı bir insanda aşağıda verilen olaylardan hangisinin gerçekleşmesinde t anından sonra artış gösteren bu iki Genel Etki Lokal Etki hormon ortak olarak etki eder? A) Oksitosin - ADH FSH - LH A) Kanın pıhtılaşma hızını azaltmak B) Tiroksin - FSH LH - LTH B) Sindirim hızını artırmak C) Aldosteron - Kortizol STH - Sekterin C) Kan basıncını artırmak D) Tiroksin - STH FSH - ACTH D) Kalp çalışma hızını azaltmak E) MSH - STH ADH - Tiroksin E) Damarların daralması ya da genişlemesini engellemek Tiroksin, STH genel etki gösterirken, ADH, ACTH, FSH, MSH, Adrenalin ve nöradrenalin kan basıncının artışına neden olur. aldosteron ve kortizol lokal etki gösterir. Cevap: C Cevap: D 25610

PEKİŞTİRME TESTİ 6 2014 - LYS 5 Aşağıdaki şekilde, ACTH’nin (Adrenokortikotropik hormon) salgılanmasına bağlı olarak sentezlenen X hormonunun işlevi Aşağıdaki şemada kandaki glikoz düzeyinin pankreastan sal- gösterilmiştir. gılanan insülin ve glukagon hormonları tarafından ayarlanması gösterilmiştir. Hipotalamus İnsülin Ön hipofiz Pankreas Karaciğer Glikojen Hücreler Normal kan glikozu Böbrek ACTH üstü X Hormonu bezi Sodyum iyonlarının ve Glikoz Kan damarı suyun geri emiliminde artış Karaciğer Kan glikoz Buna göre, X ile gösterilen hormon aşağıdakilerden han- düzeyinin düşmesi gisidir? Glikojen Pankreas A) Aldosteron B) Adrenalin Glukagon C) Antidiüretik hormon (ADH) D) Tiroksin E) Büyüme hormonu (STH) Buna göre, Soruda verilen şekildeki X hormonunun sodyum iyonlarının ve I. Kandaki glikoz miktarı normal değerinin üzerine çıktı- suyun geri emiliminde etkisi olduğu ve bu hormonun böbrek üstü ğında pankreastan kana insülin hormonu salgılanır. bezinden salgılandığı anlaşılır. Bu nedenle X hormonu, aldoste- rondur. II. İnsülin hormonu, glikozun vücut hücrelerine geçişini sağlayarak kan şekerini düşürür. Cevap: A III. Kandaki glikoz miktarı normal değerinin altına düştü- 7 2019 - AYT ğünde karaciğerden glukagon hormonu salgılanır. Bir tiroit bezi rahatsızlığı olan Hashimoto hastalığına sahip insan- IV. Glukagon hormonu, karaciğer hücrelerinde depola- larda savunma sistemi, tiroit bezi hücrelerine karşı antikor üretir. nan glikojenin glikoza parçalanmasını sağlar. Kara- Bu antikorlar zamanla tiroit bezi hücrelerini yıkmaya başlar. ciğerde oluşturulan glikoz kana verilir, kanda glikoz seviyesi yükselmiş olur. Bu hastalığa sahip bir bireyde hastalığın ilerlediği dönem- le ilgili, ifadelerinden hangileri doğrudur? I. Kanındaki tiroit uyarıcı hormon (TSH) seviyesi artma- A) I ve III B) I, II ve III C) I, II ve IV ya başlar. D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV II. Kanındaki tiroksin hormonu seviyesi aşırı artış gösterir. III. Bireyin bazal metabolik hızında artış olması beklenir. Kanda glikoz arttığında pankreastan kana insülin, glikoz miktarı azaldığında glukagon salgılanır. Karaciğerden bu hormonlar salgı- ifadelerinden hangileri doğrudur? lanmaz. Cevap: C A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Hipofizden salgılanan TSH (Tiroit uyarıcı hormon) tiroid bezini uyararak tiroksin salgısını arttırır. Soruda verilen hastalığa sahip bireyde tiroid bezi hücreleri yıkıldığı için TSH salgısı artarken, tiroksin salgısı azalır. Tiroksin hormonu metabolizma hızını artıran hormon olduğu için bu bireyde metabolizma yavaşlar. Cevap: A 25620 1-A 2-D 3-D 4-C 5-C 6-A 7-A

3. DUYU ORGANLARI KONU � Canlının iç ve dış ortamından gelen uyarıları alan ve can- Fotoreseptörler: Gözde bulunur, ışığa karşı duyarlıdır. lının çevresindeki değişikliklere gerekli uyumun veya tepki- Mekanoreseptörler: Deride ve iç kulakta bulunur. Basınç, do- nin verilmesini sağlayan organlardır. kunma, gerilme, hareket ve ses dalgalarına duyarlıdır. Kemoreseptörler: Dil ve burunda bulunur. Kimyasal madde- � İç ve dış ortamımızda oluşan değişiklikler duyu reseptörleri lere duyarlıdır. olarak adlandırılan özelleşmiş hücrelerce algılanır. Termoreseptörler: Deride ve hipotalamusta bulunur. Sıcağa ve soğuğa duyarlıdır. � Vücutta, kan basıncı ve vücut pozisyonu gibi içsel uyarılara duyarlı iç reseptörler ve vücut dışındaki uyarılara duyar- GÖZ lı olan dış reseptörler vardır. Örneğin kandaki glikoz, CO2 miktarı ve kan ozmotik basıcını algılayan iç reseptörlerdir. � Göz, ışığı algılayan ve bunu impulslara dönüştüren duyu organımızdır. � Dış reseptörler duyu organlarında bulunur. Duyu resep- törleri duyu nöronlarında impuls oluşturur ve bu impulslar � İnsan gözü yaklaşık 400-700 nanometre (nm) dalga boyun- duyu nöronlarıyla beynin ilgili merkezlerine iletilerek değer- daki ışık aralığını algılayabilir. Bu dalga boylarından daha lendirilir. kısa olan ultraviyole ışınları ve daha uzun olan kızıl ötesi ışınları göremez. UYARI Göz iki kısımda incelenir; Burundaki kemoreseptörler özelleşmiş sinir hücreleridir. 1. Göz yuvarlağı � Dışarıdan aldığımız ısı, ışık, koku, tat, ses gibi farklı uyarı- lar merkezi sinir sistemine iletilirken impulsa dönüştürülerek 2. Yardımcı yapılar aynı şekilde iletilir. 1. GÖZ YUVARLAĞI (GÖZ KÜRESİ) AKLINDA OLSUN � Dıştan içe doğru sert tabaka, damar tabaka ve ağ tabaka Uyarıların aynı şekilde iletilmesine rağmen farklı şe- (retina) olmak üzere üç tabakadan oluşur. kilde algılanmasının nedeni; iletildiği ve değerlendi- rildiği merkezi sinir sistemi bölümünün farklı olmasıdır. Çizgili kas Dolayısıyla, duyu organımızla değil, beynimizle görür, işitir veya dokunduklarımızı algılarız. Göz kapağı Sert tabaka Kirpiksi kas Damar tabaka koku Ağ tabaka alma Kornea Camsı sıvı dokunma Göz bebeği Retina İris Sarı benek Optik sinir tat alma görme Mercek işitme Mercek bağları Kör nokta Duyu reseptörleri farklı uyarıları alacak biçimde özelleşmiş ya- a. Sert tabaka (sklera): pılara sahiptir. � Gözün en dış tabakasıdır. Gözü sarar ve korur. Reseptörler � Göz akı da denilen bu tabaka, bağ doku yapısındadır. � Sert tabakanın gözün ön kısmında saydamlaşıp kubbeleşe- rek oluşturduğu yapıya kornea (saydam tabaka) denir. � Kornea, göze gelen ışınların ilk olarak kırıldığı yerdir. � Kornea göze gelen ışığı kırar ve ışığın göz merceğine ulaş- masını sağlar. Foto Mekano Kemo Termo 53

AKLINDA OLSUN Uzaktaki bir cisme Yakındaki bir cisme bakarken bakarken (göz uyumu) Korneada sinirler bulunurken, kan ve lenf damarları bu- lunmaz. Bu nedenle kornea nakillerinde doku uyuşmaz- Gözbebeği Gözbebeği lığı ihtimali düşüktür. genişler daralır b. Damar tabaka (koroid): Kirpiksi kaslar Mercek Mercek Kirpiksi kaslar gevşer incelir kalınlaşır kasılır � Sert tabakanın altında yer alır, koyu kahverengi görünür. � Gözü besleyen kan damarları bakımından zengindir. Mercek bağları Mercek bağları � İçerdiği pigmentlerden (melanin pigmenti) dolayı koyu renk- gerilir gevşer te görünür. Pigmentler göze gelen ışığın çoğunu emer. Bu Uzaktaki bir cisme bakıldığında nedenle gözün içi karanlık bir oda görünümündedir. � Damar tabakadaki silli (kirpiksi) kaslar gevşer. � Göz merceğini tutan mercek bağları gerilir. � Işığın bu tabakada emilmesi ile göz içinde ışık yansıması � Mercek incelerek yassılaşır ve merceğin kırıcılığı azalır. olmaz. Böylece görüntünün net olması sağlanır. � Göz bebeği ise büyür. Yakındaki bir cisme bakıldığında (göz uyumu) � Damar tabaka gözün ön kısmında farklılaşarak irisi oluştu- � Damar tabakadaki silli (kirpiksi) kaslar kasılır. rur. İris, gözün renkli kısmıdır ve düz kaslardan oluşur. � Göz merceğini tutan mercek bağları gevşer. � Göz merceği kalınlaşarak küresel bir şekil alır ve kırıcılığı � İrisin tam ortasında bir delik bulunur. Bu deliğe göz bebeği adı verilir. artar. � Göz bebeği ise küçülür. � İristeki düz kaslar otonom sinirlerce kontrol edilir. İristeki Gözün içinde üç farklı boşluk bulunur: düz kasların kasılıp gevşemesi sonucu göz bebeğinin bü- yüklüğü değişir. Böylece göze giren ışık miktarı ayarlanır. Ön oda UYARI Camsı oda İrisin çalışması kameranın diyaframına benzer. Fazla ışıkta daralır, az ışıkta genişler, böylece göze giren ışık miktarını ayarlar. İris Göz bebeği İris Göz bebeği Arka oda Parlak ışıklı ortam Karanlık ortam � Ön oda: Kornea ile göz merceği arasında kalan boşluğa Göz bebeği daralır Göz bebeği genişler denir. � İrisin arkasında göz merceği yer alır. � Arka oda: Mercekle iris arasında kalan boşluğa denir. � Göz merceği, göze gelen ışınları kırarak ağ tabaka üzerin- � Camsı oda: Mercek ile retina arasında kalan boşluk olup, de bir noktada toplayan saydam bir yapıdır. camsı sıvı ile doludur. Camsı sıvı, göz küresinde iç basınç meydana getirerek gözün şeklinin sabit kalmasını sağlar. � Göz merceği asıcı liflerle (mercek bağları) kirpiksi cisme bağlanır. c. Ağ tabaka (Retina): � Gözün en iç kısmında bulunan tabakadır. � Kirpiksi cisim, damar tabaka ve düz kaslardan oluşur. � Mercekten kırılan ışınlar retina üzerine düşer. � Göz merceğinin kalınlığı, kirpiksi kaslarının kasılıp gevşe- � Retinada ışığı algılayan fotoreseptörler ve ağ şeklinde da- mesine bağlı olarak asıcı liflere uyguladığı gerginlik duru- ğılmış sinir hücreleri bulunur. muna göre ayarlanır. � Retinadaki fotoreseptörler, çubuk ve koni olmak üzere iki � Cismin uzaklığına bağlı olarak göz merceğinin incelip ya çeşittir. da kalınlaşarak görüntüyü sarı benek üzerine düşürmesine � İnsan retinasında 125 milyon çubuk hücre, 6.5 milyon kadar göz uyumu denir. koni hücre bulunur. Bunlar vücuttaki tüm duyu reseptörleri- nin %70’ini oluşturur. Bu durum, insanın çevresini algılama- sında görme duyusunun ne kadar önemli olduğunu kanıtlar. 25640

Çubuk hücresi Koni hücreleri � Kornea ve mercekten geçen ışığın retina üzerinde düştüğü Kırmızı Yeşil Mavi bölgeye sarı benek (fovea) denir. Mitokondri � Görme alanının merkezi olan sarı benekte retina daha in- cedir. Bu bölgede bol miktarda koni hücresi bulunurken, çu- Çekirdek buk hücreleri bulunmaz. Akson � Çubuk hücreleri, sarı beneğin daha çok dışında yer alır. Bu nedenle, loş ışıkta bir cismi daha iyi görebilmek için cismin a. Çubuk hücreleri: üzerine değil yan tarafındaki bir noktaya bakmak gerekir. � Renklere duyarlı değildir. Az ışıkta (gece) cismin şeklinin AKLINDA OLSUN siyah-beyaz olarak algılanmasını sağlar. � Yapılarındaki rodopsin adlı pigment düşük yoğunluktaki ışı- Yan taraftan gözün önüne doğru getirilen cismin önce şekli sonra rengi algılanır. ğı iyi soğurur. Bu durum da karanlıkta iyi görmeyi sağlar. � Görme sinirlerinin retinadan çıktığı nokta ise kör nokta ola- � Rodopsin pigmentinin ön maddesi A vitaminidir. A vitamini rak adlandırılır. Kör noktada çubuk ve koni hücresi bulun- madığından görüntü oluşmaz ve ışık algılanmaz. eksikliğinde gece körlüğü görülür. Görme Olayı � Fazla ışıkta rodopsin özelliğini kaybeder karanlıkta tekrar � Göze gelen ışınlar korneada kırıldıktan sonra göz bebeği aracılığı ile göz merceğine ulaşır. oluşur. � Mercekte ikinci kez kırılan ışınlar camsı cismi geçerek reti- na üzerinde ters ve küçük bir görüntü oluşur. AKLINDA OLSUN � Retinadaki fotoreseptörler ışınlar ile uyarılır. Bu hücreler görme sinirlerinde impuls oluşturur. Karanlık bir odaya girdiğimizde önce hiçbir şey göreme- � Oluşan impulslar görme sinirlerinin çapraz yaptığı optik ki- yiz. Fakat yavaş yavaş şekli belirginleşir. Bunun sebebi yazmadan geçer. rodopsin sentezinin zaman almasıdır. � Daha sonra talamus aracılığı ile beyin kabuğundaki görme merkezine iletilerek değerlendirilir. b. Koni hücreleri: � Beynin görme merkezinde düz, net ve renkli görüntü oluşur. � Yeterli ışık şiddetinde renkli görmeyi sağlar. � Renkli ve parlak ışığı soğuran fotopsin pigmenti içerir. Düz � Retinada üç tip koni hücresi vardır. Bunlar kırmızı, yeşil ve net renkli mavi ışığı algılama özelliğine sahip pigmentleri taşıyan koni hücrelerdir. Düz Ters � Bunların dışındaki renkler bu üç çeşit koni hücresinin çeşit ve sayı olarak birlikte görev yapması ile algılanır. Örneğin maviyi ve kırmızıyı soğuran koniler eşit oranda uyarılırsa mor görürüz. � Genlerde meydana gelen kalıtsal bozukluklar nedeniyle koni hücrelerinde bir grubun olmaması renk körlüğüne ne- den olur. � Renk körlüğü renklerin algılanamaması durumudur. � Renk körlüğünün yaygın olan çeşidinde kişiler kırmızı ve yeşil renkleri birbirinden ayıramaz. Buna kırmızı-yeşil renk körlüğü (daltonizm) denir. � Retinada koni hücrelerinin hiç bulunmadığı durumda ise kişi her şeyi siyah beyaz görür buna da total renk körlüğü denir. Retina Sarı benek Kör nokta Retina (ağ tabaka) 25650

Işık Göz � Gözyaşı gözü nemli ve temiz tutar, kurumaktan korur. Kornea � Gözyaşında bulunan lizozim enzimi göze ulaşan mikropları Göz bebeği Göz merceği yok eder. Gözyaşı, kornea ve göz merceğine besin ve su Camsı cisim Retinadaki fotoreseptörler sağlar. Optik sinirler Optik kiyazma � Ağlama durumunda gözyaşının fazlası gözyaşı kanalların- Talamus dan burun boşluğuna akar, bir kısmı da gözden dışarı taşar. Beyin kabuğu görme merkezi � Her iki gözden çıkan optik sinirler beyin kabuğuna yakın � Göz kasları göz küresinin hareketini sağlar, cismin bulun- olan optik kiyazma olarak adlandırılan bir bölgede birleşir. ma yönüne doğru gözü hareket ettirir. Sol görme Sağ görme � Göz kasları gözleri aynı yönde hareket ettiremezse çift gör- alanı alanı me ya da şaşılık dediğimiz sorun ortaya çıkar. Sol göz Sağ göz Optik kiazma Talamus Sol Sağ yarı küre yarı küre Görme GÖZ KUSURLARI korteksleri Göz Kusurları � Optik kiyazmada görme sinirlerinin çaprazlanması sayesin- de beyinde düz görüntü oluşur. Miyop Hipermetrop � Optik kiyazmadaki sinirler her iki gözün sol tarafla ilgili gö- rüntüsü beynin sağ tarafına, sağ tarafla ilgili görüntüsü ise Presbitlik beynin sol tarafına iletilir. Astigmat Katarakt 2. GÖZE YARDIMCI YAPILAR Glokom Şaşılık Kaşlar, göz kapakları, kirpikler, gözyaşı bezleri ve göz kasları göze yardımcı yapılardır. Göze Yardımcı Yapılar Kaşlar Göz Gözyaşı Göz Miyop: kapakları bezleri kasları � Uzağı net görememedir. � Görüntü (odak noktası) retinanın önüne düşer. � Kaşlar ve kirpikler gözü yoğun güneş ışınlarından korur. 1. Neden: Göz küresinin, normalden daha uzun olmasıdır Yabancı maddelerin ve alından gelebilecek terin göze kaç- masını engeller. (göz küresi optik eksene paralel uzamıştır). 2. Neden: Göz merceğinin normalden daha küresel (şişkin) � Göz kapakları, gözü toz ve dışarıdan gelen diğer zararlı maddelere karşı korur; gözyaşının kurumasını engeller, gö- olup kırıcılığının fazla olmasıdır. zün nemli kalmasını sağlar. Tedavi: Kalın kenarlı mercek kullanımıdır. 25660

