MATERALLAR

a yrtim ltmlri AZRBAYCAN YAZIILAR TRKYE YAZARLAR TRKSOY - TRK KLTR VE

QAFQAZ UNVERSTET BRLY BRL SANATLARI ORTAK YNETM

Platin Sponsor

BANK ASYA
ASYA KATILIM BANKASI A..

Qzl Sponsorlar

TEXNKABANK KAYNAK KLTR AZERSUN HOLDNQ

YAYIN GRUBU

MATERALLAR
Qafqaz Universiteti
1-ci kitab Bak, 13-15 noyabr 2008
1-ci kitab
www.qafqaz.edu.az
MATERALLAR
I KTAB

Bak, 13-15 noyabr 2008

 MATERALLAR
I KTAB

KONQRESN HMSDRLR
Prof. Dr. Ahmet Sani Anar brahim lvi Yavuz Dsen KASENOV
Qafqaz Universitetinin Azrbaycan Yazlar Trkiye Yazarlar Birlii TRKSOY Trk Kltr ve
rektoru Birliyinin sdri Ynetim Kurulu Sanatlar Ortak Ynetimi
Genel Bakan Genel Mdr

KONQRESN TKLAT KOMTS

Prof. Dr.mer OKUMU Dr. slam HSEYNOV Qafar OCAQLI
Prof. Dr. Akif HSEYNL Serap MAGLL Kmal YILMAZ
Dos. Mmmdli BABALI Prvan BAYRAM Zabit TEYMURLU
Dr. Erdal KARAMAN Seyran QAYIBOV Firuz ERGUVAN
Dr. mer BAYRAM Bayram GNDODU Mnsur KAZIMLI
Dr. Ahmet KSZ Sriyy GNDODU sa ZKAN
Dr. Ahmet KMRC Setter DURMAZ Seyfi AIREL
Dr. Saim ARI Nilay TATAR eyda SLEYMANOVA
Dr. Nrmin LYEVA brahim KURT Yaz Mustafa OUZ
Dr. Alexsandr MAGLL Ali BEREKET air Qm NCFZAD
Dr. trab GL Dursun ALIKAN Nair Meryem AKBAL
Dr. Knan BROV Sbuhi BAYRAMOV

KONQRESN ELM HEYT

Akademik Bkir NBYEV Prof. Musa DUMAN Dos. brahim KIBRIS
Akademik Nizami CFROV Prof. Fatih ANDI Dos. M. Muhsin KALKIIM
Az. Yaz. Birliyi sdri Anar Prof. Grer GLSEVN Dos. Rdvan CANIM
Prof. mer OKUMU Prof. Mehmet KARA Dos. Erdoan BOZ
Prof. Akif HSEYNL Prof. Zahid QARALOV Dos. Hseyin ZCAN
Prof. jdr AAYEV Prof. Rfael HSEYNOV Dos. Alim KAHRAMAN
Prof. Mustafa ZKAN Prof. Qara NAMAZOV Dr. Erdal KARAMAN
Prof. brahim CANAN Prof. ahin XLLL Dr. mer BAYRAM
Prof. Yavuz AKPINAR Prof. Danday SKAKAL Dr. Knan BROV
Prof. Nazan BEKROLU Prof. Tlegen TEBEGENOV Dr. Reit HAYLAMAZ
Prof. Emine GRSOY-NASKAL Prof. Qadir li KONKOBAYEV Qr. Yaz. Bir. Sd.
Prof. Cihan OKUYUCU Prof. Tayupolot SADEKOV Sultan OMURALIYEV
Prof. Ali Fuat BLKAN Dos. Ouz KARAKARTAL air
Prof. Muhammet YELTEN Dos. Mmmdli BABALI Gkhan AKEK

KONQRESN KATBLY
Dr. Erdal KARAMAN, Dr. Nrmin LYEVA, Dr. Knan BROV

DZAYN
Sahib KAZIMOV

Kitab, Qafqaz Universiteti Dizayn v Nriyyat lri

bsind ylaraq apa hazrlanmdr.
Copyright Qafqaz University
Baku - 2008
TRK XALQLARI DBYYATI (II):
BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

NSZ V TBRKLR

 QAFQAZUNVERSTETNNBAKIHRNDTKLETDYTRKXALQLARI
DBYYATI:BEYNLXALQUAQDBYYATIKONQRESNNTRAKILARINA

Hrmtlikonqresitiraklar!
Sizi Azrbaycan Respublikasnn Thsil Nazirliyi, lkmizin btn thsil iilri adndan v xsn z
admdanQafqazUniversitetininAzrbaycanYazlarBirliyi,TrkiyYazarlarBirliyivTRKSOYlabirg
tkil etdiyi trk xalqlar uaq dbiyyatnn masir problemlri v glck perspektivlrin hsr olunmu
beynlxalqkonqresinalmnasibtilsmimiqlbdnsalamlayr,konqrestkilatlarnavitiraklarna
hrmtvehtirammzbildirir,nxoarzularmzyetirirm.
Mnbirthsiliisikimi,trkxalqlarnnznginmdnimnvidyrlrsisteminduaqdbiyyatnn
mstsna yer tutduunu xsusi vurulamaqla, bu zngin dbi irsin uaq v gnclrin tlimtrbiysind,
thsilind,millivmumbridyrlryiylnmsindvzsizroluolduunudyrlikonqresitiraklarnn
diqqtinatdrmaqistyirm.
Bubirreallqdrki,hazrdaqloballaandnyadamilliruhu,zvqvmaraqlarbaqalaanyeninsillr
yetimkddir. Bel bir raitd uaqlarda milli xlaq v mentalitet, milli mdniyyt v dbiyyata mnasi
btd deformasiya v anmalara yol vermmk n istr dbiyyatda, istr thsild, btvlkd is milli v
mumbridyrlrmnasibtdmillimnvixsusiyytlrprioritettkiletmlidir.
Hesab edirm ki, ada dnyamzda bu taleykl problemin hlli trk xalqlarnn dbiyyat, o sradan
uaqdbiyyatqarsndayenimillivziflrqoyur.
Trkdnyasnnbykolu,AzrbaycanxalqnnmummillilideriHeydrliyevintbirinc:Uaqlar
bizimsevincimizdir,hyatmznmnasdr,uaqlarbizimglcyimizdir...
Bumnadaqloballaandnyadatrkxalqlaruaqdbiyyatnntlimtrbiyprosesindrolunuartrmaq,
onuninkiafqaysnaqalmaqslind,bugnmzvglcyimizbarddnmk,szntknmynseh
rinivimkanlarnuaqvgnclrimizinmillivmumbridyrlrhrmtruhundatrbiyolunmasna
sfrbretmkdemkdir.
nanram ki, mstqil Azrbaycann paytaxtnda keiriln bu beynlxalq konqres trk xalqlar uaq d
biyyatnn mvcud durumunu v qarda duran vziflrini myynldirck, bu vacib sahnin inkiafna,
xsusnuaqdbiyyatnnthsilmssislrindtdrisinyenitkanverckdir.
Hrmtlikonqresitiraklarnndiqqtinonudaatdrmaqistyirmki,Azrbaycandauaqdbiyyat
nn latn qrafikasnda nri v thsil mssislrinin onlarla tminat sahsind son illrd byk uurlar
qazanlmdr. Bel ki, Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti cnab lham liyevin imzalad
Azrbaycan dilind latn qrafikas il ktlvi nrlrin hyata keirilmsi haqqnda 12 yanvar
2004cil,20052006cillrdAzrbaycandilindlatnqrafikasilapnzrdtutulansrlrin
siyahsnn tsdiq edilmsi haqqnda 27 dekabr 2004c il, Dnya dbiyyatnn grkmli nma
yndlrinin srlrinin Azrbaycan dilind nr edilmsi haqqnda 24 avqust 2007ci il tarixli
Srncamlar il hm dnya, hm trk xalqlar, hm d Azrbaycan dbiyyatnn n dyrli uaq
dbiyyatnmunlridvltvsaitihesabnaykskpoliqrafiksviyydnredilrk,lkmizin
btnthsilmssislrininkitabxanalarnahdiyyedilmidir.
Bundan lav, Thsil Nazirliyi il Dnya Banknn birg layihsi sasnda 18 cildlik Uaq ensklopedi
yasapedilibmktblrverilmi,yendThsilNazirliyininaolunriyyatilbirglayihsizr
Mktblinin kitabxanas seriyasndan 100 cildlik Azrbaycan v dnya dbiyyatnn, o cmldn trk
xalqlardbiyyatnnnyaxnmunlrilatnqrafikasndanredilmidir...
Hrmtlikonqresitiraklar!Dyrliqonaqlar!
minm ki, Trk xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq uaq dbiyyat konqresi trk dnyas dbiy
yatnnprioritetsahsiolanuaqdbiyyatnnglckinkiafnatkanverck,xalqlarmzarasndamdni,
mnvi v thsil laqlrinin daha da intensivlmsin yardm edck, uaq dbiyyatnn tdrisi sahsind
yeniimkanlarnalmasnaraityaradacaqdr.
Konqresiniinuurlardilyir,bumtbrmclisinqonaqlarn,tkilatlarnvitiraklarnbirdaha
salamlayram!!!
Hrmtl,
MisirMRDANOV
AzrbaycanRespublikasnn
thsilnaziri
Bakhri,13.11.2008ciil

iv
 TRKHALKLARIEDEBYATLARIII:ULUSLARARASIOCUKEDEBYATI
KONGRESDZENLEMEKURULUBAKANLIINA

lkemizleTrkdnyasarasndakibilimselilikileregetirdiiciddikatklardahaevvelvakiolanziyaret
lerimdebizzatmahedeettiimniversitenizin,AzerbaycanveTrkiyeYazarlarBirlikleriveTRKSOYun
birlikte dzenledikleri Uluslararas ocuk Edebiyat Sempozyumuna davet edilmekten byk onur duydum.
Youn meguliyetlerim dolaysyla katlma imkan bulamadm Sempozyumunuz mnasebetiyle konu hak
kndakidncelerimisizlerlepaylamakisterim.
Birmilletimilletyapankltrunsurlararasndadilvebilhassaestetikduygunundildekitezahrolan
edebiyatnayrbirnemivardr.Trkemizdeuzuntarihigemii,konuaninsansaysveifadekabiliyetiyle
dnyannsayldilleriarasndayeralmaktadr.phesiz,birdilinbyklonukonuaninsansaysndan
okyetitirdiibykairveyazarlarylallr.Bubykyazarlarsadecegemiignmzebalamazlar,
bunun yannda ayn milletin deiik corafyalarda yaayan fertleri arasnda da manevi ve estetik kprler
kurarlar. Bu bak asyla edebiyatmzn zirve isimleri olan Yunus Emreler, Bakiler, Fuzuliler, Ali ir
Nevayiler, Nesimiler, Sabirler, Molla Penahlar ve nihayet ehriyarlar ve Cengiz Aytmatovlar gnmzde
zlemini duyduumuz nemli edebi ahsiyetlerimizdendir. Trk Devlet ve topluluklar arasnda iktisadi
ilikileryanndadil,tarihveinanbirliinedayalsalamilikilervardr.Builikilerimiziglendirecek,ortak
edebi ve kltrel mirasmz ortaya karacak olan almalar konusunda niversitelerimize byk grevler
dmektedir. Bu erevede unu da kaydetmek isterim ki, edebiyat alanndaki almalar denilince daha ok
yetikinlereynelikolanlarhatragelmektedir.Oysainsancemiyetleriocuklarveyetikinlerolmakzereiki
kesimdenolumaktadr.Ohaldetoplumdanemlibiryertutanocuklarsaylarnauygunbiredebitemsilede
mazharolmaldrlar.phesiz,bumazhariyetinestetikduygularntatminiyanndayetikinlereaitdeerlerin
sonrakikuaklaraaktarlmasgibisosyalbirgrevideolmaldr.
Edebiyat tarihimiz boyunca ocuk edebiyatmzn ana damarnn kendisini byle bir grevle ykml
grdn mahede ediyoruz. Nitekim Klasik edebiyatmzda konusu ocuk olan eserlerden Nbinin
Hayriyye ve Smblzade Vehbinin Ltfiyyesi geleneksel deerlerin sonraki kuaklara aktarlmas gayreti
olarakkarmzakmaktadr.
Ancaklkemizdekiocukedebiyat,dahaokTanzimatlabalayanyeniedebiyatdnemindehemmstakil
bir hviyet kazanm hem de konu bakmndan genilemitir. Kayserili Dr. Rtnn 1859 ylnda yayn
ladNuhbetlEtfalisimliArapaalfabekitabnnsonunaeklediifabltercmeleriylebalayanyenidnemin
ocuk edebiyat, zaman ierisinde dallanp budaklanm ve iirden izgi romanlara kadar geni bir yelpazede
eserler vermitir. Bu zengin yazar ve eser repertuarndan yaplacak ksa bir seki bile ocuk edebiyatmzn
zenginlii hakknda bir fikir edinmeye kfidir. rnein Tanzimat edebiyatnn kurucusu kabul edilen inasi
bazenLaFontainedeneviri,bazendetelifolmakzeremanzumfablvehikayeleryazmtr.
19.yzylnsonlarve20.yzylnbalarndazellikleA.Hamit,R.Ekrem,AhmetRasim,AhmetMithat,
ZiyaGkalp,merSeyfettin,TevfikFikret,AliEkremBolayr,brahimAlaattinGvsa,AliUlviElveveAka
Gndzocukedebiyatyazarlarmzarasndasayabiliriz.DneminyazarlararasndabilhassaZiyaGkalp,
mer Seyfettin, Tevfik Fikret ve Mehmet Akif gibi fikir nclerinin eserlerinde ocuklar ve gen kuaklar
kendi fikirlerinin taycs olarak benimsedikleri grlmektedir. Cumhuriyet dneminde ocuk edebiyatnn
konu yelpazesi daha da genilemi ve bu edebiyatn toplam edebiyat iindeki pay olduka artmtr. Eflatun
CemGney,HasanAliYcel,M.FarukGrtunca,FazlHsnDalarca,KemalettinTucu,CahitUukve
sonzamanlardadaMustafaRuhiirinaklailkgelenisimlerarasndadr.
Bueserlerinocuklarzerindenekadarkalcetkilerbraktbizzattecrbeylesabittir.Benimkuamn
okumu yazm insanlar arasnda Jules Vernenin macera romanlarndan bir kan yahut Kemalettin
Tucunun duygu ykl hikayelerindenhi olmazsa 35 tanesini okumayan veonlardakiinsani mesajlardan
etkilenmeyenkiidnlemez.
ocuk Edebiyat eskiden farkl olarak gnmzde artk sadece sanatn deil bilimin de ilgi alanna
girmektevebukonudaciddiabalarverilmektedir.Bazniversitelerimizdeocukedebiyatkrslerininkurul
masnveyaderslerininokutulmasnbukonudakiabalarnbirtezahrolarakkaydetmekgerekir.Yaynclk
alannda da dergilerin daha bilimsel ve pedagojik yaklamla ele alnmasn ocuklarn zihinsel, bedensel ve
ruhsal geliimlerine gsterilen zen bakmndan nemlidir. phesiz ister yaynclk, ister eitim alannda
olsunherfaaliyetbilimselaratrmaveverilerledesteklenmeyemuhtatr.ocukedebiyatsahasndadadaha
yaplacakoki,sylenecekokszvardr.

v
 Son olarak ifade etmekisterim ki, byle uluslararas bir sempozyumun ok canl bir edebi gelenee sahip
olankardeAzerbaycandafaaliyetgsterenbirTrkniversitesitarafndandzenlenmiolmasbalbana
birmanavenemtamaktadr.Busempozyumgelecektedetakipedilmesigerekenistikametiiaretetmektedir.
Bunun anlam udur: Dost ve karde lkelerimiz arasnda bu tr ortak bilimsel toplantlar daha ok ya
plmaldr. zellikle niversiteler bu konuda daha ok sorumluluk stlenmelidirler. Bylece ortak gelecein
salamkltrtemelleriatlmal,toplumlarmznsanatveilimdekiyereltecrbeleripaylalarakdahaevrensel
boyutlara tanmaldr. Bu konuda Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti olarak zerimize den btn grevleri
yerinegetirmeyibirsorumlulukveborbiliriz.
Bu vesileyle baarl geeceine inandm sempozyumun Trk Dnyas ve tm insanlk iin hayrlar
getirmesinidiler,bataniversiterektrolmakzeredzenlemedeemeigeenniversitemensuplarnave
deiiklkelerdengelentmkatlmclarateekkreder,
Sevgivesayglarmsunarm.

Do.Dr.Hseyinelik
TrkiyeCumhuriyeti
MilliEitimBakan

vi
 KongremizinDeerlitirakileri,
SzleriminhemenbandaQafqazniversitesi,AzerbaycanYazclarBirlii,TrkiyeYazarlarBirliive
TRKSOYunbirliktedzenledikleribuuluslararaskongreyeteriflerinizvekatklarnziinhepinizesayg
vekranlarmsunmakistiyorum.Hogeldiniz,safalargetirdiniz,erefverdiniz.
DeerliMisafirler,
Bualmnasebetiylehemniversitemizhemdekongremizhakkndasiziksacabilgilendirmekisterim.
a retim letmeleri bnyesinde 1993 ylnda faaliyetlerine balayan Qafqaz niversitesi, iinde bulun
duumuzyl15.yanidrakediyor.Hepimizinmalumuolduuzerebuniversitenindeiinebulunduu
aretimletmelerininnceliklimisyonueitimveretimdir.Asrndnrleribuabilgiaolarak
tarifediyorlar.teTrkiyenin80yllkbilgivebirikiminidostvekardeAzerbaycanlapaylamaarzusunun
neticesi olan Qafqaz niversitesi bu idrakin somutlam eklidir. Takdir edeceiniz zere bilhassa baka bir
lkede bir niversitenin kurulmas da, yaatlmas da kolay deildir. Bu ancak karlkl anlay, gven ve
feragatla mmkn olabilir. Ve biz niversite olarak btn bunlar bu karde topraklarda fazlasyla bulduk,
yaadk.TaUmummilliLiderHaydarAliyevdenbalayarakgnmzekadarAzerbaycanDevletYetkililerin
den Prezidentimiz lham Aliyev bata olmak zere en st dzeyde anlay ve himaye grdk. Buna karlk
niversitemiz de daima o gvene layk olmaya gayret etmi ve ok kr bu gveni boa kartmamtr. Bu
gn kendi kampsnde, modern cihazlarla techiz edilmi bir binada ve iyi bir eitimretim kadrosuyla
hizmetvermekteolanniversitemizherseneTalebeKabuluzereDevletKomisyonutarafndanyaplansnav
lardadereceyapmrencilerceilksralardatercihedilmektedir.Bilgili,baarlveitimatedilirmezungenler
yetitirmemizdendolaydaDevletyetkililerininveAzerbaycanHalknndaimitevecchlerinigrmekteyiz.
niversitemiz geen sre iinde imdi sizlerin terifleriyle biryenisiicra edilecek olan sempozyumlarve
kongrelerbakmndandasondereceaktifolmutur.Bununemsiyoruz,ziraazevveldesylediimgibibizher
eydennceTrkdnyasnnbilgibirikiminipaylamakveherkesemaletmekiinburadayz.
Deerlibilimvesanatadamlar,
Hibir devlet ve milletin kendi kendisine yetmedii bu global ada Trk topluluklar arasndaki daya
nmadandahatabiibireytasavvuredilemez.Budayanmannekonomiveticarialandakisomuteserihepi
mizingsnkabartanBakTiflisCeyhanpetrolboruhattdr.AncakunutmayalmkiBakileCeyhanara
sndakipetrolboruhattndanokdahaeskiveokdahasalambakabalarmz,kltrelkprlerimizvardr.
Mterek edebiyatmzn dahi airleri Fuzuli, Gencevi, Nesimi, Habibi ve Kad Burhaneddin gibi isimler ta
asrlartesindengnmzeuzananmanevikprlerimizdensadecebirka.Bunlarntesindebirdebyk
kanakrabalkprmzvar.anakkalesavandaehitdmyzlerceAzerbaycanlkardeimizdenve1918
ylnda Rus ve dier batll lkelerin destekleri ile Ermeni igaline urayan Azeri kardelerinin imdadna
koan Kafkas slam Ordumuzdan ve bu ordunun geride brakt 1200e yakn ehidimizden bahsediyorum.
anakkalede ve ehitlikteki sembolik mezarlarnda uyuyan bu aziz evlatlarmz iki halk ebediyete kadar
srecek balarla birbirine perinlemitir. Btn bunlarn neticesindedir ki, biz modern Azerbaycann kuru
cusuumummilliliderimizHaydarAliyevinifadesiyleikidevletbirmilletolmuuz.
Deerlibilimadamlar,sanatkarlarveyazarlar,
Kongresresincegeneledebiyatmznnemlibirhissesinitekiledenocukedebiyatkonusundakifikir
lerinizi ve bilgilerinizi deiik corafyalardan terif etmi olan meslektalarnzla paylaacak, tartacaksnz.
phesizbupaylamaesnasndahepimizuzaktakikardelerimizlearamzda,dahancefarketmediimiz,bil
mediimiz bir ok ortakl yeniden kefedeceiz. Belki bir ok ilim adam yekdieriyle ortak alma alanlar
bulacakvenndeyeniufuklaralacaktr.
KongremizdeAzerbaycan,Trkiye,Kazakistan,Trkmenistan,Krgistan,Ukrayna,Rusya,ranolmakzere
8farkllkeden200eyaknteblisunulacaktr.niversiteolarakbizleredebugzelkongreyeevsahipliiyapma
bahtiyarl decek. Bilgileri kalc hale getirmek tabii ev sahibi olarak bizim grevimiz. Bu bakmdan misa
firlerimizdnmedennceburadasunulanteblilerinbaslveelektronikortamdakimetinlerinedeulamaimkan
bulacaklar.BuvesileyleKongremizintertibindeaktifgrevalanTrkDiliveAzerbaycanDiliEdebiyatBlm
retimyeleribataolmakzereemeigeenherkesehuzurlarnzdateekkrlerimibildirmekisterim.
Baarl geeceine btn kalbimle inandm bu toplantnn mayalanarak yeni toplantlara da ebelik
etmesinidiliyorvehepinizeteriflerinizdendolaytekrarkranlarmarzediyorum.

Prof.Dr.AhmetSAN
Qafqazniversitesi
Rektr

vii
 TRKXALQLARIDBYYATIII:BEYNLXALQUAQDBYYATI
KONQRESTRAKILARINA

Mnim dnyada tandm bir dil var. O da uaq dilidir. Uaq dili ona gr beynlxalq dildir ki, onda
tmizlik,saflqvsmimiyytvar.
Bizhammznzamansabudilibilmiik.Ancaqzamankedikc,yamzartqcabznriyakarlqlarazla
maq,mcburnyalanqarsndasusmaq,yaamaq,httabalalarmzyaatmaqnbiribirimizqarqeyri
smimi davranmq. Bunun d nticsind biz bu dildn uaq dilindn uzaqlamq. Tzdn indi btn
dnyadaalrlarki,budilibaadlr,budilqaydalar.
TrkiyYazarlarBirliyi,Trksoy,QafqazUniversitetivAzrbaycanYazlarBirliyininuaqdbiyyat
mvzusundakonfranskeirmktbbsnalqlayrvdstklyirm.Buradamnelbilirmki,birbirimizi
baadcyik,onunnoxbykbireylazmdeyil.Sadcsafla,smimiliy,tmizliyqaytmaqlazm
dr.OndabizAllahyanndadamlisalehinsanlarolacaq,uaqlarmzdabizimdilimizianlayacaqvbizi
daha ox sevcklr. Yallar, zizlrim, n qdr gec deyil, vaxt itirmdn geriy uaqla doru qaydaq.
Tlsmklazmdr,nkimrmzyetmybilr.
MnuzaqdanvyaxndanglmibtnqonaqlarmzAzrbaycannyazvairlriadndansalamlayr,
konfranstkilatlarnvitiraklarnrkdntbrikedir,grginvmsuliyytliiinizavandolsun,deyirm.

FikrtQOCA
AzrbaycanYazlarBirliyinin
BirinciKatibi,Xalqairi

viii
 TRKHALKLARIEDEBYATLARIII:ULUSLARARASIOCUKEDEBYATIKONGRES
DZENLEMEKURULUBAKANLIINA

nsan,yaratlmlarnenereflisibirvarlk.
Diervarlklardanayrolarak,dnr,konuurhayaleder,hayatveolaylaryorumlar.
Duygularn,dnceleriniszleyadayazylaanlatr.Okur,yazar.Duygularnvednceleriniedebbir
zevk ve hassasiyetle kaleme dker, edebiyatn oluturur. Sanatn ortaya kor, kltr ve medeniyetini ekil
lendirir.
Edebiyat,insanlabirliktevarolmu,onundilivesesihlinde,onuntercmanolmutur.
Zenginbiredebiyatmzvar.Yzyllarboyuedebiyatnheralanndanemlieserlerortayakoymuuz.
Farklcorafyalardayaasakbileayndilveayngnllekonumuuz.iirleryazm,trklersylemi,
kltrmz oluturmuuz. Dnyann deiik blgelerinde ses bayramz gzel Trkemizle varlmz
ortayakoymuuz.Ayndillesevinmi,alam,haykrmz.Atlaryakmz.Destanlardilegetirmiiz.Farkl
lehelerle,ivelerle,azlarlaTrkemizlebirlikteyaam,Trkemizlebirliktezenginlemiiz.
Kafkasniversitesininorganizesiylebugnayndilikonuan,ayndilleyazan,aynduygularpaylaan,
dilibirgnlbirinsanlarla,kardelerimizlebirlikteyiz.
Sevgimizinglleriocuklarmznedebiyat,ocukedebiyatileilgilibirkongredebirlikteyiz.
ncelikle bylesi nemli bir konuda byle bir toplanty gerekletiren, farkl corafyalarda yaamasna
ramen, ayn duygu ve dnceleri paylaan bizleri bir araya getiren Kafkas niversitesinin deerli yneti
cilerineteekkrlerimizisunuyoruz.
ocukedebiyat,zellikleocuklaraynelikbiredebiyatolaraktanmlanyor.
Geneledebiyatntemelzelliiolanedeblikveestetikboyut,ocukedebiyatnndaolmazsaolmaz.
Bilindiigibiocuklayetikininsanarasndanemliduyu,alglayfarkllklarvardr.ocukedebiyat,
bu farkllklar gzeterek ortaya konulan bir edebiyattr. ocuklarn zihinsel ve ruhsal geliimleri, kelime da
arcklarndikkatealarak,ocuagrebirdilveanlatmlaocuksubirduyarlyanstrocukedebiyat.
ocuklar,temizbirftratzereyaratlmlardr.Onlar,temizlii,safl,sevgiyiifadeederler.Onlarndn
yalarndaiddetin,kinvenefretin,irkinliinyeriyoktur.ocukedebiyat,ocuklarmzntertemizdnyalarn
zenginletiren,onlarhayatahazrlayan,reten,gelitirenbiredebdilleoluturulanedebiyatifadeeder.
ocuk edebiyatn ocuka bir i gibi deerlendirmek, onu ciddiye almamak, basite indirgemek, hem
ocuuhemdeedebiyatanlamamakanlamnagelir.
ocukedebiyat,buanlamdaokdahanemsenmesigerekenbiredebiyattr.
ocuk kitabnda muhteva zenle seilmeli, konu resimlerle, grsel malzemelerle zenginletirilmeli, ilgi
ekiciklnmal,ocuklarnanlayabileceikelimelerle,onagrebirdilveanlatmlaortayakonulmaldr.
Gnmzde ocuk yayncln yalnzca ticar bir alan olarak gren ocuk yaynclarnn varl, ocuk
edebiyatasndannemlibirproblemdir.ocukyaynclndaiiniciddiyealan,muhteva,anlatmvegrsel
adannitelikliocukkitaplaryazanocukedebiyatlarmznveyaynclarmznhergeengnartmasise
sevindiricidir.
ocuk Edebiyat Kongresinin; Trkemiz, ortak ocuk edebiyatmz ve umumi anlamda edebiyatmz
asndanokyararlolacandnyoruz.
Alnacakkararlarerevesindeortakocukedebiyatmz,nicelikvenitelikynyledahabirnemvedeer
kazanacaktr.
Kongremizin,TrkDnyasocukEdebiyatlarAnsiklopedisi,TrkDnyasocukEdebiyatAntolo
jisi, Trk Dnyas ocuk Kitaplar/Yaynlar Sergisi gibi almalarn ortak zeminini oluturacana, ocuk
edebiyatlarmzn ve kurulularmzn birlikte atacaklar admlarn ise, ocuk edebiyatmz asndan;kalc,
sesgetiricivenemlihizmetleredneceineinanyoruz.
Yazarkurulularmzn,ocukedebiyatileilgilikurulularmznbirbirleriylesalkliletiimkurmalar,
almalarmzbereketlendirecektir.

ix
 ocuk edebiyatlarmz, yazar kurulularmzn ube ve temsilciliklerini kendi lkelerinde aarak ortak
ocukedebiyatmznzenginlemesine,yaygnlamasnakatkdabulunabilirler.
Bu vesile ile ocuk Edebiyat Kongresinin, dili ve gnl bir ocuk edebiyatlarmza yeni imknlar
kazandracana,ortaktarihvekltrmzenemlikatklarsalayacanainanyor,TrkiyeYazarlarBirlii
adna kongreyi terif eden yazarlarmza, akademisyenlerimize, zellikle bu kongreyi gerekletiren Kafkas
niversitesiyetkililerine;selamvesayglarsunarm.

brahimUlviYAVUZ
TrkiyeYazarlarBirlii
GenelBakan

x
 TRKHALKLARIOCUKEDEBIYATIKONGRESIKATILIMCILARINA

ocuklar hayatn iekleridir. Onlar da iekler gibi sevgi ve ilgiyle byrler. zen gsterildiinde,
kymet verildiinde iekler gibi rengrenk aar, hayata nee katarlar. ocuklar ayn zamanda parlak
yarnlarmzdr. Gelecee ilikin mitlerimizdir onlar. Onlar olmasa ne hayatn tad kalr, ne de
yarnlardanmitedilir.
ocuklar en fazla korunmaya muhta, savunmasz varlklardr. Onlar fiziki olarak ve bedenen
korumak, her trl ktlkten savunmak iin kendi gzmzden dahi saknrz. Onlarn vcut sal
kadarnemverilmesigerekendierbiryanlardaruhvezihinsaldr.Hatta,kitleiletiimaralarnn
kontrolsz bir ekilde drt bir yandan saldrd iinde bulunduumuz kreselleme anda
ocuklarmznenfazlaruhvezihinsalnntehlikealtndaolduunusyleyebiliriz.
Ninnisiz,masalszbyyorocuklarmz,kendineaitolmayankahramanlarrnekalyorlar,ninesine
dedesinesaygybilmiyorlar,hemyaadklartoplumayabanclayorlarhemdegiderektoplumumuzait
olduu kltre yabanclayor. Kafkas niversitesinin dzenlemi olduu Trk Halklar ocuk
Edebiyat Kongresi sanrm ayn kayglarla dnlm bir etkinlik. Kafkas niversitesi daha nce de
Trk Halklarnn Edebi Gemii: Trk Destanlar konulu uluslararas bir kongreye ev sahiplii
yapmt. Bu abalar sayesinde Trk dnyasnn gelecei olan ocuklarmz ortak kltrn renerek,
manevideerlerinesahipkarakbyyeceklerdir.
Bu almalar balatan ve hayata geiren her kese ok teekkr ediyorum. Byle bir toplumsal
sorumluluk projesi ierisinde yer almak Trk Kltr ve Sanatlar Ortak Ynetimi (TRKSOY) iin de
bykonurdur.TRKSOYtekilatolarakbizlerdeortakkltrmznvesanatmznbataocuklar
ve genler olmak zere toplumlarmza tantlmas ve gelecek nesillere aktarlmasn hedefliyoruz. Bu
erevede yaptmz faaliyetlerle kendi kltrn, tarihini, gelenek ve greneklerini, maddi ve manevi
zenginlikleriniiyibilenTrkliyitemsiledebilennesilleryetitirilmesinekatksalamayaalyoruz.
TRKSOYolarakTrkkltrnedeerveren,onasahipkponuyaayanveyaatantmgnll
kiiler ve kurumlar kendimize ortak olarak grmekteyiz. Bu ilkeler dorultusunda yaplacak olan her
trl giriimin yannda ve destekisiyiz. Bu vesileyle Kafkas niversitesi yneticilerine ve konferansa
katkda bulunan tm kii ve kurumlara bir kez daha minnettarlm ifade eder, baarlar dileklerimle
sayglarmsunarm.

DsenKASENOV
TRKSOY
GenelMdr

xi
 KOGREMZETERFEDEN,
DEERLDEVLETRCALI,
DEERLBLMADAMLARI
KIYMETLBASINMENSUPLARI
VEKIYMETLHANIMEFENDLER,BEYEFENDLER

Szlerime balamadan nce terifinizden dolay duyduum memnuniyeti dile getirmek ve Kongre Tertip
Komitesi adna hepinize ho geldiniz demek istiyorum. Bildiiniz gibi iinde bulunduumuz gnler btn
dnyadaocukKitaplarhaftasolarakkutlanyorvebutarihrtmesiKongremizeayrbirmanavederinlik
katyor.
BunoktadanhareketleKongremizhakkndakibazfikirlerimisizlerlepaylamakisterim.amzdabtn
bilimdallarhzladallanpbudaklanyorveyeniihtisasalanlaroluuyor.Trkolojibnyesindegittikenem
kazananihtisasalanlarndanbirinindeocukEdebiyatolduuherkesinmalumudur.Trkiyedebizimzama
nmzda mfredatta semeli ders olarak bile kendine yer bulamayan ocuk Edebiyatnn bu gn bir ok ni
versitede ana dersler arasnda sayld grlyor. 1999 ylndan beri ocuk edebiyat derslerine yer veren
niversitemizin de bu konuda nc niversiteler arasnda yer aldn memnuniyetle ifade etmek isterim.
Diertaraftanyaknalanlardaalanmeslektalarbirarayagetirme,bilgivebirikimlerinipaylamaveortak
alma alanlar vucuda getirme bakmndan Mesleki Kongrelerin nemi gz ard edilemez. Evvelce her drt
ylda bir yaplan Uluslar aras TrkolojiKongreleri saha elemanlarna bu imkansunmakta idi. Ancak uzun
zamandrmaalesefbukongrelerinkitayaurad.BunamukabilbilhassaTrkiyedeartanniversitesaysyla
birlikte Trkoloji camias ok geniledi ve bir araya gelemeyen bu geni camiann mensuplar birbirini
tanyamaz hale geldi. Dier taraftan Sovyet Blokunun kmesiyle hasl olan konjonktr Trkiyeyle karde
cumhuriyet ve topluluklar arasndaki bilimsel ibirliinin de nn am bulunmaktadr. Bilhassa tarihten
gelen derin ve kopmaz balarla bal bulunduumuz karde Azerbaycan bu tip mnasebetler iin son derece
zengin imkanlar sunmaktadr. lgili meslektalarmzn ok iyi bildikleri zere Tanzimatla balayan modern
lemesreciboyuncaTrkiyeveAzerbaycanaydnlararasndaokyaknfikriveedebietkilemelervepara
lelliklermeydanagelmitir.SzkonusukltrelmnasebetlerTebrizdenKazanaveKrmdanKagarakadar
deiikderecelerdebtnTrktopluluklariindeszkonusudur.Btnbuetkilemelergnmzdebakirbir
alanolarakoktaraflaratrmalarbeklemektedir.tediyebilirizkibukongreninanaamacnceliklebylebir
tanmaortamsalamakveelealnankonulardaortakalmalarazeminhazrlamaktr.
DeerliKatlmclar,
imdidebirazdaKongremizinakhakkndabilgivereyim.Elinizdekiprogramdandaanlalacazere
toplamzmeslektalarmznbyktevecchnemazharolmutur.7Ayrkonudasunulacakteblisays170?
dir. Ancak teblisiz olarak katlan meslektalarmzla katlmc says 200? bulmaktadr. 3 Gne yaylan
programnbugnkblmndeprotokolkonumalarvealteblilerindensonrakkbirsolokonserimiz
var. Bu konserle bilhassa Trkiye dndan katlan meslektalarmza Trk mziini tantmay amalyoruz
Daha sonra vaktimizin imkan lsnde ehitlii ziyaret edecek ve bundan tam 90 sene nce Ermeni ve
ngilizigalcilerekarkardelerininyardmnakoanvebuuurdacanlarnveren1300Anadoluevladnn
ruhlarnaFatihalarokuyacaz.
Toplantmzn arln tekil eden Cuma ve Cumartesi gn oturumlar niversitemiz kampsnde
devam edecek. Gelen tebliler edebiyattan, folklora ve ocuk yaynclndan klasik edebiyata kadar geni bir
yelpazetekilettiiiinoturumlarkonularnagre6salonataksimettik.Oturumbakanlarprensipolarak
ilgili alandan ve akademik nvana gre seilmekle beraber bazen skkla ve ihtiyaca gre bu prensiplerin
dnakmakzaruretidehasloldu.Buvemuhtemeldierbazhususlariinkatlmclarnhogrsnes
nrz. Katlmclar kongre boyunca ihtiya duyduklar her hususta bu ile grevli arkadalarmza bavu
rabilirler.
Kongremize katlan bilim adamlarnn kendi alanlarndaki kitaplar temin edebilmeleri amacyla koridor
larmzdabazyerlikitabevlerininstantamasnteminettik.Tabiatylaiinbirderencilerimizebakantaraf
var. Onlarn da Trkiyeden terif eden baz yazarlarmz bizzat tanmalar ve onlara kendi eserlerini imza
latabilmeleriiinyinemtevazildedeolsaayrbirstantalmasnsaladk.
Misafirlerimiz kendilerine takdim edeceimiz kongre antasnda lazm olan baz pratik bilgileri, niver
sitemiz yaynlarndan bir kan ve Tebli Kitaplarnn 1.cildini bulacaklar. Aslnda sizlere teblilerin kalan
ksmnieren2.cildinidetakdimetmekisterdik.Ancakgelenteblilerinbirksmgenelstandartlarauymad

xii
veteblisahiplerininyapacadzeltmeleriindeyeterlisrekalmadiinbucildinbasmnmakulbirsre
iintehirzaruretihasloldu.Umuyoruzkiteblisahiplerininhassasiyetiyleociltdeenksazamandabaslacak
veadreslerinizegnderilecektir.BuvesileileifadeetmekisterimkiniversitemizinocukEdebiyatalanndaki
hedeflerinden biri de geni bir Trk Dnyas ocuk iirleri Antolojisi hazrlamaktr. leride yardmlarn
isteyeceimizdeerlicamiamensuplarnnbukonudadadestekleriniesirgemeyecekleriniumudediyoruz.
imdi sra teekkr faslna geliyor..Btn bu almalarn ne kadar emee mal olduunu sylemeye
bilmemmahalvarm?Yaklakbiraydrgeceligndzlalanekiparkadalarmaciddenminnettarm.Ay
rcatoplantiingerekliimkanlartahsisedenniversitemizRektrlnevebataAsyaFinansolmakzere
btnfinansrlerimizekranborluyum.
Deerlibilimadamlar,
Tabiatyla asl teekkr sizler hak ediyorsunuz. nk bu toplantnn asl organizatrleri sizlersiniz.
Sizinemekleriniz,alnterivegznurunuz.
Szlerimibitirirkentekrartoplantmzterifedenbtndeerlikonuklaravekatlmclaraniversitem,
ahsmveOrganizasyonheyetiadnaenderinkranlarmsunarm.

Prof.Dr.merOKUMU
KongreDzenleme
KuruluBakan

xiii
xiv
 NDKLR

UAQ V DBYYAT 1

OCUK EDEBYATININ TARHES

Yrd. Do. Dr. Tacettin MEK 2

MODERN DNYADA MEVLNA DRSN TUHAF ADAMLARI

Dr. Abdulkadir EMEKSZ 16

OCUK EDEBYATI, ATASZ VE DEYMLER

Yrd.Do.Dr. Ali ATALAY 23

OCUK KTAPLARINDAK LETLERN NEM VE

MAVSEL YENERN OCUK ROMANLARINDAK EVRENSEL LETLER
Aslhan KKAVAR 27

MEHMET EMN YURDAKULUN OCUK RLER

Yrd. Do. Dr Bedri AYDOAN 34

UAQ DBYYATIMIZIN XANIM ANASI

Akademik Bekir NBYEV 41

GKHAN AKEKN ESERLERNDE OCUK VE BLNDIININ TELAFS OLARAK

YAKALANAN OCUKSU ANLATIM
Yrd. Do. Dr. Cafer EN 45

BERDBEK SOKPAKBAYEVN MENN ATIM HOCA HKAYESNDE MLL DEERLER

Yrd.Do.Dr. Damira BRAGM 52

XVII-XVIII .
56

DEV PROBLEMLR AR OSMAN TRKAYIN OCUQ DNYASI

Dr. Elmira MMMDOVA 59

AHMET KABAKLININ OCUK VE OCUK EDEBYATI ZERNDEK DNCELER VE

EJDERHA TAI ADLI ESER ZERNE BAZI TESPTLER
Yrd. Do. Dr. Erol LGEN 63

SSYPUS DAININ MELANKOLK ARAFI:

AKF PAA/EKREM RNDE OCUKLM ALGISI
Yrd.Do.Dr. Fatih ARSLAN 70

TRK XALQLARININ UAQ DBYYATININ BZ MSLLR

Prof. Dr. Fikrt SEYDOV 76

AHMET BAYTURSINOLUNUN LB-BY (JAA URAL) ADLI

ESERNDEK OCUKLAR N SET METNLER ZERNE
Glnar KOKYBASSOVA 80

TRKMEN HALK EDEBYATINDA OCUK TRLER

Prof.Dr.Gurbandurd GELDYEV 83

ADA TRK EDEBYATINDAN ADA BR YAZAR AYLA

INAROLU VE RNEK YAPITLARINA ELETREL BR YAKLAIM
Prof. Halil BUTTANRI 87

KLASK VE MODERN TRK RNDE OCUK MGES

Yrd. Do. Dr. Hasan AKTA 92

GELM SRECNDE TRKMEN OCUK EDEBYATI

Yrd. Do. Dr. Hfz TOZ 99

xv
MER SEYFETTN HKYELERNN OCUK EDEBYATIMIZDAK YER VE NEM
lyas Han AHN 104

.. 107
TRK KLTRNDE NNN VE EREF HANIM RNE
Ar. Gr. Kamile ETN, Ar. Gr. Melek DKMEN 112
"- "
117
AR GZYLE OCUK DNYASI (KIRGIZ AR ESENGUL BRAYEVN BY
KPLKTR (DANSI KELEBEKLER) ADLI OCUK RLER ZERNE NCELEMELER
Lira TURDUMAMBETOVA 120
OCUUN BREYSELLEMESNDE, KLK GELMNDE RESML KTAPLAR
Yrd. Do. Dr. Mehmet SEMERC 126
OCUK EDEBYATIMIZDA, CAHT UUK KTAPLARINDA GZLEMLENEN ALE BALARI
Prof. Dr. Muhammet YELTEN 130
OCUK EDEBYATINDA DL VE SLUP / EDEBYATIN OCUKSULUU VE OCUKSU DURUU
Mustafa OUZ 139
AL AKBA'IN R DNYASINDA OCUK
Yrd. Do. Dr. Mustafa TATCI 142
HDAYET SAYININ OCUK OYUNLARINDA TRK NSANININ
ULUSAL VE EVRENSEL DEERLER
Do. Dr. Mzeyyen BUTTANRI 149
AZERBAYCAN RNDE OCUK
Nigar MUHAMMEDOVA 154
EK MASALLARINDA TRK MGES
ofie YKSEL, Nilfer PEMBECIOLU, Nadi GLER 158
RETMENLERN BE - ALTI YA OCUKLARININ KAVRAM GELMLERNDE
TRKE DL ETKNLKLERN KULLANMALARINA LKN GRLER
r. Grv. Nuran BAARAN, Uzm. Leyla ULUS KALENDER, Yrd. Do. Dr. Adalet KANDIR 168
KIRGIZSTANDA OCUK EDEBYATININ ORTAYA IKII,
GELM VE GNMZDEK DURUMU
Nurgl SLEYMANOVA 174
AZRBAYCAN UAQ DBYYATININ YARANMASINDA VARSLK PRNSP
Rafiq YUSFOLU 177
BRTANYA UAQ POEZYASI V ONUN
AZRBAYCAN TRKCSN TRCMS HAQQINDA
Prof. Dr. ahin XLLL 182
ORMANIN BLGEL: BEN BR GRGEN DALIYIM
(Hasan Ali Toptan Ben Bir Grgen Dalym Adl Eseri zerine)
Seval ahin GM 185

Do.Dr. 189
CUMHURYETIN LK YILLARINDA ANADOLU OCUKLARININ AIR HAYATI MEVLUT
KAPLANIN ESERLERNDE (TREN DDKLER ROMANI ESASINDA)
Do.Dr. Tamilla Abbashanl ALYEVA 192
GNMZ TRK RNDE OCUK TEMASI
Do. Dr. TURAN KARATA 198
QLOBALLAAN DNYADA TCRD OLUNMU DNYALAR:
TRKDLL NFORMASYA MHTND UAQ DBYYATI
Zakir LYEVA 204
TRK DNYASI OCUK EDEBIYATI TARIHI NIIN VE NASIL YAZILMALIDIR?
Yrd. Do. Dr. Zeki GREL 208
L SMDL V MASR UAQ DBYYATI
Zmin AXUNDOVA 214

xvi
UAQ V DL 219
KEMALETTN TUCUNUN OCUKLAR N YAZMI OLDUU
HKYELERDEK DL VE ANLATIM AKSAKLIKLARI
Yrd. Do.Dr. Hayrettin AYAZ, Ahmet AKKAYA 220
DVANU LUGATT-TRKTE GEEN OCUKLA LGL KAVRAMLAR ZERNE
Emek ENMEZ 224
OCUKLAR N YAZILMI EDEB METNLERDE DL OLGUSU
Do. Dr. Hanifi VURAL 226
-
.. , .. , . , I. A. DBROV, M. Ch. CHEERCHEV 229
TRKMENCEDE OCUKLARLA LGL DOLAYLI KELMELER
Prof. Dr. Mehmet KARA 232

UAQ V KLASSK DBYYAT 235

BR OCUK EDEBYATI TR OLARAK MANZUM SZLKLER
Yrd. Do. Dr. Halil brahim YAKAR 236
HSN AKTA TARDYYE FORMUNDA YAZILAN BR NNN ZERNE /
UPON A LULLABY IN HUSN U ASHK WRITTEN IN THE FORM OF TARDIYYE
Do.Dr. M. Muhsin KALKIIM 243
FABL TRNN OCUK EDEBYATINDAK YER: MEVLN RNE
Prof. Dr. Ramazan ALTINTA 248
KLASK ARLERN OCUKLUK ANILARI VE ETM
Do. Dr. Yusuf ETNDA 253

UAQ DBYYATINDA ADA TMAYLLR 261

OCUA GRELK LKESNE GRE TRK OCUK KTAPLARINA ELETREL BR BAKI
Prof.Dr. Ali GLTEKN 262
21. YZYIL TRK OCUKLARININ MASALLARI: REKLMLAR!
Dr. Glin T EKER 269
OCUK TEKERLEMELERNN YAPISAL BOYUTLARININ
PLASTK DEERLER AISINDAN NCELENMES
Dr. lham ENVEROLU 275
OCUK EDEBYATINDA BLM YAKLAIMI
Prof. Dr. rfan YILMAZ 280
OCUKLAR IIN RETILEN EDEBYAT KTAPLARINA FARKLI BAKI AILARINDAN
ZMLEMECI BIR YAKLAIM; MASAL, YK VE RLERLE DUYGU ETM
Mavisel YENER 283
OCUKLARA YNELK NEOPAGANST PROPAGANDA: HARRY POTTER
Ar. Gr. Muhammed Esat ALTINTA 287
TELEVZYON REKLAMLARI VE OCUKLAR
Prof. Dr. zlen ZGEN, Prof. Dr. F. Pnar AKIROLU 290
POSTMODERN KLTRN ETKSYLE YERLEEN
OCUK EDEBYATINA DDET VE KARI DURU YOLLARI
Yrd.Do.Dr.Tlay AKKOYUN 294

UAQ V FOLKLOR 297

OCUK EDEBYATINDA SZL GELENEN BR ANLATIM TR: KARAGZ OYUNLARI
(TASVR YAPIMCILII VE OYNATICILII)
Yrd. Do. Dr. Aygn LGEN 298

xvii

. 303
KAZAN TATARLARININ DOUM GELENEKLERNDE ESK TRK NANLARININ ZLER
Yard. Do. Dr.ulpan ZARPOVA ETN 308
OCUK GYM KUAM KLTRNDEK DEMLER
Do.Dr. ule VTC, Prof.Dr. Nuran KAYABAI 316
KRPNN ZEHN NKAFINDA LAYLA V OXAMALARIN ROLU
Elxan YURDOLU (MMMDOV) 322
ORTAK TRK HALK KLTR RNLERNN OCUK EDEBYATINA KATKILARI
Prof. Dr. Erman ARTUN 325
EFSANELERN OCUK ETMNDEK NEM
Ara. Gr. Ferhat ASLAN 332
KIRSAL ALANDA OCUKLAR N KULLANILAN EL SANATLARI
RNLER: TRKYE (AKDENZ BLGES) RNE
Feryal SYLEMEZOLU, Zeynep ERDOAN, Grsel DELLAL 339
DESTAN VE HALK HKYELERNN OCUK EDEBYATINA
KAYNAK OLMASI VE RNEKLEM OLARAK HVERNME
Yrd. Do. Dr. Hseyin ZCAN 342
ARKI VE TRKLERDEK ATASZ VE DEYMLERN
OCUKLARIN DL GELMNE KATKISI
Yrd. Do. Dr. Mustafa ENEL 352
TRK DNYASI OCUK HALK ARKILARININ ERK VE
MZKAL YNDEN KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES
Oya EN 365
KK FOLKLOR NMUNLR V UAQ TRBYS PROBLEMLR
Zahid XLL (Xlilov Zahid Abdulla olu) 370
ALTAY KYNE YERLEM OLAN KAZAK TRKLERNN MASALLARININ KAZAKSTAN
MASALLARI VE TRKYE MASALLARI LE KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES
Yard.Do.Dr. Zekiye AIMLAR 376

UAQ V MLL-MNV DYRLR 383

LKRETM OKULLARI TRKE DERS KTAPLARINDA MLL VE KLTREL DEERLER
Yrd. Do Dr. Adnan KARADZ 384
DEDE KORKUT HKYELERNDEK LETLERN
AHLK ETM AISINDAN DEERLENDRLMES
Elif Emine KK 391
OCUK EDEBYATI BALAMINDA KUR'ANDAK KISSALARIN OCUK ETMNDEK YER
Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEK 398
SLAMA GRE OCUK EDEBYATI NASIL OLMALIDIR?
Prof. Dr. brahim CANAN 404
KURAN-I KERM IIINDA OCUKLARDA KAZANDIRILMASI GEREKEN DEERLER
Do.Dr. Mustafa NVER 409
HADSLERN DLNDE OCUK: OCUK TERBYESNE DAR BAZI ESASLAR
Prof.Dr.Osman GNER 413
AL AKBAIN KU SOFRASI VE MUSTAFA RUH RNN DNYA KARDE SOBE
R KTAPLARINDA MLL VE MANEV DEERLER
Yrd. Do. Dr. Rait KO 419
TRK ATASZLERNDE OCUK VE ETM
Prof. Dr. Tayyip DUMAN 424
AAI SNFLRD YRDLN BD NMUNLRN UAQLARIN
VTNPRVRLIK RUHUNDA YETMSND ROLU
T. HMOVA 430

xviii
UAQ MTBUATI 433
GRBZ TRK OCUU DERGS
Elif KONAR 434

OCUK EDEBYATI ALANINDA NC BR YAYIN: OCUK BAHES

Fazl GKEK 438

CAN KARDE OCUK DERGS

Yard. Do Dr. Mehmet ZER 446

LANININ YZNC YILINDA II. MERUTYET DNEM OCUK DERGCL

Yrd. Do. Dr. Muammer GMEN, F. Banu MERAL 449

SMAL GASPIRALININ YAYIMLADII - LEM- SIBYAN ADLI OCUK DERGS

Prof. Dr. Yavuz AKPINAR 453

UAQ SSL, GRNTL V DVR NRLR 459

OCUK YAYINCILIINDA GRSELLK
Hasan Ahmet GKE 460

OCUK KTAPLARININ HAZIRLANMASI

Mehmet AZM 462

OCUK EDEBYATININ GELMNDE OCUK KTABI

YAYINCILARININ LEV VE SORUMLULUU
Melike GNYZ 469

ERKEN OCUKLUK DNEM VE KTAP

Prof. Dr. Neriman ARAL 471

YAZDIIM OCUK KTAPLARINDAK AMACIM

Nuran TURAN 476

UAQ TLM V TRBYS 479

ANADL EDNMNDE, HKYE ANLATIMI YNTEMYLE
TRK OCUKLARININ LETMSEL BECERLERNN GELTRLMES
Ara. Gr. zge PINARCIK (SAVA), Yard. Do.Dr. Abdlkadir KABADAYI 480

OKUL NCES ETM PROGRAMLARINDA HKAYE KTAPLARININ KULLANILMASI

Yard. Do. Dr. Adalet KANDIR Fatma TEZEL AHN, Yard.Do.Dr. Uzm. ehnaz YAYLA CEYLAN 486

ADA OCUK EDEBYATI METNLER LE DESTEKLENEN TRKE

RETMNN RENCLERN OKUMA VE YAZMA TUTUMLARINA ETKS
Dr. Ahmet GNEYL 490

OCUUN KLNN OLUMASINDA ANA-BABANIN ROL VE

ANA-BABANIN OCUKTAN ETKLENMES
Prof. Dr. Ali AKPINAR 497

ALTI YA GRUBUNDAK OCUKLARIN KAVRAM GELMLER LE GRSEL

ALGILAMALARI ARASINDAK LKNN NCELENMES
Do.Dr. Esra AKI, Prof. Dr. Neriman ARAL, Dr. Aynur Btn AYHAN, Uzm. Burcu MUTLU 503

BENM KK DOSTLARIM: BR RETMENN OCUKLARI

TANIMLAMA EKLNE DNK DAVRANI ZMLEMES
Yrd. Do. Dr. Ergin ERGNER 508

ANAOKULUNA DEVAM EDEN OCUKLARIN ANNE VE BABALARININ OCUK

KTAPLARINA LKN GRLERNN KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES
Yrd.Do.Dr. Fatma TEZEL AHN, Yrd.Do.Dr. Adalet KANDIR, Bil.Uzm.Arzu ARSLAN 505

OCUK EDEBYATINDA DEER KAVRAMININ GELMSEL AIDAN DEERLENDRLMES

Yard. Do Dr. Figen AKA, r. Gr. Ylmaz EVAT 520

xix
RETMENLERN VE RETMEN ADAYLARININ OCUK
EDEBYATINA LKN TUTUMLARI
Halit KARATAY 529

STENDK DAVRANI KAZANDIRMA BOYUTUYLA YCEL EYZOLUNUN TRK

DNYASINDAN DERLED MASALLARDA YER ALAN OCUK KAHRAMANLAR
Yrd. Do. Dr. brahim KIBRIS 536
ORTARETM KURUMLARINDAK DDETN NLENMESNE YNELK EDEB- ESTETK
ZM ARAYILARI (DDETE KARI PANZEHR, OCUK VE GENLK EDEBYATI)
Yrd. Do. Dr. Mustafa AYYILDIZ, Ar. Gr. Suna CANLI 544
OKUL NCES ETM KURUMLARINDA ALIAN RETMENLERN OCUK
KTAPLARINI KULLANMA DURUMLARINA LKN GRLERNN NCELENMES
Prof. Dr. Neriman ARAL, Prof. Dr. Figen GRSOY,
Yard. Do. Dr. Remziye CEYLAN, Ara.Gr. Mdriye YILDIZ BIAKI 548
OCUK DERGLERNDEK METAFORLARIN DEERLENDRLMES
Yard.Do.Dr. Pnar GRMEN 554
ZEYNEL BEKSAIN OCUK RLER
Dr. Sabahattin AIN 559
LKRETM 4. 5. SINIF TRKE DERS KTAPLARINDA YER ALAN
METNLERN RETMEN GRLERNE GRE DEERLENDRLMES
Sha GRMEN 563
TRKYEDE YAYIMLANAN OCUK DERGLERNN
ETM GRLERNN NCELENMES
Do. Dr. Ycel GELL 567
ANA DL ETM VE OCUKLAR N HAZIRLANMI BR SZLK ZERNE
Zuhal KLTRAL 574

UAQ SALAMLII V PSXOLOGYASI 579

TRK ALESNDE OCUK VE TKETM
Prof. Dr. Ali Fuat ERSOY, Dr. Aybala SARIABDULLAHOLU 580
TRK ALESNDE YALI VE OCUK/TORUN ETKLEM
r. Gr. Dr., Fatma ARPACI, Prof. Dr., Ali Fuat ERSOY 586
TRKYEDE OCUK BESLENMES LE LGL YANLI NAN VE ALIKANLIKLAR
Prof. Dr.Metin Saip SRCOLU, Prof. Dr. Aye zfer ZELK, Prof. Dr. Nevin ANLIER 591
OSMANLI DNEMNDE OCUKLARI SALIKLI ORTAMDA
YETTRMEYE YNELK UYGULAMALAR
Prof. Dr. Yusuf KKDA 597
OCUUN KTAPLA BULUTURULMASINDA ALELERN NEM
Zeynep Aydn YILMAZ 607

xx


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ V DBYYAT



OCUK EDEBYATININ TARHES

Yrd. Do. Dr. Tacettin MEK
Atatrk niversitesi
Kzm Karabekir Eitim Fakltesi
Trke Eitimi Blm
tacsimsek@hotmail.com

ABSTRACT
In the west the childhood became in 18. and 19. century discovers. It was stated that the child with its curiosity, dreams and
play need another existence is. With this side the child steps into the relations field of the adults. It was begun to create a new
literary world which has only the world of the child in the eye. This required the attention of the language gift of a child. Thus 20
developed at the beginning. Century the term children's literature. In the center of the century children's literature range in the
general literature developed. In today's time there is itself one in the whole world a rich children's literature, from the east to the
west with theoretical texts and Child feeling sameness employs. In the lecture by the historical development of the children's
literature, the history of the children's literature in Turkey, in the Balkans countries and in the Turkish republics is mentioned is
summarized.
Key Words: Child, literature, short history of children's literature.

ocuk ve Edebiyat da doaya ait gzel bir grn ocuun ilgisini

eker. Doutan var olan bu duygunun gelitiril-
Gelime andaki ocuklarn duygu ve d-
mesi ve ileriki yalara tanmas gerekir. Edebiyat,
nce dnyasna, anlama ve kavrama becerilerine
ocukta gzellik duygusunu gelitirir. Edeb me-
seslenen edebiyata ocuk edebiyat denir. Terim,
tin, nce tad ses ve ritmle ocuu kendine e-
20. yzyln ilk yarsnda ortaya km, her yatan
ker. ocuk, szcklerin anlamndan nce sesine
ocuu hedef alan duyarln ifade biimi olarak
ilgi duyar. Masal tekerlemelerini bir ark gibi din-
kullanlmaya balanmtr.
ler. ocuklarn ana snfndan itibaren iirden ho-
Edebiyat, ocuun zevk ve gzellik duygusu lanmalar dikkat ekicidir. yleyse ocuun duy-
bakmndan gelimesine hizmet eder. Onu oyala- gusal dnyasna hitap eden bir gzellik gesi
ma, elendirme ve eitme ilevi grr. Duygu ve olarak edebiyat doal bir ihtiyatr.
dnce dnyasn dilsel ve grsel iletilerle zen-
Edebiyat ocuun zek, hayal gc ve muha-
ginletirir (Sever 2003: 9). Hayat, insan ve evre-
keme yeteneini gelitirir. Balangtan 11-12
yi tanma imkn salar. ocuk, kendisi iin yazl-
yalarna kadar somut dnen ocuk, soyut d-
m edebiyat eserinde, yaad ortamn benzerini
nceye yaklatnda karsnda sembollerle ku-
bulur. Yazlanlarla yaananlar arasnda ilikiler
rulu bir dnya bulur. Semboller, d dnyadaki
kurar, karlatrmalar yapar.
somut gelere karlk olarak retilmilerdir. Bu
ocuk edebiyat, edebiyatn tad hemen karlklar ve ilikileri kavramaya almak, o-
her nitelii tamakla birlikte eitici ynyle de cukta zihinsel gelimeyi hzlandrr.
ne kan bir sanat daldr. Amac dorudan do-
ruya eitmek olmasa da, ocuun dil becerisini, Dnyada ocuk Edebiyat
hayal gcn ve yaratc dnme yeteneini ge- Batda 18. yzyla kadar ocuk, doutan g-
litirmek, ocuk edebiyatnn amalar arasndadr. nahkrdr. 18. yzyl dnr yazar ve eitimcisi
ocuk duyarln yitirmemi her yatan yetikin Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), ocuun do-
yazar ve airin vcuda getirdii ocuk edebiya- utan masum olduu yaklamyla bu anlaya
tnn temel kaygs, kullanlan dil ve seilen te- kar kar, Yaratcnn elinden karken her ey
malar bakmndan ocua grelik ilkesidir. mkemmeldir, ancak insan elinde bozulur.
Nitelikli bir ocuk edebiyat rnnden yeti- (Rousseau 2000: 17) der. Gerekte ocukluun
kinler de zevk alabilirler. nemli olan duyarln kefi romantiklere nasip olur. Victor Hugonun
doall, dilin gzellii, metnin salaml, konu- (1802-1885) Kristof Kolomb sadece Amerikay
nun ocua uygunluu, kurgunun ekicilii ve se- kefetti. Bense ocukluu kefettim. cmleleri bu
rvenin akcldr. iirde canl bir ses ve ritm, adan nemlidir (Heywood 2003: 35).
dzyazda ise serven, ocuk edebiyat trlerinin en Daniel Defoe (1660-1731), Robinson Crusoe-
belirgin zellikleri arasndadr (imek 2002: 32). yu (1719) ocuklar iin yazmad hlde kitap,
ocukta gzellik duygusu doutan vardr. ocuklarn ilgisini eker. Bir bakma ocuklar ken-
Gzel bir oyuncak, gzel bir ezgi, gzel bir yz ya di ilgi alanlarn kendileri belirleyerek talepleriyle

2
 Materiallar

ocuk edebiyatnn erevesini izerler. Bu talep, 20. yzylda Antoine de Saint-Exupry (1900-
Jonathan Swiftin ocuklar iin kaleme ald 1944), ocuk edebiyatnda zirveyi temsil eden
Gulliverin Gezileri (1726) ve benzeri eserlere Kk Prensi (1943) bir yetikin olan Lon
kap aralar. Bata La Fontaine masallar olmak Werthe ithaf ederken ocuklardan zr diler.
zere ocuklara ynelik her trl kitab faydasz Yazar, bir yetikinin ocuklar iin yazlm kitap-
bulan Rousseau, rencisi Emilein ktphanesine lar da okuyabileceine inanmaktadr. Kitap,
yalnzca Robinson Crusoenun girmesine izin verir. Werthin bir zamanlar yaanm ocukluuna ithaf
nk Robinsonda doa karsnda gcn, ira- edilir. Yetikinlerin de bir zamanlar ocuk olduu
desini snama, mcadele ederek deneyim kazanma ger-eini yazk ki pek az insan hatrlamaktadr
ve kendini var klma abas anlatlmaktadr. Onun (Exupry 1999: 4). Kk Prensin Asteroid B
dnda Emilein btn ktphanesi doadr. 612 gezegeninden gelmi ocuk kahraman, roman
ocuk edebiyat 19. yzylda Lewis Carrolun boyunca yetikinleri tuhaf bulan, onlar eletiren
kaleminden Alice Harikalar Diyarnda (1865) adl polemiki bir tavr sergiler. Yetikin davranla-
nitelikli bir rnee kavuur. Lewis Caroll (1832- ryla ocuk davranlar, olan-olmas gereken ba-
1898), gerekte mantk, matematiki, fotoraf lamnda ilk kez bylesine bir karlatrmann ko-
ayn zamanda papaz olan Charles Lutwidge nusu olmaktadr. Bir yetikin olan anlatc, ocu-
Dodgsonn takma addr. Szck oyunlaryla, fan- un dnyasna yaklamakta ve onun gzyle ye-
tastik kurgularyla zellikle kk ocuklar iin tikinlerin davranlarn zmlemektedir. Bu, bir
elenceli bir slp gelitirmitir. bakma ocuk edebiyatyla uraanlarn yazma
serveni hakknda da ipular verir. Ama, ocuk-
ngilterede Charles Dickens (18121870)
lamak deil, ocuun dnyasna yaklamaktr.
David Coperfield; Thomas Hughes (18221896),
Tom Brownun Okul Gnleri, Amerikada Mark Douda Kssa Gelenei
Twain (18351910), Tom Sowyern Maceralar
lk kayna mitolojik dnemlere ve kutsal
adl romanlarn ocuk kahramanlar evresinde
metinlere kadar gtrlebilen hikye anlatma ge-
kurgular ve nemli bir baar kazanrlar. Fransada
lenei, dounun t tavrnn dayand temel
Jules Verne (1828-1905) Dnyann Merkezine
anlatm biimidir. Bu gelenek kssadan hisse sz
Seyahat, Aya Seyahat, Kaptan Grantn ocuklar,
grubuyla formle edilir ve hikye araclyla ders
Denizler Altnda Yirmi Bin Fersah, Seksen Gnde
verme amacn gder. Beydebann Kelile ve
Devrilem gibi bilimkurgu romanlaryla ocuk
Dimnesi, Feridddin Attarn Mantkut-Tayr,
edebiyatnn ncleri arasnda yer alr.
Mevlnann Mesnevsi bu geleneksel anlatm
talyada Carlo Collodi (1826-1890), masal- tarznn ilk akla gelen yazl rnekleridir. M. 6.
yk aras bir anlatmla ssledii Pinokyosu, yzylda Anadolu corafyasnda yaam Aisopos
Almanyada Karl May (18421912) serven (Ezop)un da, masallarn Aisopostan dn alan
tutkusuyla gelitirdii Kzl Derililer ve Vahi Bat 16. yzyl Fransz airi La Fontainein de beslen-
gibi romanlaryla ocuk edebiyat tarihine geer- dii ana kaynak, douya ait kssa geleneidir.
ler. Fransada Hector Malot (1830-1907), Kim-
La Fontaine, iledii btn konu ve temalar
sesiz ocukla; Comtesse de Sgur (1799-1874),
ncekilerden alm, onlar kendi iinde yeniden
Sophienin Bana Gelenler ve Bir Eein Hat-
yorumlamtr. Ele ald ahlaki konular, masala,
ralar gibi kitaplaryla ocuk klsikleri arasna gi-
servene, destana, felsefeye hatta komediye d-
rerler.
ntrmtr. Fabllarnda nasihati deil, dramatik
19. yzyln sonlarna doru sveli Selma vurguyu ne karan La Fontaine, douya ait
Lagerlf (1858-1940), Nils Holgerssonun lgin kssadan hisse geleneindeki didaktik tavr
Seyahati adl iirsel gezi romanyla ocuklarn airlik yeteneiyle yumuatmtr.
dnyasna girer. Ayn dnemde Robert-Louis
Fabl rnekleri, hayvan hikyelerinden ders
Stevenson (1850-1894) da Define Adasyla o-
karmaya yneliktir. Fabl tr araclyla insana
cuklar gizemli bir servene arr.
ait kimi davranlar hayvanlara yanstlarak bir tr
ngilterede Frances Hudgson Burnett (1849- rehabilitasyon yaplr. nsan, kendinde var olan
1924), Kk Lord ve Kk Prenses; Rudyard zellikleri hayvanlara yklemek suretiyle ncelik-
Kipling (18651936) de Orman ocuu ile ocuk le bir arnma gerekletirir. Olayn dna kar ve
edebiyatna nemli katklarda bulunur. Elenor H. kendini dardan gzlemleme imkn bulur. By-
Portern (1868-1920) Polyannas, Ferenc Molnar- lece ders karmak kolaylar.
n (1878-1952) Pal Sokann ocuklar, George
nsanlara t verme gelenei, kaynan Lok-
Sandn (1804-1976) Kyn kizleri, ocuklarn
man suresi 13-19. ayetlerinden alr. Sz konusu
yakn evresini ele alp iledikleri iin ilgiyle
ayetlerde Lokman, oluna Allaha ortak koma-
okunan romanlar arasna katlrlar.
masn sylemekte; namaz klmay, iyilii emret-

3
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

meyi, ktlkten vazgeirmeye almay, bana lerden dilini tutmaya doru giden erdemli insann
gelenlere sabretmeyi tavsiye etmekte; kmse- zellikleri anlatlr. Ayn yzylda Hoca Ahmet
yerek insanlardan yz evirme ve yeryznde Yesevi de din tasavvufi drtlklerden oluan
bbrlenerek yrme eklinde t vermekte, Divan- Hikmetiyle insanlara yn vermek ister.
sesini alaltmas gerektiini hatrlatmaktadr zellikle gei dnemlerinde toplumu ekil-
(Kuran: 411-412). lendirmek iin t kitaplarna ihtiya duyulur.
Bu tavr, hadislerle de desteklenerek pendname Anadolu corafyasnda bu tarz eserlerin says 13.
ya da nasihatname ad verilen edeb formun dou- yzyldan itibaren art gsterir.
unu hazrlamtr. Ama, geni halk kitlelerini, Klasik Dnemde ocuk ve Edebiyat
zellikle devleti ynetenleri ahlaki ynden erdemli
Klasik Dnem Trk edebiyatnda tfl
klmaktr. Bu tr t kitaplar, Kuran ve hadis
(ocuk), etfal (ocuklar) szckleri genellikle
yannda, eski Yunan, ran mitolojisi ve Trk t-
bir benzetme unsuru olarak kullanlr. Yaramaz
resine ait davran kalplarn da kaynak olarak
ocuklarn kularla, zellikle de gvercinlerle
alrlar (Canm 1988: 153).
oynamay sevmesi ya da ocuklarn sr saklaya-
Dorudan t vermek amacyla yazlan mamas, klsik Trk iirinde ocuk kelimesinin
kitaplar iinde en ok tannan ve benzer nitelikteki armlar arasnda yer alr (Onay 1992: 111).
metinlere model oluturan eser, ranl mutasavvf Divan edebiyatnn roman ve hikyesi saylan
air Ferdddin Attrn (.1329) Pend-namesidir. mesnevilerde kimi kahramanlarn ocukluklar
Ahlaki konular tasavvuf asndan ileyen eserin tasvir edilir. rnein Fuzulnin Leyl ile Mecnun,
Trkeye manzum-mensur ok sayda evirisi eyh Galipin Hsn Ak mesnevilerinde tasvir
yaplmtr. Trkede Attr rnek alarak mesnevi edilen ocuk kahramanlar, ak, ac ve strapla ok
formunda zgn pendname rnekleri de kaleme erken tanm ve olgunlam rneklerdir (Okay
alnmtr. Yunus Emrenin (.1320) Risaletn- 1991: 43).
Nushiyesi ve Gvahinin (.1526) Pend-namesi, Klsik Dnem Trk Edebiyatnda bilinen ilk
bu erevede nemli t kitaplardr. Risaletn- fabl rneine 15. yzyl divan airi Kemalin
Nushiyede ruh, akl, kanaat, gazap kavram- Selatin-namesinde rastlanr. Eser, eitli hikye-
larna ilikin tasavvufi dnceler dile getirilir. lerle sslenmi manzum bir Osmanl tarihidir.
Gvahi ise kendi gzlem, izlenim ve deneyimle-
Selatin-namede anlatlan hikyeler iinde
rini gereki bir yaklamla ksa hikye, nkte ve
zellikle biri, Fransz air La Fontainein masal
fkralara dntrr, ve ataszlerini de kullanarak
klliyatnn ilk kitabnda yer alan La Cigale et la
okuyucuya t vermeyi tercih eder. Kitapta dev-
Fourmi (Austos Bcei ile Karnca) adl fablla
let byklerine sayg, grev bilinci, almann ya-
benzerlik gsterir. Masaln verdii mesaj, La
rarlar, karde sevgisi, konukseverlik, ak, evlilik,
Fontaineinkinden farkl olsa da, metinler arasn-
cmertlik, gzel konuma, iyi giyinme, yersiz sz
daki benzerlik dikkat ekicidir.
sylememe, alar doyurma, ocuk yetitirme gibi
konularda verilmi ok sayda t yer alr Selatin-nme 1490da kaleme alnm, La
(Hengirmen 1990: 17-21). Fontaine ise 1621-1695 yllar arasnda yaamtr.
Sz konusu fabl, Aisopos (Ezop), Babrias,
Trk edebiyatnda t ierikli kitaplarn ilk
Phaedrus, Kelile ve Dimne ve Hint kaynakl dier
rneklerinden biri 1070te kaleme alnan Kutadgu
hikyelerden La Fontainee ulam olmaldr.
Biligdir. Yusuf Has Hacip (1017-1077) Kutadgu
Austos Bcei ile Karnca masal Gvahinin
Biligde eitim anlaynn merkezine t ver-
Pend-namesinde de karmza kar (Hengirmen
mek, yapmak ve yaayarak renmek gibi mo-
1990: 18-19).
tifleri yerletirir. ocuu ikna etmek iin somut
rnekler kullanr, kantlara bavurur. Somuttan so- Trk edebiyatnda 17 ve 18. yzyllarda ocu-
yuta ilkesine uygun bir tavr sergiler (Akyz 2002: u konu alan iki retici mesnevi yazlmtr.
181). Eserin 22. blmnde Ay Toldu, olu Bunlardan ilki, Nabinin, olu Ebulhayr Mehmet
gdlmie doruluk, alakgnlllk, adalet, iyi- iin kaleme ald Hayriye, dieri de Smblzade
lik, ktlk, ikiyzl insanlardan saknma, sr Vehbinin olu Lutfye hitaben yazd Lutfiye-
saklama, kimseyi kskanmama gibi konularda dir. Her iki eser de iyi, doru, ahlakl ve erdemli
tler verir. olma konularnda babadan oula tler ierir. Bu
12. yzylda Edip Ahmet Yknekinin nedenle modern anlamda ocuk edebiyatnn ala-
Atebetl-Hakayk adl eseri de ayn gelenein nna girmeyen eserlerdir.
deva-m olarak ortaya kar. Eserde bilgisizlikten Hayriye (Hayr-name): t kitaplarnn
bilgiye, cimrilikten cmertlie, kibirden alakg- Trk edebiyatndaki en tannm rneidir. Nabi
nllle, kt huylardan iyi huylara, bo sz- (1642-1712), 1701de yazd eseriyle altm bir

4
 Materiallar

yllk hayat tecrbesini ve bilgi birikimini henz tarih ve edebiyatla, zellikle de iir ve nesirle,
yedi yandaki olu Mehmete aktarmak ister gzel konuma ve yazma ile megul olmasn is-
(Kaplan 1995, Pala 2003). ter. Felsefe, geometri, astroloji, fal, kimya / simya
air, kitabn yazl servenini de anlatt dnda din ve dnyevi btn bilimleri ren-
blmde ncelikle bir evlada sahip olmann se- mesini tavsiye eder. Dnyann oyun ve elenceden
vincini dile getirir. Oluna soyunun yce, atalar- ibaret olduunu syler; akl banda olan
nn ve babasnn bilgin olduunu hatrlatr, ancak kimselerin tavla, satran gibi oyunlardan uzak dur-
bununla yetinmemesi, erdemli olmak iin aba mas gerektiini belirtir. Ltfullah, Allahn emir-
gstermesi gerektiini syler. Babann nefesi lerine uymal ve yasaklarndan kanmaldr.
evlad etkiler. zl sznden hareketle gnl ma- Gnah ileyip tvbe etmeye deil, hi gnah ile-
deninden taze inciler karp iir ipliine dizdiini memeye almaldr. Taassuptan, ikiyzllkten,
ve bunlar olunun kulan ve akln aydnlatmak bozgunculuktan ve haramdan kamal, boboaz-
iin yazdn belirtir. lk etmemeli, yalan sylememeli, konuaca ve
Nabi, olu Mehmetin ahsnda rnek bir susaca yeri iyi bilmeli, gler yzl ve alak-
insan tipi ortaya karma arzusundadr. Bu insan gnll olmal, kimseyi yermemeli, aleyhte ko-
tipi, ekilcilikten uzak duracak, niin ibadet ettii- numamal, verdii sz mutlaka tutmal, devlet
nin bilincinde olacak; bilgi, erdem ve dnce mal yememeli, makam hrsna kaplmamal, vergi
bakmndan rnek tavrlar sergileyecektir. memuru ve vakf yneticisi olmamal, sk sk
Hayriyede din, ibadet, ahlak, bilim, tasavvuf, meslek de-itirmemeli, limler ve hocalar mesle-
devlet ynetimi gibi balklar altnda toplanabi- ine ynelmeli, dalkavuklara kanmamal, evlenir-
lecek tleriyle Nabi, bir eitimci rol stlenir. ken dikkatli olmal, komusuyla iyi geinmeli, iki
Olu Mehmetin her ynyle rnek bir insan ve ttn imemeli, ku beslememelidir.
olarak yetimesi konusunda aba harcar. Drst- Vehbi, son olarak olunun ahlak kitaplar oku-
lk, yardmseverlik, alak gnlllk, olgunluk, masn, elindeki kitab da bir muska gibi yannda
yumuak huyluluk, gler yzllk bu insann tamasn tler. Lutfiye, Ltfullahn ahsnda
temel zelliklerinden birkadr. Her trl sosyal dnemin genliini eitmek amacyla yazlm ve
ilikinin merkezine iyilik kavramn yerletiren okullarda ders kitab olarak okutulmutur
bu insan, herkesle iyi geinecek, emri altndaki (Beyzadeolu 1996)
ii, memur ve dier alanlara insanca muamele Hayriye ve Lutfiye biim ve ierik ynnden
edecektir. Kin tutmayacak, komu hakk konu- benzerlik gsterir. Kutadgu Biligle balayan gele-
sunda titiz davranacak, davetsiz olduu yere git- neksel izginin uzants durumundaki bu eserlerin
meyecek, iki imeyecek, dostlar arasnda hediye- edeb olmaktan te, eitici ve retici olma
lemeyi ihmal etmeyecek, kimsenin hakkn yeme- iddialar vardr. Her iki airin de amac, manzum
yecek, kimseye kar byklk taslamayacak, tlerle gen beyin ve gnlleri aydnlatmaktr.
insanlar arasnda sz tamayacak, bakalar-nn
arkasndan konumayacak, akalarnda ll Merutiyet Dnemi ocuk Edebiyat
olacak, insanlar incitmeyecek, onlarla alay etme-
Trkiyede ocuk edebiyat ile ilgili ilk ciddi
yecek, herkese srrn amayacak, yalandan id-
giriimlere II. Merutiyetten sonraki dnemde
detle saknacak, vaktini boa harcamayacak, fizik- rastlanr. zellikle karlan Tedrisat- ptidaiye
sel gzellikten ok ruh gzelliine nem verecek, [lkretim] Mecmuas evresinde retmen yeti-
salam bir yuva kurmaya alacak, tavla ve tirme faaliyetlerinin bir paras olarak oluturulan
benzeri oyunlarla vakit ldrmeyecek, bilimle kurul, ocua ynelik edeb rnlerin bir ihtiya
uramaktan artan zamanlarda zihnini dinlen- olduu sonucuna varr ve bu alandaki eksiklii
dirmek iin satran oynayacak; musik ile ban fark eder. te yandan ocuk eitiminde yk ve
koparmayacak; esrar, afyon gibi uyuturucu masallarn rol kefedilir, Ahmet Cevat [Emre],
maddelerden kesinlikle uzak duracak, harcama- ocuklara Hikye Anlatmak Sanat (1910) adl
larnda dikkatli olacak, gsteri iin borca girme- eserinde teorik bilgiler verir ve rnek metinler
yecek, mevki ve makam konusunda hrs gster- zerinde durur.
meyecektir. Nabinin btn bu kayglarla ekil-
1909da Darlmuallimin (retmen Okulu)
lendirmek istedii insan, dnemi iinde ideal bir
mdrlne getirilen Sat Bey, Tatbikat Mektebi
portredir. (Uygulama Okulu) kurma iine giriir. Okulun
Lutfiye: Smblzade Vehbi (.1809) Lutfiye- muhta olduu eylerin banda renci seviyesine
yi duygu, dnce, t ve nerilerini oluna ak- uygun iirler ve arklar gelmektedir. Elde, Sat
tarmak amacyla 1791de kaleme almtr. Vehbi, Beyin ocuk edebiyatmzn parlak ve mkemmel
olunun bilime ynelmesini; tasavvuf, musiki, eserleri diye niteledii birka rnek vardr. Bun-

5
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

lar Tevfik Fikretin, Hep Kardeiz ve Kk Asker belirtir. Arzusu, masum kalplerdeki duygulara yn
arklar ile Austos Bcei ile Karnca ve Az vermek, onlar hissettirmek, dndrmek, kalp-
Tamah ok Ziyan Verir adl manzum hikyele- lerini doruluk, fedakrlk, milliyet ve vatanper-
ridir. Bu metinler, ilk birka aylk ihtiyac karlar. verlik iin arpmaya altrmaktr (Gvsa 1911:
Sat Bey dikkatleri konu zerine ekmek iin 11). Kitapta Hak sevgisi tamal vicdanlar /
Darlmualliminde bir konferans dzenler. Konfe- Bylelikle mesut olur insanlar-Allah Sevgisi gibi
ransta iir ve mziin eitim ve retimdeki ne- din inanla; te senin, bu mbarek memleket;
mini aklar. Dnemin air ve mzisyenlerini g- /Annen gibi onu sev de hizmet et! gibi yurt
reve arr. Bu arya ilk cevap Ali Ulvi Elve sevgisiyle; imdi rtld imenler, zira / Gk
(1881-1975)den gelir. Elve Aile, Mektep, pamuklar dkyor-K gibi tabi gelerle;
Vatan, nsanlk, Tabiat balklar altnda Yetimleri, cizleri seversen / Emin ol ki mkfa-
bir ksm telif, bir ksm da eviri ve uyarlama tn byktr-Fukaray Seviniz gibi acma duy-
olmak zere toplam yetmi iiri 1912de gusuyla; almadan bir su bile iilmez /
ocuklarmza Neideler adyla bir araya getirir. Ekilmeden biilmez-almak Sonra Uyumak
Eitimci air, kitabn n sznde amacn iyilie gibi alma ile; Nedir, dedim, u yakndan g-
eilim uyandrmak ve ahlaki telkinlerde bulunmak rnmeyen yldzlar / Perilerin memleketi, evi mi?-
eklinde zetler (Elve 1912: 10). Elvenin iirle- Yldzlar gibi d dnyaya ynelik ocuk dikka-
rinde merak duygusundan (Anne! Syle, bu tiyle ilgili dizelere yer verilir.
iekler yerden nasl uyand; / Yapraklar trl Dnemin air-i azam sfatyla tannan ismi
trl renkle nasl boyand?/ Her eyi Allah Abdlhak Hmit, ocuk iirlerinin msvette-
Yaratt), yaama sevincine (Yaprak, iek, lerini okur, iirleri pek cedid [yeni] ve mfid
meyve dal, ot yeerir; / Yeryzne hayat taar, [yararl] bulduunu belirten bir mektupla brahim
duramaz; / Yaa, yaz! / Yaz); yurt sevgisinden Alettini kutlar (Gvsa 1911: 4).
(Sevgili vatanm sevimli vatanm / Fedadr uru-
Byk ilgiyle karlanan kitabn her basks
na hem canm, hem kanm!-Vatana Dnerken);
birka ay iinde tkenir. airin ifadesiyle bu k-
almay tlemeye (Ar durmaz, rahat etmez,
k eser, Trkiyede kurulmaya balanan ocuk
hep alr yaz ve k: / Sen de durma, git al./
edebiyatnn bir mukaddimesi [n sz] olur.
Gizli Sesler) kadar birok tema ilenir.
ocuk edebiyat terimini ilk defa kullanan bra-
Sat Bey, kitaba yazd sunuta unlar syler: him Alettindir. Yukarda sz edilen sunu yaz-
Bu davete en evvel icabet eden [katlan] snda Sat Bey edebiyat- etfal terimini kullan-
muallim ordusunun bu husustaki tehi- yordu.
zatna [donanmna] en ziyade ikdam ocuk edebiyatnn kuramsal temelleri ze-
[nclk] ile muavenet eyleyen [yardmc rinde duran ilk isim de Tedrisat- ptidaiye mec-
olan] zat, Ali Ulvi Bey oldu. Mumaileyh muasnn 48. (Eyll 1919) ve 50. (Kasm 1919)
[ad geen], o zamandan beri, ite byle saylarnda yaymlanan ocuk Edebiyat ba-
bir kitap tekil edebilecek miktarda, gzel lkl yazlaryla alann erevesini izen brahim
ocuk ve mektep manzumeleri ile arklar Alattindir.
vcuda getirdi. (Elve 1912: 5). Tedrisat- ptidaiye mecmuasn karan grup
Edebiyatmzn en nemli eksiini, ocuklara iinde yer alan brahim Alettin, Trkiyede hukuk
ynelik eser yazlmamas eklinde zetleyen Sat renimi grdkten sonra svireye gitmi,
Bey, yazsnn devamnda ocuk edebiyatnn ilgi Cenevre niversitesi Psikoloji Laboratuvarndan
grmemesini ocuklarla itigal edenler ocuk ve Jean-Jacque Rousseau Eitim Enstitsnden
kalrlar. hkmnn genel bir kanaat tekil etme- mezun olmutur. Bedi Terbiye (1925) adl eserini
sine balar. Bu yzden ocuklarn sanat ihtiyac yazd yllarda stanbul retmen Okulunda y-
uzun sre dikkate alnmam, dili ve anlamyla netici olarak almaktadr.
ocuk zihninin eriebilecei dzeyde iir ve Bedi Terbiyenin 9 ve 10. blmleri ocuk
arklar Merutiyetin ilnna kadar snrl kalmtr edebiyatna ayrlmtr. Bu, brahim Alettinin,
(Elve 1912: 6) Trkiyede ocuk edebiyatnn kuruluundaki
Trk edebiyatnda ocuklara ynelik ilk kitab nc kimliini pekitirir. brahim Alettin, nce
1911de ocuk iirleri adyla brahim Alettin ocuk edebiyat teriminin yeni kullanlmaya ba-
(Gvsa) (1889-1949) karr. n szde anne baba- landn syler. Be on yl ncesine kadar ocuk
lara ve retmenlere seslenen Gvsa, otuz drt ve edebiyat kavramlarnn yan yana getirilmesinin
iire yer verdii kitabnda dorudan manzum ah- alay konusu olduunu kaydeder. ocuun zihin
lak dersi veren iirler yannda, sonucu ocuklarn sermayelerini zenginletirmek, dnce eitimini
zeksn brakt rneklerin de bulunduunu gerekletirmek, hayal gcn gelitirmek iin

6
 Materiallar

zevk ve zeksna uygun edeb eserlere ihtiya kanadm kollarm.-Kularla), muzip yaklamlar
olduunu ifade eder. ocuk zerinde iirin mzik (Beyaz kedim, / Siyah kedim, / Ad Rengin olsun,
kadar etkili olduunu da belirten Gvsa, antik dedim. / Rengin ablamn addr; / O imdi kza-
Yunanda iirin de mzik gibi eitim arac olarak cak bana.-Rengn) ve karmlar (Gne bilmem
kabul edildiini, hatta Homeros iin Yunan kime kzgn / Ate pskryor yine.-Yaz Nine)
eitimcisi denildiini hatrlatr (Gvsa 1927: 75). Fikretin ocuk duyarlna ne lde yaklat-
ocuklarn iiri ok sevdiinden sz eden nn gstergeleridir.
brahim Alettin, bunu uyaklarn salad ahenk- Ali Ekrem Bolayrn tanklyla Fikret,
le, hecelerin dzen ve dengesinden doan ezgiyle erminde yer alan iirleri, hasta yatanda ve
ilikilendirir. iirin ezberlenebilir olmasn da ihtiyaca binaen Sat Beyin verdii 40 lira karl
olumlu bir zellik olarak kaydeder. yazm olsa bile (zgl 1991: 466) bu, metinlerin
Gvsa, ocuk iirinin biim ve ierik bakmn- iir olduu gereini deitirmez. Kaplann
dan tamas gereken zellikler zerinde de dikkatiyle Fikret, amel (uygulamal) eitim tar-
ayrntl olarak durur. Ona gre ocuk iirlerinde zn benimsemi, yeni irad insan tipini olutu-
aruzun mefiln, mefailn, hecenin de iki racak faydal ve pratik unsurlara nem veren
drtlk veya iki drtlk bir lk gibi kalplar Amerikan yaklamn iire tamtr (1987:
tercih edilmeli, duraklar belirgin olmal, uyaklar 186). Bylece kuramsal bilgi, yerini gnlk hayata
sklkla kullanlmaldr. Hayaller anlalr, betim- ilikin pratik becerilere brakmtr.
lemeler ak olmaldr. Temsil, mecaz ifadeyi ocuklar iin yazma konusunda Ziya Gkalp-
seven ve kapal anlatm tercih edenler ocuk n (1875-1924) nc rolnden de sz etmek ge-
yazlarnda baarsz olurlar. ocuk iirlerinde rekir. Gkalp, ocuklara bilgi vermek iin edeb
yaln bir syleyi tutturmasna ramen rnein metinleri kullanma, ahlaki ve mill duygular iir
Tevfik Fikretin ermindeki Bahar Kalfa, Yaz vastasyla ocua aktarma/alama abasndadr.
Nine, Hazan Teyze, K Baba gibi manzu- Masal, destan, koma tarznda manzumelerin yer
meleri baarl saylamaz, nk tadklar hayal- ald Kzl Elma (1915); yurt, ulus, dil, din, ahlak,
ler ocuklara uygun deildir. sanat, aile gibi izleklerin ilendii Yeni Hayat
Gvsa ocuk iirlerinde tahlil-i hissiyattan (1918) ve yedisi mensur, bei manzum on iki
ziyade tasvir-i vukuat bulunmal. ifadesiyle duy- masaln yer ald Altn Ik (1923) adl kitaplar,
gu zmlemeleri yerine olay betimlemelerine yer ounlukla retici metinlerden oluur. Altn Ik-
verilmesi gerektiini syler. La Fontainein baa- taki manzum metinlerden ikisinin Dede Korkut
rsn, ocuklar tarafndan bilinen konu ve olaylar hikyelerinden, birinin de Malazgirt Sava-ndan
ilemesine balar. Bu ynyle La Fontainei alnm almas, Ziya Gkalpn ierik zenginle-
ocuklar iin en byk air iln eder (Gvsa tirmede geleneksel anlatm trlerinin yannda ta-
1927: 72-82). rihsel olaylardan da yararlandn gsterir.
Tevfik Fikret (1867-1915) 1914te kard Gkalpn edeb metnin ieriini ulusal ve tarihsel
erminle Trk ocuk iirinin kurucu isimleri ara- bakmdan geniletmesi, destan trnn imknla-
sndaki saygn yerini alr. Kulland dil, l ve rn yoklamas yannda, yeni bir edebiyatn kuru-
luunu salayacak dil aray da nemlidir.
imgeler bakmndan Rbb- ikeste airiyle
ermin airi arasnda byk farklar vardr. Fikret, Gkalp, Yeni Hayatn bana yazd cmlelerle
erminde ocuklar iin anlalr bir dil kulla- toplumsal bilinci uyandrma grevi stlenir.
nrken, hece lsnn 7li, 8li kalplarn tercih ...ocuk terbiyesinde birtakm dersler, oyun tar-
eder, ayn zamanda ocuun sembollerle rl znda verilir; bunun gibi, halk terbiyesinde de baz
dnyasna uygun imgeler retir. air, kitabn fikirlerin vezin kisvesinde arz edilmesi fena m
fazl kardeim diye and Sat Beyin okul n- olur? (Tansel 1989: 97) sorusuyla ierii nce-
leyen bir tavr sergiler. Gkalpn kalem faaliyet-
cesi iin kurduu Yuvaya ve yuvann mini mini
yavrularna ithaf eder (Tevfik Fikret 1914: 2). leri, Halide Edip Advar tarafndan Trkn en
Kitapta alfabeden oyun ve oyuncaa, doa ve hay- sevimli ocuk edebiyatn Ziya Bey yazd. Cm-
van sevgisinden acma duygusuna, okulun ilevin- lesiyle alklanacaktr (Enginn 1985: 191).
den almann erdem oluuna kadar, iir deeri Mehmet Emin Yurdakulun yurt ve ulus sev-
yksek otuz bir rnek yer alr. Kitapta yer alan gisi evresinde yaln anlatml iirleri, Ali Ekrem
benzetmeler (Damzda bir oban var, /Ne yer, Bolayrn ocuk iirleri (1917) ve iir Demeti
ne ier, ne yapar? /.../ Ad nedir derim; derler / (1923), Fuat Kprlnn Mektep iirleri ve
rdek kovar gibi: K, k! / O bembeyaz bir Nasreddin Hoca (1918) adl kitaplar, bu dnem
adamm!-K Baba), karlatrmalar (Kular uar ocuk iirinin dikkate deer rnekleridir. nceki-
/ Ben koarm / Onlarn kanatlar var / Benim ler kadar baarl olmasalar da, Sabri Cemil