Hipermetrop: Astigmat: • Yakını net görememedir. • Hem uzağı hem de yakını bulanık görürler. • Görüntü retinanın arkasına düşer. • Görüntü retina üzerine dağınık düşer. 1. Neden: Göz küresinin normalden daha kısa olmasıdır (göz Neden: Göz merceği ya da korneadaki düzensiz kıvrımlar küresi optik eksene dik uzamıştır). sonucunda göze giren ışınlar farklı açılarda kırıldığından 2. Neden: Göz merceğinin normalden ince olup kırıcılığının retinanın üzerine aynı şekilde düşmez. • Göz içerisinde çok sayıda odak oluşabilir. az olmasıdır. Tedavi: Silindirik mercek kullanımıdır. Tedavi: İnce kenarlı mercek kullanımıdır. Presbitlik • Yakını net görememedir. Şaşılık: • Görüntü retinanın arkasına düşer. � Göz küresini hareket ettiren göz kaslarının uyumlu kasılma- masından dolayı gözler arasındaki paralelliğin bozulması Nedeni: Yaşlanmaya bağlı olarak göz merceğinin esnekli- ve gözlerin farklı yönlere bakması durumudur. ğini kaybetmesidir. Tedavi: Basit tipleri göz kapama tekniği ile tedavi edilirken, • 40’lı yaşlardan itibaren gözün uyum yeteneği azalır ve yakı- ileri seviye olanlar ameliyatla tedavi edilir. na bakıldığında net görememe başlar. Tedavi: Hipermetropta olduğu gibi ince kenarlı mercek kul- lanımıdır. 25670

Yarım daire Kesecik ve kanalları kanalları Çekiç Üzengi Örs Sinirler Kulak Kulak Yuvarlak Salyangoz kepçesi zarı pencere Östaki Kulak Oval borusu yolu pencere Katarakt: � Göz merceğinin saydamlığını kaybederek matlaşmasıdır. � Genellikle orta yaş üstü kişilerde görülen katarak hastalı- a. Dış Kulak ğında kişi buğulu bir camdan bakıyor gibi görür. � Dış kulakta kulak kepçesi ve kulak yolu bulunur. Tedavi: Opaklaşmış göz merceğinin ameliyatla değiştiril- � Kulak kepçesi çevreden gelen ses dalgalarını toplar. mesi veya lazer ile saydamlaştırılması. � Kulak kepçesi sadece karada yaşayan memelilerde bulu- Glokom (Göz tansiyonu): nur. � Göz içindeki fazla sıvının atılmasını sağlayan kanallar tı- � Kulak yolu ise kulak kepçesinin topladığı ses dalgalarını ku- kanırsa gözün iç basıncı artar, görme sinirleri zarar görür, lak zarına iletir. retina yırtılması ve kalıcı görme kaybı oluşabilir. � Kulak yolunda kulak kiri salgılayan bezler bulunur. Kulak kiri kulağa giren maddeleri tutar. Tedavi: Göz damlası ilaçları ile göz tansiyonunun düşürül- mesi veya ameliyat. � Kulak yolunun sonunda orta kulak ile dış kulağı birbirinden ayıran kulak zarı yer alır. göz içindeki optik sinire b. Orta Kulak anormal basınç zarar verir � Orta kulak, kulak zarı ile başlayan ve içi hava ile dolu olan KULAK odacıktır. � Kulak, işitme ve denge organıdır. � Burada birbiriyle eklem yapmış çekiç, örs ve üzengi kemik- leri yer alır. (Bunlar insan vücudundaki en küçük kemikler- dir.) � Kulak zarının ses dalgaları ile titreşmesi sonucunda ses orta kulağa iletilmiş olur. � Orta kulak kemikleri kulak zarından aldıkları titreşimleri artı- rarak iç kulağa açılan oval pencereye iletir. � Orta kulakta yutağa açılan östaki borusu adı verilen bir ka- nal bulunur. AKLINDA OLSUN Dış Orta İç Östaki borusu, kulak zarının iki tarafındaki basıncın dengede tutulmasını sağlayarak yüksek ses veya ani � Kulağın yapısı dış kulak, orta kulak ve iç kulak olmak üzere basınç değişikliklerinde kulak zarının patlamasını önler. üç kısımdan oluşur. c. İç Kulak � İç kulakta hem işitme ile hem de denge ile ilgili merkezler bulunur. � İç kulakta; dalız, yarım daire kanalları, tulumcuk, kesecik ve salyangoz bulunur. � Dalız ve salyangoz (kohlea) işitmeden; yarım daire kanalla- rı, kesecik ve tulumcuk ise dengeden sorumludur. � Dalız, iç kulağın oval pencereye bakan kısmındaki boşluk- tur ve oval pencereden gelen ses dalgalarını salyangoza iletilir. 25680

Kohlear Vestibular 6. Tüylü duyu hücrelerinin tektoral zara değip uzaklaşması, bu- kanal kanal radan nörotransmitter madde salgılanmasını ve sinaps yap- tıkları duyu nöronlarına uyarı iletilmesini sağlar. 7. Duyu nöronlarına iletilen impulslar beyin kabuğundaki işitme Tektoral zar merkezlerine taşınır ve burada ses olarak algılanır. Tüylü duyu Oval Vestibüler hücreleri kanal Örs pencere Kohlear Temel zar Endolenf Sinirler Çekiç Üzengi kanal Korti organı Perilenf Salyangoz yapısı Timpanik Kulak kanal zarı � Salyangoz, üstte vestibular kanal, altta timpanik kanal ve bu kanalların ortalarında yer alan kohlear kanaldan oluşur. Timpanik kanal Bazal � Vestibular ve timpanik kanalların içi perilenf sıvısı ile doluy- Orta Silli duyu ken kohlear kanal, endolenf sıvısı ile doludur. kulak hücreleri zar � Kohlear kanalının tabanında temel zar (bazal zar) bulunur. UYARI � Temel zarın üzerinde ise işitme ile ilgili korti organı bulunur. � Korti organı ses titreşimlerine duyarlı tüylü (silli) duyu hüc- • İşitme sırasında ses dalgaları dış kulakta gaz or- tamdan, orta kulakta katı ortamdan, iç kulakta ise relerini (mekanoreseptör) içerir. sıvı ortamdan geçer. � Silli reseptör hücrelerinin uçları, korti organının üzerindeki • Ses iletim hızı: Orta kulak > İç kulak > Dış kulak çatı zarına (tektoral zar) tutunmuştur. şeklindedir. � Bazal membran oval pencere yakınında dar ve sert iken uçta daha geniş ve esnektir. Zardaki bu değişkenlik ile ge- len sesin frekansına göre titreşim sağlanır. � Yüksek frekanslı bir ses dalgası, zarın ilk kısımlarında rezo- AKLINDA OLSUN nans oluşturup en yüksek düzeyde titreşime neden olurken, Korti organında titreşen hücre sayısı, oluşan impulsların düşük frekanslı sesler de zarın son kısmında en fazla titre- sayısını belirler. Böylece sesin şiddeti algılanır. Ne kadar çok hücre titreşirse o kadar şiddetli ses var şimi oluştururlar. demektir. Salyangozu uzatıp öyle inceliyoruz DENGE OLAYI İç kulakta bulunan dengenin sağlanmasında görevli yapılar tu- Vestibular lumcuk, kesecik ve yarım daire kanallarıdır. kanal Yarım daire Oval pencere Timpanik Bazal kanalları Üzengi kanal kanal Yuvarlak 500 Hz pencere 1 kHz Bazal kanal 2 kHz 4 kHz 8 kHz Sinirler 16 kHz İŞİTME OLAYI Tulumcuk Kesecik Salyangoz 1. Ses dalgaları kaynaktan çıktıktan sonra kulak kepçesi tara- (utrikulus) (sakkulus) (kohlea) fından toplanır ve kulak yolu boyunca taşınarak kulak zarı- Denge nın titreşmesi sağlanır. 2. Kulak zarının titreşimleri orta kulak kemiklerine iletilir. Orta Tulumcuk ve kesesi Yarım daire kanalları kulak kemikleri ses titreşimlerinin gücünü artırarak iç kula- ğa, oval pencereye verir. – Statik denge merkezi – Dinamik denge merkezi 3. Oval pencereden içeri giren ses titreşimleri, öncelikle iç kula- – Yerçekimine karşı yapılan – Dönme hareketi ile ilgili ğın başlangıç kısmı olan dalızdan geçer ve daha sonra vesti- bular kanal içindeki sıvıda basınç dalgası yaratır. veya doğrusal harekete olan konum değişikliğini 4. Sıvıda oluşan bu dalga, timpanik kanala geçer ve yuvarlak göre oluşan konum algılar. pencereye çarparak yok olur. değişikliklerini algılar. 5. Vestibular kanaldaki basınç dalgaları, kohlear kanaldaki temel (bazal) zarı titreştirir. Bu titreşimler, tüylü duyu hücrelerinin tek- toral zara değip uzaklaşmasına neden olur. 25690

Vücutta iki çeşit denge olayı vardır; a. Statik denge: Vücut pozisyonunun yer çekimine göre AKLINDA OLSUN dikey düzlemde ayarlanmasıdır. � Kesecik ve tulumcuk tarafından sağlanır. Eğer etrafınızda bir süre dönerseniz yarım daire kanal- ları içindeki sıvı da hareket eder. Aniden durduğunuz- � Tulumcuk ve keseciğin tabanında silli reseptör hücreleri da ise hâlâ kendinizi dönüyormuş gibi hissedersiniz. Çünkü siz durduğunuz hâlde, kanallar içindeki sıvı hâlâ bulunur. Bu hücrelerin uzandığı jelatinimsi madde üzerinde hareket hâlindedir ve denge sinirlerinde impuls oluştu- rulmaktadır. Bazı insanlarda gemi, uçak ya da otomobil CaCO3 (kalsiyum karbonat) yapılı otolit taşları bulunur. gibi araçlarla seyahat etmekten dolayı mide bulantısı � Başımızı eğme şeklinde bir konum değişikliği sonucunda, olması bu sebeptendir. otolitler jelatinimsi sıvı içindeki silli reseptörlere baskı yapa- rak sillerin eğilmesini sağlar. Bu durum duyu nöronlarında impuls başlatır. � Oluşan impulslar denge sinirleriyle beyne ulaşır ve başımı- BURUN zın hangi açıda olduğuna ilişkin konum değişikliği algılanır. � Burun, nefes ve koku alma organı olarak iş görür. � Otolitler, aynı zamanda hızlanmayı algılama yeteneğimiz- � Solunan havayı ısıtma, temizleme ve nemlendirme gibi gö- revleri vardır. den de sorumludur. (İçerisinde oturduğumuz duran bir ara- banın harekete geçtiğini algılamamız gibi) Koku Koku siniri soğancığı Sinüs Jelatinimsi madde Saç hücrelerinin Mukus bükülmesi Otolit taşları Koku Saç Destek Yerçekimi hücresi Duyu hücreler kuvveti sinirleri Burun Burun kanalları deliği b. Dinamik denge: Dönme ve takla atma gibi hareketlerde � İnsanların koku duyusu, mukusta çözünebilen kimyasalları algılar. vücut pozisyonunun üç boyutlu düzlemde ayarlanmasıdır. � Koku reseptörleri burnun üst kısmında sarı bölge adı veri- � Yarım daire kanalları ile sağlanır. len koku alanında bulunur. � İç kulakta bulunan üç adet yarım daire kanalı üç farklı düz- � Reseptör hücrelerin algılayıcı uçlarında yer alan siller, ko- lemde uzanırlar. kuyu algılar ve uyarı, hücrelerin kendi aksonları aracılığı ile � Her bir yarım daire kanalının tabanında ampulla adı verilen beynin ilgili merkezine götürülür. şişkin bir bölge bulunur. Koku soğancığı � Ampullada bulunan tüylü reseptör hücreleri, kupula adı ve- rilen jelatinsi bir madde içinde uzanır. Kemik � Baş, hareket ettirildiğinde veya vücut kendi ekseninde dön- düğünde yarım daire kanalları da vücutla birlikte hareket eder; fakat endolenf sıvısı aynı hızla hareket etmez ve kupu- laya baskı yaparak silli hücrelerin eğilmesine neden olur. � Dönmenin hızıyla sil hücreleri, duyu hücrelerini uyarır ve bu uya- rı beyne ve beyinciğe iletilerek vücut dengesi sağlanmış olur. Jelatinimsi Kemoreseptörler madde Siller Endolenf Tüylü duyu akımı hücreleri Mukusta çözünmüş moleküller Vücudun hareket yönü 26600

� Koku reseptörleri özelleşmiş sinir hücreleridir. Tat alma olayı aşağıdaki gibi özetlenebilir: � Uzun süre aynı koku alınırsa koku reseptörleri yorulur ve Sıvı içinde çözünen maddeler tat reseptörlerinde impuls oluş- koku hissedilmez. Bu durum koku adaptasyonudur. turur. Bu impulslar tat alma sinirleri ile önce talamusa, daha sonra beyin kabuğundaki tat merkezine taşınır ve tat algılanır. � Kişinin kendi ten kokusunu veya üzerine sıktığı parfüm ko- kusunu bir süre sonra algılayamamasının sebebi budur. AKLINDA OLSUN UYARI Besinlerin görünüşü, kokusu ve sıcaklığı tat alma duyu- sunu etkiler. Koku duyusu reseptörlerinden gelen uyarılar talamusa uğramadan beyindeki koku merkezine ulaşır. DERİ � Dokunma organı olan deri yaklaşık 2 m2 alanı ile vücudun en DİL � İnsanda beslenme, konuşma ve tat almada görev alır. büyük ve yaklaşık 5 kg kütlesi ile vücudun en ağır organıdır. � Deri, üst deri (epidermis) ve alt deri (dermis) olmak üzere iki Papilla kısımda incelenir: Yutak Ter bezi gözeneği Papillalar Tat Korun tabakası Epidermis tomurcukları Dil Malpighi tabakası Kemoreseptörler Kıl folikülü Dermis Besinler Ter bezleri Tat Yağ dokusu tomurcuğu Kıl kökü Yağ dokusu Duyu sinirleri Yağ bezi Reseptörler � Dil üzerinde kabarcık veya çıkıntı şeklinde olan ve papilla a. Üst deri (epidermis): adı verilen tat alma cisimcikleri bulunur � Çok katlı örtü epitelinden oluşmuştur. � Papillalarda epitel içine gömülü tat tomurcukları bulunur. � Tat tomurcukları farklı kemoreseptör hücrelerden oluşur. Bu � Epidermiste kan damarları ve sinirler yoktur. � Üst derinin üst kısmı korun tabakası adını alır. reseptörler tatlı, ekşi, tuzlu, acı ve umami olmak üzere beş çeşit tadı algılayabilir ve duyu sinirleriyle bağlantılıdırlar. � Korun tabakası deriyi çarpma, vurma ve mikroorganizma- UYARI lara karşı korur. Korun tabakasının kalınlaşmasıyla oluşan Yalnızca sıvı (mukus) içinde çözünmüş maddeler tat keratinden saç, tırnak gibi yapılar gelişir. reseptörleri tarafından algılanır. � Üst derinin alt kısmında malpighi tabakası bulunur. � Tüm tat reseptörlerinin dilin her yerinde bulunmasına rağ- � Malpighi tabakası canlı hücrelerden oluşur. Bu tabakada men, farklı tatları algılayan tat tomurcukları dilin belirli böl- gelerinde özellikle yoğunlaşmışlardır. Dilin ön ucu tatlıyı, melanosit hücreler tarafından deriye rengini veren melanin ön-yan kısımları tuzluyu, arka-yan kısımları ekşiyi, arka ucu ise acıyı algılamaya karşı daha duyarlıdır. pigmenti sentezlenir. AKLINDA OLSUN Üst deride kan damarları ve sinirler bulunmaz. Tatlı Ekşi Tuzlu Acı b. Alt deri (dermis): � Üst derinin altındaki tabakadır. � Burada kan damarları, sinirler, duyu reseptörleri, kıl kökleri, elastik ve kollajen lifler, düz kaslar, ter ve yağ bezleri bulu- nur. Ter bezleri: Dudak hariç tüm vücut yüzeyinde bulunur. � Alt deride yer alan bu bezler yumak gibi kıvrılmıştır, göze- nekler ile deri yüzeyine açılır. 26610

� Ter bezleri salgıladığı ter ile vücut sıcaklığının düzenlenme- � Genellikle sinir ve kan damarı bulundurmaz. si ve boşaltıma yardımcı olur. � Bağ dokudan difüzyonla beslenir. � Epitel doku hücreleri; Yağ bezleri: Salgılarını kılları saran keseciklere vererek deri- Şekillerine göre; kübik, silindirik ve yassı nin yumuşak kalmasını sağlar. Görevlerine göre; örtü, salgı ve duyu epiteli olarak grup- Kıllar: Avuç içi, ayak tabanı, dudaklar hariç tüm vücutta bulu- nabilir. landırabilir. � Alt deride dokunma, basınç, sıcaklık ve ağrı gibi duyuları Örtü Epiteli: � Derinin dış yüzeyi ile iç organların (mide, ince bağırsak ve alan reseptörler bulunur. Derinin duyu organı olarak kabul edilmesi bu reseptörler nedeniyledir. Bu reseptörler bütün kan damarları gibi) iç yüzeyini örter. vücuda dağılmış hâldedir, ancak dağılımları homojen değil- � Örtü epiteli bağırsaklarda emilimi de gerçekleştirir. dir. Salgı Epiteli: Örneğin dokunma reseptörleri parmak uçlarında daha yo- � Salgı bezlerinde salgı üretir. ğun olarak bulunur. Böylece görmesek bile bir objenin bü- Örnek: yüklüğünü parmak uçlarımızla dokunarak belirleyebiliriz. - Tükürük, ter, gözyaşı gibi dış salgı bezleri - Tiroksin, insülin gibi hormonları üreten iç salgı bezleri UYARI Duyu Epiteli: � Duyu organlarının yapısındadır. Sinir hücresinin dendritleri ağrı reseptörü olarak epider- � Fiziksel ve kimyasal uyarıları alan özelleşmiş epitel hücre- miste bulunur fakat hücrenin tamamı yoktur. leridir. � Soğuğu algılayan reseptörler ise parmak uçlarında diğer Örnek: Dildeki reseptörler tada duyarlı epitel hücreleridir. vücut hücrelerine göre daha az bulunur. Bu nedenle par- mak uçlarımızla rahatça dokunabildiğimiz sıcaklıktaki su, Bağ Doku duş almak için soğuk gelebilir. � Doku ve organların arasını doldurur. � Doku ve organlara desteklik sağlar. Derinin görevleri � İçerdiği kan damarları ile organların beslenmesinde ve vü- 1. Koruma: Bakterilere, su kaybına, güneş ışınlarına, fiziksel cudun savunmasında görev alır. ve kimyasal etkilere karşı korur. � Hücre, hücreler arası madde ve liflerden oluşur. 2. Boşaltım: Terleme ile su, tuz ve bir miktar artık atılır. Bağ doku lifleri; 3. Solunuma yardımcıdır: Belirli oranda gaz alışverişi yapılır. Kollajen, elastik ve retiküler (ağsı) liflerdir. 4. Mekano ve termoreseptörler ile bazı duyuların alınması. Bağ doku hücreleri; 5. Isı düzenleme: Terleme ile su buharlaştıkça ısı kaybı ger- Fibroblast, makrofaj, mast hücreleri, plazma hücreleri ve me- lanositlerdir. çekleşir. Soğukta vücut yüzeyinde ısı azalınca kaybolan Fibroblastlar; bağ doku liflerini ve ara maddeyi sentezler. ısının yerine yenisi yenisini koymak için kıl kökü kasları Melanositler; melanin pigmenti ile dokuya renk verir. kasılır. Üşüdüğümüzde tüylerin dikleşmesinin sebebi bu- Makrofajlar; vücuda giren mikroorganizmaların fagositozla yok dur. edilmesinde görevlidir. 6. Sıcaklığa veya zararlı uyarılara cevap verir. Mast hücreleri; heparin ve histamin salgılar. Heparin kanın damar içinde pıhtılaşmasını önler. Histamin ise kılcal damar AKLINDA OLSUN geçirgenliğini arttırır. � Soğukta derideki kılcal damarlar daralır. (ısı kaybını AKLINDA OLSUN azaltma adaptasyonu) Vitiligo, deride pigment kaybından kaynaklanan, beyaz � Sıcak havalarda deri kılcalları genişler. (ısı kaybını alanların görüldüğü bir deri hastalığıdır. Vitiligoda vücut, artırma adaptasyonu) kendi melanositlerine karşı antikor üretir. Bu yüzden vi- tiligo otoimmün bir hastalıktır. Derinin Yapısı � Deride, epitel ve bağ doku olmak üzere iki çeşit doku bulu- nur. Epitel Doku � Vücudun iç ve dış yüzeyini örter. � Hücreleri arasında boşluk bulunmaz. 26620

PDF Çözümler STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1 4 Duyu organlarında bulunan reseptörler ile ilgili verilenler- Kulağa ait aşağıda verilen yapılardan hangisi, vücutta den- den hangisi yanlıştır? genin sağlanmasında görev yapmaz? A) Koku reseptörleri epitel hücrelerinden köken almazlar. A) Tulumcuk B) Reseptör sayısı en fazla olan organ gözdür. B) Otolit taşları C) Ağrı reseptörleri beyin dokusunda bulunmaz. C) Yuvarlak pencere D) Reseptörlerin uyarılma biçimleri farklılık gösterir. D) Yarım daire kanalları E) Aynı tip reseptörlerin eşik değerleri aynıdır. E) Kesecik Aynı tip reseptörlerin eşik değerleri birbirinden farklı olabilir. Bu Yuvarlak pencere işitmede etkili olan iç kulak kısmı iken, diğerleri durum kişinin toleransına göre değişir. dengenin sağlanmasında etkili olan yapılardır. Cevap: E Cevap: C 2 5 İnsan dilinde; Duyu organları asli görevlerinin yanı sıra farklı görevler de yap- I. Sıcaklık maktadırlar. II. Ağrı ve acı Aşağıdakilerden hangisinde duyu organı ve sahip olduğu III. Dokunma işlev eşleştirilmesi yanlış verilmiştir? IV. Tat A) Göz - Denge B) Kulak - Denge gibi duyulardan hangisini algılayabilen reseptörler bulun- C) Deri - Tat alma maktadır? D) Dil - Yutma E) Burun - Nefes alma A) I, III ve IV B) I, II ve IV C) II, III ve IV Göz ve kulak denge sağlanmasında beyinciğe yardımcı olur. Dil D) I, II, III ve IV E) II, III ve IV yutmada, burun ise solunumda yardımcı olabilir. Deride kemore- septör olmadığı için tat alma durumu gözlenmez. Dilde mekanoreseptör, termoreseptör ve kemoreseptör bulunmak- tadır. Bu yüzden verilen tüm duyular algılanabilir. Cevap: C Cevap: D 3 6 İnsanda üst deri (epidermis) içerisinde, İnsanda bulunan duyu organlarından hangisinde en fazla I. Ölü epitel hücreleri çeşitte reseptör bulunmaktadır? II. Keratin III. Sinir hücreleri A) Deri B) Göz C) Kulak IV. Kan damarları D) Dil V. Pigment hücreleri E) Burun yapılarından hangisi ya da hangileri bulunmaz? Deride mekanoreseptör çeşitleri, termoreseptör çeşitleri bol mik- tarda bulunmaktadır ve sıcak, soğuk, basınç, ağrı, dokunma gibi A) I ve III B) II ve IV C) III ve IV bir çok duyuyu algılar. Cevap: A D) I ve V E) IV ve V Kan damarları ve sinir hücreleri alt deride bulunurken diğerleri üst deride bulunabilir. Sinir hücresinin dendritleri ağrı reseptörü olarak epidermiste bulunur fakat hücreninin tamamı yoktur. Cevap: C 26630

STANDART SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 7 9 Gözün yapısında bulunan, Aşağıda insan gözüne ait farklı kısımlar numaralar ile belirtil- I. Gözü besleyen kan damarlarının bulunduğu tabaka- miştir. dır. II II. Lifli bağ doku yapısında olan, gözü saran ve iç taba- kaları koruyan tabakadır. IV III. Renk ve şekli algılayan fotoreseptörler içeren tabaka- I dır. V tabakalar ile ilgili aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğ- III rudur? Buna göre, numaralar ile belirtilen yapılar ve görme olayı Damar tabaka Ağ tabaka Sert tabaka ile ilgili verilenlerden hangisinin doğru olduğu söylenemez? III A) Göze gelen ışığın ilk ve tek kırıldığı yer I numaralı bölgedir. A) I II B) V numara ile gösterilen bölgede fotoreseptör bulunmamak- B) I III II tadır. C) IV numaralı bölge asıl görüntünün ters oluştuğu sarı benek- C) III II I tir. D) II I III D) Gözdeki mercek III numara ile gösterilmiştir. E) II numaralı bölümün kontrolü orta beyindedir. E) II III I Işık hem kornea (I) hem de mercekte (III) kırılıma uğrar. Göz bebe- Gözü besleyen kan damarları damar tabakada, fotoreseptörler ağ ği büyüklüğü iris kaslarının (II) orta beyinden kontrolü ile sağlanır. tabakada bulunur. Gözü saran ve iç tabakaları koruyan ise sert Retinanın sarı benek (IV) bölgesinde fotoreseptör bulunup ters tabakadır. görüntü oluşurken, kör noktada (V) reseptör bulunmaz ve görüntü oluşmaz. Cevap: B Cevap: A 8 Bir insanın kulağına ait olan yapılar aşağıdaki şekilde numara- landırılarak gösterilmiştir? Yarım daire kanalları (V) Kesecik (IV) Salyangoz 10 (III) Eline bol miktarda kolanya döken Hayri’nin kolonya koku- Kulak yolu Yuvarlak pencere sunu algılaması sırasında; (I) (II) I. duyu nöronlarında impuls oluşumu, Buna göre bu yapılardan işitme ve vücut dengesini sağla- II. beyin kabuğu tarafından impulsların yorumlanması, ma olaylarında görev yapanlar aşağıdakilerden hangisinde III. koku taneciklerinin difüzyon ile yayılması ve sarı böl- doğru eşleştirilmiştir? geye ulaşması, İşitme olayı Denge olayı IV. koku taneciklerinin reseptörler tarafından algılanması A) I, II ve III IV ve V B) I ve IV olaylarının sıralaması aşağıdakilerden hangisinde doğru C) II ve V II, III ve V verilmiştir? D) I ve II I, III ve IV E) II ve III III, IV ve V A) I - II - III - IV B) III - I - IV - II C) IV - III - I - II I, IV ve V D) III - IV - I - II E) I - IV - III - II İşitme olayı † I, II ve III Denge olayı † IV ve V Koku tanecikleri difüzyon ile yayılıp sarı bölgede reseptörlerce alınıp duyu nöronları ile beyin kabuğunun ilgili bölgesinde değer- Cevap: A lendirilir. Cevap: D 64 1-E 2-D 3-C 4-C 5-C 6-A 7-B 8-A 9-A 10-D

PDF Çözümler ÖSYM TARZI SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1 3 İnsanda tat alma organı dile ait olan yapılar aşağıdaki şekilde İnsanda koku alma organı olan buruna ait yapılar aşağıdaki verilmiştir. şekilde verilmiştir. Koku soğancığı Koku soğancığı Akson Dil Duyu nöronu Dendrit Papilla Mukus Tat tomurcuğu Dil ile ilgili aşağıda verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? Buna göre burnun yapısı ve koku alma ile ilgili aşağıda ve- A) Dil üzerinde papilla adlı çıkıntılarda tat tomurcukları bulunur rilenlerden hangisi yanlıştır? A) Mukus içinde çözünen moleküller kimyasal uyarı olarak koku ve tat tomurcuklarında tat duyusunu alan reseptör hücreler vardır. reseptörlerini uyarır. B) Kaslı bir organ olup besinlerin ağızda çevrilerek çiğnenmesi B) Kimyasal uyarı koku reseptörleri tarafından elektriksel im- ve yutulması işlemlerine yardım eder. C) Konuşma seslerinin oluşturulmasına yardımcı olur. pulsa dönüştürülür. D) Yiyeceklerin kokusu alınamadığında tadı da iyi algılanamaz, C) Oluşan impulslar bu duyu hücreleri tarafından doğrudan bu nedenle tat ve koku reseptörlerinin beyne giden yolları aynıdır. koku soğancığına iletilir. E) Yalnızca sıvı içinde çözünmüş maddeler tat tomurcukların- D) Beyinde impuls koku olarak algılanır. daki reseptörler tarafından algılanır. E) Koku duyusunun oluşmasında, diğer duyulardaki gibi resep- Dil, konuşma ve besinlerin karıştırılıp yutulmasında yardımcı törlerden gelen uyarılar talamusa uğrayarak beyindeki koku organdır. Dilde bulunan tat tomurcuklarındaki kemoreseptörler merkezine iletilir. sıvıda çözünen uyarıları alır. Koku ve tat benzer reseptörlere (kemoreseptör) sahiptir ancak beyne giden yolları aynı değildir. Burun kemoreseptör içerir. Sıvıda çözünen uyarılar reseptör ile Örneğin koku talamusa uğramadan beyne ulaşır. alınıp duyu nöronlarına oradan da talamusa uğramadan uç beynin ilgili bölümüne iletilir. Cevap: D Cevap: E 2 4 İnsan kulağından çıkan sinirler; İnsanda duyu organlarına ait yapılar ve bu yapılarda bulunan I. Omurilik reseptörlerle ilgili eşleştirme aşağıda verilmiştir. II. Beyincik III. Beyin korteksi I. Dış kulak - işitme II. Kornea - görme merkezi sinir sistemine ait yukarıdaki bölümlerden hangi- III. Alt deri - sıcaklık algılama lerine gidebilir? IV. Dilin uç bölümü - tat alma V. İç kulak - denge A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız II Bu verilen eşleştirmelerden hangileri yanlıştır? D) I ve III E) II ve III A) II ve III B) I ve II C) I ve IV Kulakta denge ve işitme ile ilgili reseptörler bulunduğu için beyincik D) II ve V E) III ve IV ve beyin korteksine gidebilir ancak refleks durumuyla yani omuri- likle bağlantılı değildir. İşitme ve denge iç kulaktadır. Görme ise retinada bulunur. Cevap: B Cevap: E 26650

ÖSYM TARZI SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 7 5 2017 - LYS Kesecik ve tulumcukların reseptörlerinde otolit (kulak taşı) de- Aşağıda insana ait kulak yapısı gösterilmiştir. nilen kalsiyum karbonat yapılı kristaller bulunur. Otolit taşı Buna göre, kulaktaki yapılar ve işlevleriyle ilgili aşağıdaki Baş yukarıdaki şekilde gösterildiği gibi düz olarak yukarıdan ifadelerden hangisi yanlıştır? aşağıya, sağdan sola ve arkadan öne doğru dönme hareketi yaparsa otolitler tüy hücrelerinin tüylerini büker, basınç yapar. A) Kulak kepçesi, sesin toplanmasını sağlar. Basınç değişikliği bu hücrelerde impuls başlatır. İmpulslar be- yin ve beyincik merkezlerine ulaşır, dengenin ve vücut pozisyo- B) Ses dalgaları ile ilk kez kulak zarı titreşir. nunun sağlanması için gerekli refleks mekanizmaları devreye girer. Böylece vücudun konum değişikliği algılanır. C) Sesin iletilmesi sürecinde bazı küçük kemikler işlev görür. Buna göre kesecik ve tulumcukta bulunan otolit taşlarının D) Östaki borusu, orta kulak ile yutak arasında bulunur. aşağıdaki hareketlerin hangisini algılamada rolü yoktur? E) Ses, yarım daire kanallarında duyuma dönüştürülür. A) Bir deniz taşıtında bulunan insanın denizdeki dalgalanmaları hissetmesi Kulakta ses salyangoz kanal içindeki korti reseptörü ile duyuma dönüştürülür. İç kulakta bulunan yarım daire kanalları işitmede B) Bir ağaca çıkıp meyve toplayan bir insanın ağacın sallanma- değil vücut dengesinin sağlanmasında görev alır. sından dolayı başının dönmesi Cevap: E C) Hareket halindeki otobüste kitap okumaya çalışan bir insa- nın başının dönmesi D) Yüksek irtifaya çıkan araçta bulunan insan kulağının bir sü- reliğine tıkanması E) Bungee jumping yapan bir insanın kendini boşlukta hisset- mesi Yüksek irtifaya çıkan bireyde vücut pozisyonu değişmediği için otolit taşlarının rolü yoktur. Fakat basınç değişikliği nedeni ile kulak bir süreliğine tıkanır. Cevap: D 6 8 2020 - AYT Miyopta görüntü ağ tabakanın farklı bölgelerine düşer. İnsan gözüne gelen ışık ışınlarının; Hipermetropta görüntü sarı beneğin arkasına düşer. I. göz merceği, Astigmatta görüntü sarı bölgenin önüne düşer. II. saydam tabaka (kornea), III. camsı cisim Göz kusurlarına ait yukarıdaki bilgilerin yanındaki kutula- rın içine doğru (D) ya da yanlış (Y) olduğunu belirttiğimizde yapılarından geçme sırası aşağıdakilerin hangisinde doğ- sırasıyla aşağıdaki seçeneklerden hangisini elde ederiz? ru verilmiştir? A) I – II – III B) I – III – II C) II – I – III A) Y B) D C) Y D) D E) D D) II – III – I E) III – I – II D D D Y Y D D Y D Y Gözde ışık: Saydam tabaka (kornea), göz merceği ve camsı cisim sırası ile geçer. Cevap: C Miyopta görüntü retinanın önüne, hipermetropta arkasına, astig- matta retinanın bir çok bölümüne dağınık düşer. Cevap: C 26660 1-D 2-E 3-E 4-B 5-E 6-C 7-D 8-C

5 PEKİŞTİRME TESTİ 1 3 Çekiç Örs Kulak zarı Kulak kepçesi Yarım daire kanalları Salyangoz Göz bebeği Göz bebeği Kulak Üzengi büyümüş küçülmüş kılları Oval Işık Işık Dış kulak pencere Östaki demeti demeti yolu borusu Dış kulak Orta kulak İç kulak Göz bebeği Göz bebeği Yukarıdaki şekilde verilen kulağa ait yapı ve kısımlar ile Retina Retina ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Yukarıdaki şekilde damar tabakanın gözün ön kısmında oluş- A) Kulak kepçesi ses dalgalarını toplamanın yanında sesin gel- turduğu renkli kısım olan iris gösterilmiştir. İrisin ortasında göze diği yönün tayinini sağlar. ışınların girdiği delik olan göz bebeği bulunur. İris, otonom sinir sistemi tarafından kontrol edilen düz kaslarla göz bebeğinin bü- B) Östaki borusu kulak zarının her iki tarafındaki basıncı den- yüklüğünü değiştirerek göze giren ışık miktarını refleks olarak geler ve damağa açılır. ayarlar. C) Çekiç, örs ve üzengi kemikleri ses dalgalarını yaklaşık yirmi Buna göre, sağlıklı bir insanda, kat artırarak yuvarlak pencereye iletir. I. Karanlık ortama girme II. Yakın cisimlere bakma D) Asıl işitmenin sağlandığı korti organı timpanik kanal içeri- III. Kanda adrenalin artışı sinde bulunur. IV. Rahatlama ve dinlenme E) Ses dalgalarının yayılım hızı orta kulak > iç kulak > dış kulak şeklindedir. durumlarından hangileri göz bebeğinin büyümesine neden Korti organı kohlear kanalda bulunur. olur? Cevap: D A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III 4 D) I, II ve III E) I, II ve IV I. Göz optik eksen doğrultusunda uzar. II. Göz merceğinin kırıcılığı azalır. Işıklı ortamda göz bebeği küçülür ve karanlık ortama girince daha III. Görüntü retinanın önüne düşer. fazla ışık toplanması için göz bebeği büyür. Adrenalin artışı göz IV. Göz yuvarlağı normalden kısadır. bebeğinin büyümesine neden olur. Yakındaki cisme bakılırken göz V. Görüntü sarı beneğin arkasına düşer. bebeği küçülür, uzaktaki cisme bakılırken ise göz bebeği büyür. Yukarıda verilenlerden hangileri miyop, hangileri hiper- Cevap: C metrop göz kusuruna ait durumlardandır? 2 İnsan vücudunda bulunan tüm duyu organlarının reseptör- Miyop Hipermetrop leri ile ilgili; A) I ve III II - IV -V B) II - IV -V l - ll - V I. eşik değer veya üzerindeki uyartılara tepki verme, C) l - ll - III IV - V II. mekanik ve kimyasal etkileri algılayabilme, D) II - IV - V I - III III. duyu nöronları ile bağlantı kurma E) l - ll - V III - IV ifadelerinden hangilerinin ortak olduğu söylenebilir? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) Yalnız III E) I ve III Miyopluk: Kırıcılık artar. Görüntü retina önünde düşer ve göz optik eksen doğrultusunda uzar. Tüm reseptörler duyu nöronları ile bağlantılıdır ve eşik değer veya üzerindeki uyartılara tepki verir. Bazı reseptörler mekanik, bazıları Hipermetrop: Kırıcılık azalır. Göz yuvarlağı normalden kısadır ve kimyasal, bazıları ışık gibi etkenleri algılar. görüntü sarı benek arkasına düşer. Cevap: E Cevap: A 26670