7
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

[Yalkut] ocuklara Mahsus Kk iirler, bra- nn, ilki 1926da brahim Alettin Gvsaya ait
him Ak [Tank] ocuklarn iir Defteri adl olmak zere otuza yakn evirisi yaymlanmtr.
kitaplaryla ocuk iirine katkda bulunurlar. Cumhuriyet dneminde ocuk edebiyatna
Mill Edebiyattan Cumhuriyete geerken yneli, yeni deerleri ocuklara kavratma ideali
Osman Fahri, Suat Fahir, Ruen Eref, Siracettin ve onlar bu deerler dorultusunda erdemli
Hasrcolu, Faruk Nafiz amlbel, Orhan Seyfi insanlar olarak yetitirme amacyla ilgilidir. air
Orhon, Yusuf Ziya Orta gibi airlerin, Yakup bir yetikin dikkatiyle ocuk dnyasna yakla-
Kadri Karaosmanolu, Halide Edip Advar, Reat maya alr. Mehmet Faruk Grtuncann ocuk-
Nuri Gntekin, Mahmut Yesari, Aka Gndz gibi larn iir Kitab/1927, Emin Recep Grelin Altn
yazarlar ocuklarn zevkle okuduu metinlere Kitap/1928, Aka Gndzn Gazinin Gizli
imza atarlar. Ordusu/1930, Mehul Asker/1930, Ky Muallimi
/1932, Ylmazlarn kizleri/1932; Hasan-li Ycel-
Cumhuriyet Dnemi ocuk Edebiyat
in Sizin in/1938 adl kitaplar bu erevede
Cumhuriyet dneminde bir yandan tercme deerlendirilebilir. Mehmet Necati ngayn okul,
faaliyetleri srerken dier yandan zgn ocuk aile ve evre duyarln dile getiren ocuk iir-
edebiyat rnekleri retilir. Tanzimat dneminde leri/1942, Sonbahar/1962 ve Sevgi Bahesi/1963
inasi ile balayan La Fontaine evirileri Cumhu- adl kitaplar, bu vadide ad anlacak almalar-
riyet dneminde de srer. Siracettin Hasrcolu, dandr. kr Enis Reg (Bayram Yeri/1947,
Mahmut Cevdet, Emil Bavan ve Vasfi Mahir Elma Aac/1971), Mmtaz Zeki Takn (ocuk-
Kocatrk, La Fontaine masallarn Trkeye larmza Resimli iirler/1959), Rakm alapala
kazandran isimlerden birkadr. (Yavrutrk iirleri/1968) gibi airler, eitim
Nzm Hikmet, Orhan Veli ve Sabahattin retime iirle katkda bulunurlar.
Eyubolu da La Fontaineden masallar tercme ocuk Bahesi/1941 ve ocuklar Gemisi
ederler. zellikle Orhan Velinin La Fontaine /1946 adl eserleriyle ocuk duyarlna yaklaan
Masallar/1948 adl evirisi Trk ocuk edebiya- Ceyhun Atuf Kansu, kaybettii ocukluk cennetini
tnn nemli kazanmlar arasndadr. Orhan Veli, arar, ocuklarn gzyle dnyaya ve hayata
ocuksu syleyiiyle dikkati eken kimi iirleri bakmak ister, zaman zaman onlara oyun arkada
(Robenson, Rya, Bayram, Gzler, Dalgac olmay hayal eder.
Mahmut, Macera, Tereya...) yannda, Nasrettin ocuk edebiyat alannda eser veren yazar ve
Hoca fkralarn manzumeye dntrmesiyle de airlerin ocua zg duyarl yakalamas ve
(Nasrettin Hoca Hikyeleri/1949) ocuk edebiyat bunu incelikli bir dille ifade etmesi son derece
alannda anlmas gereken bir isimdir. nemlidir. Bunu ada ocuk edebiyatnda usta-
Eleanor Porterin Pollyannas 1927de ilk lkla yapan isimlerin banda Fazl Hsn Da-
defa Trkeye aktarlr. Jules Verneden yaplan larca gelir. Dalarca, ocua zg duyarl ve
roman evirileri (ki Sene Mektep Tatili/1931, syleyiiyle Trk ocuk edebiyatnda farkl bir
nat Kahraman Aa/1931, Esrarl Ada/1938, Ay tarzn temsilcisidir. air ilk nemli eseri ocuk ve
Etrafnda Seyahat/1939...) artarak devam eder. Allah (1941)ta
Lon Frapiernin Mektep ocuu/1930 ve Louisa Bu eller miydi masallar arasndan
Alcottun Kk Kadnlar/1931 adl ocuk Ryalara uzattm bu eller miydi.
klsikleri Trkeye kazandrlr. Arzu dolu, yaamak dolu,
Cumhuriyet dneminde dnya ocuk klsikle- Bu eller miydi resimleri tutarken uyuyan.
rinin Trkeye evrilmesi konusunda youn bir (Dalarca 1998: 11)
aba harcanr. 1939da Maurice Linatdan Zeplin
dizeleriyle ocukluk cennetine snrken;
Hrszlar, Henry Bernaydan Yz Sene Uyuyan
Adam, Robert Louis Stevensondan Define Adas Anneciim byyorum ben imdi,
romanlar Trkeye evrilir. Byyor gllerde kam.
Fakat denekten atm nerde
Cumhuriyet dneminde Antoine de Saint-
Kardeim su versin ona, susam.
Exuprynin Kk Prensi yaklak yirmi kez
Trkeye evirilir. Cemal Sreya, Tahsin Sara, (Dalarca 1998: 16)
Tomris Uyar, Selim leri, Nuriye Yiitler ve Fatih dizeleriyle drt-be yandaki ocuklara zg
Erdoan tarafndan yaplan eviriler ilk akla ge- animist (canlandrc) tavrn iirini yazar.
lenlerdir. Dalarcann 1967de balayan ve yaklak
Eitimle ilgili nerileri eskimi olsa da, otuz yllk bir dneme yaylan ocuk iiri yazma
Edmondo de Amicisin ocuk Kalbi roman Trk- faaliyeti, zellikle 1977 ile 1981 yllar arasnda
eye en fazla evrilen eserler arasndadr. Roma- younlar. airin ocuk duyarlna ynelmesini,

8
 Materiallar

daha saf bir iletiim kurma isteiyle aklamak (Ku Renkli ocukluum/1990, yi Geceler Baym
mmkndr. Odana sevgi izleini yerletirdii /1998), Ali Akba (Ku Sofras/1991), Hasan
lirik ve aydnlk metinler kaleme alan Dalarca, Demir (Kularla Bymek/1999), Ahmet Efe
bir yandan okul ncesine ynelik tekerleme (In Yrei/1999), Gkhan Akiek (Bulutlar
tadndaki ritmik syleyileriyle oyun, aile, doa ve rtmese Gnei/1992, Blbl Deresi iirleri/
hayvan sevgisi gibi duygular ne karrken (Ku 2001, ocuklara lm Yakmaz/2001), Bestami
Ayak: Al Susam Al/1967, Ku Ayak: Boyal Yazgan (Gkkua Sevinci/1991, Utu Utu iir
Ses/1971), bir yandan da okul dnemi ocukla- Utu/2004, Gnele Ay Duymasn/2004) ada
rnn renme sevincini dile getiren yer yer sim- ocuk edebiyatnn nde gelen airleridir.
gesel anlatml iirlerle (lkokul 2deki/Kanatlar- Cumhuriyet dneminde roman ve yk de
da, Okulumuz 1deki, Okulumuz 3teki/1999, kayda deer bir gelime gstermitir. ocuk kah-
Bitkiler Okulu/1995, Oyun Okulu/1998) ilgi uyan- ramanlar evresinde gereki hayat sahnelerini be-
drr. Yzkoyun yatma diyor annem / Yatar timleyen Mahmut Yesari (Baryank mer/1930)
mym hi, / ster miyim / Yzmn / Koyun oldu- ve Rakm alapala (87 Ouz/1933) ilk rnekler
unu (Dalarca 1971: 122) dizeleriyle okul ncesi arasnda dikkati ekerler. Kentli yaam iinde gz-
ocuklar dnrken, Baba, dedi ki yeni ret- den kaan sokak ocuklarnn sorunlaryla ilgile-
men / Duyarlk birleimi yaptlar / Be duyumu- nen Huriye niz (Kpralt ocuklar/1936); g-
zun bei birden grecek / Gzlerimizin grmek l aile balar ve dayanma duygusu iinde
istediini. (Dalarca 1993: 195) dizeleriyle daha hayatn glklerine gs gerebilme iradesi,
st dzeyde bir dikkati iire dker. azmi ve kararll ile insan, yurt, doa ve hayvan
Dalarcann d dnyay ocuk gzyle ke- sevgisi evresinde kurgulad romanlaryla (Trk
fetmeye ve sevmeye ynelik tavr Arka st/1974, kizleri/1938, Gm Kanat/1968, Mavi Ok/1968,
Yeryz ocuklar/1974, Balina ile Mandalina Yaln Kayalar/1972, ran kizleri/1974, Doann
/1977, Yazlar Seven Ay/1978, Kaan Uykular Armaan/1980, Aln Teri/1981, Kk oban
lkesi/1981 gibi iir kitaplarna vcut verirken, lim Kz 1, 2, 3/1992, Eve Doan Gne/1996,
saklanmaya ve yaatlmaya deer ocukluk anlar Esrarengiz Yal/1996) Cahit Uuk (1911-2004),
(Gz Masal/1981), ilgin dil deneyleri (Yaramaz grsel bakmdan zengin kesitler ieren Mavi
Szckler/1979), aile bykleri ve ocuklar ara- Boncuk/1936, Efe Ali/1939, Yldz Ece/1949,
sndaki scak iletiim de (eker Yiyen Resimler/ Kara-boncuk/1951, Altn Ku/1954, Oyuncak
1980, Gnei Doduran/1981) iirin diliyle ifade- Dede /1955, itlenbik Kz/1975, ampiyon Topa/
sini bulur. 1988 gibi eserleriyle Mmtaz Zeki Takn;
ocukluk anlarnn kaynaklk ettii Bir Gn
Dalarca, ulusal bilinci uyandrma abasyla
Byyeceksin /1966, eytan ekileri/1971,
olduu kadar (Dolar Biriktiren ocuk/1995),
lmsz Dostluk /1978, Deli Ali/1979 gibi
Karagz-Hacivat, Kelolan gibi geleneksel tipler-
romanlarndaki elenceli slbuyla Mehmet
den yola karak ada mizah kiilikleri reten ve
Seyda (1919-1986) nc isimlerdendir.
hayata esprili bir dille yaklaan eserleriyle de
(Cincik, Cin ile Cincik/2000, Cinolan, Hin ile Kahramanlarn ezilen, horlanan yoksul ve
Hincik/1981) retken bir airdir. kimsesiz ocuklar arasndan seen; ilgin kurgu-
lar ile merak uyandran, kahramanlarla zdele-
zetle, her ya grubundaki ocua zg du- meyi salad iin kolay okunan (irin 1998: 96)
yarl yakalama ve evreni ocuk gzyle yorum- metinler kaleme alan Kemalettin Tucu (1902-
lama abasyla Dalarca zgn ve retken bir
1999), uzun sre tartlan bir isimdir. Eletiriler,
airdir (imek 1999: 251).
melodram niteliindeki romanlarn ocuk okurun
Oyun ve hayat ekseninde, yaama sevinci psikolojisi zerinde olumsuz etkiler yapt/yapa-
ykl, evreye duyarl, d dnyaya ocuk gzyle ca dorultusundadr. Buna kar, roman kah-
bakabilen ve evreni anlamaya ynelik ocuksu bir ramanlarnn zorluklar yenmek iin gsterdikleri
felsefenin izlerini sren iirleriyle smail Uyarolu aba, sergiledikleri azim ve irade ile sonunda hak
(Gl Sana/1976, ocuk ve iir/1977), Yalva ettikleri baar ve mutluluu yakalamalar, roman-
Ural (Mzik Satan ocuklar/1979, Kulamdaki larn eitici yn olarak deerlendirilebilir. Yok-
Kk an/1979, La Fonten Orman Mahkeme- sul ve kimsesiz kahramanlarn okuyucuda acma
sinde/1979), lk Tamer (Masal iirler/1981), duygusu uyandrd ve ocuk okurun evresine
Abdlkadir Budak (Bir Gl ocuk/1981), daha duyarl olarak bakmasn salad da
Abdulkadir Bulut (Kahveci Gzeli/1981), Mustafa sylenebilir. Tucu, eserlerinde ocuu aalayan
Ruhi irin (Gkyz iekleri/1983, ocuk insanlara ynelik toplumsal eletirilerde de bulunur;
Kalbimdeki Ku/1990, Yldz Sayan Aa/2002), 1943te Hissiz Adam romanyla balad yazma
Cahit Zarifolu (Glck/1988), Mevlna dris servenini lmne kadar srdrr. Saadet Burcu

9
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

/1943, Kk Sevgili/1946, Tayrek, Uurum/ Muratn Tatili/1972 Anneannem Askere Gidiyor/

1947, Kk Mirasyedi/1969, Sokak ocuu, 1973, Kahraman Panter/1976, Ekmek Paras /
Babasnn Olu/1971, Sokak Kpei/1975, Kk 1979, Yumurtadan kan retmen/1981, Metin
Serseri, eytan ocuk/1976, Dadaki Yabanc, Kaptan/1985, ngrakl oban/1989, Hokus Pokus
Baba Evi, Sokaktan Gelen ocuk/1990, Ylanl Ba, /1992, Uzay Dolmuu Kalkyor/1994, Eein Tr-
Annemin Hikyesi, El Kaps, Cambazn Kz, ks/1995, Yaasn Anneannespor/1997,...) zevkle
Kydeki Arkadam, ocuk htiyar/1992, Kuklac, okunan metinlerdir.
Bir Garip Kzcaz, Bir Da Masal, Doduum Ev, Sereku, Katraslan, Aakakanlar/1983, Yrek
Byklerin Gnah, St Kardeler, Babaszlar, Dede ile Padiah/1984, Motorlu Ku, Kk
Kyden Gelen Kz, Kz Evlt, Kk Bey/1993, ehzade, Kularn Dili/1987 kitaplaryla masal ve
Babam ve Ben, Yetimler Gzeli, Dilenci Baba, romann kesitii noktada din kaynakl evrensel
Kuyulu Bahe, Annelerin ilesi, Toprak Adamlar, sevgiyi ne karan Cahit Zarifolu (1940-1987),
Can Yoldalar, Kartaln Yuvas, Karakaan, gelenekten yararlanmann da ilgi ekici rnekle-
Devletkuu, Kk portac/1995, Balknn Kz, rini verir.
Kk Hanm, Gll Bahe, Tanr Misafiri/1996,
Deniz Kz, Benim Annem, Kyde Unutulanlar, Fatih Erdoann zellikle okul ncesi ve
Stannem Nazl, Ana Kuca/1997 Tucunun drt okuma dnemi ocuklar iin yazd, uyakl,
yz dolayndaki romanndan yalnzca bir ksmdr. tekrarlara dayal, ritmik ve iirsel metinler, grsel
bakmdan da zengin rneklerdir. Fili Yuttu Bir
Kemalettin Tucu etkisinin sezildii Fadi,
Ylan, Be Beyaz Benekli Bayku Bana Bakyor,
Drt Kardetiler/1971 gibi dramatik kurgulu ilk
Pabucumun Ba zld, Okula Ge Kaldm
romanlaryla topraa bal yaamann glkle-
/1985, Dedem Bana Ddk Yapt/1986, Snfta
rine vurgu yapan; Yurdumu zledim/1977, Ben
Kaldm Haberim Yok/1987, Kuumu Kim Kk-
Byynce/1979 gibi gereki romanlaryla kyden
lad? /1988, Grr!/2001... gibi metinler okuma ve
kente akan hayat ve uzak lkelere g olgusunu
anlatan; Sunann Sereleri/1974, Dnya ocukla- dinleme etkinliklerini elenceli bir lene dn-
rn Olsa/1981, Akll Pireler/1983, In a trr. Yazarn daha ileriki ya gruplar iin kaleme
ocuklar/1984, lmsz Ece/1985, Parbat Da- ald macera trnde Ayegle Ne oldu ve
nn Esrar/1989, Midos Kartalnn Gzleri/1991, Korsan Kitap etesi/2001 kitaplaryla Sihirli
Gkyzndeki Mor Bulutlar/1993, Ganga/1996, Kitap/2002, Sihirli emsiye/2003, Sihirli Kre /
Alacakaranlk/2003 gibi dsel gelerle sslenmi 2004 gibi gizemli romanlar, ocuk kahramanlar,
bilimkurgu romanlaryla sevginin aydnlatt yaln ve srkleyici anlatmlaryla okuma zevki
uzak gemi ve yakn gelecek tasarmn dikkat- alayan kitaplardr.
lere sunan; Tunadan Uan Ku/1992 adl romanyla Evrene ve insana sevgiyle bakan, insan y-
devirme bir ocuun Enderundan padiah celten ve insan onuruna yakan davran rnekle-
damatlna, Tunus beyliine, bavezirlie kadar rini ne karan Tark Dursun K. (Hoakal Kk/
ykseli serveninin oluturduu tarih arka planla 1979, Otobsm Kalkyor/1993, yiliki Tilki/1994),
gnmze gndermelerde bulunan Glten Ayla Kutlu (Merhaba Sevgi/1991, Yldz Yavrusu
Dayolu (d.1935), aile balarndan trelere, Ramramn Dnya Servenleri/1994), Ayla nar-
almann erdem oluundan insan, yurt ve doa olu (Krl Horoz/1997, Velinin Krmz Topu/
sevgisine, yoksulluktan yardmseverlie, savatan 1998...) Niyazi Birinci (Denizalt lkesi/1974,
bara, dmanlktan kardelie birok konu Bizim Can/1991), Necati Gngr (stanbulda Bir
zerinde durur ve btn glklerin zmn Hasan/1981), Babamn Sedefli aks/1991), Sevim
sevgide bulur. Dayolu, bilimkurgu romanlar Ak (Babamn Gzleri Kedi Gzleri/2001, Vanilya
yoluyla okuyucunun ufkunun ald, d gc- Kokulu Mektuplar/2002...), Sulhi Dlek (Yeil
nn ve yaratma yeteneinin bilendii grn- Bayr/1991, Arkadam Dede/1992), Hasan Kallim-
dedir (Ate 1998: 290). ci (Sihirli Drbn/1986, Karnca ocuklar/2001),
Aziz Nesin (1915-1995), hayvanlar ve bitkiler zeyir Gndz (Tek Kanatl Gvercin/ 1987,
dnyasndan setii ilgin konular Ant Dikilen Bayram enlii/1992...), Nur z (Dneme
Sinek/1985 adl yk kitabnda mizah bir slpla /2001), Mustafa Ruhi irin (Her ocuun Bir
ileyerek ocuk duyarlna seslenirken; kahra- Yldz Var/1993, Geceleri Mzka alan Kedi/
manlarn Kurtulu Sava yllarndan setii Bu 2004), Necdet Neydim (ykler/2000), Behi Ak
Yurdu Bize Verenler/1975 ve Borlu Olduklar- (Yksek Tansiyonla nar Aac/1996, Uurtmam
mz/1976 adl yk kitaplaryla da ocuklara tarih Bulut imdi/1997), Gkhan zcan (Altmikiden
bilinci vermek ister. Muzaffer zgnn geni bir Tavan/1997), Glin Alpge (Aya Tutkun Uurt-
yelpazede aile ve evreye duyarl, ince bir zek ma/1996...), Glsm Cengiz (Tarlada lk Gn/
rn mizah ykleri (kke Balk Avnda/1968, 2000...) Aysel Grmen (Benim Adm Selen/1998,

10
 Materiallar

Leylann Bahesi/2000...), Feridun Oral (Kirpi ile Ayda Kantar, Cem Kzltu, Sait Munzur, Bill
Kestane/1998...), kran Ouzkan (Can ve Uzayl zcan, Vehip Sinan, Glinaz afak, Bekir Stk
Arkadalar/1998...), Serpil Ural (Gle Gle! Turhan, Serpil Ural, Hakk Uslu, Reha Yalnzck,
Nereye?/2000, Sabiha/2002...), Ylmaz Erdoan Ahmet Yozgat gibi ocuk kitab resimleyen
(Uzayllar Ne Renk Ayakkab Giyer?/2004), H. ressamlar, Trkiyede ilgi alann ocuk edebiyat
Salih Zengin (ok Serin Hikyeler/2003), Mavisel olarak belirleyen anlayn temsilcileridir. ocuk
Yener (Kayp Seslerin zinde/2002)... gibi imzalar kitab yaynlayan kurululara rnek olarak Aka,
son dnem Trk ocuk edebiyatnda yk ve Bilgi, Bu, Damla, Erdem, Esin, Genda, Gonca,
roman trnn temsilcileri arasndadr. Kk, Mavibulut, Mutu, Net, Tudem, Tutibay,
Gncel motiflerle sslenmi Geceyi Sevmeyen Uanbalk, Uurtma, Uur Bcei, Ya-Pa,
ocuk/1991, Can Sklan ocuk/1993, ki Kavgac Zambak gibi yaynevleri saylabilir. Mill Eitim
Aa/1996, Rengini Arayan Top/1997, Babam ve Kltr Bakanlklar da ocuk edebiyat dizileri
Duymasn/2002, retmenin Sihirli apkas/2002... ya-ymlayarak nclk grevlerini yerine
gibi yzden fazla masalyla Aytl Akal, ada getirdiler.
masal edebiyatnn nc isimlerindendir. Guguklu 1970li yllardan itibaren zel yaynevleri ve
Saatin Kumrusu/1989, Mavi Ryalar Gren kamu kurulular tarafndan verilen dller, ocuk
ocuk/2003 gibi sanat masallarndaki iirsel edebiyatna ynelii tevik etmi; 1979un ocuk
slbuyla Mustafa Ruhi irin; Kirpiler apka Yl iln edilmesi ilgiyi pekitirmi; 1990da
Giymez/1991, nnl Masal Soka/1991 gibi Mustafa Ruhi irinin nclnde faaliyete
kitaplaryla Mevlna dris masal edebiyatn zengin- balayan ocuk Vakfi, 1994te Fatih Erdoann
letiren isimlerdir. Derlenmi, yeniden yazlm ya kurduu ocuk Yaynlar Dernei, 1997de
da baka dillerden Trkeye evrilmi toplu masal Ankarada kurulan ocuk Edebiyatlar Birlii,
almalaryla Tark Demirkan (Her Gne Bir 2006da yine Ankarada kurulan ocuk Aratr-
Masal/1998), Tark Dursun K., (Gzel Uykular malar Dernei gibi rgtler, ocuk edebiyat
Alara-ocuklara Her Gece Bir Masal/2001) ve alannda ynlendirici olmulardr.
Veysel Dinleri (Uyank Uykucularn 365 Gece 2. Trk Dnyasnda ocuk Edebiyat
Masal/2004) masal gnlk hayatn her gnne
ekleme abalar ile mutlaka anmak gerekir. 2.1. Balkanlarda Trk ocuk Edebiyat
Deneme trnde M.Ruhi irin (Ak Olsun Balkanlarda ocuklara ynelik edebiyatn s-
ocuum Ak Olsun/2004), Mevlna dris (Vay reli yaynlar evresinde gelitii grlr. Bulga-
Canna/1997), Yusuf alar (Defter/1998, Hop ristanda 1947de kmaya balayan Eyllc o-
ilili ilili/1999), H.Salih Zengin (Bir Miyav ki cuk gazetesi ilk rnek durumundadr. Yine
Hav Hav/2003, Gazoz Kapa/2004)... gibi yazar- Bulgaristanda Kzm Memiin ynetiminde
lar, sezdirme yntemini kullandklar anlatm yayn hayatna atlan Balon (1994), Crcr, Filiz
teknikleriyle dil zevki veren metinlerle ocuk (1991) ve Pioner gibi sreli yaynlar; Kosovada
okurlarn karsna karlar. karlan Ku (1979) ve Trkem (1999) dergileri,
Aile ii sorunlardan ocuklarn nasl etkilen- Osman Baymakn kard nci (1995) akla
diklerini konu alan Ali (1993), Mustafa Kemal gelen ilk rneklerdir. Makedonyada Sevin
Atatrkn ocukluunu idealize edilmi bir (1951) ve Tomurcuk (1957); Yunanistanda Ali
slpla anlatan Mustafa (1993) gibi gereki (1962), Arkada (1982); Gagavuz Trkleri
oyunlaryla Orhan Asena; evre duyarlyla ma- arasnda Krlang (1991), Sabaa Yldz (1996) ve
salms gelerden yararlanan lker Kksal (Mutlu Gneik (1997) dergileri de bu erevede
Prens, Ormann Bekileri/1988), masal-gerek dnlmelidir.
btnl iinde evrensel sevgi, bar ve mutluluk Makedonyada ocuk edebiyat skpl eyh
temal oyunlaryla lk Ayvaz (Teneke val- Sadettin brahim (1871-1936) ile balar, 1945ten
yeler, Yaasn Gkkua, ahane Lunapark/1997) sonra ivme kazanr. 1960l yllarda Hseyin
ve geleneksel seyirlik sanatlarmzdan yola ka- Sleymann ocuklar (1964) adl hikye kitab
rak elenceli ve eitici gncel metinler kaleme yaymlanr. Mustafa Karahasan hikyelerini
alan nver Oral (Kirac/1985, Gnmzde Karagz Kk Erler (1950), Kalbin Yalar (1955),
Muhavereleri/1992, Karagz Park Bekisi/1999, Arkadalar (1966), Yedi Bal Dev (1973)... adl
ocuklara Karagz-Hacivat Sylemeleri/2000, kitaplarda toplar. Hmaah Vardar hikyelerini
bi ve Karagz Karagz Televizyonda/2001...) Knal Keklik (1985) adyla kitaplatrr. kr
ocuk oyunu yazarlarndan birkadr. Ramo iir (Bahar ve ocuk/1955) ve hikye (Kr
Dastan etinkaya, Mustafa Deliolu, iei /1969; Alevden Yldza/1978) dalnda eser-
Muammer Erkul, Sevgi igen, Demirhan Kad, ler verir. air Enver Tuzcu (Renkli Gller /

11
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

1955); hikyeci Mahmut Kratl (Cengizin 1984) Kosova Trk ocuk edebiyatnn hikye
Marifeti /1963; Kara Kartallarn etesi/1964), yazarlarndandr.
Yeil Ekmek/1985) gibi eserleriyle ilk akla gelen Hikye (Afacann Servenleri/1965, Kk
isimler arasndadr. Ali/1969, Yrk Osman/1974, Unutulmayan
Necati Zekeriya (1928-1988) Makedonya Gnler/1979, Memi/1971, Kraa Soka/1975,
Trk ocuk edebiyatnn en dikkate deer isimle- Ald da Bir Yamur/1985), iir (Mmin/1965,
rindendir. Edebiyatn her trnde eser veren Kzmn Trkleri/1966, Da Gelini/1970, Resim-
retken bir yazardr. iirler (1950), Okul an deki Dnya/1974, Elele/1985, Gnein Gzlkleri
(1952), Silhor Tavan (1953), Nerde Olsam /1990), roman (Ky ocuu/1998) bata olmak
(1953), Gelincik (1954), Krmz Kpeler (1958), zere birok trde eser veren Hasan Mercan,
Ninniler (1964), Sevgi (1965), Damlalar (1967), Kosova Trk ocuk edebiyatnn en retken
Yeil Nerde (1975), Aalar Dile Gelse (1985), ismidir.
Harfler Ne Yer (1988)... iir; Bizim Sokan Arif Bozac (Bar Kuu/1975), Fikri iko
ocuklar (1961), Gzel Nedir irkin Nedir (Sevda Verin ocuklara/1989), Altay Suroy (Dn-
(1968), Bizim Sokan Romeo ve Jlyeti (1978), den Yarna/1987...), Fahri Mermer ( nci/2001)
Eskiler Alrm Yeniler Satarm (1985) hikye Osman Baymak (Bilmeceli iirler/1996), Zeynel
trnde yazd eserlerdir. Beksa (Kavak Uyur mu?/1987, Gkkuanda
Fahri Kaya, lk Admlar (1952) kitabyla Salnan ocuk/1997), Raif Krkul (Sevmeyi Bilen-
Makedonyada yaymlanan ilk ocuk iirleri lere/1989), lim Rfat Yeeren (Ne mi Olmak
kitabnn sahibidir. airin Kyden Sesler (1958), sterim Ne mi Olmak stemem/1983...) ne kan
ocuk Ryalar (1991) adl iir kitaplar yannda airlerdir.
Gle Gle (1978) adl bir de hikye kitab skender Muzbe efikolu airlii yannda
yaymlanmtr. (Kaynak/1972, Gne Ist Beni/1996) ayn zaman-
iirli Alfabe (1974), Glev (1980), Gldin da hikye (Sevil/1974) yazardr. Reit Handan da
(1993) gibi iir kitaplaryla lhami Emin; Stalt hikye trnde eserler kaleme almtr.
(1974), Mete (1983), Drt Mevsim (1984), n Bulgaristanda Hafz Abdullah Fehminin
misin Cin misin (1985) gibi iir ve hikye kard ilk ocuk dergisi Yoldala ocuk edebi-
kitaplaryla Avni Engll; Al Susam Al (1986) yatnn temelleri atlmtr. Bulgaristan Trkleri
adl hikye kitabyla Suat Engll Makedonya arasnda Mehmet Fikri ilk akla gelen isimlerden-
Trk ocuk edebiyatnn temsilcilerindendir. dir. iirleri lmnden sonra 1947de Trk Gen-
Okul Tiyatrosu (1980), Arkada (1984), lerine iirler adyla baslmtr. Bulgaristanda
Kk Nasrettin (1984) gibi tiyatro eserleri ve Trk ocuk edebiyat 1960l yllardan sonra b-
Aynada Varsan Sahnede de Varsn (1989) ve yk gelime kaydetmitir. Ay Day (1959), Deniz
Kklere iirler (1989) adl iir kitaplaryla (1966), Beygir (1967) gibi eserleriyle Nevzat
Ltf Seyfullah da ad mutlaka anlmas gereken Mehmedov Bulgaristan Trkleri ocuk iirinin
bir baka yazar ve airdir. nl imzalarndan biridir. Hasan Karahseyinov,
Sabit Yusuf iir (Afacan ocuk/1983), hikye manzum hikyeleriyle shak Raid (Dostlar ve
(Kk lker/1986, lkerin Dnyas/1999), tiyatro Dmanlar/1967) gibi isimler de ocuk edebiyat
(ocuk Oyunlar); Fahri Ali (ocukluk Rzgrlar alannda eser vermilerdir. Rza Mollov, Mustafa
/ 1994) iir, Halise Hasan zgn (Anadili/ 1999), Kahveciev, Kemal Bunarcev air ve hikye yazar
Avni Abdullah (Ana Yrei/1978; O En Gzel olarak dikkati ekerler. ocuk hikyeleriyle
Gn/1984), Enver lyaz (Olsam Olsam/ 1985) ve Muharrem Tahsinov (Gel Kulana Syleyeyim
Enver Ahmet (Mor Salkml Ev/2000), hikye /1996, Saksaanlarn Byk Sevinci/1999), Nadiye
trnde ne kan dier isimlerdir. Ahmedova (Mavi Kordell Gvercin/1964, Sol-
Kosovada Hac mer Ltfi ile ilk rneklerini mayan Karanfil/1966, Nur Taneleri/2000), Kzm
veren ocuk edebiyat, Sevin ocuk dergisini Memi (Al Uzay), Ali Said (Krk Fidann
yneten, Ku dergisinin kna destek veren air Sesi/1996, Glen Gne/1996) anlmas gereken
Nusret Dio lk ocuklarla Aalar (1963), dier imzalardr.
ocuklarn Elleri (1965), ocuklar ve Byk Halit Aliosmanov (Halit Aliosman Dal),
ocuklar (1992), T-t-t (1985) gibi eserleriyle, Mustafa Mutkov (Mutlu), Recep Kp, mer
Nimetullah Hafz Gnaydn (1964) adl iir kita- Osman (Erendoruk), Ltif Aliev (Ali), Ali Bayra-
byla nc isimlerdir. mov, Faik smailov (Faik Arda), smail avu,
Enver Baki (Anahtarlar/1972; Mutlu Baba/ aban Mahmudov (Mahmudolu Kalkan), Naci
1974 ve Be Kardeler/1988), Ahmet ciler Ferhadov, Turhan Rasiev, ahin Mustafa, Mehmet
(Erdoann Yaantlar/1982, Yreksiz Adam/ avu, Mukaddes Akmanova, Ahmed Mehmedov,

12
 Materiallar

Mustafa ete (Mavi iekler/2001-iir), Hseyin lyas Topdk gibi yazar ve airler de ocuk ede-
Rasim Gler, sa Cebeci (ocuk ve Fidan/1997), biyat alann zenginletirirler. Azize Caferzde-
Ali Boncuk, Ahmet Emin Atasoy, Celil Yunus nin Anamn Masallar (1982) Azerbaycan masal
nde gelen air ve yazarlardr. Ltif Karagz (Kon edebiyatnn nemli bir rneidir. Gvercin ve
Kon Kelebek/1990, Bayrak ocuklar/1993, Ak Tutu (1996) adyla yaymlanan ocuk dergileri son
Gvercin/1993, Kardeimsin/1994, nce Vatan/ dnemin ocuk edebiyat rnlerindendir.
1997, Doru engel/1998) en retken airlerden- Mikail Mfik, Mirvarid Dilbz gibi airler
dir (Yenisoy, 1996, 2002; sen vd., 2001, 2002). ocuklar iin de iirler kaleme almlardr.
Yunanistanda ocuk edebiyatnn kurucusu Hseyin Cavidin tiyatro trnde eserleri ocuk-
Asm Haliloludur. Hseyin Alibabaolu, larn da ilgisini ekmitir. Samed Vurgun, Cafer
Durdur ile Kurkur (1982) adl masalms metinleri Cabbarl, Nebi Hazri, Bahtiyar Vahabzde,
ve Tohum (1992) adl iir kitabyla Bat Trakya Memmed Aslan ve Mehmed smailin ocuklara
Trkleri ocuk edebiyatnn en nemli seslenen iirleri vardr.
isimlerindendir. Yarnlar Sizin Olacak (1989) adl Gney Azerbaycanda 1960l yllar ocuk
iir kitabyla Ali Rza Saraolu, stikbal Sizinle- edebiyatnn gelimeye balad dnemdir. Mir
dir adl iir kitabyla Hseyin Saliholu ocuklara Mehdi Etimad, Eblfez Nseyn, Elirza Nabdil-
da hitap eden manzumeler yazdlar. Hseyin Oktay ocuk iirleriyle nemli isimlerdir. Masa-
Mahmudolu, Mustafa Tahsin, Rahmi Ali, Naim
lms roman trnde yazd Bir eftali Bin eftali,
Kzm, Refika Nazm, Mazlum Hseyin, Kadir
Sevgi Masal, Ulduz ve Konuan Bebek, Kk
Ali ve Arkada ocuk dergisini karan Mcahit
Karabalk, Kel Gvercin gibi kitaplaryla Samed
Mmin Bat Trakya Trk ocuk edebiyatnn
Behrengi ocuk edebiyatnn nc isimlerinden
temsilcileridir (Salam: 1996; sen vd., 2001,
biridir.
2002).
Nikab, Ualar Baasnda Goneler (1980)
Romanyada ilk isim, Tevfik Fikret etkisinde
iirler kaleme alan Mehmet Niyazidir. smail adl iir antolojisinde Kuzey Azerbaycanl airle-
Ziyaeddin Toy (1992) adl kitabndaki iirlerin bir rin ocuklar iin yazd iirleri bir araya getir-
blmn ocuklar iin yazlmtr. Acemin mitir (Akpnar, 1992: 665).
Beubec, Ahmet smail Daut dier nemli Trkmenistanda Hocageldi Nurmuradov
isimlerdir. Emel Emin ise iir ve hikye trnn (Cadl Sandk), Aageldi Allanazarov (Gli
temsilcisidir (Mahmut, 1996; sen vd: 2001, 2002; At/1977), Nuri Bayramov (Vagt Hakknda Rovayet
Grel 1999: 275). /1958), Kasm Nurbadov (Yedigen/1979, Deniz
Gagauzlarda Nikolay Tanasolu Kular Bey Hvdsi/1985, Denizin Dybndeki y/1986,
Seeerler adl manzum masal kitab ve Sofi adl veleme Dveleme/1991,...) Yamr Pirguliev
hikye kitabyla nc bir isimdir. Nikolay (Durnal Ada, Camlbilin Derekleri, aalk
Babolu, Dimitri Karaoban, Gavril Gaydarc, Gahrmanm, Sekiz Soval, Bahar Soad, Gnn
Mina Kse, Konstantin Vasiliolu, Stepan aalar), Azat Rahmanov (Kemal ve Glcahan
Kurolu, Vasiliy Filiolu, Todur Marinolu, /1971) Trkmen ocuk edebiyatnn nde gelen
Todur Zanet, Petri ebotar, Mihail akr, Stepan imzalardr.
Bulgar, Petri Yalnc, Tina Srme, Veronika On yl sreyle Krpe ocuk gazetesini yneten
Karanfil... ocuklar iin yazan kalem sahipleri Kayum Tanrguliev iir, masal ve hikye trlerin-
arasndadr (Argunah:1996; sen vd: 2001, 2002). de ok sayda eser verdi. ocuk kitaplar krktan
fazla dilde otuz milyonu aan sat rakamlarna
2.2. Trk Cumhuriyetlerinde ocuk
ulat.
Edebiyat
air, yazar ve dramaturg Hemra r on beten
Kuzey Azerbaycanda Mikayl Rzaguluzde fazla kitabyla nemli bir isimdir. Harplarn
ocuk edebiyatnn gelimesinde nemli rol Maslahat, Cennet, Ay aalar, Garagumlu
oynamtr. 20. Yzyln ilk eyreinde Sultan Oglan, Gn Glp Bakyar, Gk Nalar, lde
Mecid Ganizde manzum masal, Memed Seid Bahar Pasl gibi eserleriyle Gurban liev de
Ordubadi roman, Abbas Sebhet iir trnde eser Trkmenistan ocuk edebiyat alannda mutlaka
veren isimler arasndadr. anlmaldr (Bayramov-ifti: 1995; Kara: 1996).
Eek st Seyahat (1933), ocuk iirleri zbekistanda Hakim Hakimzde Niyazi
(1934), Piik ile Sann Davas (1939) gibi 1915-1916 yllarnda kaleme ald eitici iir,
eserleriyle Abdullah aik nc isimlerdendir. roman ve tiyatro eserleriyle nemli bir isimdir.
Refi-beyli Analarn Sesi (1951), Ikl Dnyam 1940l yllardan sonra gelime gsteren ocuk
(1969) gibi eserlerinde ocuk duyarlna ynelir. edebiyat, Turab Tle Balaler Destan (1950) ile
Namk Abdullayev, Hikmet Ziya, Tvfik Mahmud, ad anlacak bir airdir. Eskad Muhtar n Yerekde

13
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

adlI iir, Hayatge akrk (1956) ve Dnya Canm, Rdvan (1988), Pendnmeler ve Trk
Baleleri (1962) adl hikye kitaplar; ukrulla, Edebiyatnda Benzer Nitelikli t Kitaplar,
Bahar Savgas (1962) ve Yulduzler adl iir Samsun: Ondokuz Mays niversitesi Eitim
kitaplaryla zbek ocuk edebiyatna nemli Fakltesi Dergisi, Say: 3
katklarda bulunmulardr. Enginn, nci (1985), ocuk Edebiyatna Toplu
Bir Bak, Trk Dili, Say: 400
Gune adl ocuk dergisini karan ve ocuk-
lara ynelik ilk iir kitab Metalurgu 1964te Dalarca, Fazl Hsn (1971), Ku Ayak,
stanbul: Milliyet Yaynlar
yaymlayan Miraziz Azam, zbekistan ocuk
edebiyatnn nc isimlerinden biridir. airin Dalarca, Fazl Hsn (1998), ocuk ve Allah,
stanbul: Milliyet Yaynlar
Aklli Baleler (1969) adl bir destani ile Senge
Nime Boldi (1970), Yerge Davruk Salamz (1970), Dalarca, Fazl Hsn (1993), Arkast-Usuz
Bucaksz Yaama, stanbul: Tm Zamanlar
Yer Aylanadi (1973) adl iir kitaplar yaymlan-
Yaynclk
mtr.
Doan, bide (1999), Cahit Uuk Hayat-Sanat-
air, tiyatro yazar Mereb Babayev de Eserleri, stanbul: MEB Yaynlar
Pahtam Mening/Bahtm Mening (1975) adl iir Dilidzgn, Selahattin (1996), ada Trk
kitabyla ocuklara seslenmitir (Yaman, 1996). ocuk Yazn-Yazn Eitimine Atlan lk Adm,
Kazakistanda Ibray Altnsarin (1841-1889) stanbul: YKY
pedagog dnr ve yazar olarak Kazak dilinde Elve, Ali Ulvi (1912), ocuklarmza Neideler,
ocuk edebiyatnn gelimesine nclk etmi stanbul: Tanin Matbaas
nemli bir isimdir. Gvsa, brahim Aladdin (1911), ocuk iirleri,
Kuzey Kbrs Trklerinde Saim Sakaolunun stanbul: Kanaat Ktp.
Kbrs Trk Masallar (1986), Ayen Dalnn Gvsa, brahim Aladdin (1927) Bedi Terbiye,
Bizim Masallarmz dizisinde yer alan Kara stanbul: Tanin Matbaas
Mantarlar ve Ik (1994), Her ey Olacaa Varr Grel, Zeki (1995), brahim Alettin Gvsa,
lke-si (1995), Mantk Glleri ve Karncalar Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar
(1996) gibi kitaplaryla Vitamin htiyac ve Sevgi Grel, Zeki (1999), ocuk Edebiyat, Trkiye
(1995) adl iir kitab ilk akla gelen rneklerdir. Kltr ve Sanat Yll 1998-1999, Ankara
Nee Yan ocuklar iin kaleme ald iirleri Hengirmen, Mehmet (hzl.), (1990), Gvh-Pend-
Smbl ile Nergis ad altnda bir araya getirmitir. Nme, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar
Heywood, Colin (2003), Baba Bana Top At!
KAYNAKLAR Batda ocukluun Tarihi (ev.: Esin Hosucu),
stanbul: Kitap Yay.
Akpnar, Yavuz (1992), XIX. Ve XX. Yzyllarda
zer Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, 3. Cilt- sen, Mustafa-Reyhan SEN-Aye Esra KRE
Edebiyat, Trk Kltrn Aratrma Enstits (2001), Balkanlarda Trk ocuk iiri
Yaynlar, Ankara Antolojisi, Ankara: Grafiker Yaynlar
Akyz, Hseyin (2002), Kutadgu Biligde Sosyo- sen, Mustafa-Tb Insu sen (2002),
Pedagojik ve Siyasal Sylem, Erzurum: Eser Balkanlarda Trk ocuk Hikyeleri Antolojisi,
Ofset Ankara: Grafiker Yaynlar
Anhegger, Robert (1951), Trk Edebiyatnda Kaplan, Mahmut (hzl.) (1995), Hayriyye-i Nabi
Austos Bcei ile Karnca Hikyesi, Trkiyat (nceleme-Metin), Ankara: Atatrk Kltr
Mecmuas, Say: IX, stanbul Merkezi Yay.
Arat, Reit Rahmeti (1991), Kutadgu Bilig II: Kaplan, Mehmet (1987), Tevfik Fikret-Devir
eviri, 5.Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu ahsiyet Eser, stanbul: Dergh Yaynlar
Yaynlar Kara, Mehmet (Mart 1996), ada Trkmen iiri,
Arat, Reit Rahmeti (1999), Kutadgu Bilig I: Trk Dili, Say: 531
Metin, 4.Bask., Ankara. TDK Yaynlar Kuran- Kerim ve Aklamal Meli (1993),
Argunah, Mustafa (Mart 1996), ada Gagauz Ankara: TDV Yaynlar
iiri, Trk Dili, Say: 531, Kr, smet (1991), Trkiyede Sreli ocuk
Ate, Kemal (1998), Glten Dayolunun ocuk Yaynlar, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yay.
Romanlar, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar Labarre, Albert (1994), Kitabn Tarihi, (ev.:
Bayramov. Nuri-Musa ifti (1995), ada Galip stn), Ankara: letiim Yaynlar
Trkmen Edebiyatndan ocuk iirleri, Ankara: Mahmut, Enver-Nedret (Mart 1996), Romanyada
Kltr Bakanl Yay. ada Trk iiri, Trk Dili, Say: 531
Beyzdeolu, Sreyya Ali (Haz.) (1986), Sm- Meydan Larousse (1981), ocuklar in
blzde Vehbi-Lutfiyye, stanbul: Cihan Neriyat Edebiyat, c.3, stanbul

14
 Materiallar

Neydim, Necdet (1998), ocuk ve Edebiyat, Ankara: TTK Yay.

stanbul: Bu Yayn Evi Tatc, Mustafa (hzl.:) (1991), Yunus Emre:
Ouzkan, A.Ferhan (2000), Yerli ve Yabanc Risaletn-Nushiyye Ankara: Kltr Bakanl
Yazarlardan rneklerle ocuk Edebiyat, Yay.
6.Bask, Ankara: An Yay. Tevfik Fikret (1914), ermin, stanbul: Kanaat
Okay, M. Orhan (1991) Edebiyat Dnyasnda Matbaa ve Ktp.
ocuk, Kltr ve Edebiyatmzdan, Ankara: Thma Larousse, Tematik Ansiklopedi, (1993-
Aka Yaynlar 1994), c.6, stanbul: Milliyet Yay.
Onay, Ahmet Talt (1992), Eski Trk Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, (1977),
Edebiyatnda Mazmunlar, Ankara: TDV c.2, stanbul: Dergh Yaynlar
Yaynlar Uyguner, Muzaffer (1977), ocuklar in iir,
zbalc, Mustafa (1993), Emin Recep Bey ve Trk Dili, Say: 311 (Austos)
iirleri, Samsun: Eser Matbaas Yaman, Erturul (Mart 1996), ada zbek iiri,
zgl, Metin Kayahan (1991), Ali Ekrem Trk Dili, Say: 531
Bolayrn Hatralar, stanbul: Kltr Bakanl Yenisoy, Hayriye Sleymanolu (Mart 1996),
Yaynlar Bulgaristan Trkleri iiri, Trk Dili, Say: 531
Pala, skender (hzl.) (2003), Yusuf Nabi-
Hayriyye, stanbul: L-M Yaynlar
Polat, Mge Sucu (2002), Fazl Hsn
Dalarcann iirlerinde ocuk Temas, Ankara:
Kltr Bakanl Yay.
Recaizde Mahmut Ekrem (1886), Niz, stanbul
Rousseau, J.-J. (2000), Emile ya da ocuk
Eitimi zerine (ev.: M. Batrk-Y. Kzlim),
Erzurum: Babil Yay.
Saint-Exupry, Antoine de (1999), Kk Prens
(ev.: Fatih Erdoan), stanbul: Mavi Bulut
Yaynlar
Sever, Sedat (2003), ocuk ve Edebiyat, Ankara:
Kk Yaynclk
[Sevk], smail Habib (1941) Avrupa Edebiyat
ve Biz, C.I-II, stanbul: Remzi Kitap Evi
Snar, Alev (2006), Trkiyede ocuk Edebiyat
almalar-Yeni Trk Edebiyat Tarihi, Trkiye
Aratrmalar Literatr Dergisi, Say: 7
St, Mine (2003), Sevgili Doan Karde,
stanbul: Yap Kredi Yaynlar
imek, Tacettin (1999), Fazl Hsn Dalarca-
Hayat ve iiri, Erzurum: Atatrk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora
Tezi
imek, Tacettin (2002), ocuk Edebiyat,
Ankara: Rengrenk Yaynlar
imek, Tacettin (2007), ocuk Edebiyat ve nc
Yazarlar, Trkiye III. Dini Yaynlar Kongresi,-
Trkiyede ocuk Yayncl, 28-30 Ekim 2005,
Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar
imek, Tacettin (2007), ocuk Edebiyat, Trk
Edebiyat Tarihi, c.4, Ankara: T.C.Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar
irin, Mustafa Ruhi (1993), 99 Soruda ocuk
Edebiyat, stanbul: ocuk Vakf Yaynlar
irin, Mustafa Ruhi (1998), ocukluun Kozas-
Ve Kltr ve Kitap ve Edebiyat, stanbul: z
Yaynclk
Tansel, Fevziye Abdullah (1989), Ziya Gkalp
Klliyat I, iirler ve Halk Masallar, 3.Bask,

15


MODERN DNYADA MEVLNA DRSN

TUHAF ADAMLARI
Dr. Abdulkadir EMEKSZ
. . Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm
Trk Halk Edebiyat Anabilim Dal

ABSTRACT
Folk tale is the most feeding nutrient of the children's culture. Our amazement going after the flying horse in a folk tale
happens to be conscientiousness towards a moving horse in a real world. A dervish walking along the water surface in a folk tale
turns out to be a surprise which helps us reach Arimd in actual life. A kid succeeded to find an answer to the riddle a nymph
asked Kelolan is getting into solving tomorrow's problematic concerns or adjusting themselves to the future. In consistent with
this understanding, the paper focuses on the tale series of "Eccentric People" by Mevlana dris in the modern world in general and
in particular highlights Mevlana dris' works as traditional tales of the contemporary world by analyzing the tales of Masal Alan
Adam and Profesor Har Huur extensively.