PEKİŞTİRME TESTİ 7 X Y 5 Z Merceğe bağlı kaslar ve bağların etkisi sayesinde merceğin düzleşmesi ya da kalınlaşması ile merceğin pozisyonu değişti- rilerek, cisim ile göz arasındaki odak uzaklığının ayarlanması- na göz uyumu adı verilir. Aşağıda X ve Y şekillerinde göz uyumu esnasında, göze ait yapıların durumu gösterilmiştir. Kipiksi kas Mercek bağları Kalınlaşmış Yukarıdaki şekilde X, Y, Z ile gösterilen durumlar ile ilgili mercek aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? Ön oda A) X ile gösterilen durumun düzeltilebilmesi için kalın kenarlı Arka oda mercek kullanılması gerekmektedir. XY B) Z ile gösterilen durum kornea veya göz merceğinde şekil bo- zukluğu ya da korneadaki bir yaralanma sonucunda ortaya Buna göre aşağıda verilen ifadelerden hangisi göz uyumu çıkabilir. ile ilgili yanlış bir ifadedir? A) X ile gösterilen durumda kirpiksi kaslar gevşer, mercek dış C) X ile gösterilen durumun, uzun süre yakından okuma ve yazma işleri ile ilgilenen kişilerde görülme olasılığı oldukça bükeyliğini kaybeder ve düzleşir. yüksektir. B) Y ile gösterilen durumda mercek kalınlaşır. C) X’te mercek düzleşir ve merceğin kırıcılığı azalır. D) Y ile gösterilen durum, yakını görememedir ve gözün optik D) Her iki durumda da merceğin yapısı değişmez, sadece mer- eksen boyunca uzaması ile oluşur. cek şeklini değiştirir. E) X, Y ve Z doğuştan olabileceği gibi sonradan da oluşabil- E) Göz uyumu sadece kirpiksi kaslar tarafından kontrol edilir. mektedir. Göz uyumu kirpiksi kaslar ve asıcı bağlar tarafından sağlanır. Aynı X: Miyop, Y: Hipermetrop, Z: Astigmattır. Bu hastalıklar doğuştan zamanda göz merceğinin esnekliğide önemli rol oynar. veya sonradan olabilir. Y ile gösterilen yakını iyi görememedir. Ancak gözün optik ekseninin dikine uzaması ile oluşur. Cevap: E Cevap: D 6 8 İnsan kulağına ait, Tadına bakılan bir besinin; I. Vestibular kanal I. vücut sıcaklığında olması, II. Kohlear kanal II. suda çözünebilme oranının az olması, III. Timpanik kanal III. çiğneme süresinin fazla olması, IV. Yarım daire kanalları IV. besindeki kimyasal madde oranının fazla olması. yapılarından hangileri iç kulakta yer alan salyangoz içinde- özelliklerinden hangisi ya da hangileri, tat duyusunda tep- ki kanallardır? ki şiddetinin artması ile sonuçlanabilir? A) I ve II B) II ve IV C) I, II ve III A) I ve IV B) II ve III C) I, III ve IV D) I, II ve IV E) I, II, III ve IV D) I, II ve IV E) II ve IV Vestibular, timpanik ve kohlear kanal iç kulakta bulunur ve salyan- Sıcaklığın uygun olması, suda çözünebilmesi ve kimyasal madde gozun içindeki kanallardır. Yarım daire kanalları ise iç kulakta yer oranının fazla olması ya da çiğneme ile açığa çıkması tat duyusun- alır ancak salyangoz yapısına katılmaz. da tepki şiddetini artırır. Cevap: C Cevap: C 26680 1-C 2-E 3-D 4-A 5-E 6-C 7-D 8-C

Değerli hocalarımız, DESTEK VE Emre HAYTA ve Erkut ATICI’ya HAREKET katkılarından dolayı teşekkür ederiz. SİSTEMİ 2. BÖLÜM DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ A. İskelet Sistemi B. Kas Sistemi

SİNDİRİM Değerli hocalarımız, SİSTEMİ Mehmet KILIÇER ve Aslıhan KILIÇER’e katkılarından dolayı teşekkür ederiz. 3. BÖLÜM SİNDİRİM SİSTEMİ A. Sindirim Organları ve Sindirime Yardımcı Organlar B. Besinlerin Kimyasal Sindirimi ve Emilimi

Değerli hocalarımız, DOLAŞIM Mehmet KILIÇER ve Aslıhan KILIÇER’e SİSTEMİ ve katkılarından dolayı teşekkür ederiz. BAĞIŞIKLIK 4. BÖLÜM DOLAŞIM SİSTEMİ ve BAĞIŞIKLIK A. Kalp Yapısı - Kan ve Lenf Damarları B. Kan Yapısı ve Bağışıklık

BÖLÜMSOLUNUM SİSTEMİ 5. SOLUNUM SİSTEMİ A. Solunum Organları ve Soluk Alıp Verme B. Solunum Gazlarının Taşınması

Değerli hocalarımız, ÜRİNER Mehmet KILIÇER ve Aslıhan KILIÇER’e SİSTEM katkılarından dolayı teşekkür ederiz. 6. BÖLÜM ÜRİNER SİSTEM A. Boşaltım Sistemi ve Organları B. İdrar Oluşumu ve Atımı

Değerli hocalarımız, İNSANDA Mehmet KILIÇER ve Aslıhan KILIÇER’e ÜREME katkılarından dolayı teşekkür ederiz. SİSTEMİ 7. BÖLÜM İNSANDA ÜREME SİSTEMİ A. Dişi ve Erkek Üreme Sistemi B. İnsanda Embriyonik Gelişim

ÜNİTE ÖZETİÜNİTE ÖZETİ SİNİR SİSTEMİ İç ve dış ortamdan gelen uyarıları alma, değerlendirme ve uygun cevabı BEYİN oluşturarak tepki organına (kas veya bezlere) gönderilmesini sağlama gö- revlerini yerine getirir. Ön beyin Orta beyin Arka beyin Sinir doku, nöron (sinir hücresi) ve glia (yardımcı hücre) olmak üzere iki tip hücre içerir. Uç beyin Ara beyin Beyincik Omurilik soğanı Pons Glialar, nöronların aralarında bulunan yardımcı hücrelerdir. Nöronların bes- lenmesinde ve mikroorganizmalara karşı savunulmasında görev alırlar. • Talamus • Hipotalamus Bir glia hücresi olan schwann hücreleri nöronlarda miyelin kılıf oluşumundan ÖN BEYİN ORTA BEYİN sorumludur. İnsan beyninin en büyük kısmıdır. Görme ve duyma reflekslerini kont- Çekirdek Diğer beyin kısımlarını üstten örter. rol eder. Kas tonusunu ve vücudun İki bölümü bulunur. duruşunu düzenleyen merkezler Gövde Presinaptik akson bulunur. Mikrotübül 1-Uç Beyin Akson Mitokondri ARKA BEYİN Bir yarıkla sağ ve sol yarım küre Beyincik, omurilik soğanı ve pons- Dentrit İmpuls iletimi Akson Sinaptik kesecikler olarak ikiye ayrılır. tan meydana gelir. terminali Nörotransmitter madde Schwann salınımı Beyin yarım kürelerinin her biri vü- Beyincik: İki yarım küreye ayrıl- hücresi SİNAPS Nörotransmitterler cudun zıt tarafını kontrol eder. mıştır. Dendrit Miyelin kılıf Uç Beyinin Görevleri: Motor ve İç kulaktaki yarım daire kanalları ve duyu merkezleri bulunur. Öğrenme, gözden gelen uyartıları değerlendi- Duyu Nöronu Görevlerine göre nöron çeşitleri; zekâ, hafıza, bilinç, yazma, konuş- rerek kas hareketlerini düzenler ve Ara Nöron ma gibi olayları kontrol eder. vücut dengesini sağlar. Reseptörlerden aldıkları uyartıları merkezi sinir sistemine taşır. Motor Nöron 2-Ara Beyin Omurilik soğanı: Sindirim, solu- Duyu nöronlarından gelen bilgileri değerlendirir, yorumlar ve num, dolaşım, boşaltım gibi hayat- oluşturduğu cevabı (tepkiyi) motor nöronlara iletir. Epitalamus, talamus ve hipotala- sal sistemlerin çalışmasını kontrol mus bölgelerini içerir. eder bu nedenle hayat düğümü de Merkezi sinir sisteminden aldığı uyartıyı kas ya da endokrin bez denir. Yutkunma, hapşırma, öksür- gibi efektör organlara taşır. Epitalamus: Epifizden salgılanan me, kusma gibi hayati iç refleksleri melatonin hormonu biyolojik ritim- Uyarı † Reseptör † Duyu Sinir † MSS † Motor Sinir † Efektör † Tepki leri düzenler. İmpuls: Dış ve iç çevreden gelen uyarıların nöronlarda oluşturdukları elekt- riksel ve kimyasal değişimlere denir. Nöronda impuls iletimi dendritten aksona doğrudur. Talamus: Koku duyusu hariç bü- de kontrol eder. Sinapsta impuls iletimi aksondan dentrite doğrudur. tün duyuların toplanma ve dağılma Miyelinli nöronların aksonlarında impuls iletimi, miyelin kılıfın kesintiye merkezidir. Pons: Beyincik yarım kürelerini bir- birine bağlar ve solunum merkezle- uğradığı yerler olan Ranvier boğumlarında gerçekleşir. Bu nedenle im- Hipotalamus: Homeostazi (düzen- rinin çalışmasına yardımcı olur. puls boğumdan boğuma atlayarak çok hızlı ilerler. Buna atlamalı iletim lenme) merkezidir. denir. İmpuls HIZINI etkileyen faktörler: ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ Aksonu miyelinli olan ve akson çapı geniş olan sinir hücrelerinde daha Uyartıları alıp beyin ve omuriliğe götüren, oluşturulan cevabı doku, bez ve hızlıdır. organlara götüren sinirlerin tümüne çevresel sinir sistemi denir. Duyu ve motor olmak üzere iki bölümde incelenir. Sinaps sayısı artarsa impuls hızı azalır. Sıcaklık (optimum sıcaklıkta en hızlı) Duyu sinirleri uyarıları duyu organlarından veya diğer organlardan alarak İmpuls SAYISINI etkileyen faktörler: merkezî sinir sistemine taşıyan (getirici) sinirlerdir. Uyartı frekansı, şiddeti ve süresi artarsa impuls sayısı artar. Uyartı alan reseptör ve ileten nöron sayısı artarsa impuls sayısı artar. Motor sinirleri ise merkezî sinir sisteminden aldıkları cevabı tepki verile- Eşik değer: Sinir hücrelerinde impuls oluşmasını sağlayan en düşük uyarı cek organa ileten (götürücü) sinirlerdir. şiddetidir. Somatik ve otonom sinir sisteminden oluşur. Ya hep ya hiç prensibi: Uyarıya cevap verme ya da vermeme olayına denir. Somatik Sinir Sistemi, bilinçli olarak yaptığımız hareketleri kontrol eder. Sinaps: Bir nöronun akson ucunun diğer bir nöron, kas veya bez gibi tepki organının hücreleriyle oluşturduğu bağlantı yerlerine denir. Otonom sinir sistemi, istemsiz çalışır ve iç organların çalışmasını dü- Sinapslardaki iletim kimyasal olduğu için yavaştır. zenler. Akson ucundan salgılanan nörotransmitter maddeler sinaps boşluğunu geç- SİNİR SİSTEMİ HASTALIKLARI tikten sonra ikinci nöronu uyararak impulsun bu nörona geçmesini sağlar. Multiple Skleroz (MS): Otoimmün bir hastalıktır. Bağışıklık sisteminin be- İNSANDA SİNİR SİSTEMİNİN BÖLÜMLERİ yin ve omurilikteki nöronların etrafındaki miyelin kılıfa hasar vermesi sonu- ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ cu ortaya çıkar. DUYU ORGANLARI DUYUSAL SS A. BEYİN Alzheimer: Olayları karıştırma ve hafıza kaybıyla karakterize olan bir çeşit RESEPTÖRLERİ Vücudumuzun komuta bunama ya da zihinsel bozukluktur. merkezidir. Ön, orta ve arka ÇİZGİLİ SOMATİK SS MOTOR SS beyin olmak üzere üç temel Epilepsi (Sara): Beyin içinde bulunan sinir hücrelerinin olağan dışı bir KASLAR bölümden oluşur. elektro-kimyasal boşalma yapması sonucu ortaya çıkan nörolojik hasta- B. OMURİLİK lıktır. DÜZ KASLAR OTONOM SS Omuriliğin, uyartıları iletmek KALP KASI ve refleksleri yönetmek ve Parkinson hastalığı: Orta beynin “Substantia nigra” adı verilen bölgesinde BEZLER kontrol etmek görevleri bulunan ve dopamin üreten nöronların kaybedilmesiyle oluşur. Belirtileri vardır. arasında kas titremeleri, denge bozukluğu, eğilmiş duruş ve ayakları sürü- yerek yürüme görülür. 224

ÜNİTE ÖZETİ ENDOKRİN SİSTEM BEZ HORMON BAŞLICA ETKİLERİ KONTROL EDEN Vücudun çeşitli kısımları arasında bir bölgeden diğer bir bölge- STH (GH) ye kimyasal mesajcılar (hormonlar) gönderilerek koordinasyon Kemik, kas ve diğer hücrelerde bölünmeyi ve protein sentezi- sağlayan sistemdir. ni sağlayarak büyümeyi uyarır. Hormon: İç salgı bezleri tarafından üretilen, kan dolaşımı ile taşınan LTH (Prolaktin) Gebelikte süt bezlerinin gelişmesini ve süt üretimini uyarır. ve sadece hedef hücrelere etki yapabilen haberci bileşiklere denir. FSH Dişilerde yumurta, erkeklerde sperm oluşumunu uyarır. Hormonların Özellikleri Endokrin bezler tarafından sentezlenirler. HİPOFİZ LH Dişilerde ovulasyonu ve ovaryumların östrojen ya da proges- Hipotalamus Protein, amino asit ve steroit yapılı bileşiklerdir. Etki ettiği or- ÖN HİPOFİZ ganlara “hedef organ” adı verilir. teron üretimin tetikler; erkeklerde, testosteron üretimini uyarır. hormonları (RH) Hedef organa kan dolaşımı ile taşınırlar. Kan yolu ile taşındıkları için etkileri geç ortaya çıkar. Kandaki TSH Tiroit bezini hormon üretmesi için uyarır. miktarları çok az olmasına rağmen biyolojik etkileri oldukça yüksek ve uzun sürelidir. Normalden az veya çok salgılanma- ACTH Adrenal korteksi uyararak glukokortikoidleri salgılatır. ları hastalıklara neden olur. Hormonların hedef hücrelerini etkileyebilmeleri için hedef hüc- Derideki melanosit hücrelerini uyararak melanin pigmentinin rede reseptörlere bağlanması gerekir. oluşumunu sağlar. MSH ARKA HİPOFİZ Hipotalamusta üretilen bu hormonlar nöronlar ile hipofizin arka lobuna gönderilir ve orada depolanarak Endokrin Hedef kana salgılanır. hücre hücre Hormon Reseptör Oksitosin Doğumda rahim kaslarının kasılmasını ve meme bezlerinden Sinir sistemi sütün akmasını uyarır. Kan damarı ADH Böbreklerde suyun geri emilimini sağlayarak kanın osmotik Su/tuz dengesi Hormon salgılanması feedback ile düzenlenir. basıncını ayarlar. Feedback, salgılanan son ürünün gerisin geriye ilk salgı orga- nını etkilemesidir. TİROİT Tiroksin Hücre metabolizmasını artırır. TSH BEZİ Hipofiz THS Tiroit Tiroksin Kalsitonin Kandaki kalsiyum seviyesini normale düşürür. – Tiroksin, hipofizin TSH salgısını baskılar. PARATİROİT BEZİ Kan Ca++ oranı Parathormon Kandaki kalsiyum seviyesini normale yükseltir. ENDOKRİN SİSTEMİ HASTALIKLARI Büyüme hormonu: Kortizol Kan glikoz düzeyini artırır. Strese karşı metabolik cevaba ACTH Gelişme çağındaki çocuklarda az salgılanırsa cücelik (na- aracılık eder. nizm), fazla salgılanırsa devlik (gigantizm) ortaya çıkar. Büyü- me döneminden sonra fazla miktarda salgılanması durumunda BÖBREK ÜSTÜ BEZİ Korteks Aldosteron Böbreklerden Na+ ve Cl– iyonlarının geri emilimini artırırken, orantısız büyüme olarak gözlenen akromegali hastalığı ortaya (ADRENAL BEZİ) Kan K+ oranı çıkar. ADH: Eksikliğinde böbreklerden su emilimi azalır ve idrarla K+ atılımını hızlandırır. aşırı su kaybı olur (Diabetes insipidus). Tiroksin hormonu: Adrenal eşey Hem erkek hem de dişi bireylerde az miktarda progesteron, Sinir sistemi Az salgılanması durumunda hipotiroidizm belirtileri gözle- nirken, çok salgılanması durumunda hipertiroidizm belirtileri hormonları östrojen ve testosteron hormonları salgılanır. gözlenir. İyot eksikliğine bağlı tiroksin üretilememesi durumunda basit Medulla Adrenalin Kan glikoz düzeyini artırır; metabolik etkinlikleri artırır; bazı guatr hastalığı oluşur. Noradrenalin Sinir sistemi Tiroit bezinden, tümör veya otoimmün hastalıktan dolayı tirok- sin hormonu fazla miktarda salgılarsa Graves hastalığı, az damarları daraltır; “dövüş ya da kaç” reaksiyonlarını uyarır. miktarda salgılanırsa Hashimoto hastalığı oluşur. Parathormon: YUMURTALIK PANKREAS İnsülin Kan şekerini normale düşürür. Kan glikoz oranı Az salgılanırsa kanda kalsiyum oranı azalır. Bu, kaslarda ağrılı Glukagon Kan şekerini normale yükseltir. kasılmalar ve titremeler şeklinde kendini gösteren tetani duru- Östrojen muna neden olur. Progesteron Rahim duvarı gelişimini destekler ve dişilere ait ikincil cinsiyet Kortizol hormonu: karakterlerinin oluşmasını sağlar. Fazla salgılanırsa Cushing Sendromuna neden olur. Aldosteron hormonu: Rahim duvarı gelişimini ve gebeliğin devamını sağlar. FSH ve LH Az salgılanırsa Addison hastalığına neden olur. İnsülin hormonu: TESTİS Testosteron Erkeğe ait ikincil cinsiyet karakterlerinin oluşmasını sağlar. Diabetes mellitus, kan şekerinin normalin üzerinde bulunma- sı durumudur. EPİFİZ Melatonin Biyolojik ritimlerin kontrolünü sağlar. Aydınlık / karanlık Tip I Diyabet (insüline bağımlı diyabet) döngüler Tip II Diyabet (insüline bağımlı olmayan diyabet) 225