I. Mevlna drisin Biyografisi Canna! (deneme), yilik Dkkn (iyilik), tsz

Ayakkablar (masal), Dondurmal Matematik
1966 ylnda K. Mara / Andrnda dodu.
(iir), yi Geceler Baym (iir), Tuhaf Adamlar
stanbul Hukuk Fakltesini 1989da bitirdi. Ku
serisi (masal, 10 kitap)
Renkli ocukluum adl iir kitab ile 1987de
Gkyz Yaynlar ocuk Edebiyat dln, II. Masal Alan Adam Masalnn Metni
1998de Korku Dkkn isimli kitab ile Trkiye Seksen ev ve binlerce aatan oluan bir
Yazarlar Birlii ocuk Edebiyat dln, 2007- kyde mutlu insanlar yayordu. Bir gn bu kye
de ise Kosova / Prizrende yaymlanan Trkem elinde iki torba bulunan bir adam geldi. Torbala-
Dergisinin uluslar aras dzeyde ocuk edebiya- rn birinin bo, brnn dolu olduu daha ilk
tna katk sunanlara verdii yln dln ald. bakta anlalyordu. Ama kydeki hi kimse
kindiyazlar, Dirili, Dergh, Albatros, dolu torbada ne olduunu ve bo torbaya ne
Dler, Geni Zamanlar ve Gerek Hayat dergi- doldurulacan bilmiyordu.
lerinde almalarn yaynlad. ocuklar iin yaz- Kyn balangcndaki ilk ev krmz kapl
d kimi masal ve ykler Televizyonda, rad- evdi. Yabanc adam bu evin nnde durdu ve
yoda ve muhtelif gazetelerde yaynland. krmz kapy vurdu. Evin hanm kapy ap da
yi Geceler Baym isimli iir kitab Farsaya karsnda bir yabanc grnce sordu: Ne isti-
evrilerek 2006da randa basld. yorsunuz?
Dondurmal Matematik isimli iir kitab ise Masal alyorum dedi yabanc. Masalnz
Arapaya evrildi. Baz masal, iir ve dier ocuk var m?
kitaplar Urduca, Almanca, Farsa ve Flemenk- Kadn byle bir eyi ilk kez duyuyordu.
eye evrildi. Anlamadm gerekten masal m alyorsu-
Tuhaf Adamlar serisinden kan 10 masal nuz? diye sordu.
kitab ise 9 dnya diline evrildi (Almanca, ngi- Evet dedi yabanc adam. Masal alyorum.
lizce, Lehe, talyanca, Farsa, spanyolca, Arap- Ve bunu syledikten sonra bo torbasn aarak
a, Rusa, Franszca) ve basma hazrlanyor. te bu torbaya bildiiniz bir masal anlatn ve
ocuk kitaplar editrl yapan ve baz karlnda altn! derhal kazann!
ocuk dergilerinin edisyonunda bulunan Mevlna Kadn, bo torbaya masal anlatp altn
dris, bir dnem Mill Eitim Bakanl ocuk ve almann fena bir ey olmadn dnd. Bildii
Genlik Yaynlar Danma Kurulunda bulundu. iki masal vard. Bu masallar yabancnn bo
Hlen dnyann sfr noktasnda, Sultanahmette torbasna anlatt ve karlnda alt tane altn ald.
yayor. Yabanc adam az sonra mavi kapl evin nn-
Eserleri: Ku Renkli ocukluum (iir), deydi. Kapy aan ev sahibi masal biliyordu.
nnl Masal Soka (masal), Kirpiler apka Tabi ki o da byk bir memnuniyetle bu masallar
Giymez (masal), Sufi ile Pufi (yk), Hayl bo torbaya anlatt ve dokuz altn kazand.
Dkkn (hayl), Korku Dkkn (korku), Sinir Masal satn alan adam az sonra baka bir evin
Dkkn (sinir), Tehlikeli Bir Kipat (duvar), Vay nndeydi. Ve daha sonra baka bir evin nnde

16
 Materiallar

Masallar bo torbaya anlatlyor ve altnlar dolu kopyalamann nasl olduunu renerek karnca
torbadan alnyordu. gn sonra yabanc ada- ve tavuk kopyalamaya balar. Kopya timsah
mn kyde dolamad yer, uramad ev kal- izleyen kopya bir sansar da denemeler yapar ve
mamt. Masal bilen kim varsa bo torbaya baarl olur. Darda yamur yamaya devam
anlatmt. Yabanc adam, btn evleri dolatk- eder, ieride profesr uykuya Har Huur,
tan sonra, bo torbasndaki masallar sayd. Bin uyurken karncalar dernek kurarlar, kopya timsah
yz yetmi sekiz masal vard. Torbann azn ile kopya sansar plan kurarlar, profesrn kopya-
bir iple skca balad ve kyden ayrld. Ky- sn yaparlar ve birlikte almaya balarlar.
dekiler olanlara bir anlam verememilerdi ama Gndz, gerek profesre grnmezler, gece ile-
pek zerinde durmadlar. Nasl olsa zahmetsizce rini yrtrler. Yzlerce, binlerce hayvan retir
kazandklar altnlar ceplerinde ngrdayp duru- olmulardr, i hayvanlarla snrl kalmaz sokakta
yordu. kimsesiz yaayan bir adamn yzlerce, binlerce
kopyasn yaparlar, satarlar, ok para kazanrlar.
Sonra k geldi. Uzun geceler balad.
Kopyalar alan karanlk adamlar, inli, Amerika-
Ama ortaya bir sorun kt! Kyde hi kimse, l, spanyol, rlandal, Meksikal, Hintli, Japon ve
ama hi kimse bu uzun gecelerin vazgeilmez bakalarndan sipari ederler. Zamanla yz binler-
dostu olan masallar bilmiyordu! Hepsi de ya- ce kopya retilir. Profesr uyumaya, dnyada ise
banc adamn bo torbasna anlattklar masallarn kaos artmaya devam eder. Karanlk adamlar ok
tmn unutmulard. O yabanc adam, kydeki karanlk, kopya adamlar ok kopya, kaos ok
masallar alm ve gitmiti. Yabanc adam torba- kaostur. Kopya adamlardan oluan ordular dev-
sndaki bin yetmi sekiz masalla nereye gitti? letlere saldrrlar, dnyann gvenli hibir yeri
O masallar ne yapt? Bunu bilmiyoruz. Ama o kalmaz. Her yere korku hkim olur. Aslndan
k masalsz kalan ky halk, baharda komu kye ayrt edilemeyen siyasi liderler, sinema yldzlar,
giderek yeni masallar rendiler ve bu masallar halkn kafasn kartrr. Bireysel ifozreniler
iin binlerce altn verilse de kesinlikle satmaya- sradanlarken toplumsal delirmeler bile normal
caklarna dair kendi kendilerine sz verdiler.1 grnr duruma gelir. nsanlar ve insanlk yok
olmak zeredir. Kopya timsah bandan beri ta-
III. Profesr Har Huur Masalnn zeti
kip edip olanlar anlayan gerek bir karnca ile bir
Profesr Har Huur, darda yamur geyik, bir kedi ve bunlarn bulduu gerek bir
yaarken ierde emsiye aacak kadar dalgn ve ocuk, olan biten zerinde gnlerce dnrler ve
olduka dank bir aratrmacdr. Dilediinde dnyann devam iin ba baa verirler, bir plan
rahata not alabilmek iin elbisesi kttandr ve yaparlar. Doksan dokuz gerek hayvandan oluan
Har Huur ad da buradan gelir. Haftalarca, Kaosu sona erdirme timi kurarlar. Tim eitilir,
aylarca alan Profesr, sonunda arad bulur ve harekete geer, dev bir mknats yaparlar. Bu
bir pireyi kopyalamay baarr. ki pireye ayr ayr mknats sadece kopya canllar eker. Drtl ekip
bakarak Senin adn gerek, senin adn yalan bir tane dnya kopyalarlar, dnyann iine de
olsun der. Aylarca, hatta yllarca uykusuz kalm sadece kopya canllar eken dev bir mknats
olan Har Huurun uzun kesintisiz uykular kopyalayp koyarlar. Kaosu sona erdirme timi
balar, kopyalamalar devam eder. Elinde bir kopya canllar kopya dnyaya frlatr. Yz mil-
beyaz tavanla odaya girer, gn sonra odada yonlarca kopya canl burada toplanr. Gerek
iki beyaz tavan vardr. Onlara da isimler verir : dnyada bir tane bile kopya canl kalmadnda
Senin adn dikkulak, senin adn da sahte dikku- karnca, geyik, kedi, ocuk ve doksan dokuz
lak olsun der. Tavan kopyalarn, kpekler takip hayvan, kopya dnyaya iyice yaklap bir, iki,
eder, ardndan tavuk, kedi, maymun, kei gelir, diye barrlar ve hep birlikte tekmeyi sallar-
bunlardan sonra srada geyik vardr ve sonra tilki, lar. Kopya dnya uzayn derin sonsuzluuna yu-
kurt, zrafa kopyalanr, darda yamur yamak- varlanr. Profesr uyandrrlar, Profesr etrafna
tadr ve profesrn odas her geen gn dei- bakar, karmaa ve uultu yoktur artk, deney
mektedir. Aslan, kartal, inek, fil ve yunus bal meney yoktur, yamur dinmitir, dar kar ve
da gerek ve yalan snflamasna girer ama artk bahede iek toplar.
Profesr Har Huurun alma odasnda her ey
IV. Axel Olrikin Halk Edebiyat Epik
karmakark bir hl alr, zamanla gereklerle
Kanunlarna Gre Masal Alan Adam
sahteler ayrt edilemez olur. Kopya bir timsah,
ve Profesr Haur Huur Masallarnn
gl gzlem gcyle profesr dikkatle izler ve
Deerlendirmesi
1
Tuhaf Adamlar masal serisinin yaymda sayfa numa- Danimarkal masal aratrcs Axel Olrik
ralandrlmas yaplmamtr. Bu sebeple metin iinde 1909 ylnda nerettii Epische Gesetze der
masal adn ve kaynaka ksmnda ad geen eserin tam Volksdichtung (Halk Edebiyatnn Epik Kanun-
bibliyografik knyesini verdik.

17
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

lar) adl makalesinde masallarn formel yapsn elde edilir, kyllerden birinin anlatt masal
13 madde halinde tespit etmitir. Saim Sakaolu, says tr ve yabanc adam kyn btn evle-
bu kanunlar Gmhaneden derlenen masallara rini gnde dolar. Bu masalda kullanlan
uygulamtr.2 Biz de Sakaolunun Gmhane- saysna herhangi bir zel anlam yklenmemitir,
den derlenen masallara uygulad bu epik burada kalp ifade ve kanun gerei olarak yer
kanunlar, Mevlna drisin masallarna gre ele alm bir kullanm bulunmaz. Ayn masalda yer
alacaz. alan dier saylarn ten ve birbirlerinden fark-
1. Balang ve biti kanunu: Masalc anlat- nn olmadn syleyebiliriz: Kydeki ev sayn
maya formel bir ifade ile balar ve yine formel bir bildirmek zere 83, aalarn okluunu anlatmak
iin binlerce ve yabancnn toplad masal says
ifade ile masal bitirilir.
olan 1378. Profesr Har Huurda da kutsiyet
Balang formeli: Bir varm bir yokmu vb. yklenmeden kullanlan saylar vardr: bir (inli),
Biti formeli : Gkten elma vb. (Amerikal), (l ekip), drt (l ekip), elli
Masal Alan Adamn balangc : Seksen (aslan), 99 (gerek hayvan), iki yz seksen (ser-
ev ve binlerce aatan oluan bir kyde mutlu e), binler, onbinler, yzbinler, milyonlar gibi.
insanlar yayordu., Profesr Haur Huurun 4. Sahnede kilik kanunu: Masallarda umu-
balangc: Darda yamur vard, ieride bir miyetle iki kiiden fazlas ayn anda sahneye
adam. eklindedir. kmaz.
Masal Alan Adamn bitii : Ama o k ma- Mevlna drisin sz konusu masallarnda
salsz kalan ky halk, baharda komu kye sahnede ikilik kanununa uyulmaz.
giderek yeni masallar rendiler ve bu masallar 5. Tezatlar kanunu: Masallar daima zt
iin binlerce altn verilse de kesinlikle satmaya- iftleri kar karya getirir. Namertle cmert, iyi
caklarna dair kendi kendilerine sz verdiler. ve ve kt vezirler, akll kardele deli karde vb.
Profesr Haur Huurun bitii : Kedi hafife
Masal Alan Adamda yabanc ile kyller
mrldad kopyasz, karnca geyie bakt kopya-
kar karyadrlar; fakat mcadele iinde deil-
sz, geyik bir ey yapmad, kopyasz olarak
lerdir, kyller kendilerine dokunacak zarardan
karmza kar.
habersiz olduklar iin muhafaza yoluna girme-
2. Tekrar kanunu: Masalda birbirine ben- milerdir. Profesr Haur Huur masal gerek ile
zer olaylar ayn szlerle ifade edilir. Bu yzden yalan (kopya) tezad zerine kurulmutur.
de sk sk tekrarlara rastlanr. 6. kizler kanunu: Ayn rol oynayan a-
Mevlna drisin masallarnda benzer olaylar hslarn ikisi de kk ve kuvvetsizdir.
ayn szlerle tekrarlanmaz; ama benzer olaylarn Halk masallarnda byk ve ortanca karde
ayn sonucu dourduunu grrz. Masal satan ya da byk ve ortanca ehzade engelleri aamaz.
herkes ayn karl alr, anlatt her bir masal karakterin en kk olan sonuta kahraman
karlnda herkes altn alr ve yabancya olur.
masaln satan herkes o masal unutur. Profesr
Gerek Masal Alan Adam gerekse de Profesr
Haur Huurda kopyalama iinin nasl olduunu
Haur Huur metinlerinde ikizler kanununa
takip eden her kahraman kopyalamay renir ve
uygunluk grlmez. Her iki masal metninde de
bunu deneyen her kahraman her defasnda baarl engel ya da nc denemeye gerek kalmadan
olur. alr. Masal Alan Adamda masal renen herkes
3. says kanunu: Yabanc masallardaki masalszlk problemini zm olur. Profesr
saysna ilveten Trk masallarnda yedi ve 40 Haur Huur masalnda da kopya dnyadan fizik
saylar da tekrar kanunu ile sk bir yaknlk bakmdan gl de olsalar zayf da olsalar ger-
gsterirler. eklerin birlik olmasyla kurtulu gerekleir.
Trk masallarnda padiahn kz vardr, 7. Kmsenenin galip gelmesi kanunu:
devlerin says yedidir, vezirler krk kiidir, d- Masallarda hor grlen, kmsenen kiiler en
n krk gn krk gece srer. Masal Alan Adam zor ileri yaparlar.
masalnda says ayr ekilde karmza Masal Alan Adam ve Profesr Har Huur
kar: Anlatlan her masal karlnda altn metinlerinde hor grlme ya da kmsenme
yoktur. Zor ileri yapanlar olaanst glere
2
sahip olmadan baary elde ederler.
Bu almamzda Olrikin almasndan faydalanan
Sakaoludan aktarma yaplm ve yeri geldike 8. Olaylarn dorudan doruya anlatl-
Gmhaneden derlenen masallar iin gerekletirilen mas kanunu: Halk masallarnn en tantc zel-
epik kanunlarn uygunluu aratrmasyla karlatrmalar liklerinden biri de olaylarn dorudan doruya
yaplmtr. Bkz.: Prof. Dr. Saim Sakaolu, Gmhane
ve Bayburt Masallar, Aka, Ankara 2002, 248- 249.
anlatlmasdr.

18
 Materiallar

Masal Alan Adam ve Profesr Har Huur iinde olaanst kiilerin, olaanst olaylarn
masallarnda da olaylarn dorudan anlatld bulunduu, bir varm bir yokmu gibi klie bir
grlr. anlatmla balayan, belli bir uzunluu olan,
9. ematik tanzim kanunu: Masallar belir- sonunda yedi, iti, muratlarna erdiler yahut onlar
li bir ema zerine kurulur ve anlatlrlar. erdi muratlarna biz kalm kerevetlerine, gkten
elma dt, biri anlatana, biri dinleyene, biri
Masal Alan Adamda olsun Profesr Har
de bana gibi belirli szlerle sona eren, zaman ve
Huurda olsun arta bal sonu ve ematik d-
mekn kavramlaryla kaytl olmayan bir szl
zen yoktur, yani hangi artlar yerine gelirse hangi
anlatm trdr. 4
sonular karlalacan bize vermeyen yazar,
tematik dzen iinde merak uyandrarak kurgu- Masal ad Yzyllardr Olaanstlk Balang
sunu gerekletirmitir denilebilir. Zaman Mekn Anlatm tr Anlatlma ve biti
10. Plastik kanunu: Masaldaki tek tek formelleri
figrler birbirinden kesin hatlarla ayrlrlar. Para
Bu da masalda her eyin uzun uzun anlatl- Datan Yok ? Yok tibri tibri Yazl
mamasn, sadece isimlendirilmesini salar. Adam
Mevlna drisin masallarnn bu kanuna uygun- Masal
luk gsterdiini syleyebiliriz. Alan Yok ? Yok tibri tibri Yazl
11. Efsane mant kanunu: Masalda sihir Adam
dnyas byk bir rol oynar, masaln mant bu Profesr
leme dayanr. Har Yok ? Yok tibri tibri Yazl
Huur
Epik kanunlar asndan incelemeye tbi tut-
tuumuz iki masalla snrl olmayp Tuhaf Adam- Dnen
lar serisinin hibir eserinde sihir bulunmaz. G- Adam Yok ? Yok tibri tibri Yazl
lkler, kaos, gerek ve tabii hayat yaanmaz Salar
klan her ne varsa, bunlar sade kahramanlarn Dklen Yok ? Yok tibri tibri Yazl
doal ve iyimser zmleriyle alr. Adam
12. Olaylarda birlik kanunu: Masalda olay- Ku Adam
lar ne kadar geni veya ok olursa olsun; mutlaka Yok ? Yok tibri tibri Yazl
bir ana olay etrafnda birleirler.
Masal Alan Adam, masallarn satlmasnn Dokuz
Dmeli Yok ? Yok tibri tibri Yazl
dourduu sonu ve Profesr Har Huur da do-
Adam
al olana, tabiat nizamna mdahalenin getirdii
kaos konusu olmak zere bir ana olay ele alrlar. Tersine
Adam Yok ? Yok tibri tibri Yazl
13. Kahramann btn alkay toplamas
kanunu: Ele aldmz her iki masal iin de tek Televiz-
kahramann varlndan sz edemeyiz. Tek kah- yonlar Yok ? Yok tibri tibri Yazl
raman deil; tek kahramanln alkay toplad Bozulan
grlr. ehir
Masallarn yapsn ortaya koyan bu 13 ka- Yamurlu
nuna Mevlna drisin masallarnn uygun olma- ehirdeki Yok ? Yok tibri tibri Yazl
Adam
d grlr. Esas itibariyle halk masallarnn
tamam da bu kanunlara uygunluk gstermez. Seyidolunun tanmnda yer alan kriter ve kav-
Realist masallarda 11., tek kahramanl masallarda ramlara gre Tuhaf Adamlar tablosu:
3. ve 4. kanunlar bulmak mmkn deildir. Ayr- Bilge Seyidolunun tanmnda yer alan kriter
ca 3 says kanunu da her masalda yer almaz. .3 ve kavramlar asndan Tuhaf Adamlara bakt-
V. Halk Masal Tanmlarna Gre Tuhaf mzda yzyllardr anlatlma, olaanstlk 5 ,
Adamlarn Deerlendirmesi
1. Bilge Seyidolunun Masal Tanm A- 4
Prof. Dr. Saim Sakaolu, Masal Aratrmalar, Ankara,
sndan Tuhaf Adamlar Aka, 1999, s.2
5
Olaanstlk ile kastedilen asl halk masallar snf-
Bilge Seyidolunun masal tanm: Halk landrmasnda yer verilen, tabiat st glerin gerek-
arasnda yzyllardan beri anlatlmakta olan ve letirdikleri olaanstlklerdir. Mevlna drisin masal-
lar bu anlamda olaanst deildir; ama bu, kahraman-
larn, karakterlerin, olaylarn ve anlatmn sradan olduu
3
Prof. Dr. Saim Sakaolu, A. e., s. 249. anlamna gelmez. Mevlna drisin masal kahramanlar

19
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

belli kalp szlerle balayp bitme ve szl bir Televiz- Televizyonlar

anlatm tr olma zelliklerinin hibirinin bulun- yonlar Bozan Adam tibri ? Yazl
madn grrz. Bozulan
Mevlna drisin masallar Evvel zaman ehir
iinde deil; modern zaman iindedir. Yukar- Yamurlu Yamurlu
daki tabloda yer alan zaman ve mekn blmleri ehirdeki ehirdeki Adam tibri ? Yazl
iin kullanlan itibri sz ile tarih verilebilecek, Adam
belirli bir zaman diliminin ve ad konulabilecek Sakaolunun masal tanmnda yer alan,
(stanbul, Msr, Yemen vb.) bir meknn metin- kahraman snflandrmasnda sz edilen tabiat
lerde bulunmad ifade edilmek istenmitir. Za- st varlklar Tuhaf Adamlarda yoktur. Dinleyi-
manda genilik ve meknda kapsayclk salayan cileri inandrabilme zelliine gelince; ayn masa-
bu durum, Mevlna drisin masallarn halk ma- ln, okuyan ya da dinleyen her kiide farkl etki-
sallarna yaknlatran en nemli unsurlardandr. leri olabileceini dnerek bu ksm deerlen-
Okuyucuyu ya da dinleyiciyi masal dnyasna dirmedik. Tuhaf Adamlar serisinde yer alan hibir
eken bu slup ayn zamanda masallarn beynel- eserin szl anlatm rn olduu da sylenemez.
milel bir tr oluunun da en nemli belirleyicile- Sakaolunun tanmnda yer ald ekliyle
rindendir. masal lkesi denilemese de Tuhaf Adamlarda
2. Saim Sakaolunun Masal Tanm belirlenmi ve snrlar izilmi bir mekn olma-
Asndan Tuhaf Adamlar dn, bu sayede masallarn okuyan ya da din-
leyen herkes tarafndan benzer grlen bir yere
Saim Sakaolunun masal tanm: Kahra- bir yere balayabileceini ifade edebiliriz.
manlarndan bazlar hayvanlar ve tabiatst var-
lklar olan, olaylar masal lkesinde cereyan eden, 3. Kennetch W. Clark ile Mary W.
hayal mahsul olduu halde dinleyicileri inan- Clarkn Masal Anlay Asndan
drabilen bir szl anlatm trdr6. Tuhaf Adamlar
Masal ad Kahraman(lar) Mekn Clarklar masallar : Olaanst karakterlerin
nandrclk Anlatm tr ve yaratklarn gerekst dnyasnda hret ve
talih kazanan sradan kahramanlar ve olaans-
Para Para Datan tlkleri iine alan nesirlerdir.7 eklinde ifadelen-
Datan Adam X Paralar tibri ? Yazl dirirler.
Adam Yrtan Adam Tuhaf Adamlar serisindeki btn eserler
Masal Masal Alan Adam mensurdur. Clarcklarn tanmnda yer alan anla-
Alan X Tekrar Masal tibri ? Yazl tm trnn nesir olmas gerei, burada yerine
Adam renen Kyller
getirilmitir. Olaanstlk anlayna bal
Profesr Profesr Har olarak Tuhaf Adamlar serisinde yer alan btn
Har Huur X Drtl tibri ? Yazl eserlerin bu masal tanmna uyduu da hibir
Huur Ekip, 99lu Tim
eserin uymad da sylenebilir.
Dnen Dnen Adam
Adam tibri ? Yazl VI. Mesajlar Bakmndan Tuhaf Adamlar
Masal Ad Masaln Verdii t,
Salar Salar Dklen
Dklen Adam tibri ? Yazl Masaldan karlacak Ders
Adam Para Modern dnyann baat deeri olan
Ku Adam Ku Adam Datan para her ey deildir. Hatta, fazla
tibri ? Yazl Adam miktarda dolama girdiinde dnyann
gidiatn durduran bir kaos nedenidir.
Dokuz Dokuz Dmeli Masal Kltrmz koruyalm, geleneimizde
Dmeli Adam tibri ? Yazl Alan olan yda yabancya vermeyelim.
Adam Adam
Tersine Tersine Adam Profesr Bilim, insana ve insan olana
Adam tibri ? Yazl Har almaldr. Gereklik ve doruluktan
Huur ayrlmamaldr, sahte, kopya ve yalan,
dnyamzdan kovulmaldr.
tuhaf adamlardr, sra d karakterlerdir. Gnmz
dnyasndan seilmi bu adamlarn kimileri, eylemleriyle
ve sebep olduklar olaylarla kendi hayatlarnda kimileri
7
dnyann gidiatnda deiiklik yapabilecek gtedirler. Prof. Dr. Saim Sakaolu, Masal Aratrmalar, Aka,
6
Prof. Dr. Saim Sakaolu, A. e., Ankara, Aka, 1999, s.2 Ankara 1999, s.3.

20
 Materiallar

Dnen Dnceye tahamml gstermek dur. Profesr Har Huur masal gerek yerine
Adam gereklidir. kiilik orba piiren ka yalann, sahici yerine kopyann gemesi duru-
kii bu orbay beraber iecek kii munda neler olacan konu edinir.9 Tuhaf Adam-
bulabilir, hepimiz hepimize bu kadar lar serisindeki masallarn tamam modern dnya
yabanclamasak olmaz myd? kaynakl sorunlar ele alr. Mevlna dris, gerek
Salar Kadere raz olmak gerekebilir bazen. bu masal kitaplarnda gerekse dier eserlerinde
Dklen Deitiremeyeceimiz eyler vardr, gelenekiliin yksek sesli savunucusudur. Mo-
Adam bunu anlamal ve kabullenmeli. dern Dnya Dnerken balkl denemesinde
Ku Baz insanlar verili ve kodlanm krmz k yanarken karya geerseniz / Bir
Adam dnyadan sklp bunun dna kmay otomobil sizi hasr gibi yere yayabilir. / nk
seebilir. Bunu anlamaya almalyz. modern dnyada insana deil / Trafik lambasna
Dokuz nsan, elindekinin kymetini bilmeli, baklr szleriyle modernizmle yiten insan hal-
Dmeli yaad n deerlendirmelidir. leri arayan Mevlna dris; ayn eserin devamnda
Adam modern dnya karsnda zm yolunu verir :
Tersine Bizi ok artan bir durum ya da Modern dnyann tersine dnmeyi kendim iin
Adam kiiyle karlamamz her zaman neriyorum / Ya da riskli olmakla birlikte bir yol
mmkndr. daha var: Modern dnyadan daha hzl dnmek10
Televiz- Modern alkanlklarn esiriyiz.
Soruna iaret eden yazar, metin iinde zm
yonlar Televizyon izlemek bu
Bozulan alkanlklarmzn en nemlilerinden sunar, kimi rneklerde dnyay alt st eden ger-
ehir birisi. Ama modern alkanlklarmz ek sorunlarn ocuklarn dnyasnda halledildii
gerekte bizi neye yaklatryor, neyden grlr. ocuklarn lkesi tenlikli glmse-
uzaklatryor? Bunun zerine yiin11 gnahsz baklarn, bitimsiz safln, umut
dnmeliyiz. uygarlnn, sevin bahesinin ve snrsz zgr-
Yamurl Farkl olan da kabullenmek gerekir, ln lkesi12 dir nk.
u iletiimsizlik, birbirine anlamama,
Sonu
ehirdeki dinlememe toplum olarak yaamay
Adam zorlatrr, hatta imknszlatrr. Mevlna dris, eserleri pek ok dnya diline
evrilmi olan gnmz ocuk edebiyat yazar-
Gerek halk masallar, gerekse de baaryla larnn nde gelenlerinden birisidir. Yazarn ya-
kaleme alnm sahibi, yazar belli masal verim- ynlar arasnda masallar olduka nemli bir yer
leri iine ald dnyada insana yeni dnce tutar. Bildirimizde ele aldmz Tuhaf Adamlar
ufuklar aabilirler. ocuklar bata olmak zere masal serisindeki eserler tpk halk masallarnda
insann geliiminde birinci derecede neme sahip da olduu gibi- her halk masal tanm ve kriter-
olan masallar, bizim bir ya da birka cmle lerine mutlak uygunluk gstermez.
halinde alp verdiimiz derslerden, doru-yanl,
iyi-kt eklindeki ynlendirme, ikaz ve tle- Masal trnn nemli belirleyici vasflarn-
rimizden ok daha tesirlidir. dan zaman ve meknda itibar olmak zelliiyle
tek konuyu ele alma vasf yazarn btn masal-
Tuhaf Adamlar, Tuhaf olan ben deilim. larnda grlr. Tarihe bal zaman ve yer adna
Tuhaf olan sradan biri olmak ve yle kalmaktr. dayanan mekn snrlarnn dna kan Mevlna
Kalk, kalbine bak. Ktlklere seyirci kalma.
Canlan biraz. z brak ve gezegeni salla!!! ortak 9
Mevlna drisin, yalan konusuna yaklamnn nasl ol-
mesajyla seslenirler okuyucuya. Bunun yan sra duu Sorularn Anlam Yok isimli denemesinde cevap
her masaln bir dierinden ayr olarak verdii ders bulur: Bir adam bir adama yalan sylyor / Hava kirle-
vardr. rnein, Televizyonlar Bozulan ehir niyor / Bylece / Kular niin lyor / Savalar niin -
kyor/ Sirenler niin alyor / Yldzlar niin gzkm-
masal modern alkanlklara esir olmann sonu-
yor / Hayat niin ekilmiyor / Ve asfalt niin byyor /
larn iler8, Yamurlu ehirdeki Adam ise ileti- Toprak niin susuyor sorular anlamszlayor / nk /
im anda birbirini anlamama zerine kurulu- Bir adam bir adama yalan sylyor. Mevlna dris, A. e.,
s.115.
10
iirin tamam iin bkz. : Mevlna dris, Vay Canna,
8
Mevlna drisin Gl Dersleri balkl denemesi ile Kipat Yaynlar, stanbul 2004, s.84.
11
modern dnya esaretinin baka bir ifade tarz ile ele tenlikli glmseyi ocuklara mahsustur yazara gre.
alndn grlr : Teknoloji, hepimizi sisteme uygun Dnyann Anlamn Kavrayp Evine Dnen ocuun
alan bir makina yapmak istiyor. / Hislenmeyen, gl yksnde dile getirildii gibi : Yalnzca / Ksa bir
kokmayan bir makina / Oysa ben gl koklamak istiyorum an / Fotoraf ektirirken glmsyordu insanlar. Msrala-
/ Baheleri ve iekleri istiyorum. /Grlt ve insan rndaki gibi zoraki gller deil. iirin tamam iin bkz.
ldrme uygarln deil, / Gl ve dirili medeniyetini : Mevlna dris, Dondurmal Matematik, Yalnz Tilki
istiyorum. / Bomba deil iek, / lm deil dirili. Yaynlar, stanbul [2004], s.148.
12
Mevlna dris, Vay Canna, Yalnz Tilki Yaynlar, Mevlna dris, Vay Canna, Kipat Yaynlar, stanbul
stanbul 2004. , s. 20, 21. 2004, s. 74.

21
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dris, bu anlayla masallarn beynelmilel bir tr

olma zelliini kendi eserlerine yanstmtr.
Modern dnyann sorunlarna gelenekle kar-
lk arayan yazar, gnmzn problemlerini ve
zm yollarn bata ocuklar olmak zere in-
sanlara dndrmede masal trnden nemli
lde yararlanmtr. Sade ve sade ve akc bir
slba sahip olan yazarn dnce dnyasn daha
iyi kavrayabilmek iin eserlerine btn olarak
bakmakta fayda vardr.

KAYNAKA
Mevlna dris, Para Datan Adam, Kipat, Ankara
2004.
Mevlna dris, Masal Alan Adam, Kipat, Ankara 2004.
Mevlna dris, Profesr Har Huur, Kipat, Ankara
2004.
Mevlna dris, Dnen Adam, Kipat, Ankara 2004.
Mevlna dris, Salar Dklen Adam, Kipat, Ankara
2004.
Mevlna dris, Ku Adam, Kipat, Ankara 2004.
Mevlna dris, Dokuz Dmeli Adam, Kipat, Ankara
2004.
Mevlna dris, Tersine Adam, Kipat, Ankara 2004.
Mevlna dris, Televizyonlar Bozulan ehir, Kipat,
Ankara 2004.
Mevlna dris, Yamurlu ehirdeki Adam, Kipat,
Ankara 2004.
Mevlna dris, Dondurmal Matematik, Yalnz Tilki
Yaynlar stanbul, [2004]
Mevlna dris, Vay Canna, Yalnz Tilki Yaynlar,
stanbul 2004.
Prof. Dr. Saim Sakaolu, Masal Aratrmalar, Aka,
Ankara 1999.
Prof. Dr. Saim Sakaolu, Gmhane ve Bayburt
Masallar, Aka, Ankara 2000

22


OCUK EDEBYATI, ATASZ VE DEYMLER

Yrd.Do.Dr. Ali ATALAY
Abant zzet Baysal niversitesi,
Bolu Meslek Yksekokulu
e-mail: atalay_a@ibu.edu.tr

CHILDREN LITERATURE, IDIOM AND PROVERB

ABSTRACT
Idioms and proverbs those are Turkish vocabulary are enough in literature texts, Turkish Course Books. For useful language
skills text writers, publishers, teachers, academic researchers must be care of the idioms and proverbs. That study aim to discuss
children literature, language skills and especially idioms and proverbs that build children vocabulary. For accessing reasonable
conclusions literature scanned and some children literature texts are criticized. Eligibility of Vocabulary isnt discussed. How can
get benefit from texts of children literature by using special instruction methods. For benefit instruction of language skills
academicians must determine idioms and proverbs then classify them to the ages of students. And text writers must considerate
academicians studies in their texts that prepared for children. Publishers when attempt to print books for children also must
considerate academic researches, and teachers in schools must be awareness of especial instruction methods.
Key words: children literature, literature, idiom, proverb, education, instruction.

Trk toplum hayatnda ocuklarn nemsen- Atalarn bilgi, grg, tecrbesi ve hayat kar-
dii gibi ilim adamlarmzca ocuk edebiyatnn snda mantk yrtmeleri sayesinde damlaya
da nemsendiini kabul etmek zorundayz. Tari- damlaya gl olan bu billur sudan ocuklarmzn
himiz boyunca bu nemi rneklendirecek veriler kana kana imesi iin yeni yollar aramalyz.
bulunduunu biliyoruz. ocuk edebiyatyla ilgili Okurken veya dinlerken tam yerinde kullanl-
sayfalar dolusu bibliyografya bunun gstergesi m deyim ve atasznn etkisiyle kendimizi
saylr. Gnmzde ocuk edebiyat eskiye kya- bazan yaz bahelerinde hissederiz. Bazan da bir
sla daha youn bir ilgiye ve uraya kucak aan szle kanmz dondururlar. Ustasnn dilinde
cazibe alan olmu saylr. kullanldka tazeleir ve zihinleri, gnlleri taze-
ocuk edebiyatnn ne olduu, neleri kapsa- ler; iledike ldarlar. Onlar kitap sayfalarnda
d, konumuzun dndadr. Gerekli tartmalarn depolu tutarsak iplerini ekmi oluruz. ektii-
eitli yaynlarda (Grel, 2001:204-231) yapld miz ip bizi renk ve koku fakiri bir tabiata mah-
grlmektedir. Trke sz varln (Aksan 1996) kum eder.
mevcuttan daha iyi kullanma ve zenginletirme Trk ocuk edebiyatnn bilim dalnda hzla
yolunda katk salamaya almak temel gaye- gelien ilgiyi ve bilgi birikimini sanat alannda
mizdir. daha iyi kullanr hale getirmek iin gayret gere-
Atasz ve deyim kavramlarnn tanm, ak- kiyor. Bu edebiyatn sanat alanlarna ilgi son
lamas, douu, gelimesi, kullanl vb. Bak- zamanlarda oalmtr.eitli sebepleri var: h-
mndan deiik bilgi ve grleri bir ok yaynda ret, para, aheser verme tutkusu vs. younlaan
bulmak mmkndr (Aksoy, 1971; Yurtba, ilgiye ramen sanat alanmz zayf ve fakirdir.
1994). Yaplan derleme almalar sonunda bu- Eserlerin ounda yapmacklk grrz. Bazlar
gn otuz bin civarnda atasznn varlndan milli kltrden uzaklatrc ve yozlatrcdr.
bahsedilmektedir. Deyimlerimizin ve kalp szle- Baz dallarda eser says azdr. Bazlarnn da ye-
rimizin de byle yksek bir sayda olmas man- rinde yeller esmesine az kalmtr. Glge oyunu-
tkl grnyor. Herkes deiik damak tadna uy- nu gnmze ustaca zenginletirerek tayama-
gun enfes bir helva yapmak iin bu muhteem dk. Eserin sayca en ok olduu dal belki ocuk
zahire ambarndan faydalanabilir. Konuma ve iirleridir. Hepsini toplasanz kabaca bir cilt et-
yazma bir aa olsa, atasz ve deyim onun dal- mez. O da byle air ruhlu bir milletin diinin
lar olur; aa dalyla grler. Fakat birer anonim kavuunu doldurmaz.Kald ki ocuklarmz bun-
rn olan atasz ve deyim, anonim edebiyat- larn bir ksmn zevkle okuyamaz. ekil yaps,
mzda ve halkn dilinde bolca kullanlmasna ra- dili, konusu, ahengi dikkate alnnca hatip-muha-
men okumularn eserlerine o miktarda giremi- tap ilikisinde kusursuz saylacak iir ok deil-
yor. Bunun sebebini rgn eitimimizin noksan- dir. Halbuki onlarca cilt mkemmel ocuk iiri-
larna balamak, ard sra zm retmek gerekir. miz bulunmalyd. Meddahl bir ekilde sahne-

23
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

lere ve televizyona tayan sanatlarmz var. planl eitime de yansyan, toplum kltr deer-
ocuklara ynelii ihmal etmemek lazmdr. Ha- leri vastasyla gereklemektedir ki; folklorn bir
yata geen ocuk filmi senaryomuz yok gibi. blmn oluturan ataszlerinin de bu kltr-
Televizyon kanallarnda berbat filmler gsterili- leme ierisinde bir pay vardr. Nitekim ataszle-
yor. Ya yabanc film ya da yabanc hayranl rinin eitim teorileri ve renme unsurlarn yan-
alayan filmler stelik ounda yapmack ve stt aratrmann bulgular arasndadr. Bu un-
sulu davranlar hakimdir. Usta sanatlarn rete- surlar ierisinde renme teorilerinden baka,
cei mkemmel senaryolarn filmletirilmesine renmede tekrar, pekitirme, disiplin, ze-
acil ihtiya var. Masal ve hikaye anlatclarndan ka ve bireysel farkllklar, gd ve ihtiya, -
ustalar bulup buluturup ekrana oturtmak gere- renmede be duyunun yeri ve retmen unsurlar
kirdi. Yeni bir diriliten mit kesmemeliyiz. Sa- olduu tespit edilmitir (Kurt,1991;46).
hibi belli masal ve hikayelerin ounda grlen Farkl edebiyat eserlerinde en basit tekrar ve
kitabi cmlelerden ve yavanlktan kurtulmak, tekerlemeden en anlaml cmlelere kadar her
daha kaliteli bol sayda esere ulamak beklenti- unsur dank olarak yer alabilir. Fakat ocuk
lerimiz arasndadr. edebiyatnn hedef kitlesi gelime andaki be-
Kalp ifade, tekerleme, deyim, atasz gibi yinlerdir.
dil varl, dinlemeyi, okumay, renmeyi, akl- Bu mnasebetle, ocuklara ynelik yaynlar-
da tutmay ve ifade etmeyi kolaylatran hazr da usta sanatlara, azami dikkate ve bilgi dona-
unsurlardr. Onlar bilmeyenin kullanmasn bek- nmna ihtiya vardr.
lemek doru olmaz; bilenin gzel kullanyla Bilim adamlarndaki bilgi birikimi ve gelien
gerek bir dil becerisi ortaya kar. Mesela teknolojik imknlar, ocuk edebiyatyla Trke
Hamet Zeybek, dn ya da davul isimli retiminin balarn gittike daha ok pekitir-
piyesinde kiileri bol miktarda deyim ve atasz mektedir. Tepegz, slayt, bilgisayar, internet,
kullanarak konuturmu, zengin bir anlatma basn-yayn-datm, sahneleme imkanlar, re-
ulamtr. Gerekten de bu piyesteki kiiler sy- tim yntem ve teknikleri kullancsnn ustalna
ledikleri her szle ta gediine koymaktadrlar. gre olumlu sonular verebilmektedir. Dil for-
Ama yetikinlere ynelik bir eserdir. ocuk masyonunun beyindeki birden fazla merkezin a-
edebiyat kitaplarnda metin incelemelerine yer lmas sonunda olutuu, bu merkezlerin de a-
verilmesi ve gittike daha ok yol gsterici ayrn- lmasn salayan birbirinden farkl sistemlere
tya girilmesi sevindirici bir gelimedir. Bunlar- dayand belirlenmitir. (Yaln,2002:30). Buna
dan birinde (Yaln ve Ayta; 2002:70-81) ince- gre beyin, kiilerin gerekletirdii dinleme,
lenen masaln sanats, ald dl hak etmi izleme, okuma, konuma, yazma gibi faaliyetler
grnyor. nk bu eserde tekerleme, kalp ifa- esnasnda bir orkestra gibi almaktadr. Biz bu
de vb.leriyle konuma dilinin scakl yakalan- ocuk orkestrasna ne kadar kaliteli malzeme
maya allmtr. Bir bakasnda (Grel, Temiz- verebilirsek geleceimizden de o kadar emin
yrek, ahbaz, 2007: 284-297) incelenen bir eser olabiliriz. Yani ne ekersek onu bieriz.
ise bu scaklktan mahrum, kitabi, kuru cmle- Dil zerinde dnenler her kelimenin, her
lerle ykldr. Byle metinlerin okuyucuda yk- kelime grubunun bir nesneyi, bir dnceyi kar-
sek ilgi, heyecan ve okuma-dinleme evki ya- ladn bilir. Kavrama, alglama ve deerlendir-
ratmasn bekleyemeyiz. me de bunlarn hazinedeki varlyla orantldr.
Bilim adamlar atasz, deyim gibi sz var- Fakat bundan hareketle kuru kuruya kelime ez-
lklaryla ilgili derleme, tasnif, inceleme ve deer- berletmek doru deildir. Onlar cmle, paragraf
lendirme almalarn, aratrmalarn devam etti- veya metin btnl iinde retmek herhalde
riyorlar. Bylece mevcut malzeme daha kolay en iyisidir. Bu da seilen iyi metinler vastasyla
kullanlr bir hale geliyor. oalan aratrma ve daha kolay elde edilir (zbay 2007:10-38).
incelemelerden faydalandka sz varlmz Gndelik ihtiyalarmz, basit haber cmle-
daha anlaml ve bilerek kullanma ansmz da leri, jestler, mimikler vastasyla karlayabiliriz.
ykselecektir. Ama hedef, gelimi dile, zengin edebiyata, stn
edebi eserlere sahip olmaktr. Dilin zenginlii
Baka bir ok alan gibi ocuk edebiyat sanat
kelime hazinesinin zenginlii yannda, kullanann
eserleri de, sanatlar da kltrleme hizmeti
az kelime ile ok ey ifade etmesine de baldr.
grrler. Laf salatas yapmak veya ssl anlatmak gerek
Toplumdaki bireylerin doumundan lm- zenginlik saylmaz. Cmle ve metni zenginle-
ne kadar kendi kltrrnn istek ve beklentile- tiren sz varln a.kavram, b.terim, c.deyim, .
rine uyacak ekilde etkilenmesi ve deitirilme- atasz eklinde sralayabiliriz. Bunlarla ilgili ba-
sine kltrleme denir. Bu kltrleme faaliyeti, z noktalara temas edelim.

24
 Materiallar

a.Kavram Sade pirin zerde olmaz bal gerektir kazana

Yaln kelime zelliinden kp mefhum zen- (15 hece)
ginliine ulamtr. Trke Szlk de de bir Baba mal tez tkenir evlat gerek kazana
nesnenin veya dncenin zihindeki soyut ve (15 hece)
genel tasarm, (TDK.,2005:1111) diye ak- Baz ataszlerinin zamanla deiiklie ura-
lanm; Haldun Tanerin herkesin kendine zg d, bir ksmn kaybettii de grlmektedir.
bir mutluluk kavram vardr. cmlesiyle rnek-
lendirilmitir. leyen demir ldar
b.Terim Yatan kz mldar atasz gnmzde
ileyen demir lar veya ileyen demir ldar
Bilim ve teknoloji alanlarnn zel adland- ekliyle kullanlmaktadr. Ayn anlamda ileyen
rlmalar olduu halde genel dile mal edilenleri de
demir pas tutmaz ekli de yaygndr.
az deildir. Edebiyattaki mazmunlar ve sembol
isimleri de buraya katabiliriz: Basit, baya ve gln olmamak kaydyla
sze katlan mzik deeri her zaman nemsen-
Garibim namma Kerem diyorlar
mitir. Gndelik konuma-dinleme ilikilerinde
Hastaym derdime verem diyorlar
bile vurgu, durak, ton gibi ses unsurlar tam
Aslm el alm harem diyorlar
anlama, tam anlatma arac olurlar. te yandan
Maral eyholu Satlmm ben
(Faruk Nafiz) szl ocuk oyunlarna giren anlaml veya anlam-
sz szler, tekerlemeler vardr. Bunlar ocuu
msralarndaki verem, Kerem, Asl gibi. elendirip mutlu ettii gibi gelime ve sosyalle-
c.Deyim melerine de hizmet eder. Nakledici ve retici
Deyimlerin ifadeyi ne kadar renklendirdiini, manzum metinler eskiden beri vardr. Sz mzik
kolay renildiini, kolay kullanldn ve birliktelii eitimde yzyllar ncesinden beri
retim deerinin yksekliini sylemek yeter faydal bir ara olarak kullanlmtr.Burada
sanrm. Bilerek kullanlmas nemlidir. Bir ka Mevlanay rnek olarak verebiliriz.
rnek: Ziya Paa gibi baz airlerimizin iirlerine
Gze mi geldik, sen mi unuttun. atasz veya o deerde szler yerletirmesi
(ark) katmerli katma deer retme rneklerindendir.
Deyim: Gze gelmek(gz demesi, nazar Halk iirimizde de bol rnek mevcuttur:
demesi) ar Karacolan ar
Dediler urad Leyla nazara Ta dt yerde ar
(Yahya Kemal) Karacaolan ta yerinde ardr ataszn
Deyim: Nazara uramak (gze gelmek, bu msralara ustaca yerletirmitir. ocuk edebi-
nazara gelmek, nazar demek) yatmz iin byle ustalarmzn oalmas ve
Ban tatan taa vurup gezer avare su onlarn desteklenmesi gerekir.
(Fuzuli) Deyim ve ataszleri bazen kendi anlamlarn-
Deyim: Ban tatan taa vurmak (bu ms- da kullanlyorlar. Fakat durum, tutum ve davra-
radaki avare kelimesinin babo anlamn dikkate na gre baka anlamlarda kullanldka deer-
alrsak ifade zenginliini fark ederiz. Bir nceki leri artyor. Bu sebeple onlarn yksek mecazi
msrada suyun gayesi anlatlr. Su, Peygamberin deerleri vardr. nemsenmelerinin temel sebebi
ayak bast topraklara ulamak iin mrler de burada yatar.
boyu akmaktadr.Gayesi ycedir ama babotur.) Atasz ve deyimlerin konuma ve yazmada
. Atasz daha fazla yer almas iin iki alan belirgin olarak
Necip Asm, Milli Aruz isimli eserinde ata- ne kmaktadr: 1.ocuk edebiyat metinleri ve
szlerimizin manzum deerine dikkat ekmitir. edebiyat metinleri 2.Trke ve edebiyat dersleri
Bu eserde hece vezninin 3 heceli kalbndan 15 ocuklarn kavrama kapasitelerine ynelik
heceli kalbna kadar her kalpta atasz rnekleri almalar hayli ilerlemitir.Ya gruplarna gre
verilmitir. Birka rnek: tasnifler ayrntl belirginlik kazand iin yeni
Armut pi (3 hece) yaklamlar hayata geirmek mmkndr.unlar
Azma d (3 hece) tekrar dnmeliyiz:
Gzellik ondur (5 hece) 1) Dili ve hayat nce anneler rettii iin
Dokuzu dondur (5 hece) kz ocuklarnn eitimi birinci dereceden nem
Anasna bak, kzn al (9 hece) tar. Milli tecrbe, milli felsefe ve hayatn ger-
Kenarna bak, bezini al (9 hece) ekleri

25
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Anasna bak kzn al, BLGN, M. (2002). Anlamdan Anlatma

Kenarna bak bezini al Trkemiz.Kltr Bakanl Ankara.
Kocadan hoca olmaz BORATAV, P.N. (1978). 100 Soruda Trk Halk
Edebiyat. Gerek Yaynevi stanbul.
Yuvay dii ku yapar diye bize dersler GREL, Z. (2001). kibine Doru ocuk
veriyor.Gereini yapmak zorundayz. Edebiyatmz.Bizim Bro Basmevi Ankara.
2) Ders kitaplarna alnacak metinler seilir- GREL, Z, TEMZYREK, F ve AHBAZ, N.
ken mutlaka usta sanatlarn eserlerine baklma- (2007). ocuk Edebiyat.nc Kitapevi Ankara.
ldr. ltler dorultusunda metin hazrlatmak GVEN, B. (1974). nsan ve Kltr, stanbul.
mmkndr ama bunu basit bir iilik gibi gr- KURT, . (1991). Trk Ataszlerine Psikolojik Bir
memelidir. nk herkes sakz iner ama ab- Yaklam. Kltr Bakanl Ankara.
dal kz tadn getirir. MUALLMOLU, N. (1983). Deyimler, Ataszleri,
Beyitler ve Anlamda Kelimler. Muallimolu
3) Bilim adamlar ataszlerimizi de deyimle- Yaynlar stanbul.
rimizi de ayrntlaryla tasnif etmeye almal, NECP ASIM (1329). Milli Aruz. stanbul.
hangi yaa hangilerinin malzeme yaplacan ZBAY, M. (2007). Trke zel retim
belirlemelidirler. Bu almadan elde edilecek ve- Yntemleri II. nc Yaynclk Ankara.
riler kullancya mkemmel bir malzeme olacak- ZTRK, Ali (1986). Trk Anonim Edebiyat.
tr. Metin yazarlar kitap hazrlayclar ve ret- Bayrak Yaynclk stanbul.
menler bu malzemeye ortak bak asyla yeni PAR, A.H. (1986). Trke Deyimler Szl. Serhat
Yaynlar stanbul.
bir btnlk kazandracaklardr.Derslerde atasz
aklatmak, deyimi cmlede kullandrtmak yeterli TANYER, M.A. (1999). rnekleriyle Divan iirinde
Deyimler.Aka Yaynlar Ankara.
deildir.Metinlerde bol bol yer almalar, zel -
TRK DL KURUMU (2005), Trke Szlk, Ankara.
retim yntem ve teknikleriyle renciye kazan-
NALAN, . (2004). Dil ve Kltr. Nobel Yayn
drlmalar bir srama salar sanyoruz. Metin Datm Ankara.
yazarlar da, kitap hazrlayclar da byle bir YALIN, A. (2002). Trke retim Yntemleri-
klavuz kitaba kavuurlarsa azami fayda sa- Yeni Yaklamlar.Aka Yaynevi Ankara.
lanabilir. YALIN, A ve Ayta, G. (2002). ocuk Edebiyat.
Aka Yaynlar Ankara.
KAYNAKLAR YURTBAI, M (1994). Snflandrlm Trk
Ataszleri zdemir Yaynclk. Ankara.
AKSAN, D. (1996). Trkenin Szvarl.Engin
Yaynclk Ankara. YURTBAI, M (1994). rnekleriyle Deyimler
AKSOY, .A. (1971). Ataszleri ve Deyimler Szl. zdemir yaynclk. Ankara
Szl 1. Ataszleri Szl.Trk Dil Kurumu
Yaynlar Ankara.

26


OCUK KTAPLARINDAK LETLERN NEM VE MAVSEL

YENERN OCUK ROMANLARINDAK EVRENSEL LETLER

Aslhan KKAVAR
Ankara niversitesi Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi
Trkenin Eitimi ve retimi Bilim Dal
aavsar@gmail.com

ABSTRACT
It is important to acquaint children with literary texts to have them develop love for reading and reading habit. In child
literature education, instructive and literary texts have been employed. Literary texts help children interpret meaning by
activating their emotions and thoughts. It is essential for childrens book to have a thought-provoking feature. The writer supply
children with some clues to have them think. When the child discovers these clues, s/he begins to interpret meaning from texts
and to enjoy reading. Childrens novels play crucial and effective roles in having the child learn his/her mother tongue. Novels
contribute to the childs education by means of giving social, cultural, psychological and economic messages. The messages in
childrens novels stimulate the childs cognitive, emotional and physical development in a positive way. Establishing
communication between the writer and the child lies in hidden messages in novels. The purpose of this study is to reveal the
importance of messages- the real thoughts aimed to be transmitted to the reader- in childrens literary texts. In this context, five
novels written by Mavisel Yener were examined in terms of universal messages they had. As a result of this study, it was found
that the messages conveyed in Yeners novels had the characteristics of messages found in well-qualified literary texts in child
literature education and that they were universal.
Key words: Child literature, literary text, reading skill.

1.GR niteliini belirler ve kitabn bir edebiyat rn

Yaznsal nitelikli ocuk kitaplarndan bekle- olmasn salar. nk, anlamn belirlenmesinde
nen niteliklerden biri, ocua okuma sevgisi sorumluluk alan kendine zg gizilglerini
alama ve okuma ilgisini canl tutmadr. kullanabilen bir ocuk, okuma eyleminden zevk
Dilidzgn (1996:26), okuma alkanl kazan- alacak ve yeni keiflere kmaya da istekli
drma, sanat ve kurmaca eitimi verme, yaznsal olacaktr.
duyarll gelitirme gibi zelliklerin sanatsal Ouzkan (1998:210)a gre, iyi bir ocuk
kayglarla retilmi her ocuk kitabnn teme- kitabnn konu bakmndan yerli kltr deerleri
linde olduunu belirtir. ocuk, kendi dzeyin- yannda evrensel insanlk ve ahlk deerlerini
deki bu tr kitaplar okuyarak bu dnyann kazandrc nitelikte olmas da gerekir. Dayolu
rnleri ile tanm olur. ocuk yk ve roman- (2000:531), kitaplarn okuyucuya, etkin ve ilgin
larnda iki temel e bulunmaldr: ocua gre- rneklerle yaam zihin szgecinden geirme
lik ve ocuk gereklii. ocua grelik, ocuun eitimi verdiini belirterek ocuu aratrma,
geliim zelliklerine (dil geliimi, bilisel geliim gzlem ve sorgulamaya ynlendirdiini ifade
vb.) kout olarak onun alglama, kavrama dzeyi eder. ocua romanlar, ykler ve iirlerle olay-
ile balantldr. ocuk gereklii ise, edebiyat lar ve sorunlar karsndaki zmler sunulur,
metnindeki bak asyla ilgilidir. ocuk evre- bylelikle dnyas geniler. Oktay (1998:176-
sini znel olarak deerlendirir. Ben merkezli 177), ocuun gelecee ilikin idealleri ynn-
davranr. Ya ilerledike nesnel deerlendirme den roman veya yk kahramanlarnn etkili
yapmaya balar (Sever, 2007:126-127). ocuk olabileceini belirtir. Romanlardaki karakterlerle
gereklii, ocuklarn gerekmi gibi almladk- zdeleen ocuk, kimi zaman kendi hayal
lar fakat hi de nesnel olmayan almlama fark- dnyasndan da yeni olaylar ekleyerek roman
larnn yakalanmasdr (Dilidzgn, 1996: 83). zenginletirir. ocuk kendi yaants dndaki
ocuk kitaplarnn tamas gereken zellik- konu ve olaylarla tanr. Hayallerine yeni pen-
lerden biri de onlar dndrmektir. Yazar bunu cereler aarken anadilinin inceliklerini sezmeye
salamak iin merak uyandrarak ipular verir. ve onu sevmeye balar.
Sever (2003:156)e gre yazarn ocuklar anla- Ouzkan (1983:93), romanlarn, ocuklarn
ma ortak eden yaznsal nitelikli ipularn sunma snrl olan yaam deneyimlerini zenginletirerek
baars, yazar-izer ve ocuk etkileiminin farkl insan tipleri zerinde dnmelerine

27
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

olanak saladn belirtir. Gelitirmekte olduk- 2. AMA

lar deer yarglarnn aklk kazanmasna yar- Bu almada ama, yaznsal nitelikli ocuk
dmc olduunu vurgular. Bylece ocuklarn kitaplarnda okura iletilmek istenen asl dn-
iinde yaadklar toplumsal ve kltrel ortama celerin yani iletilerin nemini ortaya koymak,
uymalar da byk lde kolaylar. Ayrca ocuk kitaplar yazarlar arasndan seilen
romanlarn, ocuklarn hem kendi lkelerindeki Mavisel Yenerin ocuk romanlarnn evrensel
insanlar hem de baka kta ve lkelerde yaayan iletiler asndan incelenmesidir.
insanlar zerine bilgi ve gr kazanmasn
saladna dikkat ekmektedir. 3. YNTEM
leti, sanatnn okurla paylamak istedii Mavisel Yenerin kendi internet sitesinden
temel dncedir. zdemir (1983:16)e gre alnan bilgiye gre, farkl ya gruplarna seslenen
ileti, yazar yazmaya iten, bir baka deyile, roman ve ykleri vardr. Bunlardan 7si roman
okuyucusuna vermek istedii anadnce, ana- trndedir. Aratrma iin Yenerin romanlarn-
duygudur. Her yaz ya da yaratnn bir iletisi dan 5i ya gruplar dikkate alnarak seilmitir.
vardr. Bu, yazarn ykledii anlamdr. rneklemi oluturan 5 kitap almada kolaylk
Bilgilendirmeyi amalayan metinlerde (ma- olmas iin numaralandrlarak verilmitir:
kale, deneme, sylei gibi) ileti, bir yargya d- I.Kitap-Mavi Zamanlar, II.Kitap: Dolunay De-
ntrlerek okura aktarlr. retici metinlerde dektifleri z Peinde, III.Kitap: Dolunay Dedek-
ileti cmlesi, yazda aklanmak istenen dn- tifleri Dehet Mektuplar, IV.Kitap: Mavi Elma,
ceyi zl biimde zetler. zdemir (2005:71- V.Kitap: Mustafa Kemalin Kayp Seslerinin
73)e gre, retici yazlar bir ileti zerine temel- zinde.
lenir, geliir ve boyutlanr. retici metinlerde Bu kitaplar evrensel iletiler asndan ta-
genellikle terimsel bir dil kullanlr, tek bir ileti ranm ve elde edilen bulgular aada belir-
vardr. Bu ileti, okurun yazdaki dnceleri alg- tilmitir.
lamas, ayrmas, incelemesi iin eitli yardmc
4. BULGULAR VE YORUM
dncelerle gelitirilir. zdemir (2002:73), her
yardmc dncenin, belirli bir adan iletiyi alma iin seilen be kitaptaki evrensel
atn, desteklediini ya da kar karak olum- iletiler 10 farkl balkta toplanarak aada
suzluunu gsterdiini belirtir. retici bir metni rnekler verilmitir.
anlamak, her yardmc dnceyle ileti arasnda 4.1.Sevgi
kurulan ilikinin (yer, zaman, neden-sonu, I. Kitap: ...Her insann iinde iyi kalpli bir
kartlk-benzerlik vb.) belirlenmesine baldr. ikizi bulunurdu. Asl baar onu ortaya kara-
retme amacyla yazlm ocuk kitaplarnda bilmekti. (s.188)
asl ama, bilgilendirmektir.
II.Kitap: Gerei aklyorum, iyi dinleyin:
Yaznsal nitelikli metinler, d ve dnce ben bu kadn ve ocuklarn ok seviyorum,
gcyle yaratlmtr, kurgusal bir zellik tar.
hayatm boyunca da seveceim. Onlar benim ha-
Kurgusallk yani yaznsal nitelik, ocuun geli-
yatta en deer verdiim varlklardr. (s.132)
im zellikleri lsndedir. Yaznsal nitelikli
metinler, iletilerin sezdirim gcyle ocua ve III.Kitap: Paunun gnll bir i yaptn,
insana ilikin duyarllklar kazandrr (Sever, yanndaki kimsesiz ocuu zaman zaman alp
2007:52). Yaznsal nitelikli ocuk kitaplarnda gezdirdiini, ona sevgi vermeye altn sy-
anlamn oluturulmas srecinde, okur yani o- ledi (s.116).
cuk etkin durumdadr. ocuk, metindeki iletiler IV.Kitap: Doann yz binlerce yllk eme-
yardmyla duygu ve dncelerini harekete ge- ini bir anda yok ettin imdi. Onlar yaayan
irerek uslamlama yoluyla anlam retmeye ba- oluumlar. Bir daha zarar verdiini grmeyeyim
lar. Bylece ocuun estetik duygusu geliirken (s.17).
kavram geliimi de salanr. V.Kitap: Zeynepe bir ey olmaz Aylin
Kuzu (2002:97)a gre paylama, dayan- abla, korkma! nk o, iyi yrekli bir insan.
ma, yardmlama, tutumlu olma, annenin babann Annem iyi yrekli insanlarn evresini saran
szn dinleme gibi evrensel, geleneksel ve etik koruyucu bir g olduunu syler hep! (s.86).
elerin ocua otoriter bir tavrla benimsetil- yi ki cepheye gitmiim. Eer gitmesey-
mesi, ocuun gelecekte okuma isteinin azal- dim buralarda vicdan azabndan lrdm
masna ve hatta okumay reddetmesine neden herhalde. Bakomutan eli silah tutan herkesi
olacaktr. Bu nedenle, kitaplardaki iletilerin bas- aryor dediklerinde hemen koup yazlm-
kc ve zorlayc biimde sunulmamas son tn. Ah ben de gen olacaktm da beraber
derece nemlidir. gidecektik cepheye (s.95)

28
 Materiallar

Telli duvakl karsn, iki yetimini brakp kadar beklerlermi. Sonra hep birlikte kanat r-
izni bitmeden dnm gelmi cepheye. Sorardm pp g eden arkadalarna yetiirlermi. Arka-
Neden geldin iznin bitmeden avuum?diye. dalk, birlikte durup birlikte kanat rpmaktr
Ben yllarca bu dn bekledim. Bu erefli der retmenimiz. (s.131)
gn grmek hakkm deil mi? derdi (s.96). 4.4. Drstlk/Yalan, Doru/Yanl,
4.2.Sayg, hogr, anlay, empati Hakllk/Hakszlk
III.Kitap: ...nsanlarn birbirlerinin duygula- I.Kitap: Grmeyi bilmeyen insanlarn elinde
rn anlamak iin ayn dili konumalar gerek- yanl anlald btn bilgiler. (s.186)---------??
miyordu. (s.132) II.Kitap: Hi de doru bir davran deil
V. Kitap: Mslman, Ermenisi, Rumu, bu yaptmz. Tom Amca fark ederse ok ayp
Musevisi hep birarada uyum iinde yaanrd. olur!...Valla, haklsn. ok ayp, ben byle bir
Hatta igal srasnda bunlardan Trklerle ey yapsam babam ok kzar. (s.48)
omuz omuza alanlar ok olmutur (s.67) III.Kitap: ...Okur yazar insan ne kadar ok
4.3. Arkadalk, dostluk, dayanma, pay- olursa, hakszlklarla mcadele edenler de o
lam, yardmlama kadar oalr. (s.76-77)
I. Kitap: ...Biz burada arkeologlar, mimar- Breyl yazy renmek, bu yazyla yazlm
lar, restoratrler ve fotoraflar, kocaman bir kaynaklardan yararlanmak her grme zrl
aile gibiyiz.. (s.23) insan iin vazgeilmez bir hak. Ama baz
II.Kitap: Bu benim bir yldr peinde lkelerde bu haklar ineniyor. (s.78)
olduum bir haber. Ancak imdilik kimseye bun- IV.Kitap: Maaralarda bycler yaar.
dan sz etmeyin, bu da sizin bana yardmnz Yaramaz ocuklar onlara verirler dedim.
olsun. Haberi hazrladmda ilk sizinle paylaa- Annem ciddiyetle; Birce, ltfen kardeine yanl
cam sz! (s.68). eyler syleme! diye beni uyard. (s.13)
Yardmnz istedik nk hepiniz kendi 4.5. Hayal, Gerek
alannzda birikimlisiniz. Ancak biz iki koldan II.Kitap: Gecenin karanlnda hayal gc
almamz srdrdk. imdi bu iki koldan ge- de iin iine karnca gizemli yaratklar var
len bilgileri birletirme zaman. Hep birlikte sanyoruz. Kimi zaman sivri ulu kayalar dolu-
ipularn gzden geirelim arkadalar (s.89). nayda kocaman canavarlar benzetiriz, kimi
III.Kitap: Hep birlikte, okul bahesinde zaman hareketli bulutlar hayalet sanrz. Bun-
konuup para bulma yollarn dndler. Ko- larn hepsi bizim uydurmamz aslnda. (s.37)
nuyu dier snflarn rencileriyle paylap III.Kitap: Bilgecan ayda ngilizce
onlar da heyecanlarna ortak ettiler. (s.17) renmi olmas bir yana, byle bir serven
Peki ya internet kullanmay biliyor musu- yaam olduklarna hala inanmyordu. (s.163)
nuz? Bilmiyorduk ama arkadamz Jutta bize Gerekler, dlerimizden kopardmz b-
yardmc oldu. Almanca biliyor. Dnyada olup lmlerdir. Bu kenti nce ocuklar dledi...
bitenleri onun sayesinde rendik. O bizim gizli (s.164)
yardmcmz aslnda. (s.49)
V.Kitap: ...Oysa ocuklarn hayal dnyalar
Her renci Avrupann farkl kesinden, ok geni. Onlar grnenin tesini de duyumsa-
ayr bir renk getirmiti kampa. nce rkek, e- yabiliyorlar. Farkl olan grebiliyorlar... (s.44)
kingen baklar dolamt her yanda; sonra gz
4.6. Bilim, Bilgi, Keif
gze gelmeler, glmsemeler...Derken snver-
milerdi birbirlerine. (s.53) I.Kitap: ...Bir sz okumutum kitapla-
rmdan birinde. Gerek gezginler yeni yerler
V.Kitap: ...Rum komularmz, zmir igal
aramazlar, yeni gzlerle bakabilirler diyordu.
edilince kendi askerlerinden kamlar. zmir-
Biz de yeni gzlerle bakmay baarsak... (s.109)
den ayrlmadan nce tavuklarn, rdeklerini
anneme teslim etmiler. Keleri bakr perinli Bir ormanda birbirinin ayn iki aaca rast-
eyiz sandnn iinde saklad kocaman pasl ladn m hi? Dallar, yapraklar, gvdeleri baka
bir makas vard bir de. Rum komumdan hatra bakadr. Ormanda yolunu yitirmi biri onlarn
der dururdu. Hele bir kilim vard ki...(s.67) farklarn gremedii iin kaybolmay hak etmi-
tir belki de... (s.129)
Veli amca, g eden kular bilirsin. Bili-
yor musun kulardan biri hastalanacak olsa iki III. Kitap: Hata yapmaktan korkmayn
ku ona elik etmek iin yannda kalrm. Hasta ocuklar. Bugn bilimin bize gsterdii bulu ve
arkadalarn, o iyileip uabilecek durma gelene keifler uzun uralarn sonunda, tekrar tekrar

29
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

deneme, yine ylmadan tekrar deneme ile ger- retmen; ama rencileri iin katlanabilirdi.
ekletirilmitir. Bilim, sabr gerektirir. (s.28) (s.15)
retmenim el srmek yasaktr yazaym IV.Kitap: Korkma gzel kz. Burada ok
m? Gerekten de ie yaradn dnp dene- ey rendin ve reneceksin. nsan hi bilme-
mek istiyor herkes. Yazma istersen Jutta... Dene- dii yollarda sorularnn yantlarn daha kolay
yip anlasnlar bunun sadece bir maket olduu- bulur. Yol en iyi retmendir. (s.42-44)
nu. (s.50) V.Kitap: Vay be...Sen seksen dokuz yan-
Gittiin her lke hakknda nceden bu dasn ha? Bu yatan sonra okuma renip ne
kadar bilgi sahibi olur musun? diye sordu Mark. yapacaksn dede? Bak u utanmaza, ne varm
Bence, bilgisiz kii baksa da gremez! Gide- yamda? renmenin ya yoktur. Her eyin
ceim yerin zelliklerini bilmeden neyi grp, anahtar okuyup yazmak. Bu gnleri grmek iin
neyi anlayabilirim ki?dedi Gago. (s.73) yaadm ben. Hi istemez miyim konutuum
IV.Kitap: Bize kefetmenin ne kadar keyifli dili okuyup yazmay... (s.110)
bir ey olduunu gsterecekmi. (s.10) 4.9. alkanlk, Baar
V. Kitap: Bilirsin profesr, bilimde dorular I.Kitap: Baarmak istiyorsan nce d kur,
deiir hep! Eer bilinen dorulara taklp kendine gven. Sonra ne yapacan zaten bili-
kalsaydk bugnlere gelemezdik... (s.18) yorsun... (s.12)
Bilim adamlar dncelerini snamak iin III.Kitap: ...Ben, yaptm her ii ciddiye
gzlem ve deneyler yaparlar Barm. Bir alrm, istediim bir eye ulamakta yoluma
deneye balamadan nce sonuta neler olaca kan her eyle savarm. (s.138)
hakknda ngrde bulunurlar. Deneyin sonunda IV.Kitap: Unutma! Bir i ne kadar zor olur-
ngrlerinde hakl olup olmadklar anlarlar. sa olsun baarmay gerekten istiyorsan, baarr-
Baz sonular ok yava ortaya kar, bazlar da sn... (s.38)
hemen gsterir kendini. (s.22)
V. Kitap: Allah isteyene, alana verir oul.
Bilginin snrlar hep geniledii iin, Siz kafanza iyice koymusunuz paa olmay.
dorular srekli sorgulanr. (s.22) mrm yeterse grrm. (s.52)
4.7.nyarg 4.10. Gven, nan, Umut, Deer Verme
II.Kitap: Anneleriyle konuurken Tomu I.Kitap: Biz, sahip olduumuz bilgiler saye-
sulamamaya dikkat ediyor, kullandklar sz- sinde tarihi deitireceiz. Her eyden nce yap-
ckleri zenle seiyorlard. (s.78) tmz ie kendimizin inanmas gerekir. (s.63)
...ok istersek; her zaman, herkeste kuku III.Kitap: Bergama, yeniden blgenin saal-
duyulacak bir yan bulabiliriz. Olaylarn yorumu tm merkezi olabilir. Sizin gibi bilinli genler
kiilere gre farkllklar gsterir. Tek yanlgnz olduka ben umudumu yitirmiyorum. (s.43)
her olasl deerlendirmek yerine tek bir
Kendine gven arkadam. Yaam bizim
olasla inanp yantlar kendi inannza gre
iin bir deney alan zaten... (s.138)
oluturmanzd. Paralar yerine oturana kadar
kesin yarglara varmamak gerek. Benim kim IV.Kitap: Baban hakl minik kz, bir eyin
olduumu rendiinizde paralar yerine oturdu, kymetini ancak onu kaybettiimizde anlarz.
tm sorular yantland. (s.133) (s.40)
III.Kitap: nyarg denen szcn gerek V.Kitap: Bar almann ok gizli
anlamn sonunda kavradn dnd. nyar- olduunu biliyor,duyduklarn asla kimseye
gy amann ne denli g olduunu da... (s.121) anlatmayacak!dedi. (s.17)
IV.Kitap: Yaamn boyunca elmay krmz Anneannemin bir sz vard: Kara gn
grm olman, mavi elmann var olmad kararp kalmaz, umudunu yitirme kzmderdi.
anlamna gelmez..(s.57) (s.60)
4.8. Eitim-retim, Deneyim, renim Kanatlarn yitiren kular yere derler,
direnli olalm, kanatlarmz yitirmeyelim!
I.Kitap: ...Daha iyisini elde etmek iin yeni
(s.87)
denemeler yaptka greceksiniz gcnz.
(s.174) Yukarda rneklendirilen iletilerin dalm
yledir:
III.Kitap: Kimilerinin konuya ilgisini ek-
mekte glkler yaayacan biliyordu Veli

30
 Materiallar

Tablo.1. Evrensel letilerin Kitaplara Gre Yzde Olarak Dalm.

Sayg, hogr, anlay,

paylam, yardmlama

Yalan, Doru/ Yanl

Gven, nan, Umut,

dostluk, dayanma,

alkanlk, Baar
Deneyim, renim
Hakllk/Hakszlk

Bilim, Bilgi, Keif

Eitim-retim,
Hayal, Gerek
Kitap Ad

Deer Verme
Arkadalk,

Drstlk/

nyarg
empati
Sevgi

Mavi Zamanlar 0,01 - 0,04 0,03 - 0,04 0,04 0,03 0,02 0,01
Dolunay Dedektifleri
0,01 0,01 0,04 0,02 0,03 0,02 0,01 - - -
z Peinde
Dolunay
0,02
Dedektifleri
0,01 0,01 0,08 0,04 0,01 0,03 0,07 0,01 0,05
Dehet
Mektuplar
Mavi Elma 0,01 0,01 0,01 0,04 0,01 - 0,02 0,02 0,02 0,01
Mustafa Kemalin
Kayp Seslerinin 0,05 0,02 0,04 0,01 0,01 - 0,11 0,04 0,01 0,02
zinde

Kitaplardaki evrensel iletiler yaznsal bir kurgu I.Kitap: O, biliyordu ki; insanlarn yzleri ko-
iinde sunularak kimi zaman okura sezdirilirken layca grlebilir; ama yrekleri gizlidir. (s.33)
kimi zaman da gizli olarak verilmitir. Anlama Grmeyi bilmeyen insanlarn elinde yanl an-
dorudan ulalabilen evrensel iletilere rnekler: lald btn bilgiler. (s.186)
I. Kitap: Baarmak istiyorsan nce d kur, ken- II.Kitap: u beyaz olan gvercin mi yoksa
dine gven. Sonra ne yapacan zaten biliyor- bulut mu anlayamadm. Ben yalnzca ryalar-
sun... (s.12) m renklendiriyorum. Sen nasl gryorsan onu
...Akln doru kullanmayan gerei bulamaz... yapmmdr! (s.13)
(s.174) III.Kitap: Hayal gleri onlara bilimin pencere-
II.Kitap: Ona sylemeseniz bakalarna anlatma sini imdiden amt. (s.26)
gereksinimi duyacaktnz, insanolu srrn IV.Kitap: Eer sen bu bcek olsaydn, yalnzca
birileriyle paylamak ister...(s.126) buray bilecektin. Bir dan iindeki maarada
...Yanl bir ey tekrarlandka alkanlk haline yaadn asla anlayamayacaktn. (s.35)
dnr ya, yle ite... (s.131) V.Kitap: ...Bilim adamnn yrek tayan bir
III.Kitap: Bence, bilgisiz kii baksa da gre- yolda ilerlemesi gerekliliini tartp konutular.
mez! Gideceim yerin zelliklerini bilmeden (s.122)
neyi grp, neyi anlayabilirim ki?dedi Gago. almada evrensel iletiler iine alnmam olan,
(s.73) okurun anlama dorudan ulat (ak ileti) ve
...Okur yazar insan kadar ok olursa, hakszlk- gizli olarak anlamn sezdirildii (rtk ileti)
larla mcadele edenler de o kadar oalr... iletilere rnekler:
(s.77) I.Kitap:...Sen evrendeki ktlklere hayr
IV.Kitap: Bize kefetmenin ne kadar keyifli bir diyebilme gcne sahipsin. ler ktye giderse
ey olduunu gsterecekmi. (s.10) hatrlayacan cmle udur: Gzler iz srmeli,
Unutma! Bir i ne kadar zor olursa olsun baar- grdnn iine szabilmeli, rengini brakmal
may gerekten istiyorsan, baarrsn... (s.38) baktna. Usuz bucaksz dzlklerde rastlayn-
ca yz evirdiimiz, tekerlek izleri gibi yol
V.Kitap: Bilginin snrlar hep geniledii iin,
gsterebilmeli. (s.34) (rtk ileti)
dorular srekli sorgulanr. (s.22)
n yzn grdmz bir apartman dn.
Bilim adam her zaman pheci olmak ve btn
Arka yzn tahmin edebiliriz; ama nden g-
olaslklar dnmek zorundadr...(s.100)
rnd biimini koruduuna asla garanti vere-
...renmenin ya yoktur...(s.110) meyiz. (s.71) (rtk ileti)
rtk iletilere rnekler:

31
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

II.Kitap: Her olasl deerlendirmek gerekir drstlk/yalan, doru/yanl, hakllk/hakszlk

yaamda; yanl olan, tek olasla taklp ile ilgili iletiler % 0,14 orannda, nyargya
kalmak! (s.133) (ak ileti) ilikin iletiler % 0,06 orannda, hayal, gerekle
...ok istersek; her zaman, herkeste kuku ilgili iletiler % 0,09 orannda, bilim, bilgi ve
duyulacak bir yan bulabiliriz... (s.132) (ak keif ile ilgili iletiler % 0,25 orannda, eitim-
ileti) retim, deneyim ve renimle ilgili iletiler %
0,10 orannda, alkanlk ve baarya ilikin
III.Kitap: ...Fotoraflar ne ie yarar ki ekildii
iletiler % 0,06 orannda, gven, inan, umut,
yer belli deilse... (s.35) (ak ileti)
deer verme ile ilgili iletiler ise % 0,10 orann-
Arkadalar, doada ne gryorsanz aslnda dadr. En fazla iletinin % 0,25 oranyla bilim,
yk dolu bir dolaptr. Onlar grebilmek iin bilgi ve keif , en az iletinin de % 0,05 oran ile
ekmecelerini amak gerek. (s.65) (rtk ileti) sayg, hogr, anlay ve empati zerine olduu
IV.Kitap: Baz kararlar abuk vermek gerek. grlmektedir.
(s.49) (ak ileti) ocuu evrensel iletilerle karlatrmann
Sessizliin sihirli bir gc vardr aslnda. ona yaama ilikin bilgiler kazandrma, olaylara,
Sessizlikte kendi sesimizi duyabiliriz. Sessizlie durumlara ve karlaaca olas sorunlara zm
kulak vermek gerek. Oysa grltde hibir ey bulma ve farkl bak alar gelitirme ynlerin-
duyamazsn. (s.33) (rtk ileti) den nemi yadsnamaz. Yazarn ocuk gerekli-
V.Kitap: ehirlerin, lkelerin isimleri baka ini kavrayarak eserler vermesi gerekmektedir.
baka olsa da gkler deimiyordu ki. Gidilecek letiler bu noktada deerlendirildiinde, doru-
ehirlerde, varlacak yerlerde, dnyann btn dan ders ya da t verir nitelikte sunulmama-
corafyalarnda, gkyz hep snrszd. (s.39) ldr. ncelediimiz kitaplarda yazarn bu yne
(ak ileti) dikkat ettiini sylenebilir. rnein IV.kitap ola-
rak belirlediimiz Mavi Elma adl kitapta
5.SONU VE NERLER farkl canllarla karlaan bir ocuun onlar
almada incelenen kitaplarda ocuun anlamaya almas srasnda rendikleri, ileti-
bilisel ve duyusal dnyasna katk salayacak ler olarak ortaya kmtr. Okur bu iletilerle kar-
trde evrensel iletilerle karlalmtr. 5 kitap latnda bunlar birer t olarak deil, doal
arasnda yaplan karlatrmaya gre u sonular bir sonu olarak grerek sezgi yoluyla kavraya-
ortaya kmtr: Sevgi ile ilgili iletiler % 0,09 caktr.
oranyla en fazla 5.kitapta grlmtr. Sayg, Roman trnde deiik tavr ve tutumlara
hogr, anlay ve empati ile ilgili iletiler en sahip kiiler arasndaki ilikilerin iyi bir kurguy-
ok % 0,02 oranyla 5.kitaptadr. Arkadalk, la sunulmas nemlidir. Bu kurgu iine sindirilen
dostluk, dayanma, paylam,yardmlama ile iletilerin ocuun geliim dzeyi gz nnde
ilgili iletiler % 0,08 oranyla en fazla III.kitap- bulundurularak verilmesi, onun dnsel ve
tadr. Drstlk/yalan, doru/yanl, hakllk/ duyusal hazr bulunuluk dzeyini artracaktr.
hakszlk ile ilgili iletiler en fazla % 0,04 ora- Romanda iyilik, doruluk, sevecenlik, alkan-
nnda III. ve IV.kitapta eit dzeydedir. nyar- lk zellikleri bulunan karakterlerle kendini
gya ilikin iletiler en fazla % 0,03 oranyla zdeletiren ocuk, bu zelliklere sahip olma
II.kitaptadr. Hayal, gerekle ilgili iletiler en istei iine girecektir. almamzda incelenen
fazla % 0,04 oranyla I.kitaptadr. Bilim, bilgi ve kitaplarda karakterlerin hemen hepsinin merak,
keif ile ilgili iletiler en fazla % 0,11 oranyla okumay sevme, alkanlk, hayal kurma gibi
V.kitaptadr. Gven, inan, umut, deer verme zellikler tad belirlenmitir. 5 kitapta da
ile ilgili iletiler en fazla % 0,04 oranyla V. merak ve kefetme tutkusu giderek renmeye
kitaptadr. Eitim-retim, deneyim ve renim- ulama sz konusudur. Evrensel iletilere bakld-
le ilgili iletiler en fazla % 0,05 oranyla III.kitap- nda, insan sevgisinin yan sra doa, hayvan ve
tadr. alkanlk ve baarya ilikin iletiler en vatan sevgisi de ortaya konulmaktadr.
fazla % 0,02 oranyla III.ve V.kitaplarda eittir.
En ok iletinin % 0,31 orannda V.kitapta, en az Okurun dorudan anlama ulaabildii ileti-
iletinin de % 0,14 orannda II.kitapta olduu lerin yan sra rtk biimdeki iletilerle de kar-
belirlenmitir. lalmtr. Kitaplarn ocuun geliim dzeyi
ve ya gruplar dnlerek hazrland belirlen-
5 kitapta toplam olarak bakldnda, sevgiye mitir. 7 ya ve zerine ynelik olan Mavi Elma
ilikin iletiler % 0,09 orannda, sayg, hogr, adl kitapta iletiler ounlukla dorudan anlamn
anlay ve empati ile ilgili iletiler % 0,05 orann- karlabildii ak iletiler biimindedir. Buna
da, arkadalk, dostluk, dayanma, paylam, karlk 10 ya ve zerine ynelik olan Mustafa
yardmlama ile ilgili iletiler % 0,21 orannda,

32
 Materiallar

Kemalin Kayp Seslerinin zinde adl kitapta

rtk iletilerin daha fazla olduu grlmtr.
Yaplan bu alma bir yazarn roman
trndeki farkl kitaplar zerinde yaplmtr.
rneklem geniletilerek baka yazarlarla kar-
latrma yaplabilir. Bylelikle yazarlarn ocuk
dnyasna ne denli girdikleri belirlenebilir. Nite-
likli ocuk kitaplarndaki iletiler, ocuun yaa-
ma dair tutum, davran ve deneyimlerine katk
salarken kendini tanmasna bylelikle de dn-
yay tanma ve sorgulama abasna girimesine
yardmc olacaktr.

KAYNAKA
Dayolu, Glten.(2000) ocuk Kitaplarnda
Eitsellik 1. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu
(Sorunlar ve zm Yollar). Yayna Haz:Do.Dr.
Sedat Sever,Ankara niversitesi Eitim Bilimleri
Fakltesi ve Tmer Dil retim Merkezi Yaynlar
No:1, Ankara.
Dilidzgn, Selahattin.(1996) ada ocuk Yazn-
Yazn Eitimine Atlan lk Adm, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul.
Kuzu, S.T.(2002). yknn ocuun Bilisel ve
Duyusal Geliimine Katks Balamnda yk
Seimi Eitim Aratrmalar Dergisi.Say:9, s.95-
105.
Ouzkan, A.Ferhan.(1998) yi Bir ocuk Kitab Dil,
Anlatm, Konu Bakmndan Nasl Olmaldr? 99
Soruda ocuk Edebiyat. Haz:M.R. irin, stanbul:
ocuk Vakf Yayn, s.210-212.
_______(1983).ocuk Edebiyat.Ankara: Emel
Matbaaclk.
Oktay, A.(1998)ocuk Eitiminde Edebiyat
rnlerinden Nasl Yararlanlr? 99 Soruda ocuk
Edebiyat.Haz:M.R. irin, stanbul: ocuk Vakf
Yayn, s.2
zdemir, E. (1983).Anadili retimi. Trk Dili-Dil
retimi zel Says,Trk Tarih Kurumu
Basmevi,Ankara. s.18-30
_______(2005).Eletirel Okuma. Ankara: Bilgi
Yaynevi.
Sever, S.(2003).ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk
Yaynclk.
______ Dilidzgn, S., Neydim, N., Aslan, C. (Ed.
Zeliha Gne).(2007) lkretimde ocuk Edebiyat,
Anadolu niversitesi Yayn, Eskiehir
_______(Yay.Haz.)(2007). II.Ulusal ocuk ve
Genlik Edebiyat Sempozyumu. 04-06 Ekim 2006.
Ankara: Ankara niversitesi Basmevi
Yener, M.(2003).Mavi Zamanlar.Ankara: Ertem
Matbaas.
______(2007). Dolunay Dedektifleri z Peinde.
Ankara: Bilgi Yaynevi.
______(2007).Dolunay Dedektifleri Dehet
Mektuplar. Ankara: Bilgi Yaynevi.
______(2007). Mavi Elma. Ankara:Bilgi Yaynevi.
______(2007). Mustafa Kemalin Kayp Seslerinin
zinde. Ankara: Bilgi Yaynevi

33


MEHMET EMN YURDAKULUN OCUK RLER

Yrd. Do. Dr Bedri AYDOAN
ukurova niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm,
Adana / TRKYE
e-mail: baydogan@cu.edu.tr

MEHMET EMIN YURDAKULS CHILDREN POEM

ABSTRACT
Children poems have been also written during the period of westernized Turkish literature beginning Tanzimat. Since then
childrens poems anthologies appeared in Turkish literature. In this connection the poets, Ali Ulvi, brahim Alaaddin Gvsa and
Tevfik Fikret mights be mentioned as the poets who wrote children poems; but Mehmet Emin has been forgotten among these
poets. Infact, he is interested in youth and children in his poems beside the ones he wrote specially for children. This paper
discusses six children poems of Mehmet Emin in terms of forms, content and style.
Key words: Children poems, Turkish literature, Mehmet Emin, content, style.

Mehmet Emin Yurdakul, 1869 ylnda stan- kadar Trk sz bir kimlik gesi olarak kullanl-
bulda doan 1944 ylnda yine orada len Trk myor, Trkler kendini tanmlarken Osmanlym,
Edebiyat tarihinde ad Mill air, Trk airi un- Mslmanm diyorlard.
vanlaryla birlikte yazlan hece ve sade Trk- Ona Trk airi denmesinin nedenleri arasn-
eyle iirler yazan bir airimizdir. da, ilk kez bu denli sade bir Trkeyle yani kendi
Mehmet Emin, kalemini ulusuna ve toplu- z diliyle yazmas da yer alr. Yine ulusal l
muna adam, kendi deyiiyle elindeki telli heceyi ada bir air olarak bilinle ve srekli
saz ile milletinin felaketli hayatn sylemeye kullanmak amacyla yola kan ilk kii olmasnn
almtr 1 . Kendini zaman zaman air olarak da bunda pay vardr.
nitelemekten kanacak kadar alak gnll olan O bir r amt. Tm Trkoloji dnyas
Mehmet Eminin iir serveni, 1897 ylnda Trk bunu onaylad. iirlerine ve zellikle dilde at
Yunan sava srasnda yazmaya balad ve yeni yola kar bir hayranlk uyand. Trke
1898de yaymlad Trke iirler kitabnda iirler birok dile evrildi ve genel olarak olumlu
yer alan dokuz iirle balar. Asr gazetesinde szler sylendi3.
yaymlandktan sonra bu kitaba giren Cenge erde ise onun airliini de millliini de
Giderken adl iirinde Ben bir Trkm, dinim, eletirenler, tartanlar oldu4. Mehmet Emin bun-
cinsim uludur diyerek kimliini Trk olarak
aka ve gururla syleyen ilk kiidir. Bu nedenle 3
Trke iirlerin yaymlanmas byk ses getirdi. Bu
ona Trk airi unvan verilmitir 2 . O zamana kitap Trk edebiyatnda mill iir rn at. Mill iir
rn aan Trke iirler aslnda, 1911de kendini
ortaya koyacak olan mill edebiyatn da ekirdeini olu-
1
Mehmet Emin iir ve air zerine grleri, smail Hakk turdu. Mehmet Emin o dnemin stad saylacak edebi-
Baltacolunun Mehmed Emin Yurdakul ile Konu- yatlarna bu iirleri gnderip dncelerini almt.
tum, Yeni Adam, No: 452, 26.08.1943; Ruen Eref Aralarnda Abdulhak Hamit, Recaizade Mahmut Ekrem,
naydnn Diyorlar ki, Kltr ve Turizm Bakanl, Rza Tevfik, emsettin Sami ve Tevfik Fikret gibi adlarn
Ankara, 1985 ve Adile Ayda, Bir Demet Edebiyat, Tr- da bulunduu hepsi nemli bu sanatlar iirler konusunda
kiye Bankas, 1998 adl yaz ve kitaplarda bulunabilir. olumlu dnceler belirttiler. Batl Trkologlar da bu
Bunlar kadar nemli bir kaynak da Mehmet Eminin baz kitaba byk ilgi gsterip baz iirleri dillerine evirip
iirleridir. Biz Nasl iir steriz, Brak Beni Hayk- yorumlar yaptlar. Bunlar arasnda, Macar Vambery,
raym, Benim iirlerim, air, Benim mrm, ngiliz Gibb, Rus Minorskiy, Alman Gieseyi sayabiliriz.
Anlamayanlara, Byk Sanatkar, iirimin Perisine Bu konuda bk. Fevziye Abdullah Tansel, Mehmet Emin
iirlerinde Mehmet Eminin kendi sanat zerine nemli Yurdakulun Eserleri I., iirler,2.b, Trk Tarih Kurumu,
bilgiler ile iir ve air hakkndaki grleri yer alr. Ankara 1989.
2 4
Trke yzyllardan bu yana konuulan ve edeb rnler Mehmet Emin bugne kadar eitli alardan pek ok kii
verilen bir dildir. Dolaysyla Trke yazan her sanat tarafndan eletirilmitir. air yan gsz bulunmutur.
Trkt. Her air Trk airiydi. Ancak bu unvan Mehmet Ancak en ar eletiri airlii ya da iirinden ok ona
Emin Bey iin kullanlm ve o Trk airi olarak anl- verilen mill air, Trk airi unvan ve sfat zerine
mtr. Hatta Mehmet Emin denilince tannmayan air, olmutur. Nazm Hikmet, Resimli Ayn 1929 Temmuz
Trk airi denilence herkes tarafndan tannyordu. saysnda Putlar Ykyoruz, No: 2 Mehmet Emin

34
 Materiallar

lar zntyle izledi. Mehmet Eminin iirleri Mehmet Emini de bu nl yazarlar arasnda
cephede askerlerce okunuyor ve biliniyordu. sayar. Bakaca bir bilgi vermez5.
Onun iirleri okunduka asker couyordu. Trk Trk Dili dergisinin 1979 yl Nisan (331)
evlad evde girmez giderim dizesini tekrar edip says ocuk yazn zel says olarak kmtr.
siperden frlyorlard. iirlerinin ve iir kitaplar- A. Ferhan Ouzkann buradaki Dnyada ve
nn bazlar binlerce nsha bastrlp askere da- Bizde ocuk Yaznnn Gelimesine Toplu Bir
tlyordu. Tan Sesleri kitabndan yirmi bin nsha Bak yazsnda brahim Alaaddin Gvsa, Ulvi
askere datlmtr. Mehmet Emin iirini toplu- Elve ve Tevfik Fikretin ad ve kitaplarna dei-
mun hizmetine adamt. Bu nedenle airlii ken- nilir, ancak burada da Mehmet Eminin ocuk
disine gereksinim duyulan dnemde ne kt. iirleri olduu sylenmez. Daha sonra yazlan
Mehmet Emin iirlerinin ounu 1914-1921 yl- kitaplarda da bu durum deimez. Ancak A.
lar arasnda yazd. Bu iir kitaplarnn bir zellii Ferhan Ouzkan, ocuk Edebiyat adl kitabnn
de tek ya da iki iirden oluan epik karakterde altnc basksnda iki yerde birer cmleyle
iirler ve kitaplar olmasyd.rnein Ey Trk Mehmet Eminin adn geirirse de yine ocuk
Uyan bir, Tan Sesleri iki iirden oluuyordu. iirleri yazdndan sz etmez. inde Mehmet
Mehmet Eminin ikinci kitab Trk Saz Eminin de olduu birka ad sayar ve gibi
adn tayordu. Dokuz iirlik ilk kitaptan sonra airlerin duru ve ak dille yazdklar iirler uzun
kan bu ikinci kitap iir says asndan yllar ilk ve ortaokul andaki ocuklarn iir
kalabalkt. Bu kitap Mehmet Eminin airliinin ihtiyacn karlamtr.6 belirlemesinde bulunur.
ikinci zelliini temsil ediyordu. Say arttndan Genel olarak bu gzden ka iirlere deil,
temalar asndan da bir zenginlik ieriyordu. Bu kitaplara ynelmekten kaynaklanmtr. Yine o-
zellikteki bir blk iir ise yazld yllarda cuk edebiyat kitaplarnn bilgileri birbirinden
kitaplamamtr. Fevziye Abdullah Tansel, aktarmalar da buna yol amtr. Birinin gre-
Mehmet Eminin tm iirlerini toplad kitabna mediini dierleri de grememitir. Daha dorusu
bunlar Dank iirler balyla koymutur. bu konuda ayrntya ynelik bir aray iine giril-
kinci kitab Trk Saz ile Dank iirler memitir7.
balyla bir araya getirilen bu kitaptaki iirlerin Bu bildirinin bu yoldaki eksiklii giderecek
bir grubu bu bildirinin konusunu oluturan, o- kk bir adm olacan belirtip, Mehmet
cuklara adanm iirlerdir. Mehmet Eminin iir- Eminin ocuk iirlerinin bir listesini veriyoruz.
leri, ncelikle topraklarmzda sren, bizim Kk Vatandalarma ithafn tayanlar un-
kartmadmz ve istemediimiz, ama iinde bu- lardr:
lunduumuz sava ve sava ortamn anlatan 1-Alil 2-Baba Buca 3-Anneciim 4-Sabah
iirler de dahil olmak zere genlere yneliktir. 5-Sofra Ba 6-Babacm.
nk savaanlarn ou genlerdir. Savatan
Mehmet Eminin u iirleri de ocuklara
etkilenen yetim kalanlar, yoksul denler de yine
yneliktir:
onlardr.
1-Src 2- Kibriti Kz 3-iekciim 4-
Mehmet Eminin iirlerinin nemli bir ksm-
Brak u Kucaz 5- lk Yara 6- ocuklar 7-
nn didaktik olduu dikkati eker. te bu retici
Mektepli
iirlerinde de yine hedef kitlesi genler ve ocuk-
lardr. Bu durumda onun pek ok iirinin genlere Kk Vatandalarma ithafl iirler bir
ynelik olduunu sylemek yanl olmaz. Bunu dizi olarak deerlendirilmelidir. nk hem
dnda bir grup iiri de Kk Vatandalarma yazl tarihleri birbirini izlemekte hem de
ithafyla yaymlanmtr. te ocuklara adanan bu aralarnda fazla bir zaman aral bulunmamak-
iirler bildirinin konusunu oluturdu. tadr8.
Mehmet Eminin bu yn ve bu iirlerinden
bugne kadar bahseden pek kimse olmamtr. 5
Cneyd Okay, Eski Harfli ocuk Dergileri, Kitabevi,
Cneyd Okay, Eski harfli ocuk Dergileri kita- stanbul 1999, s.23-4.
6
A.Ferhan Ouzkan, ocuk Edebiyat, 6.b., An
bnn bana koyduu nsz zelliindeki blm- Yaynclk, Ankara 2000, s.254-5.
de 19. asrn sonlarndan itibaren dnemin h- 7
lk ocuk iirleri kitab olan brahim Alaattin Gvsann
retli yazarlar ocuk dergilerinde boy gstermeye ocuk iirleri 1911 ylnda kmtr. Bu yla gelinceye
balarlar. diyerek bu yazarlarn bir listesini verir. kadar Osmanlda kan ocuk dergilerinin says yirmi
ikidir. Bu dergilerde ocuk iirinin durumunun ne olduu
konusunda bugn elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadr.
8
Alil 11 Ocak 1910, Baba Buca 18 Ocak 1910, Anne-
ciim 26 Ocak 1910, Sabah 1 ubat 1910, Sofra Ba 8
Beyefendi balkl yazsnda onun bu sfatlar hak ubat 1910, Babacm 29 Mart 1910 tarihinde yaym-
etmediini ileri srer. lanmtr.