ÜNİTE ÖZETİ DUYU ORGANLARI GÖZ KULAK Göz akı Çizgili kas Yarım daire Kesecik ve Göz kapağı Sert tabaka kanalları kanalları Kirpiksi kas Damar tabaka Ağ tabaka Çekiç Üzengi Kirpik Camsı sıvı Örs Kornea Retina Göz bebeği Sinirler Sarı benek İris Ön oda Optik sinir Mercek Kulak Kulak Yuvarlak Salyangoz Mercek kepçesi zarı pencere bağları Östaki Kulak Oval borusu yolu pencere Kör nokta Dıştan içe doğru sert tabaka, damar tabaka ve ağ tabaka (retina) olmak üzere üç taba- Dış kulak, orta kulak ve iç kulak olmak üzere üç kısımdan oluşur. kadan oluşur. Dış Kulak: Kulak kepçesi ve kulak yolu bulunur. Kulak kepçesi çevreden gelen ses dalga- Sert tabaka (sklera): Gözün en dış tabakasıdır. Gözün ön kısmında ışığı ilk kıran kor- larını toplar. neayı oluşturur. Orta Kulak: Kulak zarı ile başlayan ve içi hava ile dolu olan odacıktır. Burada birbiriyle eklem Damar tabaka (koroid): Sert tabakanın altında yer alır, gözü besleyen kan damarları yapmış çekiç, örs ve üzengi kemikleri yer alır. Kulak zarından aldıkları titreşimleri artırarak bakımından zengindir. İçerdiği pigmentlerden dolayı koyu renkte görünür. iç kulağa açılan oval pencereye iletir. Buradaki östaki borusu, kulak zarının iki tarafındaki Ağ tabaka (Retina): Gözün en iç kısmında bulunan tabakadır. basıncın dengede tutulmasını sağlar. Işığı algılayan iki çeşit fotoreseptör bulunur. İç Kulak: Buradaki dalız ve salyangoz (kohlea) işitmeden; yarım daire kanalları, kesecik • Çubuk; Az ışıkta (gece) cismin şeklini siyah-beyaz olarak algılar. ve tulumcuk ise dengeden sorumludur. • Koni; Yeterli ışık şiddetinde renkli görmeyi sağlar. İşitme Olayı Görme olayı sırasında sırasıyla görev yapan yapılar: Ses dalgaları † kulak kepçesi † kulak yolu † kulak zarının titreşmesi † orta kulak kemik- Işık † Kornea † Göz bebeği † Göz merceği † Camsı cisim † Retinadaki foto- lerine titreşim gücünü artırarak † iç kulağa, oval pencereye † dalızdan † vestibular kanal reseptörler † Optik sinirler † Optik kiyazma † Talamus † Beyin kabuğu görme içindeki sıvıda basınç dalgası kohlear kanala oradanda timpanik kanala geçer ve yuvarlak merkezi pencereye çarparak yok olur. Göze yardımcı yapılar: Kaşlar, göz kapakları, kirpikler, gözyaşı bezleri ve göz kaslarıdır. – Kohlear kanaldaki basınç dalgası temel (bazal) zarı titreştirir. Bu titreşimler, tüylü duyu GÖZ KUSURLARI Miyop: hücrelerinin tektoral zara değip uzaklaşmasına ve duyu nöronlarında impuls oluşturma- – Uzağı net görememedir. Görüntü (odak noktası) retinanın önüne düşer. larına neden olur. Bu impulslar beyin kabuğundaki işitme merkezlerine taşınır ve burada Tedavi: Kalın kenarlı mercek kullanımıdır. ses olarak algılanır. Hipermetrop: Denge Olayı – Yakını net görememedir. Görüntü retinanın arkasına düşer. Tulumcuk ve kesecik: Statik denge merkezidir. Tedavi: İnce kenarlı mercek kullanımıdır. Yerçekimine karşı yapılan veya doğrusal harekete göre oluşan konum değişikliklerini algılar. Astigmat Yarım daire kanalları: Dinamik denge merkezidir. Dönme hareketi ile ilgili olan konum de- – Hem uzağı hem de yakını bulanık görürler. Görüntü retinanın üzerine dağınık düşer. ğişikliğini algılar. Tedavi: Silindirik mercekle kullanımıdır. Presbitlik: – Yaşlanmaya bağlı olarak yakını net görememedir. Görüntü retinanın arkasına düşer. Tedavi: Hipermetropta olduğu gibi ince kenarlı mercek kullanımıdır. Katarakt: – Göz merceğinin saydamlığını kaybederek matlaşmasıdır. DERİ Ter bezi BURUN DİL gözeneği Sinüs Korun tabakası Epidermis Koku Yutak soğancığı Koku siniri Malpighi tabakası Mukus Kıl folikülü Koku Ter bezleri Kıl kökü Papillalar Kan damarı Dermis Yağ dokusu Burun İnsanda beslenme, konuşma ve tat almada deliği Burun kanalları görev alır. Yağ bezi Reseptörler Nefes ve koku alma organıdır. Solunan ha- Dil üzerinde papilla adı verilen tat alma ci- Dokunma organı olan deri vücudun en büyük ve en ağır organıdır. vayı ısıtma, temizleme ve nemlendirme gibi simcikleri bulunur. Papillalarda bulunan tat Deri, üst deri (epidermis) ve alt deri (dermis) olmak üzere iki kısımda incelenir: görevleri vardır. tomurcuklarında kemoreseptör hücreler Üst deri (epidermis): Kan damarları ve sinirler yoktur. Üst kısmı korun tabakası, alt tatlı, ekşi, tuzlu, acı ve umami olmak üzere kısmı malpighi tabakası adını alır. Koku alma olayı beş çeşit tadı algılayabilir ve duyu sinirleriyle Alt deri (dermis): Kan damarları, sinirler, duyu reseptörleri (mekano ve termoreseptör- bağlantılıdırlar. ler), kıl kökleri, elastik ve kollajen lifler, düz kaslar, ter ve yağ bezleri bulunur. Koku molekülleri † sarı bölge adı verilen koku alanı † koku reseptörleri † koku Tat alma olayı soğancığı † beyin koku merkezi Tat molekülleri † papillalar † tat resep- Koku reseptörleri özelleşmiş sinir hücresidir. törleri † duyu nöronu † talamus † be- Uzun süre aynı koku alınırsa koku reseptör- yin kabuğundaki tat merkezi leri yorulur ve koku hissedilmeme durumuna koku adaptasyonu denir. 226

ÜNİTE ÖZETİ DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ İSKELET SİSTEMİ KAS SİSTEMİ Baş, gövde ve üyelerden (kollar ve bacaklar) oluşur. DÜZ KAS KAS ÇEŞİTLERİ KALP KASI Baş iskeleti, kafatası kemikleri ile yüz kemikleri ÇİZGİLİ KAS Gövde iskeleti, göğüs kemiği, omurga, omuz, kalça ve kaburga Üyeler iskeleti: el, kol, bacak ve ayak kemiklerinden oluşur. Mekik şeklindedir. Bir çekir- Uzun silindir şeklindedir. Çe- Dallanmış silindir şeklindedir. İskelet Sisteminin Görevleri deklidir. Bantlaşma ve sarko- kirdek çok sayıdadır. Bantlaş- Bir çekirdek vardır. Bantlaş- • Vücuda şekil verir ve desteklik sağlar. mer yoktur. Otonom kontrol ma ve sarkomer var. Somatik ma ve sarkomer var. Otonom • Kaslar ve eklemlerle birlikte hareketi sağlar. ile istemsiz çalışır. İç organ- kontrol ile istemli çalışır. İske- kontrol ile istemsiz çalışır. Kal- • İç organlara ve kaslara bağlanma yüzeyi oluşturur. ların yapısında bulunur. lete bağlı haraketi sağlar. bin yapısını oluşturur. • Önemli iç organları dış etkilere karşı korur. • Kalsiyum, magnezyum gibi mineralleri depolar. İskelet kasının organizasyon basamakları büyükten küçüğe doğru: • Kan hücrelerinin yapımını sağlar. Tam kas > Kas demeti > Kas lifi > Miyofibril > Miyofilament KEMİK DOKU Kemik Kemik hücreleri (osteosit) ve ara maddeden oluşmaktadır. Hücreler arası madde: Organik ve inorganik kısımdan oluşur. Hücreler arası maddenin Kas demeti kas lifi organik kısmına osein denir. İnorganik kısmında ise Ca, P, Mg, Na ve K mineralleri bulunur. (kas hücresi) Miyofibril Kemik doku çeşitleri Sert kemik doku Süngerimsi kemik doku Bütün kemiklerin dış kısmında bulunan Uzun kemiklerin baş kısmında, kısa ve Çekirdek Miyofilament sert tabakadır. İçinde kan damarları ve yassı kemiklerin iç kısmında yer alır. İçin- sinirler bulunan boyuna uzanan Havers de kırmızı kemik iliği bulunan gözenekli Tendon kanalları ve bu kanalları birbirine bağlayan yapıya sahiptir. Kırmızı kemik iliğinde kan enine uzanan Volkmann kanalları bulunur. hücresi üretilir. Kas Şekillerine göre kemik çeşitleri A bandı Kasılma Gevşeme I bandı Değişmez Değişmez Uzun El ve ayak parmak kemikleri, ön kol, dirsek, uyluk, kaval ve baldır ke- H bandı Genişler kemikler mikleri uzun kemiklerdir. Z çizgileri Daralır Ortaya çıkar Sarkomer boyu Daralır Birbirinden uzaklaşır Kısa Uzunluk ve genişlikleri birbirine yakın olan kemiklerdir. Aktin ve Miyozin boyu Birbirine yaklaşır kemikler Örnek: El ve ayak bilek kemikleri Kasın boyu Kısalır Uzar Kasın eni Değişmez Değişmez Yassı Geniş yüzeyli, ince ve yassı kemiklerdir. Kısalır kemikler Örnek: Kafatası, kürek, kalça ve kaburga kemikleri Artar Uzar Azalır Düzensiz şekilli Belirli bir şekli olmayan kemiklerdir. Kas Enerjisinin Sağlanması kemikler Örnek: Omurlar, çene kemikleri Kasların hem kasılması hem de gevşemesi sırasında enerji harcanır. Kemik yapımında etkili olan faktörler: Bu enerjinin üretim sırası: Hormonlar: Kalsitonin, parathormon, STH ve eşeysel hormonlar. Mineraller: Ca, P, Mg ve K kemiğin sertleşmesini sağlar. 1 ATP + H2O √ ADP + Pi + Eneri D vitamini: Ca ve P birikmesini sağlar. 2- Kreatin fosfat + ADP √ Kreatin + ATP C vitamini: Kolajen liflerin üretiminde etkilidir. A vitamini: Kemik büyüme ve gelişiminde etkilidir. 3- Glikoz + 6O2 √ 6CO2 + 6H2O + ATP 4- Glikojen √ Glikoz + 6O2 √ 6CO2 + 6H2O + ATP 5- Glikoz √ 2 Laktik asit + ATP Kasılmada miktarı azalanlar Kasılmada miktarı artanlar Glikojen, Glikoz, O2, Kreatin fosfat, ATP CO2, H2O, Kreatin, ADP, Pi, Isı, Laktik asit KIKIRDAK DOKU İskelet kasları genellikle çiftler hâlinde çalışır. – Vücudun esnek olan destek dokusudur. – Kan damarları, sinir veya lenfatik damarlar bulunmaz. Hücrelerin beslenmesi bağ dokudan Birbirine zıt çalışan bu kaslara antagonist kas denir. Kol ve bacaklardaki kaslar antagonisttir. difüzyon ile sağlanır. Hücrelerine kondrosit, hücreler arasındaki maddesine kondrin denir. • Aynı anda kasılıp gevşeyen kaslara ise sinerjist kaslar denir. Karın ve sırt kasları sinerjist çalışır. Antagonist kaslar Sinerjist kaslar Bükücü kas Kıkırdak doku çeşitleri 1. Hiyalin kıkırdak 2. Fibröz kıkırdak 3. Elastik kıkırdak Embriyo döneminde iskelet Omurlar arası disklerde ve Kulak kepçesi, kulak yolu, hiyalin kıkırdak yapılıdır. köprücük kemiğinin ekle- östaki borusu ve epiglotis Uzun kemiklerin uçlarında, minde bulunur. elastik kıkırdak içerir. bronşlarda, soluk borusun- da, kaburga kemiklerinin Açıcı uçlarında bulunur. kas Tendon EKLEMLER – Çizgili kasların kemiklere bağlandığı yerlere tendon denir. Kemiklerin birbirleriyle bağlantı kurduğu yapılardır. – Eklem bölgesinde iki kemik ligamentlerle bağlanır. 1- Oynar eklem: Kol ve bacaklarda hareketi sağlayan eklemlerdir. 2- Yarı oynar eklem: Omurlar arası eklemler yarı oynar eklemdir. 3- Oynamaz eklem: Kafatası ve yüzdeki eklemler oynamaz eklemdir. 227