35
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Mehmet Eminin ocuklara ynelik baka gisi kendi azndan dile getirilir. Ben anneme
iirleri de vardr. Ancak o iirlerde konuan acrm, onu zmem, alatmam dizesi iirde
airdir. Bunlar genellikle ocuklara eitli tler nakarat olarak tekrarlanr. yi bir ocuktan da
veren zellikte iirlerdir. Hatta ya olarak beklenen budur. Aslnda bunlar ayn zamanda iyi
ocuktan ok genlere seslenilir. Yine Kesildi bir insanda olmas gerekenlerdir. Her insan anne-
mi Ellerin, Zavalllar gibi, kahramanlar sini zmemeli, alatmamal, ona acmaldr. Bu
genler olan baka iirleri de vardr. nakaratta tekrarlanan dnceye gelirken bir
annenin ocuu iin yaptklar anlatlr.
iirlerin ierik ynnden incelenmesi:
Anneciim bir gece kan uykuya dalmam,
Mehmet Eminin Kk Vatandalarma
Beni nzik kollar zerinde uyutmu;
ithafl ilk iiri Alildir. Bu iir manzum hikye
Ben uyurken korkudan hzl nefes almam,
tarznda yazlmtr. ki gz kr olduundan
Benim iin zavall her rahat unutmu.
dilenmek zorunda kalan bir ocuun yksn
anlatr. Aslnda bu yk araclyla ocuuna bir Her anne ocuu iin rahatndan seve seve
t vermek ister. Kr ocuk burada araclk vazgeer. Her akam onu pencerede gzetler, o-
ilevini grr. iirin banda kaldrmda yryen cuu glerse gler, zgnse yrei yarlr. Bu
bir baba oul vardr. Dilenen ocuu grrler. yzden onlar zmemek gerekir. Bu iirde bir o-
Baba kendi ocuu ve tm anneli babal ocuk- cuk azndan anne iin yaplmas gerekenler
larn mutlu yaantsndan sz eder. Bu ocuklar verilir. ocuklar psikolojileri gerei yer yer ok
ansldrlar. yle bir yaant srerler: acmasz olabilmektedirler. air, bu nedenle
ocua acma duygusunu vermek ister.
Ah ocuum, t kkten siz hepiniz
Gleryzl annenizi bilirsiniz. Kk Vatandalarma ithafl iirlerin dr-
Bahelerde oyunlarla yaarsnz, dncs Sabahtr. Bu iirin ilk blmnde
Kelebekler arasndan koarsnz. horozun tyle birlikte gelen gnn ve doann
Gzel gzel mekteplere gidersiniz; gzellii dikkatlere sunulur. iir ocuk ruhuna
Orda birok ilim tahsil edersiniz. ok uygun bir slup tar. Yavrucuum, sen de
artk kalk, uyan!... dizesi bir nceki iirdeki
Buna karlk bu kr, alil ocuk mr boyun- nakarata benzer. kinci kez tekrarlanrken drtl-
ca sabah olmayan bir gece yaamaktadr. Baba n ieriine uyarak biraz deiir. Bu kez Yav-
oluna gzlerinin deerini bil, bu en byk ans- rucuum, sen de derse hazrlan!... olur. nk
tr diyerek t verir. Burada iki ocuun duru- ikinci drtlkte sabahla birlikte insanlarn hare-
munu karlatrr. Btn olanaklar bir yana ketlenmesi ve ilerine sarlmas anlatlr. Kimi
yalnzca grebilmek bile en byk mutluluktur. sapann srklemekte kimi ocan krkle-
Kk vatandalara ithaf edilen ikinci iir mektedir. ocuun ii ise okula gitmektir.
Baba Bucadr. Bu iirde de konuan bir b- Mehmet Emin tm iirlerinde okuldan sz eder.
yk ve onu dinleyen kkler vardr. Konuan ocuklar nce okula yaktrr. Onlarn ilk ii
dede, dinleyen kkler torunlardr. Dede torun- okumaktr. Onun iirlerinde alan ocuklar da
larna doduu evi ve orada kazandklarn anla- vardr. Ancak bunlar yetim, yoksul, kimsesiz ol-
tr. Kunda bu evde balanm, bu evdeki ninni- duklar iin almak zorundadrlar. air ve
lerle bymtr. Bu ev adeta kutsal bir okuldur. iirlerinin kiileri, onlar iin zlr. ocuk ruhu-
Okulda ne renilirse burada onu renmitir. na ve dzeyine en uygun iirlerinden biridir.
rendikleri, her Trk ocuunda olmas gereken Burada da ocuklara bir t verilir, ancak syle-
erdem ve deerlerdir. Irz, edep, ata sevgisi bun- yi ok sade ve akc, yine biimsel zellikler
larn banda yer almaktadr. Trk olmay, Trk asndan ocuk dzeyine ok uygundur.
kimliinin gelerini bu kutsal yuvada ren- Dizinin beinci iiri Sofra Ba adn tar.
mitir. Bym bu eve gelin getirmi, ocuklar Bu iirin kahraman da yine bir ocuktur. Baba
olmutur. Ev, ana bar gibi scak ve sevimlidir. Bucanda ev, aile dedenin gznden veriliyor-
Ev ve aile sevgisi her eyin stndedir. Baba bu- du. Bu iirde de sofra ba; oda, ev ve aile deeri
ca diye niteledii evi anne kuca gibi sevmek tar. Bir odada kurulan sofra aile bireylerini
gerekir. Dede burada evin kutsalln torunlarna evresinde toplamakta ve birletirmektedir. Ye-
anlatyor. Ev bir okul grevi grmekte, okul gibi mek odasndaki sininin evresinde anne, baba ve
orada da insan birok deer ve erdemi tanmakta kardeler vardr. Bu sofrada konuulur, glnr,
ve yaamakta ve edinmektedir. Bu zellikleriyle zevk bulunur.
ev sevilmelidir.
Ben burada dn gibi zevk bulurum;
nc iir Anneciim adn tar. Bu kez
Cvldayan kular gibi en olurum:
konuan bir okul ocuudur. Annesine olan sev-

36
 Materiallar

Bu sofra ve sofra ba sohbetleri dededen snda olumlu rol oynar. iirin hatrda kalmasn
toruna kalan bir mirastr. Bu sinide byk babas kolaylatrr. lnn bu avantajna karn
da yemek yemitir. nsan sevgi zenginletirmek- Mehmet Emin, ocuklara uygun bir l anlay-
edir. Bu sofrada sevgiyle yenen kuru ekmek ball na nem vermez. Ksa kalplar ocuk iiri iin
brek tadndadr. Bu yzden sofra banda top- uygunken o alkanl olan uzun kalplardan
lanma deti korunmal, tatl yenen, sevgiyle ye- vazgemez.
nen her lokma iin Tanrya kredilmelidir.
iirlere gre kalplar yledir:
Grld gibi Mehmet Emin deerlerine sahip
kan ocuklar ve kuaklar yetitirmek gerektii- Sabah 11; Sofra Ba 12 ; Alil, Anneciim
nin altn izer. Aile btnl korunmaldr. 14; Baba Buca ile Babacm 14l hece.
Zaten aile, giderek klmekte ve ekirdek aileye Baba Buca ve Babacm iirlerinde ikier
dnmektedir. Bu, hem an gerei hem yallarn ksa dize bulunmaktadr. Ksa dizelerde kalp
birer birer yaamdan ayrlmasyla ilgilidir. 7lidir.
Kk vatandalar iin son iir yine bir Alt iirden ikisinde kalp nispeten ksa dr-
ocuun azndandr. Babacm adn tar. dnde uzundur. Yalnzca Sabah iirinde halk
Anneciim adl iirden yukarda sz etmitik. airlerinin yani hecenin gerek ve baarl air-
Mehmet Emin ailenin hibir bireyini unutmaz, lerinin ye tuttuu kalp kullanlmtr. Bilindii
ayrmaz. ocuklar, anne, baba ve dede iin iirler gibi halk airleri 7li, 8li ve 11li kalplar ye
syler. Ailede her birey Mehmet Emin iin eit- tutarlar. Ksa kalplar iirde hareketi, cokunluu
tir. Anneyle kurulan iliki daha duygusaldr. Ba- salamada daha baarlrdr. Sz ksaldka iir
bayla kurulan ilikide maddi ynler de aa - fazlalklardan arnr ve zl hl kazanr. Mehmet
kar. Anneden efkat ve sevgi istenirken babadan Emin ise iirlerinde uzun kalplar seer. Genel
yiyecek, giyecek, oyuncak istenir. Al diye diretil- olarak iirlerinde uzun kalplardan 15liyi kulla-
dii olur. nan Mehmet Emin bu iirlerde 14ly ye tutar.
Zavall sen elimden her gn ciz kalrdn; Heceyle yazan acl airleri halk airinden ay-
Bana bir ey alrdn.. ran zellik uzun kalplardr. Ne var ki uzun kalp-
lar szn uzamas, dncenin dalmas, ahengin
ocuk, bir gn alan iiler grr. Onlarn
zayflamas ve cokunluun yitirilmesi kusurla-
baba olduunu anlar. Farkna varr ki para
rn tarlar. Bu belli lde Mehmet Eminin
kazanmak ok zordur. Kendiliinden bir bilince
ocuk iirleri iin de geerlidir.
ular.
Mehmet Eminin baarsz ynlerinden biri de
Bundan sonra ben senden yle eyler istemem;
uyaktr. Uya salamak iin szcklerin yerleti-
Bana unu al! demem
rilmesinde sorunlar yaanr. Dizenin baka bir
Mehmet Eminin ocuk kahramanlar gerek- yerinde daha akc ve ahenkli olan szck, uyak
ten rnek ocuklardr. Gzleyerek, sezerek ger- yaplmak iin sona alnnca sknt yaratmaktadr.
ekleri anlarlar. Son derece uyumlu, anlayl Yine Mehmet Eminin uyak olarak setii szck
davranrlar. Buradan yle bir sonuca varrz: tr arasnda fiillerin ok olmas iirlerinin ahen-
Aile, ocuun gelimesi ve eitiminde ok byk gini yaralar. Bu kusur ocuk iirlerinde de ne ya-
yere sahiptir. Dzenli aile, dzenli yaant ve zk ki srdrlr. ocuk iirlerinin en nemli yan
sevgi bireyleri anlayl klar. Derinlemesine uyaktr. Anlamn kolay alglanmasnda, iirin
dnmeyen ve hep isteyen ocuklar dahi aile ii ilgiyle izlenmesinde uyan etkin rol vardr. Ne
paylama, sevgi ortamn tadarlarsa bykler gibi yazk ki Mehmet Emin uyan bu etkisinden
anlayl olabilmektedirler. te bu, tam anlamyla yararlanamamtr. rneklerde fiillerle, ksa nl-
aile terbiyesidir. Kiiyi olumluya, doruya, iyi ve lerle uyak yaplm, uyan salanamad da ol-
gzele gtrr. Mehmet Emin ocuklara ait duy- mutur. Yalnzca iki rnek veriyoruz.
gularn kendi azndan deil ocuklarn azndan
vererek inandrc bir durum yaratmtr. nller
Ben burada her lokmam tatl yerim;
iirlerin biimsel zellikleri:
Allhmn verdiine kr eylerim.
Mehmet Emin Yurdakulun iirlerinde biim-
Kimi var ki bir ekmei, Al, ye!... der;
sel adan baz standartlar vardr. Bata l gelir.
Bir ey veren ondan da bir ey ister..
O iirlerinde yalnzca hece lsn kullanr.
Ayrca hece ocuklara ynelik iirler iin en Uyaksz
uygun ldr. ocuk iirinde lnn olmas bir Her birinin bir baba olduunu anladm,
avantajdr. iir iin l art olmasa da ocuk rendim ki her baba kanl terler dkyor;
iirinde l ve hece ieriin kolay alglanma-

37
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ncelediimiz iirlerde uyaklarnn tamamna Anneciim:

yakn fiillerle yaplmtr. Ad soylu szcklerin a b a b / c nakarat / d e d e / c
uyak olduu dize says on ikidir. Yine bu fiiller nakarat; ll uyakl serbest iir.
st ste at ekleriyle genilemitir. at eklerinin
uyak olup olmay konusunda henz yeteri kadar Sabah:
dnlmemitir. rneklerimiz arasnda tek Dize kmelenii ve says asndan nceki
nlyle yaplm yarm uyaklar var. Mehmet iirle ayn zellikte, ancak uyak dizilii farkl.
Emin bunlar da sk kullanr. Oysa onun iir abba / c / deed / c
yazd dnemde tek ve ksa nl benzerlii
uyak saylmyordu. Bugn uyak olduu kabul Sofra Ba:
edilmekle birlikte kaynak kitaplardaki tanmlara Dizelerin kmelenii asndan drt blm-
bu durum henz yansmamtr. Uya lk bir iirdir. Kmeleni 6 + 2 6 + 2 biimin-
salayamad dizeler de var. Yukardaki rnek dedir. Bu zelliiyle iirin nazm biimi iin
bunu gstermektedir. ll uyakl serbest iir ya da serbest dzenli
Uyaklarn dizilii asndan da kimi sorunlar nazm biimlerinden kark dzenlidir denile-
dikkati ekmektedir. Mehmet Emin uyak dizilii bilir. ki gruba da dahil edilmesinde bir saknca
asndan yer yer araylara gider. Bunlar ve engel bulunmamaktadr
ounlukla iirlerindeki ahengin zararna olur. a b cc b a / d d / e f gg f e / gg
Bir ahenk gesi olan uyak, ahengi bozan ge Babacm:
durumuna gelir.
Bir drtlk bir ikilik bir drtlk bir ikilik
Sofra ba. Oh, buray pek severim, a dzenindedir. Uyak dizilii yledir.
Evimizde kk yemek odasnda; b aabb / cc / dd ff / gg
Annem, babam, kardelerim, biz hepimiz c
Bir sininin etrafna diziliriz; c Bu dizilie gre nazm biimi yine ll
Ben bu aziz vcutlarn ortasnda, b uyakl serbest iir ya da serbest dzenli nazm
Gh dinlerim, gh sylerim, gh glerim a biimlerinden kark dzenlidir.
iirlerin nazm biimi asndan bir genel
ok sevdii ve kulland bu tip dizililer deerlendirmesi yaplrsa hepsinin serbest iir
ahengi zedelemektedir. ki uyak arasna drt dize zelliinde olduu grlr. Hepsinde l vardr
girmi ve uya unutturmutur. stelik sevmek ve ve doal olarak hecedir. Bu deimez. Yine
glmek fiillerinde uyak da yoktur. Redif olan deimeyen bir zellik, uzun kalplarn kullanl-
geni zaman ekiyle ahengi salamaya alm. m olmasdr. ncelediimiz iirlerin biri 11, biri
Nazm biimi asndan baktmzda eit- 12 drd 14l hece lsyle yazlmtr. Uyak
lilik grlr. Kullanlan nazm biimlerinin hi- dizilileri zgn ve Mehmet Emine zgdr.
biri bizim geleneimizden alnmamtr. Hepsi Dolaysyla kmelenite deiiklikler dikkati e-
ll uyakl serbest iir biimiyle yazlmtr. ker. Kmelenii uyak dizilii belirler. Alil iiri
kisinde ikier ksa dize kullanlmtr. Anneci- ise ok sevdii ve sk kulland manzum hikye
im ile Sabah, Sofra Ba ile Babacm tarzndadr. Bunu bir yap ve slup zellii gr-
iirleri dize kmelenii asndan eletirilebilir. yoruz. Nazm biimini belirleyen bir ge olarak
Ancak uyak dzenleri farkldr. Mehmet Emin, deerlendirmiyoruz. Ksacas Mehmet Emin o-
tm iirlerindeki biimsel araylarn ocuk cuk iirlerinde de dier iirlerinde gsterdii ken-
iirleri dizisinde de srdrr. dine zglk geerlidir. Bu onun kendi stan-
iirlerin uyak dizilii yledir: dardn oluturur.
Alil: Deerlendirme ve Sonu:
Yma dizelerden oluan bir iirdir. Dz uyak ocuk edebiyat; 150 yllk bir gemii olan
biiminde uyaklanmtr. Nazm biimi dz uyaktr. Batl Trk edebiyat iinde bugn iin bile be-
beklik andadr. Buna ramen 1859 ylnda
a a b b c c d d . z z yaplan ilk roman evirisinin ocuklar iin olduu
Baba Buca.: unutulmamaldr 9 . Demek ki bugnk anlamda
Bu iirin nazm biimi iin ll uyakl ser-
best iir ya da serbest dzenli nazm biimle- 9
Yusuf Kamil Paann Fenelondan yapt ilk eviri olan
rinden kark dzenli denilebilir. ki gruba da Tercme-i Telemak ocuklar iin evrilmitir. Bu kitap
dhil edilmesinde bir saknca ya da engel bulun- Fransada da ocuklara okutulmaktayd. A. Ferhan
mamaktadr. Ouzkan bu kitaptan evrilen ilk ocuk kitab olarak sz
eder. Yazl amac asndan bu dorudur, ancak dili
aabb / cdd / ffgg /cdd ocuklara hi uygun deildir. A. Ferhan Ouzkan,

38
 Materiallar

bir ocuk edebiyat olmasa da ocuklara ynelik erler nce ailede sonra okulda kazanlacaktr.
rnler vardr. ocuklara ynelik iirlere gelince Aileyi evreleyen, bir araya getiren mekn olarak
ilk bata u adlar ve kitaplarndan sz edilir. ev, ana bar gibi sevilmelidir.
brahim Alaattin Gvsa , ocuk iirleri (1911); Ailede ve okulda kazanlacak deer ve
Ali Ulvi Elve, ocuklarmza Neideler duygulara Mehmet Emin ksaca Trk olmak
(1912); Tevfik Fikret, ermin (1914). lk nce bu diyor. nsan Trk douyor, ama bu yetmiyor Trk
adlarn anlmas elbette ocuklara ynelik iirlerin olmak zamanla gerekleiyor. Aile ve okul bir
bamsz bir kitap olmas nedeniyledir. Yoksa o- insan Trk ediyor, Trk olmay retiyor.
cuklara ynelik iirler yazan baka pek ok addan
ocuklarda bulunmas gereken duygular
sz etmek gerekecektir. te bu bildiriyle biz de
arasnda anlayl olmak, acma duygusu tamak
ocuklara ynelik iirler yazan bir airi daha
yer almaktadr. Mehmet Eminin iirlerindeki
hatrlatyoruz. Mehmet Emin Yurdakul. Onun o-
bykler, bu duygular alamak iin alrlar.
cuk iirleri de bir araya getirilseydi pekl bir
ocuk kahramanlarnda ise bu duygular tamdr.
kitap boyutuna eriirdi.
Annesinin kendisi ve ailesi iin alp abala-
Mehmet Emin dier ocuk iiri yazarlarndan dn, gsnde uyuturken rahat kamasn diye
farkl olarak ocuklar iin bir iir dizisi olutur- nefes dahi almadn sezen ocuk Ben anneme
mutur. Bu diziyi Kk Vatandalarma itha- acrm, onu zmem, alatmam diyecek anlaya
fyla onlara adamtr. Bu nemli bir zelliktir. O, sahiptir. alan iileri grp para kazanmann
ocuklara verdii deer ve nemi ok yksekte ne kadar g olduunu anlaynca bana unu al
tuttuundan onlar ocuk deil, vatanda olarak yollu isteklerinden vazgeme olgunluunu
nitelemi ve yceltmitir. Burada vatanda sfa- gsterir.
tnn nemine dikkat etmek gerekir. lkede yaa-
Kimsesizlik ve yoksulluk nedeniyle almak
yan herkes vatandalk hakkn elde ediyor, ancak
zorunda kalan ocuklara acnmas gerektiini
bir de ona layk olmak var. Mehmet Emin ocuk-
Mehmet Emin iirlerinde vurgulam, ocuk
lar vatandala layk gryor. Onlar nemli,
kahramanlar da bu duyarl gstermitir. Burada
byk ve deer verilen insan konumuna getiri-
almann ayp olmadnn, alan ocuklara
yor. nk vatanda olmann nitelikleri var. Belli
sayg duymak gerektiinin alt hep izilir. Ancak
deer ve erdemleri kazananlar vatanda olarak
Mehmet Emin ocuklarn nce okulda olmalarn
gryor. Bu kazanm, zamanla ve zellikle de
ister. Kimsesizlik nedeniyle bu imkna kavua-
eitimle olacaktr. Mehmet Emin, lkede bu ko-
mayan ocuklar iin zlr. ocuklar okula
numa en layk kesim olarak ocuklar gryor.
gidecek, bilgi ve meslek edindikten sonra ala-
Onlara gvendii iin srecin daha banda bu
caktr. Mehmet Emin alan insana hayrandr.
kimlii veriyor.
Bir zanaat, meslek sahibi olmay tevik eder, on-
Mehmet Eminin iirlerinde her ocuun lara byk sayg besler. Demirci, matbaac, ifti,
okula gitmesi bekleniyor. ocuklar mutlaka oku- mleki onun gznde saygndr.
tulmaldr. Onun iirlerinde alan ocuklar da
Mehmet Eminin ocuk iirleri ierik ynn-
var. Bunlar kimsesiz, yoksul olduklarndan k-
den o dnemin ocuklar iin gerekli mesajlar
k yata almak zorundadrlar. Mehmet Emin
verecek zelliktedir. Mehmet Emin, iyiyi, doru-
de dilenen yal vardr, ama dilenen ocuk yok
yu, gzeli, gsterir. almay, renmeyi ve
denecek kadar azdr. O gnn koularnda fiziksel
meslek sahibi olmay tevik eder. Herkese kar
engeller nedeniyle hibir i yapamayan sahipsiz
sevgili ve saygl olmay nerir. Acma duy-
ocuklarn dilendii grlr. Alil iirinde kr
gusunu, vicdan akldan karmamay hatrlatr.
ocuun dilenmesi gibi.
Bunlar verirken Mehmet Emin baarl mdr
Mehmet Eminin ocuklarn mutlu ve mut-
diye sorulursa evet diyebiliriz. Baz iirlerinde
suz olarak da ayrabiliriz. Mutlu ocuklar aile, ev
manzum hikye tarzn semitir. Bu tarz, o-
sahibi olanlardr. Bunlar okula giderler. Okul,
cuklar zerinde etkili olmakta ve onlarn ilgisini
aile gibi kutsal bir yuvadr. Terbiye bu iki kurum-
ekmektedir. ocuklar ll, uyakl, ahenkli
da salanacaktr.
olmasyla iiri severler. Masal ve hikyelerle
Mehmet Eminin ocuklar erdemler ve bym olmalar nedeniyle hikyeye de yat-
deerlerle donatlmlardr. Bunlarn banda ev, kndrlar. Dolaysyla manzum hikye ocuklar
aile olma gelir. Aile kutsal bir ocak ve okuldur. iin biilmi kaftan konumundadr. Bu, Mehmet
Irz, namus, edep, sayg, atalara sahip kma, k- Eminin ocuk iirlerinin avantajdr.
kleri sevme, karde olma gibi duygu ve de-
Diyaloglarn bu tarz iirlere hareket kazan-
drd da bir gerektir. ocuklar grsellie ve
Dnyada ve Bizde ocuk Yaznn Gelimesine Toplu
Bir Bak, Trk Dili, S.331, Nisan 1979, s.270-277. somutlua nem verdikleri gibi yatknlk da

39
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

gsterirler. Manzum hikyelerde betimlemenin lam asndan bakacak olursak Mehmet Emini
olmas grsellik yaratmas nedeniyle bu tip takdir etmek gerekir.
iirleri yine avantajl klmaktadr. Mehmet Emin- Bir kere iinde byk bir ocuk sevgisi
in manzum hikyelerinin zayf yan ise seslenme tamaktadr. Bu sevgiyi onlara ynelik iirler
blmleridir. Bu blmler tler iermektedir. yazarak ortaya koymutur. Ayrca romantik bir
Oysa ocuklar en skan ey t dinlemektir. tutum iine girip pembe tablolar da izmemitir.
Mehmet Eminin ocuk iirlerinin baarsn Ac eken, yetim, yoksul ocuklar toplumun
yaralayan bir etken de uzun kalplar kullan- dikkatine sunmutur. Bu dizideki iirler kimi
masdr. Kalbn uzamas iirdeki duygu ve d- kk kusurlarna karlk son derece baarldr.
nceyi yayp datmaktadr. ocuklar ise sabr- Sofra Ba, Babacm ve Anneciim
szdr ve ilgileri abuk dalr. ly salamak iirlerini buna rnek gsterebiliriz. Bunlar
iin giren szckler ahengi yaralarlar. Yine ocuklarn dilinden sylenmi baarl iirlerdir.
Mehmet Eminin ocuk iirlerinde ly tuttur- Sabah iiri de bir byn azndan yazl-
mak iin ses, hece dmesi ve artmas da sz masna karlk bugn de ilgi uyandrabilecek
konusudur. Bu, szcklerin doallnn ve ahen- zelliktedir. Ksa kalb, ahengi zenginletiren
ginin bozulmasna neden olur. Uruba, burada; uyak dizilii, horoz ve sabah imgeli ekici doa
orda, burda, kadnnem szckleri buna rnek- betimlemesi, ok canl slubuyla dikkati ek-
tir. Bu rneklerin de gsterdii gibi ocuk iiri mektedir. ocuk edebiyat kavramnn son on
iin avantaj olan l, bu tr zorlamalar yznden be yirmi yldr lkemizde anlalmaya bala-
dezavantaja dnr. dn gz nne alrsak Mehmet Eminin ocuk-
Uyak konusunda da ayn eyi syleyebiliriz. lar nemseyip iirler yazmas ve hele hele onlar
Mehmet Eminin en dank ve zensiz olduu kk vatanda diyerek yceltmesi kutlanacak
yandr. erie ne aldndan biim olgunluunu bir davrantr.
ihmal eder. Pek ok yerde uya salayamaz.
Uyakl szckleri fiillerden semesi dili, ahengi
yaralar. stelik fiiller at ekleriyle uzatldndan
ses asndan sert ve baskl bir zellik kazan-
mlardr. Kula trmalarlar. Uyakl dizelerin
aras aldndan uyakl szckler seslerini yiti-
rirler.
Dil asndan da Mehmet Emin de kusurlar
vardr. l, uyak gerei szckleri zorlamaya ek
olarak szck diziliinden kaynaklanan ahenk
yaralanmas da Mehmet Emin de sk grlr.
Mehmet Eminin dili akmayan, kekeleyen, peltek
bir dildir. Ancak incelediimiz alt iirin Mehmet
Eminin dil ynnden en kusursuz iirleri oldu-
unu syleyebiliriz.
Mehmet Eminin dili kendi dnemi iin sade
olmakla birlikte yabanc szckler ierir. ncele-
diimiz iirlerden birka rnek veriyoruz. Alil,
aziz, bahtiyar, biare, edep, hasret, rz, lutuf,
mahbus, mektep, mukaddes, mbarek, nur, rahle,
vazife. Bu szcklerden bir ksmn konuan
ocuklar sylerler ki dzeylerinin stndedir.
Mehmet Eminin Kk Vatandalarma
ithafl alt ocuk iiri zerine yaptmz bu
incelemede iirleri ierik, l, uyak, nazm bii-
mi, sz varl ve dil alarndan deerlendirdik.
Aksayan kimi ynler zerinde durduk. Bu aksak-
lklar dile getirmek Mehmet Eminin ocuk iir-
lerinin zayfl sonucunu dourmaz. Ayrca biz
deerlendirmeyi yaparken ocuk edebiyatnn bu-
gn geldii nokta ve an getirdii dzeyi dik-
kate aldk. O gnn koullar ve ocuklara yak-

40


UAQ DBYYATIMIZIN XANIM ANASI

Akademik Bekir NBYEV

Peakar uaq dbiyyatmzn banisi v n mi fetildirib, bnzmy aldqlar, bir ox

mhsuldar nmayndsi, bu dbiyyatn bir sra hallarda tqlid etdiklri byklrl, habel hey-
klassik nmunlrinin yaradcs Abdulla aiq- vanlarla, qularla, tbit hadislril mnasibt-
dn sonra bu sahd alanlardan nn Azar- lrin dair onlarn hafizsind izlr buraxan mn-
baycan uaq dbiyyatnda zn mxsus yeri zrlr yaradr, kiik yallarn hr ey tccbl
var: Xanmana 1ibyli, Teymur Elin v lyas baxan sual dolu gzlrini traf mhit, dnyaya
Tapdn. Grndy kimi, bu mxtsr siyah- ar, rnnvi tlblrin cavab vern srlr ya-
nn banda Xanmanann ad gedir. 1btt, bu zrd.
da sbbsiz deyil. Xanmana z srlrini Azr- Xanmanann yaradclq tcrbsi artdqca,
baycan uaq dbiyyatnn qiymtli nnlrin pxtldikc o uzunuluqdan, szlkdn qar,
syknrk yazr, zllikl M.B.Sabir, A.Shht az szl geni lvhlr kmyin, maraql sjet
v A.aiqin uaqlarmza thf etdiklri Drs sasnda obraz yaratman tqdirlayiq nmun-
gedn bir uaq, Cclr, Gzlri mrcan lrini nr etdirirdi.
xoruz kimi klassik srlrimizi, bu airlarin
Grrszm Mahmudu,
sntin qzl fondundak digr yadigarlarn lk-
Nec yeyir armudu.
vlk edrk yrnirdi. Onun bir uaq airi kimi
Qarda ona baxr,
qlminin pxtlmsind, mvzu v obrazlar
Aznn suyu axr.
alminin znginlmsind, sntkarlq vrdil-
Baq verir Mahmuda,
rinin cilalanmasnda dnya uaq dbiyyat klas-
Yalvarr: mn d ks.
siklri crgsind ncllrdn olan Korney
Mahmudsa uda-uda
ukovski, Samuel Marak, Sergey Mixalkov
Gzlrini brldir.
kimi rus airlrinin srlrinin d danlmaz rolu
Deyir: - Sn bilmirsn bs,
vardr. xsi shbtlrimiz vaxt Xanmana hm
Armud cana zrrdir?!
onlarn, hm d bzi Avropa uaq dbiyyat ko-
rifeylrinin eirlrindn nmunlr deyr, im- Bu onca misralq kiik ll eird mhz
kan olduqca onlarn srlrini dilimiz trcm uaqlarn qavraya bilcyi kamil sjet d var,
edib nr etdirr, bu yolla da oxucularnn bdii obrazlar da var, onlarn hr birinin xasiyytindn,
zvqnn cilalanmasna kmak edrdi. bir-birin mnasibtindn xbr vern dialoq da
var.
Xanmanann srlri uaqlarda vtn m-
Snt qalas hrn hr bir istedadl qlm
hbbt, insan myin va istedadna ehtiram, t-
sahibinin sas tikinti material szdr. zl-
bit gzlliklrin vurunluq, ataya, anaya, ml-
likl d airlr Ana dilinin byk poetik imkanla-
lim, mumiyytl byklr hrmt, zndn
rndan ustalqla istifad edrk snt mczsi
kiiklr fqt, mehribanlq, dostluqda dyant,
yaradrlar. Xanmanann srlrind d azyal-
kamil insan n yabanc olub onun nin, lya-
larla danmaq n ox uyarl bir ahng, onlarn
qatin ksir gtirn eybcr hallara nifrt kimi
qlbin yol tapmaq n hr ksin ruhuna uygun
ox grkli duyular alayr, air btn bunlar
gln bir universal aar var idi. Yaxndan tanyan-
z kiik sevimlilrinin qavray trzin uygun
lar yax xatrlayrlar ki, ulu tanrnn xo saatda
lvan bdii tsvir v ifad vasitlri il tqdim
yaratd Xanmana el bil nur kndsi idi.
edirdi. Onun kiik yal qhramanlar byk m-
Badan-ayaa xeyirxahlq, nciblik saan air-
nvi dyrlrin dayclardr. Xanmana onlarn
mizin min adamn dan arasnda birc cml-
bu yksk keyfyytlrini bzi mlliflrin yaz-
sindn seilib tannan, yalnz onun zn mxsus
larnda olduu kimi ar v ar sklind yox,
olan eir dili, mlayim, mehriban, canayatan bir
uzun-uzad tfrratlarla deyil, mhz obrazlarn
ifad trzi, danq das vard. Onun eirlrinin
zlrinin psixoloji durumundan x edrk y-
z nvanna tez atmasnn, srtl yaylmasnn
cam, mxtsr, yksk drcd tbii v inan-
bir sbbi d el bu idi.
drc gstrirdi.
Oxucusuna tqdim etmk istdiyi mtlbin
Xanmana kiik bir eird, bzn bir nee
almas, bdii rhi n adtn tez-tez mraciat
misrada mhz uaqlar n mhrm olan lvh,
etdiyi 8-10 beytlik, yaxud 2-3 bndlik miniatr
yaxud vziyyt, mqam yaradr, balacalarn h-
eirin rivlri darsqallq ednd Xanmana

41
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

poema janrna mraciat edir, maraql sjet qur- Yamya! bir medir...
maq, cazibdar mqamlar tqdim etmk, frqli Odur: vls, qovaq, am,
bdii obrazlar yaratmaqla z mllif mqsdin Pldamaq pedir
nail olurdu. O, Aman ovu, A mn, Ul- Onlarda shr, axam.
duzlarn qucanda, Bir yay shri, ox- Salb mey haray
bilmi pilr, Mni gn at!, Me Axr gm rngli ay...
hkimi, Sevimli hid babam v digr qiy- Bir trf d diz kb
mtli poemalarn mllifidir. Uzunuluq, sz- Syd aydan iir su,
lk, lzumsuz tsvirilik Xanmanann poemalar Hrklrini tkb
n d yaddr. Maraqldr ki, onun liro-epik imir, qar yuxusu.
janrda yazd srlri d slind uaq dbiyya- ... Burda hr yan gl-ik,
tmzn n ycam poemalar kimi qbul edilir. Qrnfl tir sar.
Dovann ad gn Xanmanann n populyar Qanadn kpnk
poemalarndan biridir. N gzl bkr, acir!
Xanmana bu poemada heyvanlar v qular ay trfdn sar meh,
alminin n tipik tmsilcilrini: pii, quzunu, Me srin buz kimi,
xoruzu, tlkn, kirpini, meymunu, qaz, durnan, iklrin st eh
iti bir mclisd tsvir edir. z d onlarn tqdimi Parlayr ulduz kimi.
n hr bir obrazn sciyyvi lamt ve izgi- sla bh yoxdur ki, hrktd olan este-
lrini ks etdirn zlliklr tapr v uurlu eir tika tsiri balayan bu tbit tsvirlri Azr-
paralar sasnda tqdim edir. airin ustalqla baycan uaq poeziyasnn qzl fondunda z
tsvir etdiyi bu ad gn nliyind dovann dost- layiqli yerini tutacaq, Xanmanann digr qiy-
lar, yaxnlar bir mrk qoparrlar ki, hadis- mtli srlri il yana uzun illr boyu oxucu-
lrin axar oxucunu z stixiyasnn qoynuna alb larmzn bdii zvqn oxayacaqdr.
aparr, poemann finalnn yetimsindn naraha- Balaca hkim adl digr bir miniatr
tq duymaa balayrsan. Mclis itiraklarndan poemasnda da Xanmanann sas tsvir v t-
hr biri z akri, sciyyvi lamtlri il bala- rnnm obyekti heyvanlar, onlarn kukla v
calar n tz bir almdir. srin dili d ahng- oyuncaq variantlardr. el gtirib ki, onlar
dar, oynaq v axcdr, onda istifad olunan lgt hamisi birdn xstlniblr. Bu xstlrin
ehtiyat, barsind sz alan hadislrin mzmu- hkimi - hamisi z zngin daxili almi, hr-
nuna, ruhu-na uygundur, sanki obrazlarn boyuna kt, danq v mllri il trafa nur saan son
biilib onlarn portret cizgilrini tamamlayr. drc hssas v qayke bir qzcazdr. O
Dovana bax, dovana, gzn aanda z evlrind hmi, ana fq-
Bu gn n tez oyand, tinin trkib hisssi olan hkim qays grm,
O hoppanb-hoppanb anasnn z xstlrin d z vlad kimi fa
Pncrd dayand. verdiyinin ahidi olmu, onun tsiri il bu qzc-
Alb pncrsi az da evlrindki divann stnd z xstxa-
Ba-baaya taybatay. nasnn yaratmdr. ziz dostlarnn - bu kuk-
Tutuquunun ssi lalarn, oyuncaqlann azarladn grn qzc-
Salb alam haray: az byk hvs, mn deyrdim ki, balacalara
Dovann ad gndr, mxsus qars- alnmaz bir ciddi-chdl ma-
Dovann ad gndr! lic tdbirlrin balayr:
Xanmanann poemalar Azrbaycanmzn Sa qoluma baladm
rngarng tbit tsvirlri il zngindir. Me Tez aypara nian,
hkimini lin alan bdii zvq sahibi ondaki Yavaa qucaqladm
srarngiz tbit tsvirlrin qtiyyn bigan qala At, fili, dovan-
bilmz. Yamyal bir medir... misras il ba- Qoydum divann ust.
lanan aadaki ekspozisiyan nzrdn keirn Uzand oxlu xst:
hr ks hkmn poeman axradk oxuyacaqdr. Kei, dv, qaz, toyuq...
xsn mn indi bir qdr ixtisarla verdiyim oxuna dyib soyuq.
hmin tsvir, bu gzllik mcssmsin dn- Hkim qzcaz z xstlnnd ald m-
dn qaytdm, onunla tmasda olduqca zm aliclr v anasnn dand xstlik tarix-
min bir drdin drman olan loman tbitin lri sasnda bir-bir z patsientlrinin drdin
tkrarsz bir gusinda hiss etdim, ecazkar mn- qalr, boaz arsna mbtla olmu qaza qarqara
zrlr ruhumu oxad. verir, shrcn skrm boz itin belin banka

42
 Materiallar

salr, mstan piiyin ltandan z crmaqlanm kompozisiyas, cazibdar obrazlar, aydn v

keinin yarasna yod srtr... v lbtt, bir azdan ahngdar dili il balacalar ovsunlayan bu sri
sonra qzcazn btn xstlri, o cmldn fil azyal tamaalar hmi hrartl qarlayrlar.
d, dv d, sevimli kuklas Gldst d saalr: nki srd dostluq, sdaqt, dzlk, darda
Tkc darxdm yaman, qalana kmk li uzatmaq, zhmtsevrlik v
Saydm dz ona qdr, tmizkarlq kimi insani keyfyytlr grgin dra-
Verdiyim dava-drman matik kolliziyalar, canl bdii obrazlar sasnda
Grdm, getmayib hdr. tbli v tlqin edildiyi halda, tamahkarlq, tu-
Ham gzn ad, feylilik, xyant, ourluq, apqnlq, yrtclq
Birba yanma qad. da el hmin bdii vasitlrl, ustalqla ifa
Trtmiz saaldlar, olunur.
Sevinib l aldlar! Mhz bu cr fkri-bdii keyfyytlrin gr
Daxili dinamikaya, tknmz enerjiy malik Xanmanann Cunqu adl baqa bir sri
olan bu srin Qhraman airin tqdimatnda z vaxtil respublikann Dvlt mkafatna layiq
xstlrin o qdr can-dildn qulluq edir ki, onu rlmd. Bu pyesd d Xanmana z sevimli
sevmmk olmur. mvzu v obrazlar almin sadiq qalm, yax
insan, ideal br vlad xarakterinin tcssm
oxbilmi pilrin qoa qhrmanlar - n bdii axtarlarn uurla davam etdirmi-
analarnn yolunu intizarla gzlyn pilr d dir. srdki btn hadislr xasiyytc bir-
hkim qzcaz kimi smimi, mehriban, eyni birindn kkl surtd frqlnn, myyn
zamanda all va bacarqldrlar. air bs yer mqamlarda tam ziddiyyt tkil edn Gunqula
onlara oxbilmilr ad vermyib. Keinin Yeltacn mnasibtlri trafnda cryan edir. On
evd olmadndan istifad edn qurd krplri yal Cunqu he bir xsi mnafe gdmdn,
paralayb yemk n frst axtarr, onlar dil muzd almadan ehtiyac olanlara kmk lini
tutur. pilr qar dmndn yaxalarn qurtar- uzadr, qocalb ldn dm Vli babann ban
maq n bhan uydurub deyirlr ki qapmzn alaqdan tmizlyib suvarr, qayalarda dcllik
aarn itirmiik. stsn dama xb buxardan edrkn qn sndrm keinin yarasn saryr,
evimiz du bilrsn... pilrin qanna susa- hm d z xeyirxah mllrini he vaxt gz
m canavar itaha glib surtl dama drmar, soxmur. Msln, Vli baba he bilmir ki, o
all krplrin dediklrin ml edrk yanar yerindn qalxmam bana glib orada tmizlik
ocan stn dr v tbii ki, mhv olur. aparan, aalarn dibin su aan kimdir... Cunqu-
airin poemalar srasnda sonuncu yerd ad un tam ksin olaraq, Yeltac xeyirxah mllr-
kiln srd torpaqlarmzn bir qismini igal dn uzaqdr, gz onun-bunun lind, cibinddir.
etmi nankr qonunun fitnkarl, hl 1918-ci Birisi, tsadfn hans bir xrda iin kmk
il hadislri zaman zn btn eybcrliyi il n ona mracit ets, Yeltacn dilin gln
bruz vermi ermni mkri tkzibedilmz tarixi birinci cml bu olur: Bs vzind n ver-
hadislrin tsviri sasnda ifa edilmidir. Se- cksn?
vimli ahid babam poemasnda uzun illr boyu Pyesdki hadislrin tbii gedii nticsind
ryini yeyib suyunu idiklri Azrbaycanda gnc tamaann hasil etdiyi dzgn ntic bu
zd dost deyib arxada xyant etdiklri olur ki, yaadmz dnya, onun btn srvt v
azrbaycanllara ermni dnklrinin pataloji gzlliklri, bini-brkti Cunqu kimi ncib,
nifrtindn bhs edn epizodlar ox tsirlidir. xeyirxah, tmnnasz insanlarn iyinlri zrin-
Xanmana mxtlif illrd Gzllr gzli, d qrar tutub. Onlar qorumaq, bslmk, onlara
Nianl qu, Aycan, Dovann ad gn, bnzmk, onlarn mllrini yaatmaq lazmdr.
Cunqu, Knd hkimi, Durnalar llk ox maraql faktdr ki, Kukla teatrmz
salr, Meyvlrin ah v s. dram srlri yaz- 1980-ci ild Hindistanda qastrol sfrind olar-
m, onlarn bir oxu lkmizin Gnclr va Kuk- kn Dehli v Bombey hrlrind iki srin
la teatrlarnda gstrilmi, mllifin Azrbay- tamaas il x etmidi: dahi .Hacbyovun
can uaq dramaturgiyasnn grkmli nmayn- Mdi bad komediyas, bir d Xanmanann
dsi rfini gtirmidir Cunqu pyesi! Hr iki tamaa byk rbtl
Xanmanann pyeslri on illr boyu Azrbay- qarlanmd. O zaman bu bard Bak qazet-
cann Uaq v Gnclr teatrlarnn repertuarnda lrindn birind verilmi yaznn bal bel idi:
n ox tamaas gstriln srlr srasndadr. Xeyirxahlq mcssmsi Cunquu Hindistanda
Onlarn n uzun mrllrindn biri mllifn da sevdilr!.
znn eyni adl maraql poemas sasnda sh-
nldirdiyi Dovann ad gndr. ylndirici

43
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Xanmana iman sahibi idi. Ail zvlri Crldayr qaplar?

hadt verir ki, o, zllikl ahl alarnda Blk xstdir, bel
muntzm olaraq Quran oxuyar, bu v ya digr Zarldayr qaplar?
surni baa xdqdan sonra onu pb gzlarina, Petllri yaladm,
alnna srtrmi... Hmi munis duygular saan Ab-rtb baladm.
simas Allah klamndan sz dnd ciddi gr- Nnm qlanda namaz
km alard. airin qz, mnim kemi aspiran- Qaplar crldamaz.
tm, f.e.d. Glr xanm Abdullabyova bu yaz Bu is mqdds Quran mvzusunun mhz
zrind aldm gnlrd anasnn arxivindn uaqlar n ilnmi bir nmunsidir. Bu evd,
bzi nmunlri tan olmaq n ltfn mn aild el bir qayda hkm srr ki, quran oxunan-
tqdim etdi. Qovluqlar aradrarkn adtn da, namaz qlnanda btn muhit skuta dalmal-
Quran ap olunanda istifad ediln sarmtl rngli dr. Adamlar namaz qlann bzn ucadan, bzn
kiik bir kaz paras diqqtimi clb etdi. astadan sslnn dualarn, Quran qiratini kiri-
Quran adl alt misralq bir eir idi. Glr mic dinlmlidirlr.
xanmn da tsdiq etdiyi kimi, bu mtn avtoqraf
Bu da ox maraqldr ki, mrnn qrub a
idi, yni Xanmanann z li il yazlmd:
ap etdirdiyi bir eirind Xanmana z poetik
Quran btn kitablarn tacdr, irsinin taleyi il ilgili Allaha mracit edir. v-
O, dnyada hr drdin lacdr. vlc airlik istedadn ona ta etdiyi n yara-
Kim gets Qurann sald yolu, dana kranlq v minntdarln bildirn air
Alar yollarda qanad, qolu. sonra srlrinin uzun mrlly, glckd d
Quran n mqdds, ziz kitabdr, millt balalarnn karna glmsi n yen Alla-
Quran oxumaq byk savabdr. hn drgahna z tutur, mhz ondan kmk umur,
Grndy kimi, bu eir z dili, slubu v bu mnasibtl yazd eirini d onun rfn
nvan il Xanmanann digr srlrindn Yalvardm Allaha adlandrr:
frqlnir. Bu, airin Allah klamna bsldiyi Sanki Allah bir qarl q
smimi duygularn, uca fikirlrin mhz bir qdr Mn eir verdi bxi.
yksk slubda ifadsidir. Lakin air bununla O qm yaz eyldi,
kifaytlnsydi, onda uaq airi Xanmana ol- Bxtimi byaz eyldi.
mazd. Ehtiyatla kaz evirib arxa zn bax- Allah onu etdi tir,
dqda grdm ki, znnimd yanlmamam. -Spdi aylara, illr.
Kazn bu znd Qaplar adl el yen d z Yalvardm: Allahm, yetir,
dsti-xtti il yazlm 8 misralq digr bir eir d eirimi nsillr.
vard:

Grsn niy bel

44


GKHAN AKEKN ESERLERNDE OCUK VE BLNDIININ

TELAFS OLARAK YAKALANAN OCUKSU ANLATIM
Yrd. Do. Dr. Cafer EN
Uak niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm
e-mail: cafer.sen @usak.edu.tr

ABSTRACT
Ghkan Akiek wins the poetry award of Ministry of Education Children Books Contest with the poem file titled Bulutlar
rtmese Gnei. After the publication of the file, he is deemed worthy to the Children Literature Award of Writers Union of
Turkey in 1995. The poet publishes Blbl Deresi iirleri in 1996 and ocuklara lm Yakmaz in 2001. Akiek catches
childish expression in his poems and leans toward the neglected unconscious cited by Jung which was established over against
modern world under the pressure of the wisdom and conscious. He deforms the rational and established world when he does that
just like the symbolists and surrealists. Even so in his poets people witness that Kants thought of view the beautiful one will
comfort the life and the thought of the feeling of aesthetic pleasure will not only individuals inner world but also contribute to
harmony of the relationship between individual and nature.
Key words: Gkhan Akiek, Childish Expression, Unconscious

Gkhan Akiekin eserlerinde ocuk ve Kant bunun sanatta yaplabileceini ifade eder.
bilindnn telafisi yakalanan ocuksu anlatma te evvel zaman iinde ifadesi aslnda zamann
gemeden nce ocuk edebiyat adlandrmasn sanat eserinde defororme edilmesidir. Bu kulla-
biraz tartmak lazm. Bu nedenle de bu gn hepi- nmda gemiin anda bulunuu aslnda tasavvuf
mizin birer ocuk edebiyat rnleri ierisinde kltrnde an- daim Klasik Trk iirinde ise
tartlmaz olarak kabul ettii masallara fenomo- dem bu demdir ifadesiyle de dile getirilir.
lojik adan bakmamz gerekir. Masal Bir varm Masallar zaman bu ekilde deforme ettikten
bir yokmu. Evvel zaman iinde, kalbur saman sonra kalbur saman iinde kullanmyla da
iinde diye balar. (Boratav 1992: 96) ou rasyonel mant, kabul edilmi reel hayat ters
aratrmada bu ifadelerin masal trne ait bir yz eder. Ayn tarz kullanm mekan iin de az
doldurma olduu iddia edilir. Halbuki fenomeno- srdm, uz srdm. Dere, tepe dz srdm. Alt
lojik olarak bakldnda bir varm bir yokmu ay bir gz srdm. Geri dndm baktm ki
ifadesi ontolojik olarak varlk ve yokluu tartr. arkadan ekin gvermi, gemi. (Borotav
Felsefenin ta balangcndan beri cevabn arad 1969:19) ifadelerinde de grlr. Bu ifadelerde
asl deimez z, cevheri kendine dert edinir. zaman gibi mekan da deforme edilir. Bizim bun-
Evet daha ilk cmlede masallar, dnyada cevab lar gstermekteki amacmz masallarn yapsn
en etrefilli olan bir sorgulamayla balar. Sonra zmek deil ocuk edebiyatnn en temel
evvel zaman iinde kalbur saman iinde ifade- kaynaklar olarak kabul edilen metinlerde bile ne
leriyle aslnda insanoluna varln asl deime- kadar ciddi meselelerin tartldn ortaya
yen cevherini bulmak iin bir yntem sunar. Bu koymaktr. Hal byle olunca da bu metinleri
yntemi anlayabilmek iin Kanta bavurmak ocuk edebiyat ierisinde kabul etmek bir hayli
lazmdr. Kanta gre bu dnyay yaanr hale gleir. Hi kukusuz masallar da olan bu
getirmek, ahlakiletirmek iin rasyonalite etme zellikler gnmzde ocuk edebiyat metinleri
lazmdr ki bu da ancak ancak akl ve bilinle olarak kabul ettiklerimizde de mevcuttur. Aslnda
mmkndr. Bu dnya aklla kurulur ve akla bu noktada ocuksu anlatm ad verilen anlatmn
uyularak rasyonelite edilir ve ahlakiletirir. Lakin ierisindeki reel hayata ve onun zamanna,
rasyonel edilen ve ahlakiletirelen bu dnyada mekanna ait deformasyonlar sanatn dilidir.
varlk ve yokluun ne olduuna dair sorulara Ontolojik olarak deimeyen varl bulmaya
verilen cevaplar bulmak da zorlar. Bu cevaplar ynelen felsefi abann rndr.
bulmak iin ilk nce rasyonel hale gelen, ahlaki- Gkhan Akiekin iirlerindeki masal unsur-
letirilen dnyada zaman ve mekann deforme larnda da reel hayatn deforme ediliine ok bariz
edilmesi lazmdr. nk biz eyleri zorunlu- bir ekilde rastlanr. Masallar, reel hayat deforme
lukla zaman ve mekan iinde olan eyler olarak ettiinden masal dnyasnda her ey mmkndr.
alglarz. (Cevizci 2005: 969) Lakin bu defor- Aydede, ocuklarla oturup masal dinleyebilir,
masyonda dnya yaanamaz hale geleceinden geceleri yeryzne inip bir ocuun yanakla-

45
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

rndan pebilir, ona gkyznden mjdeler ryalar/ Brakr baucuma. (Akiek 2005:18)
getirebilir: Masal anlatt/ Ninem bana/ ehzdesi Uardm ben de kularla/ Uzak sessiz diyarlara/
mor peremli/ Oturup Aydedeyle dinledim;/ Gl tardm durmadan/ Gnlmdeki saraylara.
Aydedeyi srda bildim (Akiek 2005:28) (Akiek 1996:30) airin Mavi Rya iirinde ise
Lakin amoderneleen hayatn masallar tkettii- akl ve bilincin gndelik hayat gibi ryalar dahi
ne tank olunur; Uykumda bir beyaz gemi/ Alp ynlendirdii grlr. ocuk yastnn altna
beni gtrrd/ Ak sakall dedeler/ Masallar unsurlarn koyduu gndelik hayatla ryay
sprrd. (Akiek 1996:30) ocuk gerek birletirmi, bylelikle bilin ve bilindn den-
yaamn ac veren taraflarn unutmak istediin- gelemitir: Deniz kabuklar ve/ idemler sakl-
den, masallarn dnysna snr. Bu nedenle yorum/ Yastmn altnda/ Uyuyorum./ Ellerim
Akiekin Sindirellay Sevmek iiri, masalsz denize deiyor,/ Ku isimleri yazyorum/
kalan bir ocuun sitemini anlatr: Biz hep seni Kumlara/ Mavi sulara/ Glgemi dryorum,/
sevmek istedik/ Sindirella/ Hep seni/ Sen ellerinde Kumdan evler yapyorum/ Martlara./ Dalgalar
gllerle/ Gittin uzaklara/ Biz hznl ocuklar/ ayaklarma vuruyor/ Uyanyorum./ idem
Yapayalnz kaldk/ Biz hep seni sevmek istedik/ kokusu/ Doluyor odama (Akiek 2005:37)
Sindirella,/ Hep seni/ Seni ve glleri... (Akiek Edeb eserlerde yakalanan ocuksu anlatm,
1996:28) edebi eserleri meydana getiren imgeler ve simge-
ocuksu anlatma ynelmenin bir dier ne- ler aslnda bilind dnyaya uzatlan bir el,
deni ar akl ve bilinle kurulan duyular bilindnn ok hafif bir tonda ortaya kmas-
dnyasnn deforme edilerek bilinyla iliki dr. Ar mantk ve bilinle kurulan reel dnya-
kurma abasdr. Bu noktada insanlarla gndelik nn, kendilerine yetmediine inanan btn air ve
ilikilerimizde anlatmlarmzn olabildiince tam yazarlar bilindna ynelirler. Misalen sembo-
olmasn salamaya alrz. Bunun iin de listeler ve gerekstcler, bilin ve mantk yok
dilimiz ve dncelerimizdeki btn fanteziyi etmek iin gndelik yaamda meru olmayan bir
siler ve bylece, ilkel insanlarn ruhlarnda henz ok ynteme bavurmaktan ekinmemilerdir.
ok belirgin olan bir zellii de yitirmi oluruz. Bunlara gre kaleme alnanlar, mevcut retilen
oumuz her nesneden, fikirden gelen her trl dille yazld ve aklla dzenlendiinden hem
fantastik arm, bilindnn derinlerinde yeni, hem de yeterince estetize deildir. te bu
gizleriz. (Jung 2007: 43) Psikologlarn ruhsal yerlemi dil ve aklla kabul edilen duyular dn-
kimlik ya da participation mystique diye tanm- yas da ancak bilindna ynelmekle deforme
ladklar ey, akl ve bilinle kurulan bir dnyann edilebilir, zenginletirilebilir, nefes alnacak duru-
tazyiki altnda gerekler dnyasnda kaybolur. ma gelir. Bunun iin gerekstcler ve sembo-
Halbuki bu bilind armlar insan hayatna listler dilin kalplarn krarak bilindyla iliki
renkli ve fantastik grnmler kazandrr. kurmak istediler. Bunu da bir lde baardlar.
Gnmz insan bu ynn ylesine yitirmi ki Benzer ekilde Trk edebiyatnda grlen athi-
bu bilin d armlar yeniden karlarna yelerdeki yakalanan ocuksu anlatm da bilind-
kt vakit insanlar artk onlar tanyamaz hale yla kurulan ilikinin sonucunda elde edilen
gelir. (Jung 2007: 45) Tanmamakla birlikte in- rnlerdir.
sanolu dnyann mantkl, akll, bilinli dze- Bilindna ynelmek hem estetize yaratr
nini o kadar benimsemi ki rasyonel olarak hem de bilin ve mantn at yaralar temizler.
aklanamayan bir eyin olabileceini asla aklna Bu yaralar temizlenmezse ne olur? Hikukusuz
getirmez, dnemez hale gelmitir. Hal byle ruhsal salamlk ve ayn zamanda fizyolojik
olunca da daha ilk balarda bizim bilin ve salk iin, bilind ile bilincin birbirine bal
mantk zerine kurduumuz dnya, kendimizde olarak ileyebilmesi gereklidir. (Jung 2007: 52)
bulunan btnln yarm bir paras olarak Bu noktada mutlaka bir telafi programna ihtiya
kalmakta ve dier paras olan bilind ihmal vardr. te bu telafi program genel anlamda sa-
edilmektedir. te bilinli bir dnya karsnda nat, zel anlamda ise edebiyat ve edebiyat ieri-
ihmal edilen bilind, hi tasarlanmayan bir sinde yakalanan reel alemin deforme edilmesine
anda gerek sanat eserindeki imgelerle, gerekse bal edebi rnlerdir. Bu noktada Freud sanat
ryalarla telafi edilir hale gelmektedir. Rya ve dolaysyla da edebiyat uygarln kiiyi
bilincin bir denge unsuru olarak bilindna y- vazgemek zorunda brakt itkilerin en baarl
neldiinden rya esnasnda da reel hayatn unsur- ekilde telafi edildii alan olarak grrken uy-
lar deforme edilir. Akiekin iirlerinde rya- garlkla birlikte biraz da bilind unsurlarnn
larn bilin ve mantkla kurulan reel alemin bir yok edildiinin de altn izer. te genelde sanat
alternatifi olduu aktr. Ben uyurken/ Her zelde ise edebiyat uygarln yok ettii bilind
gece,/ Eilip per/ Yanaklarmdan/ Aydede/ Mavi unsurlar telafi etme abasdr. Yani estetik faali-

46
 Materiallar

yetin kkeninde bastrlann geri dn vardr. kayna yaamn iindeki devinim, elikiler,
(Moretti 2005; 47) Bu noktada her gerein ras- insan rhunu incitecek gelimeler, insan ze
yonel olmad dnlrse, ocuksu anlatm bir aykr oluumlar...vs.dr. (Akiek 2005-a: 7)
nevi srf akl ve mantk bilincine dayanan gnde- Bu noktada ocukluundaki gndelik hayata ait
lik rasyonel hayatta bu mantk ve bilinin yara- ok ufak ayrntlar onun iirinde belirmitir.
larnn bir nevi tedavisi ve telafisidir. Gkhan Bunlar; ceplerde bazen unutulan brtlenler, ev-
Akiekin aslnda ocuksu syleme ynelmesi cilik oynayan bir ocuun bo fincanlar,
bir noktada gnmz bilin ve mantn ortaya gkyznde uan bir kuun cvlts, bzen de
kard yaralarn tedavisi ve telafisi anlamna suya den bir gelincik: Bir gelincik dt suya/
gelir. Annemin ellerinden/ Sular denizlere kart/ Ve o
Gkhan Akiekin hem 1992 Trkiye Cum- denizin kysnda/ iir balad. (Akiek 1996:
huriyeti Milli Eitim Bakanl ocuk Kitaplar 13) Akiekin iiri aslnda ocukluun (un)
Yarmas ve 1995 Trkiye Yazarlar Birlii ksa tarihidir. (Akiek 2005-a: 5) Bu nedenle
ocuk Edebiyat dllerine layk grlen Bulutlar onun iirlerinde ocukluk gnlerinin imgelerini
rtmese Gnei, hem Blbl Deresi iirleri hem bulmak olaan bir durumdur: Uykumda bir
de ocuklara lm Yakmaz adl iir kitabnda beyaz gemi/ Alp beni gtrrd/ Ak sakall
toplad iirlerini, ocuk iirleri eklinde deil de dedeler/ Masallar sprrd./ Uardm ben de
daha ok ocuklar anlatan iirler olarak adlan- kularla/ Uzak sessiz diyarlara/ Gl tardm
drmak daha doru olacaktr. Akiek sdece durmadan/ Gnlmdeki saraylara. (Akiek
belirli ya grubundaki ocuklar iin yazmaz. 1996: 30) Bu msralardaki beyaz gemi ak
Yazdklaryla mutlak bilin ve akln snrlad sakal masallar kularla umak sessiz di-
bir dnyada ocuklarn, aclarn, sevinlerini yarlar gnldeki saraylara gl tamak gibi
yediden yetmie anlatma abas iine girer. Bu kullanmlar hem ocuk muhayyilesinin saf usuz
noktada Akiekin iirlerinde, bilin ve akln buaksz oluuna vurgu yapar hem de reailtenin
at yaralar, yakalanan ocuksu anlatmla telafi snrlarn zorlayan imgeler sunar. te ocuksu
/tedavi edilmeye allarak Jungun mutlak sylemde yakalanan bu tr imgeler aslnda akl ve
olarak yaplmas gereklii grd bilin ve bilinle kurulan sert realitenin karsnda bilin-
bilind dengelenmeye allr. Bu noktada dn temsil eder ve onun telafisini karlar.
yakalad ocuksu anlatmdan dolay Akiek de Bilin ve mantkla kurulan gnmz dnyasnda
iirlerinin ocuk edebiyt snrlar iinde de- iliki karlkl kar stne kurulurken ocuk
erlendirilmesini doru bulmaz. bilindna ynelerek bu ilikinin dnda kalr. O
kendine sunulan karlk beklemeden paylar:
Ben edebiyatn k by olmaya-
Bir dilim ekmek verdi/ Annem bana/ Gidip ku-
ca kansndaym. Ama, byle bir adlan-
larla bltm/ Kular karde bildim. (Akiek
drma var. Benim yazdklarm da ocuk
2005:28)
Edebiyat balyla deerlendirildi. Bu
durum benim isteim dnda geliti. Ede- Akiekin iirlerinde dikkati eken nemli
biyatn btn kurallar ve nceliklerinin ynlerden biri de iirlerdeki ocuklarn tabate
geerli olduu ar bir iilik ve titizlik olan sevgisinin younluudur. Bu ocuklar, aa-
gerektiren bir alan bence ocuk Edebi- lara, kulara, ieklere, hayvanlara byk bir mu-
yat. ocuu nceleyerek yazma. Benim habbet duyar, onlarla konuur, arkadalk ederler.
yazdklarm bir yerde bu kavramla rt- Yalnz kaldklarnda yine tabate snrlar
myor. nk, ben ocuklar iin deil, Akiek, iirlerindeki bu durumu; ocuun ve
ocuk aclarn azaltmak, o aclara dikkat ocukluun snrlar o nesnelerle izilmitir.
ekmek iin yazyorum. (Akiek 2004: 5) Kular, iekler, gkyz, rmaklar ve deniz,
hangimizin srda olmad ki. ocuk yreimizin
Akiek, kendisinin de ifde ettii gibi iir-
dayanlmaz zlemlerini onlarla gidermedik mi?
lerinde, daha ok dnyda yaanan savalarn,
Her yenilgimizde dnp dnp onlara sarlmadk
lmlerin, kavgalarn, aln, sefletin ve
m? (Akiek 2005-a: 5) ifadeleriyle ortaya ko-
modernlemenin ocuklar zerindeki olumsuz
yar. Aslnda tabiata ve unsurlarna ait bu ynelim
etkilerini, ocuklarn dilinden ve ocuksu anla-
Kantn doa ile akl ikilemini akla getirir. Kanta
tmla dile getirdiinden ocuk airi olarak
gre gzel olann temaa edilmesi, hayat rahat-
alglanmtr. Bunun en nemli nedenlerinden biri
latt gibi duyulacak estetik haz da hem bireyin
Akiekin iirlerini besleyen en nemli kaynak-
iine hem de birey ile doa arasndaki ilikiye bir
larn ocukluk ve ocuk aclar olmasdr: Bana
uyum kazandrr. te bu uyumun yakalanmasnda
bunca iiri ocukluum ve ocuk aclar yazdrd
genelde edebi, zelde ise ocuksu anlatm; doa
diyebilirim. ire gre sanat eserlerinin k
ile akl yeniden balayacak ara sylemlerdir.

47
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

(Moretti 2005: 42) Bu sylemlerde gkyz; denle tabiata gitmek istemektedir: Yarn sabah/
gerek hayattaki snrl mekan hissinin telafisi Erken uyandrn/ Bizi kular./ Bizim mahallenin/
olarak usuz bucaksz bir zgrlk alan, kular ocuklaryla birlikte/ Dalara kacaz.
ise bu alana yaplan yolculuklar anmsatan bir (Akiek 2005:39) Akiekin iirlerinde tabat
edir. Bu nedenle Akiekin Bugn canm/ onun en zgr olduu ve ktlklerden uzak
Hi okula gitmek istemiyor/ Beni de yannzda/ olabildii mekndr. Ar bir bili ve aklla var
Aln gtrn kular (Akiek 2005:40) msra- edilen uygarlk ve kent kltr tazyiki altnda
larnda grld gibi ocular da kularla uup kalan ocuk ya Ben kularn ve ieklerin/
uzak diyrlara gmeyi hayl eder. Akieke arklar syledii/ Bir baka kente gidiyorum.
gre bu arzunun en nemli nedeni ise ocuklarn (Akiek 1996:38) msralarnda grld zere
modernleen gndelik hayatta dier bireylere kular gibi kenti terk etdip zgrlk mekanlarna
oranla daha ok sktrlmas olmusuz ynden gitmek ister ya da kaamayacan anlaynca da
daha ok olaya, tutum ve davrana maruz Biraz gkyz verin bize/ Biraz ku sesi/
kalmasdr. ieklenmi birka dal/ Yapraklarnda yamur
Modernizm gnlk hayatmz kolayla- tanesi (Akiek 2001:40) kullanmlarnda grl-
tracak olanaklar sundu bize. Parmaklar- d gibi modern kenti tabiat unsurlarya ssle-
mzn nnde yzlerce alternatif ritel yerek deforme eder. Bu deformasyon aslnda
oluturdu. Ama gitgide daha da yalnz- bilincin karsnda bilindnn telafisidir. Aki-
latk. Kendi masallaryla bymeyen bir ek, iirlerinde dier bir tabiat unsuru iektir.
nesil yetitiriyoruz. Ve bu a bir yangn iekler de dier tabiat unsurlar gibi ar bilin
yeri. Savalar, hastalklar, lmler... Bun- ve aklla kurulmu modern kent yaamnn
larn hibiri bu ada olduu kadar alternatif mekan unsurlarndandr: Bir iei
yamad ocuklarn stne. ocuu tm sevdim en ok/ Krlarda birlikte seyrettik gky-
bunlardan soyutlayp, hibir ey yokmu zn/ Birlikte uyuduk geceleri/ Onunla kotuk
gibi yazabilir miyiz?Ona steril bir yaam peinden kularn/ Birlikte taladk denizleri.
sunmann yolu bahsettiimiz olumsuzluk- (Akiek 2005:27) Sonbaharda esen rzgrlarn,
larn ortadan kaldrlmasyla olas deil iekleri arklaryla birlikte alp gtrdne
mi? (Akiek 2004: 5) inanan ocuk, kaybettii iei, yaz gelince
bulacan dnr: Unutursam/ Sen hatrlat
Aslnda ar bilin ve mantk zerine kurulan
anne/ Yaz gelince krlarda/ Bir iei arayaca-
modern yaamda en ok ocuklarn zarar grme-
m/ Rzgrlarn arkmz/ Alp gtrd o
sinin sebebi onlarn henz stbeni kabullenmemi
iei (Akiek 2005:19) Bu msralarda rzgar-
olmasdr. nk Freuda gre stben ile gerek-
larla gtrlen iek gemi gnlere ait mesut
lik arasnda iliki doas gerei sorunludur ve
anlar sembolize eder. iekler modern kent
uygarlk stbeni retir ve onu bireylerin ruhuna
yaamnda skan ocuun aslnda tabiate alma
elisi olarak sokar. Ama sonra onu satar, redde-
hevesini, bilindyla iliki kurma arzusunu
der, direncini krmaya alr. (Moretti 2005: 51)
sembolize eder. Bu noktada ocuk iekle kendisi
Modern yaamn olumsuz etkilerine maruz kalan
arasnda bir aynileme-ndeyiim kurar. Kanser
ocuklar artk kendilerini bilin ve mantk
tedvisi gren ocuun temennsi, evlerinin i-
karsnda bilindna gtren elerden yoksun
eksiz kalmamasdr. Ksa zaman iinde evden
kalrlar: Bana hep hzn veriyor/ Artk sonba-
ayrlacan dnen ocuk kendisinin brakt
harlar/ nk siz yoksunuz krlangcm/ Siz
boluu ancak ieklerin doldurabileceine ina-
yoksunuz. te bu yoksunluklar fark etme at-
nr: Anneciim/ iekler byt sakslarda/ Mavi,
mann da balangc olur. ocuk akl ve mantn
mor, sar iekler/ Her sabah sevgiyle/ Su ver
kurduu modern dnya ile bilindna ynelme
onlara/ Masal anlat/ Ninni syle./... Ne olur/
yollarn arama istei arasnda bir atma yaar:
Anneciim/ Bari / ieksiz kalmasn evimiz.
Ben bekliyorum/ Her sonbahar/ Sizleri blbl
(Akiek 1996: 66) ocuk ile iek arasnda bir
deresinde/ Ne ok isterdim/ izgi filmler yerine/
transpozisyona da: Hadi ne duruyorsunuz/ ki
Sizleri seyretmeyi/ Mavi gkyznde (Akiek
milyon iek resmi izin/ Dnyann btn
1996:14)
duvarlarna (Akiek 2001:19) kullanmlarnda
Gkhan Akiekin iirlerinde tabiat, kent tesadf edilir. Bu msrlarda son asrda savalarda
kltrnn ve uygarln karsnda doall, len ocuklar iin yazlan duvarlara her bir ocuk
sammiyeti ve kirlenmimilii sembolize eder. ii bir iek izilmesinin istendii grlr. Benzer
Tabiat onun iirlerinde bilinle kirlenmi bir reel bir rnee ise len ocuun son dilei olan,
mekann karsnda bilindna amlanabilecek isminin bir iee verilmesini istedii u msra-
bir mekan zelliiyle grlr. ocuk da bu ne- larda rastlanr: Bir iee verin/ Benim ismimi/

48
 Materiallar

Kardelerim/ Vazonuzda duran/ Bahenizde aan yceltilmi bir varlk olarak karmza kar.
/ Herhangi bir iee/ Farketmez. (Akiek Akiekin iirlerinde, gne yla umudu sem-
1996:76) bolize eder. Savan olduu yerlerde, mutlaka bir
Akiekin iirlerinde kozmik unsurlarn da gn gnein doacana inanlr. afakla birlikte
nemli armlar olduu grlr. Gkyz, gelen gn , aclarn, straplarn, ekilen s-
maviliiyle ve usuz bucaksz grnmyle zen- kntlarn ve btn ktlklerin adeta sonu gibi-
gin bir arm mekandr. ocuk da gkyz- dir: Biz Filistinli ocuklar/ Gnei bayramza
nn unsurlarna sahip olmak ister: Gkyznden izeceiz (Akiek 2005:53) Ben yine bir afak
alp/ O kular/ Yreimde uurmak/ stiyorum. vakti/ Afganistann bir kynde/ Uyuyan ocuk-
(Akiek 2005: 38) Mavi renk, hayli, siyah renk lara/ Gnele birlikte /Yreimi gtreceim
ise hakikati gerei sembolize eder. Bu nedenle (Akiek 2005:45) Gnein domas gzelin
reel gerekten kamak isteyen ocuk masmavi habercisi olduundan ocuklarn en byk bek-
gkyzndeki siyah renkli kargalara dahi taham- lentisi olur. Gne, Akiekin iirinde o kadar
ml edemez, gnn birinde ressam olup kargalar yceltilir ki onun bat bile ocuu karamsarla
maviye boyamay dler: Byynce/ Ressam srklemez. Batan gne de ocukla birlikte uyur:
olacam/ arp btn kargalar/ Maviye Akam olur/ ebinkarahisarda/ Gne benimle
boyayacam/ Siz ondan sonra grn/ Gkyzn uyur. (Akiek 2005:67) Gnein uyuduu va-
ve aalar. (Akiek 2005:29) Btn bu neden- kitlerde gkyzn, gece karanln rahatlatan ve
lerdendir ki byk kentlerde apartman aralarnda bu an yaama dntren yldzlar ssler.
gkyzn gremeden byyen ocuu avutmak Gecenin karanlnda parlayan yldzlar, birer
mmkn olmaz. Ku sesine, yeil bir yapraa mutluluk vesilesidir: Yldzlarm gkyznde/
hasret byyen ocuk, modern yaamn getirdii Mutluluk saard (Akiek 1996:30) Bu neden-
btn konforun karl olarak penceresine ya- le savan etkilerine mruz kalan Afgan ocuklar
ptrmak iin sun bir gkyz talep eder: Biraz iin yaanlan hibir kt durum kendilerinin
gkyz verin bize/ Hamburgerleriniz/ Kolala- yldzlara bakarak arklar sylemelerine engel
rnz ve/ izgi filmleriniz/ Sizin olsun/ Neyiniz deildir: Ama engel deil hibiri/ Ellerim ceple-
varsa/ Gkyzn/ Bizden alan/ Hepsini aln./ rimde/ Yldzlara bakarak/ ark sylememe.
Biraz gkyz verin bize/ Biraz ku sesi/ iek- (Akiek 2001:24) Da unsuru dier doa unsur-
lenmi birka dal/ Yapraklarnda yamur tanesi/ lar gibi Akiekin iirlerinde sadece gzellik ve
Biraz gkyz verin bize/ Yaptrmak iin/ ycelik zellikleriyle grlmez. Gelenekten gelen
Penceremize. (Akiek 2001:40) Bulut gky- ayrlma, ayr dme temasyla ilikilendirilerek
zne ait armlarn nndeki engel olduundan baz irlere dahil olur. Akiekin iirine konu
tabi bir unsur olmasna ramen istenmez. Aki- olan Kzlderili ocuk da artk mutlu deildir;
ekin zellikle Bulutlar rtmese Gnei isimli nk eskiden syledii arklar oktan dalarn
iirinde, bulutlar gzellikleri rten, gne gzel- ardna gizlenmitir: Bir zamanlar mutluyduk/
likleri aa karan bir unsur olarak grlr. La- Artk ok ge/ Uzak bir dan/ Ardnda kald/
kin gnein ortaya kardklar gnlk hayatta arkmz. (Akiek 2005: 47) Dalar bir mekan
herkesin karsna kan baya eyler dail mo- olarak buyk kentlerin karsnda kirlenmemilii
dern dnyada grlmeyen kiiye zg kendi zen- temsil eder. Lakin bykehirde yetien ocuk,
gin yaamndaki detaylardr: Bulutlar rtmese her eyden kaygland her eyden kuku duy-
gnei/ Annem yine bulacak/ amar ykarken duundan, bilindnn mekan olan dalardan da
bahede/ Siyah nlmn ceplerinde/ Unuttu- kukulanr ve korkar: Elveda gvercinler/
um idemleri/ Bulutlar rtmese gnei/ Gver- Elveda/ Bu ehrin ocuklar/ Korkarak bakyor-
cinler yine konacak/ Serin cmi avlularna/ Bili- lar/ Gkyzne, denizlere/ Ve dalara (Akiek
yorum hi kmayacak/ Mendillerimdeki brt- 1996:36) Akiekin iirindeki tabiat dekorunda
len lekeleri (Akiek 2005:12) Akiekin iirin- yer alan deniz, daha ok Her sabah kysndan/
deki ikili ton bulut esinin kullanmnda da g- idemler topladm deniz (Akiek 2005:14)
rlr. Bulutlar sadece hoa gitmeyeni artr- Onunla kotuk peinden kularn/ Birlikte tala-
maz bazen ocuun en deer verdii annesi, dk denizleri (Akiek 2005:27) msralarnda
Annemin beiinde/ Bir mavi boncuk varm/ grld gibi kaybolan cennet yerine kullanlan
Annem daha yanda/ Bulutlarla koarm mazinin mesut yaanml ierisinde yad edil-
(Akiek 2005:82) msralarnda grld gibi mesi gereken bir mekandr. Mvi gkyz gibi,
bulutlara koar, bazen ocuk bulutlarla Afrikal deniz de maviliiyle sonsuzluun ve zgrln
ocua du gnderir: Her akam yatmadan n- sembolize eder: Bak yine ben geldim/ Ey mavi
ce/ Dualar gnderiyorum size/ Bulutlarla, ku- deniz/ Bu sabah kylarna/ Karanfiller brakaca-
larla (Akiek 2005:50) Bu msralarda bulutlar m/ Sevgiyle sakla koynunda/ Karanfillerimi/ Ve

49
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

unutma/ Ey mavi deniz/ Seni ne ok sevdiimi alglamakta, ondan yz evirebilmektedir: Siz

(Akiek 1996:15) Yamur, Akiekin iirinde arabanzla/ Geersiniz yanmdan/ Ben gelincikler
en genel anlamyla safl, temizlii ve dirilii uzatrm size,/ Almadan geersiniz. (Akiek
sembolize eder. ocuk iin kimi zaman bahrn 2005: 66) Her yerinde yeni binlarn ykseldii
mjdecisi, kimi zaman ardndan kacak gkku- ehirlerde, gkyzn grmek ocuklar iin
ann habercisi, kimi zaman da umudun gster- imknszlamaktadr. Buralarda kular kafeste,
gesidir. Kn yamur yamas, baharda aacak balklar akvaryumda grebilen ocuklar, mutlu
iekleri/umudu, gzel gnleri haber verir: ok deildir: Krmz bir balm var/ Akvaryumda/
yamur yad bu k/ Bahar geldiinde krlarda/ Mavi bir kuum var/ Kafeste,/ Balkonda sulad-
iekler toplayacam (Akiek 2005:69) Bu m ieklerim var/ Ama yine de/ Mutlu deilim/
nedenle ocuk Afganistana gderecei afa yaz Bireyler eksik/ Bireyler galiba... (Akiek
yamurlaryla slanm idemlerin sslemesini 1996:37) Bu noktada izgi filmler yerine gky-
ister: Ey yaz yamurlaryla/ Islanm idemler/ zndeki krlanglar seyretmeyi arzlayan, beton
Siz ve karanfiller/ Ssleyin o afa (Akiek ynlaryla kirlenmi ehri terkedip kularn ve
2005:45) Bir mekana yamurun yamas o meka- ieklerin arklar syledii baka kentlere git-
nn henz lmediine, o mekanda devinimin ola- mek isteyen bir ocuun dilinden konuan irin
cana bir iarettir. Bu nedenle yamur ayn za- kendisidir: Bu kentin btn ocuklar/ Oyuncak-
manda yaratl, umudu sembolize eder: Sn- larm ve arklarm/ Sizlere brakyorum/ Ben
fm geersen eer/ Hemire ablam/ Elimden kularn ve ieklerin/ arklar syledii/ Bir
tutup/ Yamurlarn yad/ Bir kente gtre- baka kente gidiyorum. (Akiek 1996: 38)
cekmi/ Beni/ Ve yine yamurlar yaarken/ Akiek, iirlerinde en ok savan ocuklar
Ellerimizde ieklerle/ Dnecekmiiz o kentten zerindeki olumsuz etkilerine deinir. O gn-
(Akiek 1996:71) Akiekin iirlerinde kar mzdeki savalar yaayan ocuklarn dilinden
bazen hayale dayal olarak kullanlr. Bu noktada yazd iirlerle okuyucuyu unutuklar ve yhut
air, kar tanmayan Arabistanl ocukla kar topu gzard ettikleri gereklerle yzletirir. iirlerde,
oynamay hayal ederken onlarn bir nevi trihin hibir devrinde, ocuklarn savalardan
eksikliklerini telafi etmek istemektedir: ok gnmzdeki kadar etkilenmediini, len ocuk
isterdim seninle/ Kar topu oynamay/ Karlara saysnn hibir zaman iki milyona ulamad
drp seni/ kan resmine glmeyi/ Ve bir vurgulanr. Sava ocuklar, alnlarndaki mermi
kardan adam yapp/ Ona senin ismini vermeyi izinden tannabilir: Tanrsn beni/ lk bakta
(Akiek 2005: 64) Lakin kar airin baz iirle- anne/ Alnmdaki mermi izinden (Akiek 2001
rinde lmle birlikte anlrken Akiekin kullan- :25) Gkyznden geen uaklar, yatanda uyu-
d bir unsura ait ikili tonu burada da grlr. yan bir ocuun lmne sebep olabilir: iek-
Misalen Binglde donarak len ocuklarn haya- lerinizle gelin/ Bu ehre/ Ama sakn,/ Uakla-
tnda kar olumsuz bir edir. Bu lm annn rnzla gelmeyin/ Ne olur,/ Uaklarnzla gelme-
gerekletii anda kar gibi tabiatn gzellik yin. (Akiek 1996:48) Savan ocuklar dier-
unsurlarnn felaket esi olduu fark edilir: Hi leri gibi, koup oynayan, glp elenebilen o-
byle dmemiti/ Salarmza kar/ Hi byle cuklar deildir. Onlar, ya lkelerindeki savalara
yamamt/ ocuk yzlerimize/ Ay tam hit olmu ya bu savalarda lm yhut da
rzgr/ Sabaha kadar gzlerimize Bu karn dnynn uzak bir yerinde a ve susuz yaam
ya bir bakadr. Bu ya soukla birlikte mcdelesi vermek zorunda olan ocuklardr.
lm ve karanl getirir: Ve artk hi m- Aadaki msrlar, annesinin srtnda lkesini
yoruz/ Anne/ Karanlkta aan/ Mor iekler gibi/ terketmek zorunda kalm Irakl bir ocuun
Sarldk smsk birbirimize Kar soukla birlikte dilinden dklr: Biz g ederken yurdumuz-
lm getirdiinden karla lm artk birlikte dan/Paltom ve oyuncaklarm/ Evimizde kald./
sergilenecektir: Bytp asn/ Fotoraflarmz/ Ka gn ka gece yrdk soukta,/ Annem hi
K manzaral/ Takvimlerin yerine. (Akiek indirmedi/ Beni srtndan (Akiek 2005:57)
2001:14) Kzlderili ocuk ise kaybettikleri zenginliklere
zlr: Renkli boncuklar/ Takmayacak salar-
Medernleme phesiz amz insannn ma/ Dedem./ Ku tyleriyle/ Sslenmeyecek/ Ba-
hayt tarz ve dnce dnysnda ok kkl lklarmz./ Bir zamanlar mutluyduk/ Artk ok
deiiklikler meydana getirmi, kapanmaz yaralar ge;/ Uzak bir dan/ Ardnda kald/ arkmz.
amtr. zellikle son zamanlarda hzn artran (Akiek 2005:47) Afrikal ocuklar ise alk en
bu deiim, ocuun da alglann olumsuz yn- byk derttir: Hi enme/ Aya karde,/ ster-
de etkiler. Artk birbirlerine gven duymayan sen/ Say bir gn;/ Her ocua/ Bir ku der/
insanlar, yol kenarndan kendilerine iekler Dnyamzda/ Ama dmez/ Bir para ekmek/
uzatan bir ocuu dahi gvenilmeyen biri olarak Afrikada. (Akiek 2005:49) 1992deki bir ha-

50
 Materiallar

ber, igal sebebiyle Afganistanda iki bin ocuun KAYNAKA

sakat kaldn ifde eder. Bu ocuklar, akranlar Akiek, Gkhan (1996), Blbl Deresi iirleri,
gibi oyunlar oynayamayacaktr artk: Bisiklete Ankara, MEB y.
binemeyeceim belki/ Top oynayamayacam,/ p Akiek, Gkhan (2001), ocuklara lm Yakmaz,
atlayamayacam/ Ama olsun,/ lk ben bileceim/ Ankara, KB. y.
Haziranda aan ieklerin ismini. (Akiek Akiek, Gkhan, (2005), Bulutlar rtmese Gnei,
2005:46) Filistinli ocuklar igal edilen toprak- Ankara, MEB. y.
larnn zlemini ekerler: Anneler,/ Ninniler Boratav, Pertev Naili, (1996), Zaman Zaman inde,
biriktirin/ ok ok ninniler./ Yerletirin bir zarfn stambul, Adam yay.
iine/ pcklerinizle pullayn;/ Akdenize doru/ Borotav, Pertev Naili, (1969), Az Gittik Uz Gittik,
Ankara, Bilgi basmevi
Uan her kula,/ Filistinli ocuklara yollayn.
(Akiek 2005: 51) inli ocuklar btn engel- Cevizci, Ahmet, (2005) Felsefe Szl, stanbul,
Paradigma yay.
lemelere ramen kltrlerini hala korumaya
Gkhan Akiek ile Sylei (2004) iir,
abalamaktalar: ok gzel uurtma yaparm/ ocukluumun Ksa Tarihidir, Eitim, MEB., Yl 4,
inli ocuklar,/ Ejderha resimleriyle/ Sslerler- say 47, Ocak 2004.
mi uurtmalar. (Akiek 2005:59) Yunanis- Gkhan Akiek ile Sylei, (2005-a) ocuk
tanl ocuklar bar zlemitir:Bir gemi yaptm/ Ruhumuz Anne Kokusuyla Diri Kalabilir, Trk
Zeytin dallarndan,/ Sevgiyle doldurdum ambar- Edebiyat, S. 382,
larn/ Kardelikle ssledim/ Her yann;/ Jung, Carl G, (2007), nsan ve Sembolleri (ev. Ali
Usulca,/ Egenin mavi sularna braktm. (Aki- Nahit Babaolu) 2. bsk. stanbul, Okyanus yaynlar
ek 2005:65) Blbl Deresi iirleri ismini tayan Moretti, Franco, (2005) Mucizevi Gstergeler, Edebi
kitabnda Bosna-Hersekte len kk kz Zlata Biimlerin Sosyolojisi zerine, (ev: Zeynep Altok),
Filipoviin dilinden yazlan iirlerden biri: Bah- stanbul, Metis yaynlar
emizdeki aacn/ Son yapraklar da/ Dkld/
Saraybosnaya artk/ K geliyor anne/ Yeni
rdn/ Sar kazama/ Bir ka ku resmi koy,
(Akiek 1996: 45) 1992 yl Austos aynda ga-
zeteler, Somalide iki yz bin ocuun alk
sebebiyle lmle kar karya olduunu haber
verir. Bu ocuklardan biri de Nur Muhammeddir:
Alama artk anne/ Sil gzyalarn/ Biliyorum
stn olsa/ Doyurmaz msn beni/ Sen zlme hi
anne/ Utanma stm yok diye/ Ben senin gl-
cklerinle de/ Doyarm./ (1996:62) eenistanl
bir ocuk, gidip de dnmeyen babasnn ardndan
aan gle bakar: Bu gidiinde/ Alamadk ardn-
dan/ Babacm/ Sadece/ Dalara bakp/ Glm-
sedik annemle/ (Akiek 1996:64) Kosovada
ise anneler ve ocuklarn kaderi benzemi gibi-
dir: Hep ayn yerlerinden/ Vuruyorlar ocuklar/
Annelerine en ok/ Benzedikleri yerden (Aki-
ek 2001:16)
Ar bir mantk ve aklla kurulan modern
yaamn dayattn ocuksu sylemle telafi/
tedavi etmeye alan Akiekin hasssiyeti
duygu smrsnn aksine derindir, o hibir
zaman sulu sepken, mzmz bir edebiyata talip
olmaz, yapay duyarllkla, ideolojik tavrla, zo-
raki tle yoksulluun, aclarn ve lmn
edebiyatn da yapmaz. Onun yapmak istedii
ocuun st dileriyle yazmaktr. (Akiek
2005-a: 7) Bu nedenle Akiekin iirleri gn-
mzdeki yoksunluklar, yoksulluklar, hastalklar
ve savalarla bir ok kez acmasz bir duruma
maruz kalan ocuklara kar iten bir duyarllkla
samimi bir merhameti ve sevgiyi dile getirir.

51


BERDBEK SOKPAKBAYEVN MENN ATIM HOCA

HKAYESNDE MLL DEERLER
Yrd.Do.Dr. Damira BRAGM
Fatih niversitesi
e-mail: damiraibragim@yahoo.com,
dibragim@fatih.edu.tr

Berdibek Sokpakbayev, Sovyet devrinde Kazak ocuk edebiyatnn duayenlerinden

yaayan veld Kazak yazarlarndan biridir. Onun Kastek Bayanbayev, B.Sokpakbayevin eserlerine
bykler ve ocuklar iin kaleme ald Balalyq ynelik bir deerlendirmesinde ..mehur Belin-
aqqa sayahat- (ocukluuma yolculuk), Jekpe skiynin ocuklar iin yazacak kiinin muhakkak
jek-(Yz yze), lgender qaytyp kelmeydi- irlik ve hikayecilik ynleri olmaldr sznden
(lenler geri dnmezler), Qaydasyn Gawhar? yola karsak, Sokpakbayevde bunun ikisi de
(Neredesin Gawhar?, Men qaytip ylendim?- bulunuyor 2 demektedir. B.Sokpakbayev, ilk
(Ben nasl evlendim?) gibi eserlerinin her biri kalem denemesini daha ocuk yata manzum
sanat, tema, slup bakmndan o devir edebiya- olarak yapm, birok ocuk dergi ve gazetele-
tnn baarl rnlerinden saylr. Sovyet devri rinde iirleri baslm, sonra bu manzumeler
Kazak ocuk edebiyatnn nemli isimlerinden Bulak (Pnar) adl iir kitabnda derlenmitir.
biri olan Berdibek Sokpakbayevin ocuklara Menin atm Hoca (Benim adm Hoca)
ithafen yazd hikaye ve romanlarnn dn hikayesi ile Berdibek Sokpakbayev, Sovyet devri
olduu kadar bugn de, yani Kazakistann Kazak edebiyatna kendi damgasn vurmutur.
bamszln ilan ettikten sonraki yllarda da Edeb ortamda ve her yatan okurlar arasnda
sadece ocuklar arasnda deil, bykler tarafn- byk yank uyandran bu eser, Sovyet ocuk
dan da zevkle okunmas, yazarn bu alandaki edebiyatnda cesur bir adm saylr, nk rejim
baarsnn ispatdr. Yazar veya onun eserini gerei nasihat ve propaganda eksenli eserlerde
lmsz yapan sebepleri aratrmak amac ile ocuk karakterler kt ve iyi olarak net bir izgi
B.Sokpakbayevin hayat hikayesine bakacak ile ayrlrd, Benim adm Hocada ise ba kah-
olursak, onun memleketin cra kesindeki kk raman Hocann doall, (tek bir karakterin)
bir kyde doup bydne, ky hayatnn bazen olumlu, bazen de olumsuz ynleriyle
mutad zorluklar yannda, ocukluk yllarnn okurun karsna kmas pek allmadk bir
2.Dnya savana denk gelmesi ile hayat mca- durumdur.
delesi ile erken tanmak zorunda kaldna ahit
Benim adm Hocada hikayeyi batan sona
oluruz; yani mstakbel yazarn dnya klasiklerini
birinci ahs, yani ba kahraman Hoca anlatr.
okumaya frsat, imkan olmamtr. yle ise onu
Beinci snf rencisi, on bir on iki yalarndaki
doduu topraklardan, kendi ocukluundan ve
ky ocuu olan Hoca hikayenin giri ksmnda
grp yaadklarndan yoru-larak edebiyat dn-
okulda air ocuk olarak bilindiinden, ancak
yasna kazanlm doal bir yazar1 olarak kabul
yazd iirlerinin hi bir dergi veya gazetede
etmek gerekir. Bu doallk B.Sokpakbayevin
baslmadndan ikayet ederek, artk bir hikaye
btn eserlerinin olay rgsne, karakterlerini
yazmaya karar verdiini sylemektedir: Olsun,
semedeki ustalna, slubuna ve diline yan-
yaynlamasnlar. Basmadlar diye ben hedefimden
smtr. Eserlerinde anlatlan hadiselerin ou
aacak deilim, hi de geri dnmeyeceim. te,
hayal rn olmayp, yazarn kendi hayatndan
onlara inat ben iiri braktm ve uzun bir hikaye
kesitlerdir, dolaysyla karakterler genelde yazarn
yazmaya balayacam. Her eyi kitaplarda ol-
bizzat tand insanlardan oluur, hatta bazen
duu gibi yapacam, olaylar blmlere ayrarak,
eserin ba kahraman yazarn kendisidir. Yazarn
balklar atacam. Zerre kadar yalan bulatr-
hayatnda bunca esere kaynaklk edecek zorluk-
mayacam. Hocann hikayesi yirmi yedi b-
lar, mutluluklar, mcadelelerin yan sra B.
lmden oluur.
Sokpakbayevin ocuk yatan itibaren gzlemci
yannn baskn olduunu da burada vurgulamak Yazar, hikayede Sovyet edebiyatnn ana
gerekir. prensibi sosyalist realizmi esas alm, ancak daha
ok Hocann ahsnda ve olaylarda bazen direkt,

1 2
Bayanbayev, Kastek, Suretkerlik sr, s.427 Sokpakbayev, Berdibek, Tandamal, Almat 1987, s.427