ÜNİTE ÖZETİ SİNDİRİM SİSTEMİ Nişasta, yağ, protein gibi büyük moleküllü besin maddelerinin kendilerini oluşturan 3. SAFRA (ÖD) KESESİ: Karaciğerde üretilen safranın ince bağırsağa salın- yapı taşlarına parçalanarak hücre zarından geçebilecek hâle gelmesine sindirim denir. madan önce depolandığı yerdir. Safra koledok kanalı ile onikiparmak bağırsa- ğının vater kabarcığına dökülür. SİNDİRİM ÇEŞİTLERİ 4. PANKREAS: Mide ile onikiparmak bağırsağı arasında yer alır. Hem hormon Mekanik Sindirim Kimyasal Sindirim hem de enzim salgılayan karma bir bezdir. Amilaz (karbonhidratların sindirimi), Lipaz (yağların sindirimi), Tripsinojen ve kimotripsinojen (proteinlerin sindirimi), Besinlerin fiziksel olarak küçük par- Büyük besinlerin su ve enzimler yardı- Nükleaz (nükleik asitlerin sindirimi) enzimlerini üretir. çalara ayrılmasıdır. mıyla yapı taşlarına parçalanmasıdır. Enzimler kullanılmaz. Enzimler kullanılır. -Pankreas öz suyu, Wirsung kanalı ile vater kabarcığından onikiparmak ba- Dişler, kaslar ve safra sıvısı görev Hidroliz tepkimesi olur. ğırsağına dökülür. alır. Su kullanılır. Besinin kimyasal yapısı değişmez. ATP harcanmaz. Sindirim sisteminde görev alan hormonlar ve etkileri Moleküler arası bağlar yıkılmaz. Glikozit, ester ve peptit gibi kimyasal bağlar yıkılır. Hormon Salgılandığı Hedef organ Hedef organın cevabı organ Gastrin Mide Mide Mide özsuyu salgılanması Sekretin Onikiparmak Pankreas Pankreasa bikarbonat iyonları- bağırsağı Karaciğer nı salgılatma Hücre içi Sindirim Hücre dışı Sindirim Safra üretimini ve salgılanma- sını sağlar. Besinlerin endositoz ile hücre içine Besinlerin hücre dışına salgılanan alınıp lizozom ile sindirilmesidir. enzimlerle yapı taşlarına parçalan- Kolesistokinin Onikiparmak Pankreas Pankreas enzimlerinin salgı- Amip, öglena, paramesyum ve ak- ması ve difüzyon veya aktif taşıma bağırsağı Safra kesesi lanmasını sağlar. yuvar hücrelerinde görülür. ile hücre içine alınmasıdır. Saprofit bakteriler, mantarlar, bö- Safra kesesi kasılmasını ve cekçil bitkiler, bazı omurgasızlar ile safranın onikiparmak bağırsa- omurgalılarda görülür. ğına dökülmesini sağlar. BESİNLERİN KİMYASAL SİNDİRİMİ İNSANDA SİNDİRİM SİSTEMİ Yapılar Karbonhidrat Protein Yağ Ağız Sindirim başlar – – Sindirime Yardımcı Organlar Sindirim Kanalı Mide – – Sindirim başlar Tükürük bezleri, pankreas, kara- Ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince İnce bağırsak Sindirim tamam- Sindirim tamam- Sindirim başlar ve tamamlanır ciğer ve safra kesesi bağırsak, kalın bağırsak, rektum, anüs lanır lanır SİNDİRİM KANALI ORGANLARI 1- KARBONHİDRATLARIN SİNDİRİMİ 1. AĞIZ: Besinlerin hem fiziksel (mekanik) hem de kimyasal sindirimlerinin Ağızda: Nişasta ve glikojen amilaz ile maltoz ve dekstrine parçalanır. başladığı organdır. İnce bağırsakta: Pankreastan amilaz enzimi ağızda sindirilemeyen nişasta ve glikojeni onikiparmak bağırsağında maltoz ve dekstrine parçalar. Daha sonra 2. YUTAK (FARİNKS): Ağızdaki besinlerin yemek borusuna iletilmesini sağ- ince bağırsaktaki disakkarit ve dekstrinler, bağırsak disakkaridazlar (maltaz, lar. sükraz, laktaz) ve dekstrinaz enzimleri ile glikoza kadar parçalanır. 3. YEMEK BORUSU (ÖZOFAGUS): Mekanik ve kimyasal sindirim olmaz. 2. PROTEİNLERİN SİNDİRİMİ Hem çizgili hem de düz kaslar içerir. Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar ve ince bağırsakta sona erer. 4. MİDE: Sindirim sisteminin en geniş kısmıdır. Çalışmasını vagus siniri ve Midede: Özsu içinde bulunan HCI, mide bezlerinde üretilen ve pasif bir enzim gastrin hormonu düzenler. olan pepsinojeni aktif olan pepsin enzimine dönüştürür. Mukoza tabakasında üretilen yoğun mukus salgısı, pepsin enziminin inaktif Pepsin, proteinleri polipeptit parçalarına (peptonlara) ayrıştırır. olarak salgılanması, gastrin hormonunun düzenleyici etkisi midenin kendi ken- disini sindirmesini önler. İnce bağırsakta: Tripsin ve kimotripsin enzimleri mideden gelen polipeptitlere etki ederek daha küçük polipeptitlere parçalar. Bunlar pankreastan salgılanan 5. İNCE BAĞIRSAK: Tüm besin maddelerinin kimyasal sindiriminin tamam- karboksipeptidaz ve ince bağırsaktan salgılanan aminopeptidaz enzimleri ta- landığı ve besinlerin emilerek kana geçtiği yerdir. rafından amino asitlere parçalanır. Tripeptit ve dipeptitler ise tripeptidaz ve dipeptidaz enzimleri tarafından amino asitlere parçalanır. İç yüzeyindeki mukoza tabakası, besinlerin emilimini artırmak için katlanarak bağırsak boşluğuna doğru villus adı verilen kıvrımlar oluşturur. 3. YAĞLARIN SİNDİRİMİ: Yağların kimyasal sindirimi ince bağırsakta başlar ve biter. Safra, yağları mekanik olarak sindirip küçük yağ damlacıklarına dönüştü- 6. KALIN BAĞIRSAK: Su ve elektrolitlerin kana emilimini, B ve K vitamini rür. Pankreatik lipaz ise bunları hidroliz ederek yağ asitleri ve gliserole parçalar. üreten faydalı bakteriler için yaşam ortamı oluşturma, ve dışkının vücuttan atı- lıncaya kadar geçici olarak depolanmasını sağlama görevleri vardır. BESİNLERİN EMİLİMİ I. Yol. Glikoz, fruktoz, galaktoz, amino asitler, B ve C vitaminleri, mineraller ve SİNDİRİME YARDIMCI YAPILAR VE ORGANLAR su † kan kılcalları † kapı toplardamarı † karaciğer † alt ana toplar damarı 1.TÜKÜRÜK BEZLERİ: Tükürük, kulak altı, çene altı ve dil altında bulunan † sağ kulakçık tükürük bezleri tarafından sentezlenir ve ağız içi boşluğuna akıtılır. Tükürük amilaz (pityalin) enzimi ve mukustan oluşmuştur. Tükürükte bulunan lizozim II. Yol: Yağların sindirim ürünleri (yağ asitleri ve gliserol) ve A, D, E, K vitamin- enzimi, antimikrobiyal etki yaparak bakterilerin çoğunu yok eder. leri † ince bağırsaktan villustaki lenf kılcalları † peke sarnıcı † göğüs kanalı † sol köprücük altı toplar damarı 2. KARACİĞER: Karaciğerin sindirimdeki görevi; yağların mekanik sindirimini sağlayan safra salgısını üretmektir. Üretilen safra, safra kesesinde depolanır. 228

ÜNİTE ÖZETİ DOLAŞIM SİSTEMİ 1. KALBİN YAPISI Aort KAN DOLAŞIMI LENF DOLAŞIMI Küçük kan dolaşımı: Lenf sıvısı, lenf damarları ve lenf dü- Üst ana Akciğer Kalp ile akciğer arasındaki kanın temiz- ğümlerinden oluşur. toplardamar atardamarı lenmesini sağlayan dolaşımdır. Lenf sıvısında kırmızı renkli alyuvar hüc- Kanın izlediği yol: releri bulunmadığı için renksizdir. Aynı za- Yarımay Akciğer Sağ karıncık † Akciğer atardamarı † manda O2 ve CO2 taşımaz. Lenf atarda- kapakçıkları toplardamarı Akciğer kılcalları † Akciğer toplardamarı marı yoktur bunun için kanın akışı kalbe † Sol kulakçık doğru tek yönlüdür. Sağ Sol Büyük kan dolaşımı: Lenf Sisteminin Görevleri kulakçık kulakçık Kalpten diğer organlara O2 ve besin taşı- Akyuvar üreterek vücudu mikroplara kar- Triküspit Biküspit mayı sağlayan dolaşımdır. şı koruma. kapakçık kapakçık Kanın izlediği yol: İnce bağırsaktan emilen yağ asitleri, gli- Sol karıncık † Aort † Vücut atardamar- serol ve A, D, E, K vitaminlerini kan dola- Sağ Sol ları † Vücut kılcalları † Üst ve alt ana şımına katma. karıncık karıncık toplardamar † Sağ kulakçık Doku sıvısındaki fazla sıvı ve proteinleri kan dolaşımına katma. Böylece ödem oluşumunu engeller. Alt ana BAĞIŞIKLIK (İMMÜN SİSTEM) ve ÇEŞİTLERİ toplardamar Bağışıklık: Hastalık yapıcı (patojen) mikroorganizmaları vücudun yabancı olarak tanıması- na ve bunlara karşı kendini savunmak için gösterdiği tepkiye denir. Kalp, iki kulakçık, iki karıncık olmak üzere dört odacıktan oluşur. Bağışıklık hücreleri (elemanları), lökositler, makrofajlar ve plazma hücreleridir. Sol kulakçık ve karıncıkta temiz kan (oksijence zengin), Sağ kulakçık ve karıncıkta ise kirli kan (karbondiositçe zengin) bulunur. BAĞIŞIKLIK ÇEŞİTLERİ Kalpte bulunan kapakçıklar: Triküspit: Sağ kulakçık ile sağ karıncık arasında bulunur. Özgül Olmayan Bağışıklık Özgül Bağışıklık Biküspit (mitral): Sol kulakçık ile sol karıncık arasında bulunur. Yarım ay kapakçıkları: Karıncıklardan çıkan atardamarların başlangıcında bulunur. Atar- Savunmanın Savunmanın Savunmanın damara doğru açılır ve kanın kalbe geri dönmesini engeller. 1. Hattı 2. Hattı 3. Hattı • Kalp, dıştan içe doğru perikard, miyokard ve endokard tabakalarından oluşmuştur. Kalbin Çalışma Mekanizması • Deri • Fagositik hücreler Hümoral Hücresel Kalp kasının kasılmasına sistol, gevşemesine ise diastol denir. • Solunum yolları • Doğal katil hücreleri Bağışıklık Bağışıklık Kalp döngüsü: Kalbin kanı bir defa pompalayıp tekrar kan ile dolmasına denir. Üç aşa- • Gözyaşı • İltihaplanma mada gerçekleşir. • Mide asidi ve • B lenfositler • T lenfositler 1. Kulakçık ve karıncık diastolü (gevşemesi) (Yangısal tepki) 2. Kulakçık sistolü (kasılması) ve karıncık diastolü enzimleri • Antimikrobiyal • Plazma hücreleri 3. Karıncık sistolü ve kulakçık diastolü • Tükürük Kalbin ritmik çalışmasını düzenleyen özel yapılar sırayla; proteinler • Antikorlar Sinoatrial (SA) düğüm † Atriyoventriküler (AV) düğüm † His demetleri † Purkinje lifleri • Yüksek ateş KAZANILMIŞ BAĞIŞIKLIK 2. KAN DAMARLARININ YAPISI ve 3. KANIN GÖREVLERİ, YAPISI ve Aktif Bağışıklık Pasif Bağışıklık GÖREVLERİ 1. Atardamarlar PIHTILAŞMASI • Kalpteki kanı diğer organlara taşıyan Kanın taşıma, düzenleme, savunma ve Doğal Kazanılmış Yapay Kazanılmış Doğal Pasif Yapay Pasif damarlardır. Aktif Bağışıklık Aktif Bağışıklık Bağışıklık Bağışıklık • Akciğer atardamarı hariç tümü temiz koruma gibi görevleri vardır. • Hastalığı • Aşı • Plasenta ve • Serum kan taşır. Plazma geçirme anne sütü 2. Toplardamar • Vücuttan toplanan kanı kalbe getiren Su, İyonlar (Kan elektrolit- damarlardır. leri Na, K, Ca, Mg, Cl, bi- • Akciğer toplardamarı hariç tümü kirli karbonat), Kan proteinleri Plazma AŞI SERUM kan taşır. (Albumin, antikorlar ve fibri- %55 Yapay aktif bağışıklık sağlar. Yapay pasif bağışıklık sağlar. 3. Kılcal Damarlar nojen) Toksin veya antijen içerir. Antikor veya antioksin içerir. • Genellikle atardamarlar ile toplarda- Sağlıklı kişiye uygulanır. Hasta kişiye uygulanır. Hücreler Hücreler Koruyucudur. Tedavi edicidir. marlar arasında bulunur. Eritrositler (Alyuvarlar), %45 Bağışıklık süresi uzundur. Bağışıklık süresi kısadır. • Tek katlı yassı epitel dokudan (endo- Lökositler (Akyuvarlar) ve Hafıza hücrelerinin oluşmasına neden Hafıza hücrelerinin oluşmasına neden olur. olmaz. tel) oluşur. Trombositler Laboratuvarda yapılır. Sığır veya atın kanından elde edilir. • Kan ile doku sıvısı arasında madde alışverişini sağlar. 1. Kan basıncı değişimi: Kanın pıhtılaşması Kan damarında doku zedelenmesi Atardamar > Kılcaldamar > Toplardamar Protrombin 2. Kan akış hızı değişimi: Ca+ Trombositlerden salgınan Atardamar > Toplardamar > Kılcaldamar K vitamini enzimler 3. Damarların vücuttaki toplam kesit alanı: Kılcaldamar > Toplardamar > Atardamar Enzimatik reaksiyon dizisi + 4. Bir damarın çap kalınlığına göre sıralanışı: Trombin Toplardamar > Atardamar > Kılcaldamar 5. Damar çeperi (duvarı) kalınlığına göre sıralanışı: Fibrinojen Fibrin Pıhtı Atardamar > Toplardamar > Kılcaldamar 229

ÜNİTE ÖZETİ SOLUNUM SİSTEMİ Gaz alışverişi özelleşmiş solunum yüzeylerinden gerçekleşir. Memelilerde hava burun deliklerinden alınır, yutaktan geçerek, gırtlak, nefes borusu, bronş- lar, bronşçuklar yoluyla gaz alışverişinin gerçekleştiği alveollere gelir. İnsanda Solunum Sistemi Sürfaktan Burun içinde bulunan kıllar ve mukus alınan havayı ısıtır, nemlendirir ve sü- Alveol kılcallarında gaz alışverişi zer. SOLUNUM GAZLARININ TAŞINMASI Kanda solunum gazlarını taşıyan, protein ve metal iyonlarından oluşan solu- Gırtlak besin yutulduğunda üst tarafa hareket eder; epiglottis nefes borusu- num pigmentleri bulunur. Solunum pigmentlerine sahip olan canlılarda kan, nun açıklığı üzerine doğru yatarak bu deliği kapatır. Besinin yemek borusuna renklidir. geçmesini sağlar. İnsanlarda solunum pigmenti alyuvarlarda bulunan hemoglobindir. Oksijenin Taşınması Soluk borusundaki mukus, alınan havayı bir daha nemlendirir. Alınan hava- daki tozları, polenleri ve diğer partikülleri tutar. Hareketli siller bu mukusu, yukarıya doğru hareket ettirerek yutağa getirir. Bronş, soluk borusunun, her biri bir akciğere giden ayrılmış iki koluna denir. Bronşlar, akciğerlere girdikten sonra ağaç gibi dallanarak bronşiol (bronş- çuk) adı verilen daha küçük dallara ayılır. Bronşçuklar alveol olarak adlandırılan üzüm salkımı benzeri hava kesecikleri ile sonlanır. Memelilerde gaz alışverişi, alveollerde gerçekleşir. O2 alveolleri saran kılcal damarlardaki kana, kanda bulunan CO2 ise alveollere difüzyonla geçer. Alveollerin ürettiği sürfektan yüzey gerilimini azaltır. Akciğerlerin hemen altında kubbe şeklinde, çizgili kas yapısında diyafram kası bulunur. Diyafram akciğer ve kalbin bulunduğu göğüs boşluğunu karın boşlu- ğundan ayırır. SOLUK ALIP VERME MEKANİZMASI Memeliler negatif basınçla neses alırlar; yani havayı akciğerlerine itmek ye- rine içeriye çekerler. Nefes alma her zaman aktif ve iş gerektirirse de, nefes verme genellikle pa- siftir. SOLUK ALMA SOLUK VERME Alveollerden dokulara doğru taşınır. %98’i hemoglobinle (Hb) oksihemoglobin (HbO2) şeklinde, Hava girişi Hava çıkışı %2’si kan plazmasında çözünmüş olarak taşınır. Karbondioksitin Taşınması Göğüs genişler Göğüs daralır (Akciğer genişler) (Akciğer küçülür) Dokulardan alveolere doğru taşınır. Kanda CO2’nin taşınması üç şekilde gerçekleşir. Akciğer 1. Çözünmüş hâlde: Doku kılcallarında hücresel solunum ile oluşan CO2 di- Kaburga füzyon ile önce hücreler arası sıvıya oradan da kana geçer. Taşınan CO2’nin yaklaşık %5’i kan plazmasında çözünmüş hâlde taşınır. Diyafram 2. Karbominohemoglobin (HbCO2 şeklinde): Yaklaşık %20 CO2 hemoglobin ile birleşerek HbCO2 şeklinde taşınır. Diyafram kasılır düzleşir Diyafram gevşer kubbeleşir 3. Bikarbonat iyonları (HCO3–) şeklinde: CO2’nin büyük bir kısmı (%75) ise alyuvarlar içinde karbonik anhidraz enzimi denetiminde su ile birleşerek kar- Diyafram kası kasılır ve düzleşir. Ka- Diyafram gevşer ve kubbeleşir. Ka- bonik asidi (H2CO3) oluşturur. Karbonik asit kararsız olduğundan hemen hidro- jen (H+) ve bikarbonat iyonlarına (HCO3–) ayrılır. burgalar arası kaslar kasılır ve yukarı burgalar arası kaslar gevşer ve ka- Akciğerlerde doğru yükselir. burgalar aşağı doğru iner. Göğüs CO2 + H2O ø H2CO3 ø HCO3– + H+ Göğüs boşluğu genişler, hacmi artar boşluğu daralır, hacmi azalır ve ba- Dokuda ve basınç azalır. sınç artar. SOLUNUM SİSTEMİ HASTALIKLARI Akciğerin hacmi artar. Akciğerin iç ba- Akciğerin hacmi azalır. Akciğerin iç Tonsillit, Rinit, Laranjit, Farenjit, Influenza, sıncı azalır. Karın boşluğu daralır, hac- basıncı artar. Karın boşluğu genişler, Bronşit, Pnömoni, Astım, Amfizem, KOAH ve Verem mi azalır ve iç basıncı artar. Dışardaki hacmi artar ve iç basıncı azalır. Akci- hava akciğere dolar. ğerdeki hava dışarı atılır. SOLUNUMUN HOMEOSTATİK KONTROLÜ Solunumun düzenlenmesinde omurilik soğanının çevresindeki doku sıvısının pH’sını kandaki çözünmüş CO2 düzeyinin göstergesi olarak kullanır. 230

ÜNİTE ÖZETİ ÜRİNER SİSTEM Amonyak ve diğer metabolik atık Azotlu atık şekilleri: Toplardamar Atardamar Öz bölgesi ürünlerinin vücuttan atılması olayı- Amonyak, üre ve ürik asittir. Sağ böbrek Sol böbrek (medulla) na boşaltım denir. Suda çözünme oranları: Tüm canlılarda boşaltımın ortak Amonyak > Üre > Ürik asit Üreter Havuzcuk Kabuk amacı vücudun su ve iyon denge- Atılırken harcanan su oranları: (pelvis) bölgesi sini ayarlamaktır. Amonyak > Üre > Ürik asit (korteks) Amonyak (NH3) başlıca proteinler Zehirlilik dereceleri: ve nükleik asitler gibi azotlu mole- Amonyak > Üre > Ürik asit küllerin yıkılmasıyla üretilen toksik Üretiminde harcanan ATP mik- bir azotlu atık maddedir. Bir hayva- tarları: nın azotlu atıkları, onun sınıflandır- Ürik asit > Üre > Amonyak madaki yerini ve habitatını yansıtır. ÜRİNER SİSTEMİN YAPI, GÖREV VE İŞLEYİŞİ İdrar kesesi (mesane) İnsanda üriner sistemi; böbrekler, idrar kanalları (üreter), idrar torbası (mesa- ne) ve idrar boşaltım kanalından (üretra) oluşur. Üretra BÖBREKLERDE KANIN SÜZÜLMESİ VE İDRAR OLUŞUMU Bowman NEFRON MODELİ kapsülü Distal tüp Kanın süzülmesi ve idrar oluşumu 3 evrede gerçekleşir. Glomerulus 1. Süzülme: Yüksek kan basıncının etkisiyle kan hücreleri, plazma proteinleri kılcalları ve yağ molekülleri dışındaki kan içeriğinin glomerulustan Bowman kapsülüne geçmesidir. Süzülme olayı glomerulusta bulunan kılcal damarlardaki yüksek kan basın- Proksimal cından dolayı pasif taşımayla gerçekleşir. ATP harcanmaz. Daima glomerulus tüp kılcallarından bowman kapsülüne doğru tek yönlü gerçekleşir. 2. Geri emilim: Bowman kapsülüne geçen süzüntünün nefron kanalcıklarında Henle ilerlerken içerisindeki yararlı maddelerin bu kanalcıkları saran kılcallara geçe- kulpu rek yeniden kan dolaşımına katılmasıdır. Geri emilim olayı osmoz, difüzyon ve aktif taşıma ile gerçekleşir. Toplayıcı kanallar 3. Salgılama (Aktif boşaltım): Glomerulustan bowman kapsülüne geçeme- yen bazı iyonların (H+, K+, NH4+), antibiyotik, NH3 ve boya gibi bazı atık madde- Havuzcuk lerin aktif taşıma ile kılcal damarlardan nefron kanallarına verilmesidir. Ağırlıklı olarak distal tüpte gerçekleşir. Proksimal tüpte de bir miktar salgılama olur. Salgılama olayının yönü geri emilimin tam tersidir. Böbreğin Organizmadaki Düzenleyici Rolü Böbrekler kanın pH’ı değiştiğinde hidrojen ve karbonat iyonlarını salgılayarak kan pH’ını düzenler. Böbrekler kanın yoğunlaşması ile hipofizden salgılanan vazopressin (ADH) hormonu ile suyun geri emilimini artırarak doku sıvısındaki su miktarını ayarlar. Böbrek üstü bezlerinden salgılanan aldosteron hormonunun etkisi ile böbrek- teki mineral ve tuz miktarı dengede tutulur. Kandaki O2 seviyesi düşerse, böbrekler daha fazla alyuvar oluşumunu uyaran eritropoetin (EPO) adı verilen bir hormonu sentezler ve salgılar. Diyaliz: Su ve elektrolitlerin yüksek konsantrasyondan düşük konsantrasyona doğru yarı geçirgen bir zardan geçirilmesi işlemidir. Diyaliz cihazı ile hasta kanındaki zararlı maddelerin yoğunluk farkına dayalı olarak diyaliz sıvısı- na geçişi sağlanır. Kan ve diyaliz sıvısı arasındaki geçiş her iki tarafta yo- ğunluk eşitleninceye kadar devam eder. Bu zararlı maddelerin kan yoluyla dışarı alınması hemodiyaliz sayesinde olur. 231

ÜNİTE ÖZETİ İNSANDA ÜREME SİSTEMİ VE EMBRİYONİK GELİŞİM Dişi Üreme Sistemi Yumurta kanalı (Fallopi tüpü) Yumurtalıklar (ovaryumlar): Rahmin her iki yanında yer alan dişi üreme hücresi olan yumurtanın oluştuğu bir çift organdır. Ayrıca östrojen ve progesteron gibi hormonları salgılar. Endometrium Yumurta kanalı (fallopi tüpü): Yapısındaki sillerin hareketi ile yumurta rahme taşınır. Döllenme olayı burada gerçekleşir. Döl yatağı (uterus, rahim): Embriyonun doğuma kadar büyüyüp geliştiği organdır. İç duvarına endometriyum denilir. Döl yatağı ağzı (serviks): Uterus ile vajina arasındaki dar bir kanaldır. Vajina (doğum kanalı): Döllenmemiş yumurtanın atılmasını, spermlerin dişi vücuduna bırakılmasını ve doğumun gerçekleşmesini sağlayan organdır. Yumurtalık (Ovaryum) Rahim (Uterus) Serviks DİŞİ ÜREME SİSTEMİNİN HORMONAL KONTROLÜ 4. Mensturasyon evresi (3-5 gün) Vajina • Yumurta döllenmezse korpus luteumun 3. Korpus luteum evresi (10–14 gün): yapısı bozulur ve progesteron salgısı Birincil İkincil • Ovulasyon evresinde yırtılan oosit foliküller folikül, sarı renkli yağ azalır. damlacıkları taşıyan ve • Döl yatağı iç duvarı parçalanır. korpus luteum (sarı cisim) • Oluşan doku parçaları adı verilen yapıya döllenmemiş yumurtayla dönüşür. beraber kanamalar hâlinde dışarı atılır. İkincil oosit Birincil Yumurtalık Yumurtalıktan foliküller atılan oosit fallopi tüpüne gider 1. Folikül evresi (10-14 gün) Yumurta döllenmezse • Folikülde yeni bir yumurtanın geliştiği evredir. korpus luteum Korpus Ovulasyon bozulur. luteum Folikül Korpus 2. Ovülasyon evresi (14. gün) luteuma dönüşür. • İkincil oosit yumurtalıklardan fallopi tüpüne geçer. Menstrual Döngü (Adet Döngüsü) Erkek Üreme Sistemi Seminal kese Testisler: Bir çifttir ve testis torbasında (skrotum) bulunur. Seminifer tüplerde spermleri üretir. Prostat bezi Kanallar: Spermler epididimis kanalında olgunlaşır, hareket yeteneği kazanır. Ejagulasyon (boşalma) sırasında vas Vas deferens deferens kanalı idrar kesesi üzerinden dolanarak spermleri üretraya taşır. Üretra penis boyunca uzanarak dışarıya açılır. Yardımcı bezler: Prostat bezi, seminal kesecik ve cowper bezidir. Seminal sıvıları (semen) üretir. Epididimis Erkek eşey organı (penis): Yardımcı bezlerin salgıladığı seminal sıvılar ve idrar penis yardımıyla dışarı atılır. Testis Orta kısım Üretra (Boşaltım kanalı) Baş (Mitokondriler) Çekirdek Kamçı Çekirdek Sitoplazma Skrotum (Sentriol) Boyun Zona pellusida torbası Farklılaşmış folikül hücreleri İNSANDA DÖLLENME GAMETOGENEZ Döllenme, sperm çekirdeği ile yumurta çekirdeğinin kaynaşmasıdır. SPERMATOGENEZ OOGENEZ Döllenme Sırasında Gerçekleşen Olaylar: Sperm, folikülden kalan hücreler arasından geçer, zona pellusida- Erkek bireylerde gerçekleşir. Dişi bireylerde gerçekleşir. daki reseptörlere bağlanır. Akrozomdaki enzimleri zona pellusida örtüsünü parçalar. Sperm ve yumurtanın plazma zarları kaynaşır ve Dört gamet oluşur. Sadece bir gamet oluşur. sperm çekirdeği içeri girer. Orta kısım Sitokinezde sitoplazma yaklaşık eşit olarak paylaşılır. Sitokinez oogenezde eşit değildir. (Mitokondriler) Ergenlik döneminde başlar, ömür boyu devam eder. Embriyonik dönemde başlar, menapoza kadar de- Çekirdek Sitoplazma vam eder. Zona pellusida Boyun Farklılaşmış Kesintisiz bir süreçtir. Kesintili ve döngüseldir. folikül Kamçı Sperm testisi terk etmeden tamamlanır. Sperm hücresinin uyarısı olmadan tamamlanmaz. hücreleri Oluşan spermler küçük olup kamçı ile hareket eden Oluşan yumurta büyük, kendinden hareketli olma- görece az besin içeren hücrelerdir. yan, besin maddesi bakımından zengin hücrelerdir. EMBRİYONİK GELİŞİM Plasenta oluşumu ve görevleri 3. Embriyo sillerin hareketi • Gelişmenin ilk 2-4 haftalık döneminde embriyo, besinleri doğrudan endometriyumdan ile rahme doğru taşınırken 4. Hızlı mitoz bölünmeler sonrası embriyo segmentasyon gerçekleşir. blastosist halini alır. alır. Bu arada, blastosistin dış tabakası dışarı doğru büyüyerek endometriyumla birleşir ve sonuçta plasenta oluşur. Plasenta hem ebriyonik hem de anneye ait kan damarları 2. Döllenme 5. Blastosit döllenmeden içerir. gerçekleşir. Oosite bir yaklaşık 7 gün sonra • Embriyoya besin sağlar. sperm girer Oosit endometriyum içerisine • Bağışıklık koruması sağlar. mayozunu gömülür. • Solunum gazlarını değiştirir. • Embriyonun metabolik atıklarının atılmasını sağlar. 1. Yumurtlama, • Embriyonun kanı, göbek kordonundaki atardamar ile plasentaya ulaşır, göbek toplarda- yumurta kanalına gidecek marı aracılığı ile geri döner. ikincil oositi serbest bırakır. 232

ŞAMPİYON UZMAN AMATÖR 1 ACEMİ 1. İnsan kulağında işitmede görev alan yapılar; 3. Kalp kası Düz kas Çizgili kas 1. oval pencere, Miyoglobin 1 2 3 2. kulak zarı, 3. dalız, bulundurma + � + 4. korti organı, 5. çekiç - örs - üzengi Aktin miyozin 4 5 6 numaralar ile belirtilmiştir. Dışarıdan gelen ses dalgalarının kulak kepçesinden bulundurma + + + alındıktan sonraki iletimi aşağıdakilerden hangisinde doğru sıralanmıştır? İstemsiz 7 8 9 çalışma + + � Bantlaşma 10 11 12 A) 2 - 3 - 5 - 4 - 1 B) 2 - 3 - 4 - 1 - 5 gösterme � � + C) 2 - 5 - 1 - 3 - 4 D) 2 - 5 - 3 - 1 - 4 Yukarıdaki yapılandırılmış gritte, kalp kası, düz kas ve çiz- gili kaslarda bulunan özellikler “+” ile bulunmayan özellikler E) 5 - 2 - 4 - 1 - 3 “�” gösterilmiştir ve numaralandırılmıştır. İşitmede ses dalgalarının geçiş sırası kulak zarı, kemik köprü, oval Tablodaki bilgilerden hangileri yanlış verilmiştir? pencere, dalız ve korti organı şeklindedir. Cevap: C A) 3 ve 8 B) 1 ve 12 C) 2 ve 10 D) 4 ve 5 E) 2, 6 ve 11 Tüm kas çeşitlerinde miyoglobin bulunur. Kalp kası da şekil olarak çizgili kasa benzer ve bantlaşma gösterir. Cevap: C 2. Kalbin ritmik kasılma ve gevşemesinin atardamarlarda hissedilmesine nabız denir. Dinlenme durumunda insanda nabız sayısı dakikada 60-80’dir. Aşağıdaki şekilde nabız ölçümü gösterilmiştir. 4. II III I Buna göre, sağlıklı ve yetişkin bir insanda aşağıda ve- Yukarıda dişi üreme sistemine ait bazı yapılara numara- rilen durumlardan hangisi nabız sayısının artmasına landırılarak verilmiştir. neden olmaz? Şekilde verilen bu yapılar hangi seçenekte doğru eş- A) Kanın pH değerinin düşmesi leştirilmiştir? B) Ortam sıcaklığının değişmesi. I II III A) Rahim Fallop tüpü Yumurtalık C) Kandaki CO2 miktarının artması B) Fallop tüpü Yumurtalık D) Kandaki adrenalin hormonunun artması C) Yumurtalık Fallop tüpü Rahim D) Rahim Yumurtalık Rahim E) Asetil kolin hormonunun kalbi uyarması E) Fallop tüpü Fallop tüpü Rahim Yumartalık Asetil kolin hormonunun kalbi uyarması nabız sayısının artmasına neden olmazken, kan pH değerinde düşüş, ortam sıcaklığının azal- I: rahim, II: fallop tüpü, III: yumurtalık ması, kanda CO2 artışı ve adrenalin artışı nabız artışına neden olur. Cevap: A Cevap: E 233

ACEMİ 7. İnsanda endokrin bez olarak görev yapan bazı yapılar 5. Madde miktarı şekilde verildiği gibi harfler ile gösterilmiştir. Selüloz X bezi Yağ Y bezi Z bezi Zaman İnsanda sindirim kanalı boyunca yukarıda verilen de- T bezi ğişimin gerçekleşebilmesi için aşağıda verilenlerden hangisi tek başına yeterlidir? K bezi A) Pankreas öz suyu B) İnce bağırsak öz suyu Bu bezlerden salgılanan hormonlar ile ilgili verilen bil- C) Safra sıvısı gilerden hangisinin yanlış olduğu söylenebilir? D) Mide öz suyu A) X bezi birçok endokrin bezi çalışmasını denetler. E) Sekretin hormonu B) Y bezinden salgılanan hormonlardan biri tüm vücut Yağların kimyasal sindirimi pankreas öz suyunda bulunan lipaz enzimi ile olur. hücrelerinde oksijenli solunum hızı üzerine etki eder. C) Z bezi hipofizin feed-back mekanizması ile kan ve ke- Cevap: A miklerdeki Ca+ dengesini sağlar. 6. Aşağıdaki şekilde insan böbreğinin boşaltım birimi olan D) K bezinin kabuk kısmından kortizol ve aldosteron salgı- nefrona ait yapılar numaralandırılarak gösterilmiştir. lanır. E) T bezi karma bir bezdir ve kan şekerini düzenleyen hor- I IV monlar salgılar. II X: Hipofizdir ve birçok endokrin bezi kontrol eder. Y: Tiroit bezidir, tiroksin hormonu tüm vücut hücrelerine etki eder. Z: Paratiroid bezi- dir ve kandaki Ca++ dengesi için hipofizle feedback yapmaz. K: Böbrek üstü bezidir, kabuk kısmından kortizol ve aldosteron yapar. T: Pankreastır ve kan şekerini düzenleyen hormon salgılar. Cevap: C III V Şekilde verilen nefrona ait kısımlarla ilgili aşağıda ve- 8. Sağlıklı bir insanda, boşaltım, sinir ve endokrin sis- rilen eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? temleri aşağıdakilerden hangisinin düzenlenmesinde A) IV † Distal tüp doğrudan ve birlikte rol oynar? A) Kan basıncının B) II † Proksimal tüp B) Kanın pH değerinin C) Kandaki üre miktarının C) III † Henle kulpu D) Kandaki tuz miktarının E) Kandaki glikoz miktarının D) I † Havuzcuk Kan basıncını verilen üç sistem doğrudan etkiler. E) V † Toplayıcı kanal Havuzcuk nefrona ait bir kısım değildir. I numara bowman kapsülü- Cevap: A nü gösterir. Cevap: D 234 1-C 2-E 3-C 4-A 5-A 6-D 7-C 8-A

UZMAN AMATÖR ŞAMPİYON 3 ACEMİ 1. Aşağıdaki şekilde, kısa süreli streste sempatik sistemin 3. Duyu reseptörlerinin tipleri ile ilgili olarak aşağıdaki- böbrek üstü bezinin medulla kısmını aktivasyonu ve uzun lerden hangisi söylenemez? süreli streste ön hipofizden salgılanan ACTH (Adrenokor- tikotropik hormon) ile böbrek üstü bezinin korteks kısmının A) Epidermisteki reseptörler dentritlerdir, sıcaklığa veya aktivasyonu gösterilmiştir. zararlı uyarılara cevap verirler. Stres B) Hipotalamustaki ozmoreseptörler mekanoreseptör ti- Sempatik sinir pindedir. Omurilik C) Ağrı reseptörleri ortam sıcaklığına bağlı olarak sadece aşırı derecede sıcak ve soğuk ile uyarılır. Hipotalamus D) Koku reseptörleri epitel doku tabakası içerisine gömül- Ön hipofiz müş olan nöronlardan oluşur. Kan damarı E) Mekanoreseptörlerden gelen duyumlar arasında, do- Adrenal ACTHAdrenal kunma, basınç, işitme ve denge yer alır. medulla korteks – Ağrı reseptörleri sadece aşırı derecede sıcak ve soğuk ile uyarılır. X Y Bu nedenle bu reseptörler, soğuk ve sıcak reseptörleri ile birlikte hormonu hormonu “dondurucu soğuk” ve “yakıcı sıcak” duyularından sorumludurlar. – Hipotalamustaki ozmoreseptörler KEMORESEPTÖR tipindedir. Cevap: B Kısa süreli strese cevap olarak böbrek üstü bezinin öz (medulla) bölgesinden X hormonu, uzun süreli strese ce- vap olarak ise böbrek üstü bezinin kabuk (korteks) bölge- sinden Y hormonu salgılanmıştır. Buna göre, X ve Y ile gösterilen hormon aşağıdakiler- den hangisidir? X Hormonu Y Hormonu A) Aldosteron Adrenalin B) Tiroksin ADH C) Kortizol Progesteron D) Adrenalin Kortizol E) Aldosteron Noradrenalin Böbrek üstü bezinin öz bölgesinden adrenalin ve nöradrenalin salgıla- nırken, kabuk bölgesinden kortizol ve aldosterol salgılanır. Cevap: D 2. Akciğer kılcallarında: 4. I I. O2 III II. CO2 II III. HCO3- IV. H+ Böbrek nefronlarına ait numaralı yapılarda aşağıda verilenlerden hangisi ortak olarak bulunmaz? hemoglobin yukarıda verilen moleküllerden hangisini bağlayabilir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) Glikoz B) Üre C) H2O D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV D) NH3 E) Akyuvar Hemoglobin akciğer kılcalında O2 bağlar. Doku kılcallarında CO2 ve I ve II kan damarı olan böbrek atardamarıdır. III ise nefron kanalıdır H+ bağlar. Hemoglobin HCO–3 bağlamaz. ve buraya kan hücreleri geçemez. Cevap: A Cevap: E 243

AMATÖR 7. İnsan embriyosunun fallop tüpündeki (döllenme borusu) 5. gelişimi sonrası endometriyum dokusuna implantasyonu (yerleşmesi) aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Yumurta ve sperm 2 hücreli 4 hücreli 8 hücreli çekirdeğinin Morula kaynaşması Beyincik Blastosist Döllenme Yukarıdaki şekilde beynin arka alt kısmında, omurilik so- Yumurta Endometriyuma ğanının üzerinde bulunan beyincik gösterilmiştir. gömülmüş blastosist Beyincikle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Bu embriyonik gelişim süreci ile ilgili olarak aşağıda A) Pons ile birbirine bağlanmış iki yarım küreden oluşur. verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? B) Beyincikten enine kesit alınıp incelendiğinde dış kısmın A) Blastosistin fallop tüpünden uterus içindeki endometri- boz, iç kısmın ak maddeden oluştuğu görülür. yuma dokusuna kadar taşınması silli epitel hücreleri ta- rafından sağlanır. C) Görme ve işitme duyularının algılanmasını sağlayan merkezlerin bulunduğu bölgedir. B) Yumurtanın spermle döllenmesi sonucu oluşan zigotta segmantosyon adı verilen hızlı mitoz bölünmeler ger- D) İskelet kaslarının düzenli çalışmasını ve kas hareketleri çekleşir. arasında koordinasyonu beyin yarım küreleri ile birlikte çalışarak sağlar. C) Blastosist endometriuma gömülerek anneye ait kan damarlarından beslenmeye başlar. E) İç kulaktaki yarım daire kanalları ve gözden gelen uyar- tılarla birlikte vücudun dengesini sağlar. D) Segmantasyon evresinde ardışık hücre bölünmeleri ile embriyonun toplam kütlesi gittikçe artar. Görme ve işitme duyuları uç beyin tarafından algılanır. Beyincik ile ilgili diğer verilenler doğrudur. E) Ovulasyonla yumurtalıktan atılan yumurta hücresi fallop tüpüne geçer ve burada spermler beklenir. Cevap: C Segmantasyonda hücre bölünmeleri için enerji harcandığı için top- lam kütle gittikçe azalır. Cevap: D 6. Aşağıda verilen yapılardan hangisi karşısında verilen be- 8. Sağlıklı bir insanın kan damarlarındaki fizyolojik özel- sinin sindirimi için gerekli enzimleri salgılayabilir? liklerin karşılaştırması aşağıdakilerden hangisinde yanlış olarak verilmiştir? Yapı Besin (AD: Atardamar, TD: Toplardamar, KD: Kılcal damar) A) Tükürük bezleri Selüloz A) Kan Basıncı Değişimi: AD > TD > KD B) Pankreas Nükleik asit B) Tek Damar Kesiti Alanı: TD > AD > KD C) İnce bağırsak bezleri Yağ C) Damar Çapı: TD > AD > KD D) Mide bezleri Nişasta D) Toplam Kesit Alanı: KD > TD > AD E) Karaciğer Kitin E) Kan Akış Hızı: AD > TD > KD Pankreas nükleik asitleri sindiren enzimi salgılar. Kan basıncı en fazla atardamarda, en az toplardamardadır çünkü kalpten uzaklaştıkça kan basıncı azalır. Cevap: B Cevap: A 244 1-D 2-A 3-B 4-E 5-C 6-B 7-D 8-A

UZMAN AMATÖR ŞAMPİYON 1 ACEMİ 1.  Zar Potaniyeli 3. İnsanda dişi bireyde mensturual döngü sırasında kan- 30 3 daki FSH ve LH seviyesinin değşimi aşağıdaki grafik- 0 lerden hangisinde doğru verilmiştir? 2 A) B) 4 Kanda hormon düzeyi LH Kanda hormon düzeyi LH FSH –60 1 FSH –70 6 5 CD Zaman 1 14 28 Gün Gün A B (Milisaniye) 1 14 28 Aksiyon potansiyeli sinir ve kas hücrelerinin zarında olu- C) D) Kanda hormon düzeyi şan ani başlayıp ani biten elektriksel yük değişimi olarak bilinir. Bir sinir hücresindeki aksiyon potansiyeli yukarıdaki FSH LH grafikte verilmiştir. Kanda hormon düzeyi FSH Buna göre, LH I. Aksiyon potansiyeli, akson boyunca tek yönlü ilerler ve bir nöronda hızı sabittir. Gün Gün II. 2 numara ile belirtilen olay depolarizasyondur ve 1 14 28 1 14 28 hücre zarında Na+ kanalları açıktır. III. 1 ve 3 numara ile belirtilen olgular polarize du- E) rumdur ve Na+-K+ pompası çalışır. IV. 4 numara ile belirtilen olay repolarizedir ve K+ ka- FSH pıları açıktır. Kanda hormon düzeyi LH yapılan yorumlardan hangileri aksiyon potansiyeli ve impuls oluşumu hakkında doğru verilmiştir? Gün 1 14 28 14 gün öncesi FSH fazla iken, 14. gün LH hormonu pik yapar, sonra azalır. Cevap: A A) 2 ve 4 B) 1 ,3 ve 4 C) 1, 2 ve 4 D) 2 ve 3 E) 1, 2, 3 ve 4 Aksiyon potansiyeli, akson boyunca tek yönlü ilerler ve bir nöronda hızı sabittir. 1 ve 6 polarize, 2 depolarize, 5 hiperpolarize, 4 repola- rizedir. Depolarizasyonda Na+ kanalları açıktır. Cevap: C 4. H2O + CO2 † H2CO3 † H+ + HCO3- 2. A Kırmızı kemik iliğinde oluşur. (I) Yukarıda verilen reaksiyonun gerçekleştiği alyuvarın Karaciğerde parçalanır. (II) bulunduğu kılcal damar için; L Oksijen ve karbondioksit taşır. (III) Y I. Oksijenin hemoglobinden ayrılması, U V II. Hidrojenin hemoglobine bağlanması, A III. Plazmasında HCO-3 bulundurma R özelliklerinden hangilerine de sahip olduğu söylene- bilir? Kan hücrelerinden biri olan alyuvarlar ile ilgili yukarı- da verilen bilgilerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III D) I ve III E) I, II ve III Verilen olay doku kılcalında gerçekleşir. Burada hemoglobin oksijen Alyuvarlar, kırmızı kemik iliğinde oluşturulur. O2 ve CO2 taşır, kara- bırakır ya da CO2 bağlar ya da H+ bağlar. Plazmada ise akciğere ciğerde parçalanabilir. gönderilmek üzere HCO3- içerir. Cevap: E Cevap: E 245

UZMAN 7. Aşağıdaki şekilde vücudun alt kısmındaki toplardamarlar- 5. X hormonu az salgılandığında Y hormonu az salgılandığında da kanın geriye akmasını engelleyen ve tek yönde açılan Suyun geri emilimi azalır. Na+ ve CI– emilimi azalır. kapakçıklar gösterilmiştir. Bu kapakçıklar kanın kalbe doğ- ru hareketine yardım eder. Kandaki su miktarı azalır. Kandaki Na+, CI– azalırken Üst Kapakçık açılarak kanın K+ artar. kapaçık kalbe doğru hareketi sağlanır. Kanın osmotik basıncı artar. Toplardamar Kan basıncı düşer. İnsanda su içme isteği artar. Dokulardan sıvı azalır. Bol su içilir, sık idrara çıkılır. Kaslar yorulur. X’e bağlı Z hastalığı ortaya Deride pigmentleşme artar. Çizgili kas Kas Çizgili kas çıkar. gevşer Alt kapaçık kasılır; damar damar daralır; kan, genişler; kalbe itilir. kan, damar içinde kalır. Y’ye bağlı W hastalığı Kapakçık kapaklı olduğundan ortaya çıkar. kan geriye akmaz. Yukarıda insanda X ve Y olarak belirtilen hormonlarının Buna göre, bu toplardamarlarda kapakçıkların asıl bu- az salgılanmasında görülebilecek metabolik olaylar ve bu lunma nedeni aşağıdakilerden hangisidir? olayların sonucunda oluşabilecek hastalıklara ait grafikler verilmiştir. A) Kalp karıncıklarının kanı yüksek basınçta pompalama- sına rağmen kalp kulakçıklarının geri emme kuvvetinin Özellikleri verilen X, Y hormonları ve bu hormonların az yetersiz olması. salgılanmasına bağlı ortaya çıkacak hastalıklar aşağı- dakilerden hangisinde doğru verilmiştir? B) Oksijen bakımından yetersiz kan taşınması. C) Toplardamardaki düz kas miktarının az olması. X ZY W D) Toplardamarlarda enerji üretecek yeterli glikoz bulun- hormonu hastalığı hormonu hastalığı maması. A) Antidiüretik Hiper Kortizol MS E) Toplardamarların çapının fazla olması. hormon tansiyon Vücudun alt kısmındaki kanı kulakçıkların emme kuvveti yeterli olmadığı için çekilen kanın geriye gitmemesi ve kalbe doğru ilerle- B) Vasopressin Hiper MSH Sedef mesi için bulunurlar. tansiyon Cevap: A C) Vasopressin Şekersiz Aldosteron Addison seker D) Tiroksin Toksik Kortizol MS guatr E) Antidiüretik Şekersiz Aldosteron Böbrek hormon seker taşları ADH su emilimini sağlayan hormondur. ADH yani vazopressin (X)’e 8. İnsanda görev alan sindirim enzimlerinin tümü için, bağlı hastalık (Z) şekersiz şeker hastalığıdır. Aldosteron tuz emilimi- ni sağlayan hormondur. Aldesteron (Y)’a bağlı hastalık (W) Addison I. Birden fazla besin çeşidine etki eder. denilen derinin tunç rengini almasıdır. II. Küçük parçalara ayrılmış besinleri daha hızlı hid- Cevap: C roliz eder. III. Pasif olarak salgılanıp sindirim kanalında aktifleşir. 6. Aşağıda verilen moleküllerden hangisinin wirsung ka- ifadelerinden hangisi doğrudur? nalında bulunması protein sindiriminin gerçekleşece- ğini ispatlar? A) Sekretin B) Tripsinojen C) Pepsinojen D) Glikogon A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III E) Amilaz D) I ve III E) I, II ve III Wirsung kanalında verilenlerden sadece tripsinojen ve amilaz bulu- Hidroliz enzimleri yalnızca bir substrata etki eder. Bazıları pasif sal- nur. Amilaz karbonhidrat, tripsinojen ise protein sindirimi sağlar. gılanabilir ancak aktif salgılananlarda vardır. Tüm enzimler substrat yüzeyi artmış besinleri daha hızlı katalizler. Cevap: B Cevap: B 246 1-C 2-E 3-A 4-E 5-C 6-B 7-A 8-B

UZMAN ŞAMPİYON AMATÖR ACEMİ 3 1. Aşağıdaki şemada kandaki kalsiyum seviyesinin par- 2. Aşağıdaki şemada beyin tabanında bulunan optik kiyaz- athormon ile kalsitonin hormonları tarafından ayarlanması mada sinirlerin çaprazlanması gösterilmiştir. gösterilmiştir. Sol Sağ Kalsitonin Tiroit bezi Kemikte Ca+2 Bağırsaklardan Ca+2 depolanır. emilimi azaltılır. Kanda kalsiyum Böbreklerden seviyesi yükselince Ca+2 emilimi azaltılır. Kanda normal kalsiyum seviyesi Kalsiyum Kan damarı Sol yarım küre Sağ yarım küre Kanda kalsiyum Bu şemaya göre, seviyesi Kalsiyum I. Sağ göz, görüntünün tamamını sol beyin küresi- Bağırsaklardan düşünce ne ve sol göz ise sağ beyin küresine iletir. Ca+2 emilimini artırır. D Vitamini Kemiklerde Böbreklerden II. Her iki gözün sağ retinasında bulunan sinirler Ca+2 yıkımı Ca+2 emilimi beynin sağ yarım küresi ile bağlantılıdır. uyarılır. artırılır. Paratiroit bezi III. Her iki göz gördükleri resmin sol tarafıyla ilgili gö- rüntüsünü beynin sağ yanına, sağ tarafıyla ilgili Parathormon görüntüsünü ise beynin sol yanına iletir. Buna göre, yorumlarından hangileri yapılabilir? I. Kandaki kalsiyum miktarı normal değerinin üzeri- A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II ne çıktığında tiroit bezinden kana kalsitonin hor- monu salgılanır. D) II ve III E) I, II ve III II. Kalsitonin hormonu kalsiyumun kandan kemiklere Sağ gözdeki görüntünün bir kısmı sol bir kısmı sağ beyine gider. Her geçmesini ve depolanmasını sağlar. Ayrıca böb- iki gözün sağ retinasındaki sinirler beynin sağ yarım küresine bağla- reklere etki ederek kalsiyumun geri emilimini azal- nır. Her iki göz gördükleri resmin sol tarafıyla ilgili görüntüsünü sağa, tır ve idrarla daha fazla kalsiyum atılmasını sağlar. sağdakini sola iletir. Cevap: D III. Kandaki kalsiyum miktarı normal değerinin altına düşüğünde paratiroit bezinden salgılanan pa- rathormon kemiklerden kana kalsiyum geçişini sağlar. Ayrıca böbreklerdeki ve bağırsaklardaki kalsiyumun geri emilimini artırarak kandaki kalsi- yum düzeyini artırır. ifadelerinden hangileri doğrudur? 3. İnsan vücudunda nefes alma aşamasında aşağıda ve- A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III rilenlerden hangisinin değişiklik göstermesi beklenir? D) II ve III E) I, II ve III A) Diyafram şekli Kalsitonin kandaki Ca++ miktarını azaltmak için kemiklere geçişi B) Kaburga kemiklerinin uzunluğu yada idrarla atılmını sağlar. Parathormon ise kandaki kalsiyumu artırmak için kemikten bağırsaklardan, böbreklerden geri emilim C) Alveol sayısı yaptırır. D) Kaslara bağlı olan sinir sayısı Cevap: E E) Bronşçuk sayısı Nefes alma ve verme olayları sırasında diyafram kasılıp gevşer. Diğerlerinin durumlarında bir değişim gözlenmez. Cevap: A 255

ŞAMPİYON 7. Aşağıda kılcal damarların atar ve toplar uçlarındaki mad- 4. İnsan sindirim sisteminde; de miktarlarında meydana gelen değişim verilmiştir. I. Glikojen - Polipeptit - Yağ, II. Selüloz - Kitin - Glikoz, Buna göre aşağıdaki grafiklerde verilen olaylardan III. Mineral - Vitamin - Aminoasit, hangilerinin gerçekleşme ihtimali yoktur? IV. Lipaz - Amilaz - Pepsinojen, V. Gastrin - Sekretin - Kolesistokinin A) Üre miktarı B) Glikoz miktarı yukarıda verilen moleküllerden herhangi birine ait olmayan görev veya özellik aşağıdakilerden hangisi Sonra Sonra olabilir? A) Kompleks organik besinlerin kimyasal sindiriminin ya- Atar Toplar Böbrek Atar Toplar Karaciğer pılmasını sağlama. ucu ucu kılcalı ucu ucu kılcalı B) İnce bağırsaktan difüzyon ve aktif taşıma olayları ile emilime uğrama. C) NH3 D) O2 miktarı C) Mekanik sindirim sağlayarak besinin sahip olduğu yü- zeyi küçültme. Sonra Sonra D) İnsanda kimyasal sindirime uğramama. E) Sindirim sisteminin koordineli bir şekilde çalışmasını Atar Toplar Bacak Atar Toplar Akciğer sağlama. ucu ucu kılcalı ucu ucu Kılcalı A özelliği IV, B özelliği III, C özelliği yok, D özelliği II, E özelliği V E) Pepsinojen miktarı şeklindedir. Sonra Cevap: C Atar Toplar Mide ucu ucu kılcalı 5. Merkezi sinir sisteminde bulunan gri (boz) ve ak mad- Madde değişimi organların kılcaldamarlarında olur. Böbrek kılcalın- da üre azalır. Karaciğer kılcalında tokken glikoz miktarı artar. Bacak de ile ilgili olarak; kılcallarında NH3 artar. Akciğer kılcallarında oksijen miktarı artar. Mide de üretilen enzimler kana verilmez. Kanal ile taşınır. Cevap: E I. Gri madde esas olarak nöronların hücre gövde- lerinden, ak madde ise aksonlardan oluşmuştur. II. Uç beyinden enine kesit alındığında dışta gri madde, içte ak madde yer alır. III. Omurilik ile beyincik enine kesitinde dışta ak madde, içte gri madde yer aldığı görülür. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 8. İnsanda bağışıklık durumları ile ilgili, Omurilik ile beyincikteki gri ve ak madde yerleşimi farklıdır. Omuri- I. Aşı ile aktif bağışıklık kazanılabilir. likte içte gri, dışta ak madde bulunurken, beyincikte içte ak, dışta gri II. Antikor içeren plazma, hastalığı geçirmiş sağlıklı madde bulunur. kişilerden alınır ve tedavi amaçlı kullanılabilir. Cevap: D III. Aynı mikrobun bulaştığı iki insanda, bu mikrobun 6. Hamile bir insanda; kuluçka süresi değişebilir. IV. Bireyin yaşı ve beslenme durumu mikroba karşı I. Progesteron II. Östrojen III. LH gibi hormonlardan hangileri hamilelik sürecinde sal- gösterdiği vücut direcini etkilenmez. gılanmaya devam eder? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III D) I, II ve III E) I, III ve IV Hamile bir bireyde yeni bir yumurta oluşumu olmadığı için LH üretimi Bireyin yaşı, beslenme durumu vücut direnci için çok önemlidir. olmaz. Uterus gelişiminin devamı için progesteron ve dişi özelliklerin Cevap: D devamı için östrojen salgılanmaya devam eder. Cevap: B 256 1-E 2-D 3-A 4-C 5-D 6-B 7-E 8-D