52
 Materiallar

bazen de dolayl yoldan mill deerleri de vur- byne, bazen de Tanr misafirlerine veril-
gulamay baarmtr. mitir. ocua verilecek isim mill zihniyeti ve
Okur hikayenin ba kahraman ile, yani dnya grn temsil eder. Olanlar iin genel-
benimle tanacak diye balayan birinci b- de g, kuvvet sembol kahramanlarn, alplerin
lmde Hoca kendini tantrken dikkat edilecek adlar tercih edilirken, kzlara nezaket, merhamet,
mhim bir nokta vardr. Benim adm... Adm gzellik, zerafet bildiren isimler konulur, bylece
sylemeye baladmda sanki dilim damama ocuun ismiyle msemma olmalar arzulanr.3
yapyor. nsann sevimli, ho bir adnn olmas Berdibek Sokpakbayev, hikayenin dier kah-
da byk bir mutluluk bence... Mesela, Murat, ramanlarna ad verirken de Trk kltrnn eski
Polat, Erol, Baht gibilerine bakn. Hem sylemesi dnemlerinden beri mevcut olan, ocua anlaml
kolay, hem de kulaa ho geliyor. Anlam bak- isim verme ve isim verirken bir takm olaylara
mndan da, Kazaka retmenimiz Mayhanova- dayanma geleneine dikkat etmitir ve mill de-
nn dediine gre bunlar yksek gayeli isimler. erleri artracak anlamlar yklemeyi baar-
Byle adlar olanlar kendi isimlerini gurur mtr. Sovyet dnemi Kazakistannda ahs
vesilesi sayarak, birisi ile tantklarnda yksek isimlerinin de deitirildii ve bylece sinsi bir
sesle vurgu yaparak sylerler. E-e bir de sy- siyaset uygulamas ile insanlarn milli kimliin-
lenmesi de, duyulmas da pek ho olmayan isim- den uzaklat(rl)d bir gerektir. zellikle ilk
ler var. Bakas yle dursun, kendin de seve- dnemlerde yaygn olan Sovyet, Syezdgl,
miyorsun ylelerini. Keke, elinde olsa da, hemen Sovyetbek, Marlen (Marks-Lenin), Mels (Marks,
deitirip, yerine gzel bir ad alsan. Ama ne are, Engels, Lenin, Stalin ba harflerinden olumu bir
sen daha beikte bebek iken, senin o aresiz isim), Kolhozbay, Sovyetgl, Komunna, Komu-
halinden yararlanarak, anne baban veya bebek nist, Oktyabr, Partiyacan v.s. isimler szmzn
grmeye merasime gelen bir kimse sana bu ad delilidir. Yazar, Kazaklara (Trklere) has Murat,
yaktrvermitir...
Polat, Erollarn yksek gayeli isimler olduu-
Neyse, son pimanlk fayda vermez, asl me- nu zellikle Kazaka retmeni Mayhanovaya
selemize gelelim. Benim adm Hoca. te gr- sylettirmesi ve Hocay buna hayran brakmas
dnz gibi ahm ahm bir isim deil. Hatta, bu bouna deildir.
en bata Hoca deil, Hocabergen imi. Nfus
Ayrca burada halkn din deerlerden de
czdanmda da yle yazldr. Ancak bu dnyada
gittike mahrumlatrldn saf (gnll) bir
srekli olup biten birok artc olay gibi za-
ocuk olan Hocann azndan okura ulatrma
manla Hocabergenin kuyruu kopmu, ama ne
gayesi gdlmtr. Hocann kendi adn anlam-
zaman, nasl olmu, kimse bilmiyor. Ben kendimi
sz bularak kmsemesi ile milletin dini hassasi-
bildim bileli Hocaym. Konu komu herkes bana
yetinin kaybolmaya yz tuttuu mesaj veril-
byle hitap ediyor.
mitir. Hoca, Kazakada (ve birok Trk lehe-
Eserin ilk paragrafndan da anlalaca ze- lerinde) Sahip, Yaratc, lah anlamnda bir keli-
re, yazar dnemin ok nemli meselesi olan medir 4 , Hocabergen de Allahn verdii hediye,
kimlik meselesine Hocann ahsnda parmak Yaratcnn emaneti anlamna gelmektedir.
basmtr. Hocann bu anlama gelen kendi adn been-
Hikayenin dier bir kahraman okulu brak- memesi(!) normaldir, nk o Sovyet okulunda
m, yaramazlkla, Sovyet terbiyesine zt hare- tahsil grmekte olan gen Leninci piyonerdir. 5
ketleri ile ad km Sultann Hocay kandrarak Kk Hocann babaannesi ile arasnda geen bir
yaylaya gtrmesi ve bu yolculuktaki macera- konuma, onun zihnine Sovyet eitim ve
larnn anlatld blmde yazar ad meselesine terbiyesinin nasl ilemekte olduunu gsteren
yine deinir. Bu sefer yaramaz Sultan yolda rast- somut bir rnektir:
ladklar bir obann adr evinde kk ocuu Babaannem ok enteresan birisi. Hayatn
kandrarak kmz imeye alr, orada ocuk ile eitli pratiklerine gelince onu geecek kimse
Sultan arasndaki diyalog yle gemektedir: yoktur bizim kyde. Ancak bir ok konuda da
- Hey adn ne senin? bebek kadar saftr. Cahil olunca saf olmasn da ne
- Dewlet. yapsn. Bazen babaannemle Yaratc hakknda
- O-o-o adn ok da gzelmi meer. Gerek- anlaamadmz oluyor.
ten de Dewlet, gzel bir isim. Benim abimin de
3
ad Dewlet. Dewletli, sofras zengin, eli ak bragim, Damira, Ak Paann Garib-namesinden
olsun diye koymulardr besbelli. Hareketle Anadolu Trk Kltr ve Kazak Kltrnn
ocuk Konusunda Karlatrlmas, Trk Kltr
Kiinin ad, onun kimliidir. Kazaklarda ncelemeleri Dergisi, stanbul 2007, S.17, s. 151
4
ocua isim verme erefi beldenin veya sllenin Abay Tili Szdigi, Almat 1968, s. 368
5
Sokpakbayev, Berdibek, Tandamal, Almat, 1987, s.393

53
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

- Allah yoksa dnyay kim yaratm? der o. scak bir szck. Arkadalarm zaman zaman
- Dnyay kimse yaratmad, o kendi kendine Benim babam unu yapt, bunu yapt, bana unu
var oldu. alacak, bunu alacak diye vnyorlar. Ben ise
- Sen o zaman yannda mydn da, bu kadar babamn nasl biri olduundan da bhaberim.
emin konuuyorsun, hay dinsiz seni. nk o savaa gittiinde ben 2 yandaymm.
- Yok, yannda deildim, kitaptan rendim. Gitmi ve bir daha dnmemi babacm... Canm
- Ee, yleyse insan kim yaratt? babacm, sen hayatta olsaydn, belki ben ok
- nsan maymundan olmutur. farkl bir ocuk olurdum. Admn yaramaz
- Sus, gevezelik etme. Git o zaman orman- Hocaya kmas da ksz olduumdandr belki.
daki maymun anne babana. Herkese bir baba lazm. htiyar dedeler bile Nur
Babaaanemle aramzdaki ilm tartma hep bu iinde yatsn, babam yle iyi insand, byle iyi
ekilde anlamazlkla sonulanyor. insand diye sylenirler ya hep.
Takip eden paragrafta Hoca Soyadm Peki, bir kadna koca lazm m? Bence, ok
Kadirov. Bir zamanlar Kadirolu diye yazyor- lazm. Bazen Millat annem babamn resimlerine
dum. Ancak herkes ov olurken benim farkl bakarken hznleniyor. Gzleri yaaryor. Ben
olmam doru olmaz diyerek tekrar Kadirova yle zamanlarda anneciime ok acyorum. Ama
dndm demektedir. Burada da nemli iki husus ne yapabilirim ki, neden zldn hissetmeme
var, nce babasnn anlaml ad, ikincisi ramen yardmc olamyorum. Eer, onun kocas,
olundan ova herkesin dnmesi ve Hocann yani benim babam sa olsayd, utanmaz Karatay
da bunu kabullenip herkese katlmas, yani soyad onun yanna yaklaabilir miydi?!
ekinin de yabanc bir ekle sokularak toplumun Hocann hayatnda mhim bir yeri olan dier
milli kimlikten uzakla(trl)ma meselesi. ahs ise onun babaannesidir. Kazak geleneksel
Eserde vurgulanan dier bir nemli husus ise, kltrnde babaanne-torun ilikisi - ki eer bu
Kazaklarda (Trklerde) her zaman kutsal say- ailenin ilk torunu ve erkek ise byk bir onur,
lan aile messesesinin nemi. Aile, hem Anadolu mutluluk ve gurur vesilesidir ok nemlidir.
Trkleri, hem de Kazaklarda sosyal cemiyetin Byk torundan her zaman babaanne ve dede
ekirdei hkmndedir. Trklerin, dnyann sorumludur, ocuun anne babas kendi ocukla-
drt bucana dalmalarna ramen varlklarn rna olum diye hitap etmezler, kardeleri gibi
korumalar, aile yapsna verdikleri byk bakarlar. Kazaklar her ne kadar ataszlerinde
ehemmiyetten ileri gelir... 6 Her cemiyet kendi Torun neyini verir, etini yer, kemiini verir
aile nizam zerine kurulur. Anne-baba-evlat deseler de, Torunum alayacana benim canm
ilikilerini esas alan aile prensiplerinin, toplumsal ksn diyecek kadar torunlar nemserler.
disiplini ve huzuru salamada, insanlar himayeye Hikayede de bu kltrn izdmn yakalamak
ynelik sosyal davranlar gerekletirmede rol mmkndr. Hoca, ounlukla babaannesinin ya-
byktr. Kazak (Trk) ailesinde erkek veya nndadr. Tabiatndan kaynaklanan itiyak ve
baba, aile reisi olarak byk bir mesuliyet insiyakla her zaman evladn yaatmak iin rp-
stlenir. Ata dank ula miras (Ata ad oula nan babaanne, ocuu kendi annesi Millattan bile
miras), Ata krgen ok jonar, ana krgen ton srekli korumaktadr. Dolaysyla babaanne,
pier (Ata terbiyesi alan ok yontar, anneden Hocann arkada, by, dostu, srda ve ayn
tlim alan kaftan bier), Aken lse de akendi zamanda hamisi olarak karmza kmaktadr.
krgen lmesin (Baban lse de babann dostlar Aadaki monolog bunun ispatdr:
lmesin), Ata dankmen kz ter (Babann Canm, hi kimseye dokunma, yaramazlk
hretiyle kzna talip olunur) gibi atalar sz yapma, tertipli ol. Sakin olan tok olur derler.
konunun Kazak bozkrlarndaki akisleri gibidir. Senin yaramazln benden baka kimse kaldr-
Hoca, ailenin direi, mukavemet abidesi olan maz. Uslu ol, ocuum, bakasnn hi bir eyine
babasn 2.Dnya savanda kaybetmitir. O, dokunma. Doyumsuzluk iyi bir ey deilidr.7
babasnn yokluu, aile messesinde ciddi bir Bir baka blmde zooloji dersi retmeninin
bouk oluturduunun farkndadr ve yle de- istei zerine okula kurbaa getiren Hoca, hay-
mektedir: vanlardan birini Kazaka retmeni Mayhanova-
Benim babamn ad Kadir. Hey gidi dnya! nn antasna sokuverir, ancak olay Mayhanova-
Baba szn telaffuz ederken bile sanki kalbim nn baylmasyla neticelenir. Disiplin toplantsna
frlayacak gibi oluyor. Ne kadar yakn, ne kadar arlan annesi Hocaya kzmakta, ancak baba-
anne yine ocua arka kmaktadr:
6
Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul 2000,
7
s.228 Sokpakbayev, Berdibek, Tandamal, Almat, 1987, s.355

54
 Materiallar

- retmenin baylmasna sebep olan ocuk iirimi seviyorum. Abay ile Kasm okuduka
byynce ne olacak? okuyasm geliyor. Kurmangaz ile Dewletkerey
- Kurbaa getirin diyen retmenlerin ken- kylerini dinlediimde kendimden geiyorum.
dileri deil mi? Neden ocua kzyorsun? Ben Mahambet jrlarn duyduka at toynaklarnn
onun arkadalarnn da gletten kurbaa sesleri geliyor kulama. Kazak topraklar, sen
tuttuklarn grdm. imdi btn bunlarn tek ite bu kadar kutsalsn, btn bu saydklarm
sulusu Hoca m yine? kaynan senden almtr.
- yi de anne, tuttuunuz kurbaay ret- Hikayede Kazaklarn sosyal hayatnda ok
menin antasna koyun dememilerdir her halde. nemli olan toya 9 da yer verilmitir. Yaylada
obanlar gn dolays ile yaplan toya arkada
- Mahsus yapmamtr, kurbaa kendi girmitir
Sultan ile birlikte itirak eden Hoca:
belki...
Toyun tanmlamasn yapacak deilim.
Canm babaannemin bu szleri karsnda
nk onun ne olduunu ve nasl yapldn
kalbim eridi adeta. Civcivini koruyan ana tavuk
hepiniz bilirsiniz. Bizde ok eit toy yaplr.
gibi yaramaz torununu korumaya alyor. Eh
Btn bayram gnleri toy, kz evlense toy, ocuk
canm neneciim, merhametli neneciim, benim
dounca toy, misafir gelse toy...hep toy, hep toy.
sulu olduumu bile bile yine arka kmaya
Allaha kr toylarmz hi eksik olmamtr
alyorsun, eh eh...
demekle Kazak insannn cmertliinden, elence
Hocann kendisinden yaa biraz byk merakndan, iyilikseverliinden bahsetmektedir.
olan, yaramazlkla ad kan Sultanla karla- Devamnda ise kendilerinin itirak ettii toyun
mas, onunla yaylaya gitmesi, yol kesicilik detaylar, yani toylarda verilen bol ziyafet sofra-
yapmaya karar vermeleri esnasnda Kazak kl- lar, mill oyunlar, at sporlar, gre vs. Anla-
trne zg at, atlk, yemek kltr, kmz, tlmaktadr.
silah, adr evi, halk hekimlii, av ve avclkla
Her milletin kendine has madd ve manev
ilgili birok kavrama rastlanlmaktadr.8
deerleri mevcuttur. Bu deerler sayesinde mille-
Mill deerleri incelendiinde, Kazaklar otu, tin dn, bugn ve yarnlar tahlil edilebilir.
suyu bol yaylalar aratran, otlaklarn ve otlarn Kazaklarn da salam ayakta durmasn ve ge-
zelliini bilen ve hayvanlarla ilgili her trl lecee gvenle bakmasn temin eden unsur, ata-
bilgiye sahip baytar ve biyolog olarak grmek larndan tevars ettikleri kltr deerleridir. Ya-
mmkndr. Ayrca yrtc kulara sz dinlete- zar b.Sokpakbayev, ad geen hikayede bu mese-
bilen Kazak insan, iyi bir avcdr. Doayla i ie lenin nemine yle iaret etmitir. Bir gn Hoca
yaamasndan dolay gkyzyle de aina olan bu sevdii kz Janar grebilmek iin okulun kori-
insanlar, yldzlara, Gnee, Aya bakarak yn- dorunda dolamaktadr. O srada btn snflarda
n, zamann tanzim etmi, bir bakma bozkrl bir ders yaplmaktadr. Kaps ak kalan bir snftan
gkbilimci gibi yaamtr. tarihi Ospanovun gr sesi duyulmaktadr:
Coraf zellikler, gnlk hayattaki uralar, Sayca az milletler bamszlna kavumak
Kazaklarn mill dnya grnn, edebiyatnn, isterlerse mill deerlerini korumas ve birlikten
mziinin vb. temelini oluturmutur. Bozkrlarn ayrlmamas gerekir.
usuz bucaksz genilii Kazak insannn gnlne
te tarihi Ospanovun bu szleri, yazarn
yansmtr. Yaadklar toplum ve devir artlar
Kazaklarn znde olan kahramanlk, cenga- vurgulamak istedii asl hedefini gzler nne
verlik duygularn trplemitir. Yazar, Kazak sermekte, hikayenin pf noktasn oluturmaktadr.
insannn mill karakterinin doa ile ilikili oldu-
una vurgu yaparken kltr mirasna da de- KAYNAKLAR
inmi, gemite yaayan mill kltrn usta- 1. Abay Tili Szdigi, Almat 1968
larna ve icralarna ksa da olsa iaret etmi, bunu 2. bragim, Damira, Ak Paann Garib-namesinden
yine baarl bir ekilde ba kahraman Hocaya Hareketle Anadolu Trk Kltr ve Kazak Kltrnn
syllettirmitir: ocuk Konusunda Karlatrlmas, Trk Kltr
ncelemeleri Dergisi, stanbul 2007, S.17
Hey, atayurdum Kazak topraklar! Senin 3. Bayanbayev, Kastek, Suretkerlik sr, Almat 1987
geniliini sadece hayal ile kavramak mmkn- 4. Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul 2000
dr. te yksek dalar, arl arl akan dereler, 5. Qazaq Tilinin Tsindirme Szdigi, Almat 2000
pamuk gibi bulutlar hepinizi kucaklayp, annem
6. Sokpakbayev, Berdibek, Tandamal, Almat 1987
gibi pmek, sarlmak isterim. Sen ne kadar scak-
sn atameknm! Ben doam seviyorum. Ben

8 9
A.g.e., s.360-412 Qazaq tilinin trsindirme szdigi, Almat 2000

55


XVII-XVIII .

,

(. )

XVII -
- ,
. -
, . -
, -
. , , .
XVII -
. , -
- , .
,
-- "-
, ". -
. , ,
"-" ( ), , -
; - , .
,
,
- "" ().
, - - .
(). - .
- , -
, - , -
. . " ", " ",
, " --"
. , -
" ", , -
, .
, .
, -
-. XVII
(1561-1627 .), - ,
- . -
. ,
, -
.
.
, . " ":
- ,
" ". - ,
, , - . XVIII ,
"-" ( , -
). ,
, -
, -
. . -

56
 Materiallar

. , - "" , -
, , ,
,
, , - .
- , ,
. (1655-1716 .). "
, , - " (1702
. .) -
, ,
,
, ,
- ,
. -
- , -
,
. . , -
, , , -
, ().
" -
" -
XVIII . XVIII .
. - .
. XVIII - " -
" ,
, (1757-1799 .), (1720-1721 .).
- , -
-
" " ( ). - .
-
, -
. XVIII , ,
- . XVIII -
, -
,
,
: " XVIII .
" , "
" . -
, - , ,
- .
"" " ".
XVIII -
, - .
. ,
, ,
, .
. -
, . -
, " -
, , ",
. XVIII (1674-1745 .). -
, -
, - -
. , - ,
- (1729-1745 .) -
, .

57
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

XVIII -
,
, -
(
XIX ).

:
1. . .3. - ., 1985.
2. . - ., 1991.
3. ..
(X-XIV .). - ., 1963.
4. - . -
., 1961.

58


DEV PROBLEMLR AR OSMAN TRKAYIN OCUQ DNYASI

Dr. Elmira MMMDOVA
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas
rqnaslq nstitutu

1. Osman Trkayn dbi xsiyyti: Kb- keid mrhlsini tsvir edn stirlrl balayr v
rsl air Osman Trkay (1927-2001) XX sr air bu an Qiyamt bnzdir:
poeziyasnda znmxsus mvqey malik olan Bir kzlca kyamet kopmu gibi evrende
sntkarlardandr. srlrini trkc v ingilisc Gmbrder imdi elik raylar
yazan, dnya dbiyyatnda kosmos sri airi Newyorkta Grand Terminalde
kimi mhur olan Osman Trkay iki df Nobel (Trkay, 1959: 10)
mkafatna namizd gstrilmi, llidn ox bey-
ngl mhz bu srin vladdr; onun duyu
nlxalq mkafata layiq grlmdr. mumiy-
v dnclri, balaca bir qzn qlbinin v bey-
ytl, air, dramaturq, publisist kimi faliyyt
ninin rpntlar br tarixindki kosmik nailiy-
gstrn, 14 yandan mrnn sonuna qdr
ytlrl harmoniyadadr. airl obrazn daxili
yazb-yaradan mllifin bdii irsi olduqca zngin
almi arasnda bnzrlik diqqti clb edir, Osman
v hatlidir. Yedi Telli (1959), Uyurgezer
Trkay ngl vasitsil sanki z hyatn, duyu
(1969), Beethovende Aydnla Uyanmak
v dnclrini qlm almdr. Ben anlarn-
(1970), Evrenin Dnde Gezgin (1972), K-
zn babasym engl, iiriyim mrnzn
yamet Gn Gzlemcileri (1975) kimi eir ki-
(Trkay, 1959: 17) stirlri d, airl onun qhr-
tablarnn yazar olan Trkayn yaradcl ideya
mann hyat yollarnn kdrli shiflri d bunu
v mzmun xsusiyytlrin gr seilmkddir.
sbut edir. Trkay da Fzuli kimi uan dnyaya
Yaradclnn ilk mrhlsind simvolizm dbi
glnd alamasn 1 onun glck taleyinin gz
cryannn, daha dorusu, trkiyli airlr
yalar iind kecyin iar kimi tqdim edir:
hmd Haim v Yhya Kamaln tsiri altnda,
sasn, vtnprvrlik v sevgi mvzularnda Douun annda kopardn l dn
yazb-yaratmdr. Sonra is daha ox bri mv- Bir pimanlk trksyd o
zulara ynlmi, kosmos srinin texniki nailiy- Dnyaya geldiine tertemiz gnahsz
ytlri v problemlrini mifologiya il sintez te bu gn
olunmu kild tsvir etmidir. Aclaryla kucak kucaa insan olmann
2. ngl kosmos srinin hznl ocuu: Alnndaki izgileri kamada kaln parmaklarn
Osman Trkay srf ocuq airi olmasa da, hl ilk abalama onu gremezsin yavrum
kitab Yedi Tellidki ngln dnyas- Tanrnn yazdn parmaklar okuyamaz
Atomium adl poemasnn ba qhrman bir (Trkay, 1959: 17)
uaqdr. Repressiya qurban olmu airimiz Hqiqtn d, ngln hyatnn ilk balan-
Mikayl Mfiqin mhur qhrmann (ng- cnda axtd gz yalar az kemdn bir ac
lm, nglm, Mnglm) yada salan bu obraz mmana evrilir; bir yaz shri atas bir qaz
Elmi Texniki Trqqi srind yaayan uaqlarn lampasnn inda drslrini oxuduu zaman is
tipikldirilmi surtidir. Poema haqqnda vkt anas lr. Krp ruhu il olanlar o qdr d drk
znur aadaklar yazr: ... engln Dnyas etmyn ngln yegan hmdmi glinciyi v
veya Atomium eletirmenlerce en ok sevilen qoynunda gzib dolad tbitdir:
iirlerdendir. Bu iir Alice Harikalar Diyarnda Minnack bir kalbin
olan gen bir kiinin nkleer aa geiini ve Bir de senin gibi garipik
evrende bir gezegenden baka bir gezegene yol- Bir kuklan vard
culuk yapmasn, gezegenlerde sonsuz bir bar ve Uykularnda stmavi ryalarda utuun an
huzur yakaladn anlatyor ve bu anlatm ftu- perdi kalbini gsne bastn kuklan
rist (geleceki) bir sanat kimlii ile karmza (Trkay, 1959: 18)
kyor, onun temel amac 40-50 yl sonraya git-
mek, ileriye geriye ynelerek amzn entel-
1
lektel bir zmn yapmaktr. (Trkay, 2002: Fzuli: Ol dm ki bu xakdan dd, Haln bilib fan
18) Hqiqtn d, sr XX srdn XXI yzilliy dd/ Axr gnn vvl eyldi yad, Axtd sirk, qld
fryad (Seilmi srlri. II cild. Bak, Arbaycan
nriyyat, 1996, s. 51)

59
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ngln mktb hyatn da tsvir edn air tsvir ynlir. Yer znd yalnz tbitin deyil,
bir hadisnin zrind xsusil dayanr. Cora- onun bir paras olan insann, insan yaamnn da
fiya drsind mllim sinf qlobus gtirir v bu harmoniyas pozulmudur. Bioloji baxmdan bir-
hadis, onu sanki mczlr almin aparr, gec birindn frqsiz olan insan dnyas, birinci,
d, gndz d ancaq mavi dnyamzn kiik mo- ikinci, nc sviyyd dnyalara blnmdr.
deli haqqnda dnr. Htta baada oynayarkn O, nc dnya lklrinin n gerk v n ac
torpan zrind xrit dzldir, gl su cizgilrini tsvir etmy alr:
doldurur, yarpaqdan, qamdan gmi qayrb,
te baknz
qurama syahtilr dzldib, z d onlardan
u gs kurumu
birin evrilib ocuqluunun dnizind zr,
ve alktan
qitdn-qity adlayr. Lakin artq kosmos sridir
salt iskelet olmu
v ngl yer krsinin srhdlrini aaraq kaina-
Hintli annenin
t fth doru ynlir. Daha dorusu, air artq
kucandak ocua
br tarixinin yeni bir dvrnn baladn v
rmaktan su imi diye
beynin ad yoldan yrmk lazm gldiyini
mr boyunca kr yaayacak
qeyd edir:
kr gidiyor genliine
Veda et eski dnyalarna, gelecee
Veda et sevdiklerine. (Trkay, 1990: 333)
te trmanyoruz yeni an eteklerine, 3. Ik ocuklar qlobal problemlr
Kulaklarnda dnyalk muzii eliin, qar: Bu zgnlk airin sonralar qlm ald
Kann, atein, kemiin v slh v mharib mvzusunda olan a
Ve zerre zerre atomlarn grntlrindn sslr adl hissli poema-
Kaynat eterli havaya kar. snda daha aydn kild duyulmaqda v konkret
Selamlar gelmede planetlerden sbblr gstrilmkddir. eirlrindn birind
(Trkay, 1959: 26) masal dinlyn kalmad, ocuklar hep saldr-
Bu misralarda kosmik nailiyytlr mdh gan, - dey yazan air bu srind yaad an
edils d, slind ngln, elc d btn insan- n mhm problemlrindn birin toxunmudur.
larn dnyas yxld, mkan v zaman anla- Poema Atom xmaz, Atom bar v
y mhv olduu n ocuq ruhu olduqca Atom sava adl hisslrdn ibartdir. Birinci
zgndr. Ustad Fzulinin tsvirind ta uaql- blmd soyuq mharibdn, onun yaratd
ndan yetkinlik dvrn v lmn qdr olan xlmaz durumdan bhs olunur, hm d Osman
hzn, dnya il ilk nfs alndak aclar yaa- Trkay bunu yeni bir Ergenekon kimi qlm
yan Mcnun kimi, Osman Trkayn bu ilk qh- verir, daha dorusu, qdim trklrin Qurtulu
rman da kosmos srinin briyyt vuraca dastannda ddklri vziyyt bnzdir:
ekoloji, mnvi, maddi, mumilikd is qlobal
Hep byle mi geecek tutsak yllarmz
zrb v ziyanlar krp ruhu il duyduu n
gne dizgesinde
olduqca qmlidir. Kbrsl airin sonrak kitabla-
Bu turuncu alev ne l ktalar tesinde
rnn tamamil bu problem hsr olunmas da
Nevada lnden Sibiryayadek bulutlar
dediklrimizi isbatlayr. Mcnun XVI, ngl is
mantar mantar
XX srd cmiyyt, onun problemlrin qar
Belli ki Uzak Doudan ta Uzak Batya
yaradlm obrazlardr. Osman Trkayn ox son-
evrensel
ralar yazd srindn nmun olaraq verc-
Bir yeni Ergenekondayz (134, 16-17)
yimiz aadak misralardan ngln qmli
gzlri boylanmaqdadr: Btn briyytin taleyinin lmsaan dy-
mlrd olmasnn tsviri il balayan Atom
nsanlar gelecein mezarnda
Sava balql ikinci hissd bu savan dht-
gn gnden daha l
lri gz nnd canlandrlr. nsan faliyytinin,
gn gnden daha yenik
texniki trqqinin onun zn qar ynlmsi
...Bir yanda bilimin
xlmaz vziyyti daha da arladrr. gr hr
gelimenin zehiri
bir yaradc faliyyt lm hamildirs, onda
te yanda
briyytin glcyi sual altndadr.
uyuturucunun zehiri!
(Trkay, 1990: 340) Yalnz Qrb dnyasnn yox, Nyu-yorkdan
Dnyamzn Portresi-1990 poemasnda da Pekin qdr hr bir lknin varlnn XX srin
Osman Trkayn qlmi dnyann mxtlif lk- flaktlri il z-z qalmas, torpan v qadn-
lrindki ocuqlarn acnacaql vziyytlrini larn dllrinin rmzi qsrl l hrlrdn

60
 Materiallar

qdim bir ruhun peyda olub insanla dey ss- yaradcl boyunca yuxarda sadaladmz bir
lnmsi artq insanln sonunun yaxnlamasn- ox qlobal problemlrin bdii hllin alan air
dan xbr verir: bu srind bir ocuun n gzl dualarn dil
gtirmidir:
Siz yknz ykabileceiniz ve usun lsz
kazanlar Tanrm ne olur byle her gn
Kaynyor bir yerlerinizde gezegenleraras Gkyz masmavi
Kent oyuklarnda da barnlmaz artk gidelim Hava smscak olsun
haydi ek Beparmak2 dalarnn tesinden
Aa kovuklarndan l boluklara sayr Gne evimize annem gibi dosun
yurtlar (Trkay, 1997: 321)
(Trkay, 1969: 18)
Diqqt yetirsk, ilk bndd tbitl bir ocu-
Poemann nc hisssi hm d q ocuq- un sevincinin harmoniyas hiss olunmaqdadr.
larnn sava adlanr v bu sava vvlki blm- Uan Allahdan arzusu ilk nvbd mxsus
d bhs ediln savaa qar ynlmidir. airin bu olduumuz evrnin, tbitin sevincli vziyyt-
hiss il ssln eyniadl mqalsind rk ars d olmasdr. Daha dorusu, tbitl insann qar-
il dnya halisinin yarsnn yarac vziyytd, lql tmasnda ahngdarlq v sevgi, htta se-
digr yarsnn da tam ac olduu qeyd edilir. Bir- vinc vardr. gr gy znd qara buludlar yox-
lmi Milltlr Tkilat 55 lkd aclqdan qur- dursa, gn bir ana fqti il insanlar isidirs,
tulma hftsi tkil etmi, insanln bu n qaranqular beiklri yralayr v uaqlar
nmli dmnin qar sava amdr. Lon- iklri qrb-tkmyib zrif pl oxayrsa,
donda Mqdds Paul katedralnda tlblr ac sas is insan vlad tbit zrr vurmursa,
insanln acsn paylamaq n oruc tutmular. demli, cmiyyt d xobxt olacaqdr.
Mhz bu tlblrin baqasnn drdini, yoxsullu-
eir didaktik baxmdan da byk hmiyyt
unu knll paylamaq kimi insani hrktlri
damaqdadr; aadak stirlrd ideal bir uaq
airi riqqt gtirmidir:
v mktbli obraz yaradlmdr:
Hep karanla karyd, ykma, kyc alevlerle
Tanrm ne olar aklmz
Ala karyd, hastala bilgisizlie
Sokakta serseri kpek talamasn
Ik ocuklarnn savalar:
Su gibi bilelim derslerimizi
imdi yer ocuklar da, gk ocuklar da
retmen bir gn de
bizimle.
Derse tokatla balamasn
(Trkay, 1993: 96)
(Trkay, 1997: 321)
Tanklara qar traktorlarla savaa qatlan bu
Fikrimizc, bu eird kosmos sri poeziyas-
ocuqlarn niyyti dnyan, traf mhiti qorumaq,
nn mahiyyti bsit formada, daha dorusu,
htta Qrelandiyan yamyal bir mkana
mktblilr n anlalan bir dild qlm aln-
evirmk, mavi dnyann tbiiliyini v gzlliyini
m v orta mktb drsliklrin salnaraq tdris
qoruyub glck nsillr atdrmaqdr.
edilmkddir. 3
Mqald v eird dibin yeni dnya n
eird vtndalq v vtnprvrlik duyu-
verdiyi model d diqqti clb edir. Hal-hazrda
lar da alanmaqdadr:
yalnz aclq toxluq tzadnda deyil, rahatlq v
narahatlq, texnika v bu sahd gerilik v digr Tanrm ne olur ayyldzn glgesinde zgr
bu kimi ziddiyytli qtblr oxunda ikiy Yaayalm bir mr boyunca mutlu
blnm dnyan tarazlq halna gtirmk n Toroslardan esen yelde olsun ana stmz
vahid dnya dvlti ideyas irli srlr: Tanrm ne olur resmi olsun glsn de bugn
Bize sert bakmasn Atatrkmz
imdi da ocuklar, deniz ocuklar (Trkay, 1997: 322)
O k sal gne ocuklar da bizimle!
Uluslar ulusalarla, lkeler lkelerle Duasnda yalnz insanlarn deyil, heyvanlarn,
Toplu dncelerle qularn, iklrin d glmsini arzulayan ocu-
Omuz-omuza, kucak-kucaa, el-ele un dilk tablosunda insan, cmiyyt v tbi-
(Trkay, 1993: 97)
2
Bebarmaq da trklrin yaadqlar mxtlif razilrd,
4. air ocuun Duas: Osman Trkay yara- o cmldn Kbrsda v Azrbaycanda mvcuddur.
dclnda hm dil sadliyin, hm d ideoloji Bununla bal geni mlumat n bax: Ridvan ztrk.
baxmndan diqqti clb edn eirlrdn biri air Beparmak Olgusu ve Kbrs, Trkiyat Aratrmalar
Dergisi, say 10, Konya 2001, s.63-76
ocuun Sabah Duas adl mnzumdir. Btn 3
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/169/nihal.pdf

61
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

tin xobxt harmoniyas grnmkddir. Yalnz dnmd dnyann mxtlif blglrind minlr-
son bndd qara ilandan bhs olunur ki, fikri- l uaq qlobal problemlrdn, terror v mharib-
mizc, o, bu xobxtliyi poza bilck qara qvv lrdn valideynlrini, glcyini, sevinc v
v ya iq ocuqlarnn mbariz apardqlar midlrini itirmkddir. Bu baxmdan bri slh
problemlrin simvoludur. Hm d bu simvol v min-amanla nail olmaq namin ocuqlar-
nallardak qara ilann, yni r qvvnin tim- mzn glck nsillrin sabah dualarnda sevgi
saldr. v sadt alayan, yksk xlaqi-trbiyvi dyr
Osman Trkay yaradclnda air ocuun malik olan bu erin sylnmsin diqqt etm-
Sabah Duas erinin hmiyytini anlamaq n liyik.
air haqqnda internet shiflrin baxmaq
kifaytdir. ox zngin dbi irs malik olmasna STFAD OLUNMU DBYYAT
baxmayaraq, airl bal bir ox saytlarda v 1. Trkay O. (1959). 7 Telli. Lefkoa: Beparmak
Kbrs Trk Antologiyasnda nmun olaraq Yaynlar
veriln 3-5 eir arasnda mtlq bu eir d yer 2. Trkay O. (1969). Uyurgezer. stanbul, Yeditepe
almaqdadr. Htta Osman Trkayn son dvrd Yaynlar
trcm olunmu srlri arasnda da bu eir 3. Trkay O. (1990). Seme iirler (1950-1990). Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar
xsusi yer tutur. Bel ki, hmin sr Azrbaycan
4. Trkay O. (1993). Edebiyat, Eletiri ve Dil stne
trkcsin trfimizdn uyunladrlaraq Azr-
Dnceler. Lefkoa: KKTC Milli Eitim ve Kltr
baycan jurnalnda ap edilmidir. (Trkay, 2003: Bakanl Yaynlar
157) Bundan sonra is baqa dillr d evrilrk 5. Trkay O. (1997). air ocuun Sabah Duas.
Turmalar drgisind ap edilmidir. (Trkay, Balangcndan Gnmze Kadar Trkiye Dndaki
2005: 16) Bunun sbbi is srin qeyd ediln Trk Edebiyatlar Antolojisi, 9. cilt. Bat Trakya ve
mziyytlri il yana, dil v slub chtdn sad Kbrs Trk Edebiyat. Ankara: Kltr Bakanl
v anlaql olmasdr. 6. Trkay O. (2002). lk iirleri zerine Bir Aratrma
(1946-1961). (haz. znur .), Lefkoa: Gkada
SONUC Yaynlar
Osman Trkay evrensel (bri) air olduu 7. Trkay O. air ocuun Sabah Duas // Azrbaycan
jurnal, 2003, 11, s. 150-157
n onun yaradclnda ocuq mvzusu da bu
kontekstd ifad olunmudur. O, uaq v mha- 8. Trkay O. (2005). Raniye Molitva Poeta-Pdltka.
Turnalar. Uluslararas Trk Dili, Edebiyat ve eviri
rib mvzusuna birbaa olmasa da, ngln Dergisi. Gazimausa-KKTC, 2005, say: 18, s. 16
vasitsil dolay yolla mracit etmidir. ada

62


AHMET KABAKLININ OCUK VE OCUK EDEBYATI ZERNDEK

DNCELER VE EJDERHA TAI ADLI ESER ZERNE BAZI
TESPTLER
Yrd. Do. Dr. Erol LGEN
Beykent niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm
erolulgen@beykent.edu.tr
erolulgen@superonline.com

AHMET KABAKLIS IDEAS ABOUT CHILDREN AND CHILDRENS LITERATURE AND

SOME REMARKS ABOUT HIS WORK THE DRAGONS STONE
ABSTRACT
As well as being a journalist Ahmet Kabakl is known as a, writer, researcher, jurist and teacher. He has published various
types of works, including works about children and childrens literature throughout his career as a writer. In our paper, we will
focus on his views about children and childrens literature based on our survey of his written work published in around eighty
newspapers and journals. Then, we will try to examine Ahmet Kabakls reminiscences of his childhood days and the positive
influence of his childhood experiences (especially the fairy tales and legends he heard from his mother) as reflected in his book
The Dragons Stone. In this book, Kabakls career as a teacher is emphasized and the region he lived during his childhood is
also described.
Key words: Ahmet Kabakli, children, children literature

Ahmet Kabakl 1 , hayatnn tamamna yakn yetimlik, hastalk, hatta ac vardr. Fakat asla
bir zamann renmeye ve retmeye adam mitsizlik yoktur. 8 nk Kabaklya gre, o-
nemli yazarlarmzdan birisidir. O, edebiyat, cuu henz gelimemi bir insan ufa saymak,
kltr ve fikir adam, gazetede ke yazar, fkra onun kendince bir lem olduunu dnmemek
yazar kimliinin yan sra retmen ve hukuku hatalarn en bydr. nl airimiz Abdlhak
kimlii ile ocuk haklarnn korunmas ve ocuk- Hamidin
larn eitimi noktasnda da hep ne kmtr. Sanmayn ki ocuk kk bir eydir
Kabaklya gre, ocuk, bir gsteri vesilesi Biliniz ki, ocuk byk bir eydir
deildir. Allahn haneye yollad ok deerli bir dizelerini hatrlatr ve bununla ilgili olarak yle
varlktr.2 Her eyden nce erefli ve hr nesiller devam eder: ok basit grnen bu szn derin-
yetitirebilmemiz, ocua bitiimiz kymete liinde, salam eitimin ilkeleri bulunuyor. 9
baldr. 3 Bizim iin ocuklar daima, melek Unutulmamaldr ki, byk ve kurtarc inklplar
ehrelidir,4 gl yzldr,5 insanln filizi, iei, daima ocuklardan balatlm ve ancak yeni
tomurcuu alasdr. 6 Il l gzl, beyaz nesillerde mayalandktan sonra salamlap yayl-
pembe yzl, ufak ufak adamcklardr.7 Annesine mtr.10
ve Harput evresinin insanlarna gre de ocuk,
Analar, babalar, bir bakma ocuklar iin
adam ufadr. Adam ufa sznde fakirlik,
yaarlar. 11 ocuklar, ailenin ve milletin gelece-
idir.12 Onun iindir ki, Yaradan nesilleri srdr-
1
Ahmet Kabakl hakknda geni bilgi iin bk., Erol lgen, mek iin insana en scak evlat sevgisini vermi-
Ahmet Kabakl Hayat ve Eserleri, Trk Edebiyat, nr. tir. 13 Ayn zamanda ocuklar seven vatann da
329-330, Mart-Nisan 2001, s. 10-15.; Erol lgen, Ahmet sever. Ona gre ncelikle ocuklarnn iyi yeti-
Kabakl Nerede Ne Yazd?, Trk Edebiyat Vakf
Yaynlar, stanbul 2004, 440 S.
2 8
Romantik a, Trk Edebiyat, nr. 159, Ocak 1987, s. 4. Adam Ufa, Trk Edebiyat, nr. 111, Ocak 1983, s. 3.
3 9
ocuk Bayram ve teleri, Tercman, yl: 3, nr. 1037, ocuk, Bu Mehul, Tercman, yl: nr. 307, 18 Austos
26 Nisan 1958, s. 3. 1962, s. 2.
4 10
ocuk Dmanl, Tercman, yl: 2, nr. 428, 17 ocuk ftarlar, Tercman, yl: 24, nr. 8367, 10 Haziran
Austos 1956, s. 2. 1985, s. 2.
5 11
ocuklar ve Biz, Tercman, yl: 24, nr. 8476, 2 Ekim ocuklarmzn Haklar, Tercman, yl: 13, nr. 4633, 10
1985, s. 2. Austos 1974, s. 2.
6 12
ocuk Sesleri, Tercman, yl: 14, nr. 4683, 26 Nisan Ana-Baba ve ocuklar, Tercman, yl: 22, nr. 7756, 28
1975, s. 2.; ocuk Bayram ve teleri, Tercman, s. 3. Eyll 1983, s. 2.
7 13
Bayram ocuklarndr, Tercman, yl: 12, nr. 4043, 15 ocuklarmzn Haklar, Tercman, yl: 13, nr. 4633, 10
Ocak 1973, s. 2. Austos 1974, s. 2.

63
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

melerinden, ada insan, sorumlu vatanda ol- nz retmen gndermekle kalmamaldr. Oralar
malarndan aileleri sorumludur.14Ailenin yan sra iin zel programlar hazrlamaldr.19
ocuklarn yetimelerinde katks bulunacak - Kabakl, yazlarnn bazlarnda herkesin g-
retmenlere, yazarlara, airlere, cmle sanatkrlara zne diken olan kimsesiz,20 terkedilmi ve eitli
da ihtiya vardr. Onlardan yerine getirmeleri iin sebeplerle evden kaan ve kovulan ocuklarn
istekleri vardr: Her eseriniz, yazdnz her problemlerine eilir. Onlarn problemlerinin yal-
satrnz, kastsz ve sahtesiz sevgiyi syleme- nz karakol efkatine braklamayacan, ocuk-
lidir. Daha sonra da: Birbirlerini, ana-babala- lara kar bata devletin ilgili kurumlar olmak
rn, milletlerini, tarihlerini, vatanlarn sevmeleri, zere hepimizin sorumluluu olduunu yazar.
hatta hayatn ilelerini renmeleri sizin hneri- Hepimiz, bilip bilmeden, ktlk, aldrmazlk
nize baldr.15 der. veya bencillik dolaysyla, terkedilmi ocuklara
Her insan iin yoksulluk, sefalet, dknlk ve ocuklarmza kar, her gn, sular iliyo-
acdr. Yrek paralaycdr. ocuklarn sefa- ruz. 21 der. Terkedilmi ocuklarn da tertemiz
lete mahkm eden millet, salam gelecekleri artk evlerde, lkede yaamaya, doyuncaya kadar ye-
kimden nasl bekleyebilir? yle ise ocuklar- mek yemeye, oynamaya, komaya, glmeye hak-
mz, milletin btn ocuklarn korkutmamak, k vardr. Onlar da manev gzellikler, zenginlik-
hayatn frtnalar karsnda yalnz ve aresiz b- lerle donanmaldr.22
rakmamak, onlara yoksulluk ve yetimlik acs Kabakl, en kolay sevinmeye hazr olanlarn
ektirmemek zorundayz. ocuklar glmelidir- ocuklar olduunu syler. nk onlarn iinde
ler. Hakszla, adaletsizlik denilen eye okuldan, fenalk yoktur. Kzmazlar, di bilemezler, ama
aileden balayarak almamal, ktl kank- okarsanz, severseniz sevinirler. 23 Ancak mar-
samamaldrlar. Yoksa sonunda zalim olurlar.16 tlmamalar ve nasl sevilmeleri gerektiini de
O, retmen kimlii ile ok sevdii ocuklar ana-baba ve retmenlere retmemiz arttr. 24
Ona gre, ocuklarn mutlu olabilmeleri iin
eitmeye, hukuku kimlii ile de onlarn haklarn
gnllerinden unlar geer: Ana-baba iyi gein-
korumaya almtr. Yurt iindeki ocuklarn
meli, ailede, retmende sevgi, efkat, gler yz
problemleri ve zm nerilerini gazetedeki
hi eksik olmamaldr. Ayrca dnyada, devlette,
kesine tarken, yurt dndaki iilerimizin
okulda, evrede, hakszlk, yolsuzluk, hrszlk,
ocuklarnn eitimleri ve haklarnn korunma-
rvet ve adaletsizlie frsat verilmemelidir.25
snn nemini de unutmaz.17 Yazlarnda sorumlu-
larn ocuklarmza gereken ilgiyi gstermediin- Kabakl, ocuklarmz aile ve okul ortamnda
den yaknr. Yaban ellerdeki ocuklarmzn, iyi ve gzel yetitirirken sevgiyi eksik etmemenin
yabanc kltr iinde erimelerine gz yumulma- nemine iaret eder. O, sevgi ile her eyin baa-
masn, kt alkanlklardan uzak tutulmasn, rlacana inanr: ocuklarn korunmas, aalk
onlara her ynden sahip klmasn ister. 18 duygusuna, kine, ahlkszla, miskinlie, boynu
bkkle dmeden yetimeleri gerekir. nk
Almanyadaki ii ocuklarmzn eitimi iin
onlar, ancak kendi ruhlarn kurtarp kendi nefis-
Mill Eitim Bakanln uyarr. Bu konuda ne-
lerini yendikten, birbirlerini ve yaamay sevmeye
riler sunar. Bu nerilerini yle sralar: bilhas-
baladktan, tebessm ve selam al veriini
sa ilk mektep okuyan ocuklarmza salam bir
rendikten sonradr ki, vatana, ilme, millete ve
dil, din, tre, vatan, tarih, ahlk kltr verilmeli;
insanla onlardan bir fayda bir hizmet
bunun yan sra gzel Trkiyemizin btn ger- beklenebilir.26
ekleri, madd manev ehresi ile tantlp sev-
dirilmelidir. Bakanlk, onlarn eitimleri iin yal-
19
Almanyadaki ocuklarmz, Tercman, yl: 9, nr.
14
Ana-Baba ve ocuklar, Tercman, yl: 22, nr. 7756, 28 2880, 20 Ekim 1969, s. 2.
20
Eyll 1983, s. 2. ocuk Derdi, Tercman, yl: 5, nr. 1768, 18 Eyll 1966,
15
ocuklar Milletin Elvan iei, Trk Edebiyat, nr. 97, s. 2.
21
Kasm 1981, s. 2.; ocuk Denilen Gonca Tebessmlerle Onlar da ocuk, Tercman, yl: 22, nr. 7600, 30 Mart
Alr, Trkiye, yl: 29, nr. 10443, 14 Ekim 1999, s. 3. 1983, s. 2.
16 22
ocuklar Milletin Elvan iei, Trk Edebiyat, s. 2.; ocuka, Tercman, yl: 22, nr. 7628, 27 Nisan 1983,
ocuk Denilen Gonca Tebessmlerle Alr, Trkiye, s. s. 2.
23
3. Bayram ocuklarndr, Tercman, yl: 12, nr. 4043, 15
17
Avrupada Genlerimiz, ocuklarmz, Trkiye, yl: 22, Ocak 1983, s. 2.
24
nr. 7588, 26 Kasm 1991, s. 2.; ocuk Haklarndan Onlar da ocuk, Tercman, yl: 22, nr. 7600, 30 Mart
Haber, Trkiye, yl: 29, nr. 10543, 22 Ocak 2000, s. 3. 1983, s. 2.
18 25
ocuklarmzn Haklar, Tercman, yl: 13, nr. 4633, 10 ocuka, Tercman, yl: 22, nr. 7628, 27 Nisan 1983,
Austos 1974, s. 2.; Kenarda Kalan ocuklar, s. 2.
26
Tercman, yl: 12, nr. 4295, 31 Austos 1973, s. 2.; ocuklar Milletin Elvan iei, Trk Edebiyat, nr. 97,
ocuklar Kampta-Genler Hapiste, Trkiye, yl: 26, nr. Kasm 1981, s. 2.; ocuk Denilen Gonca Tebessmlerle
9397, 29 Kasm 1996, s. 11. Alr, Trkiye, yl: 29, nr. 10443, 14 Ekim 1999, s. 3.

64
 Materiallar

Ahmet Kabakl, ocuk kitaplar zerine de lar deil vazifelerinin de bulunduunu hatr-
ondan fazla yaz yazmtr. Bilhassa okullarda latan yerlerdir.34
okutulan ders kitaplar ve onlar eitli ynlerden O eitimi, ayn zamanda ocuklara bakmak,
bilgi ile besleyen ocuk kitaplarn bilgili ve yetitirmek sanat olarak grr. Bizde ocuk
yetkili vatansever eitimcilerin yazmasn,27 ayr- eitiminin temelleri hl analarn scak fakat yan-
ca yazlanlarn da sata karlmadan nce mut- l yola gtrc sevgisi zerinde durmaktadr.
laka doruluk, ilmilik, eitim ilkeleri, dili ve Toplumun geleceini igdler idare etmek-
ahlk anlaymz bakmndan denetlenmesini tedir. Okullarmz yettiince, iyi kt bir eyler
ister. 28 Bu konuda ana-babalara da ocuklarnn yapyor. Ama bir de okul ncesi ve bebek
kt alkanlklar, zarar gelecek hususlardan ko- eitimi vardr ki, bu hususun klliyen cahiliyiz.
runmalar iin nemli grevler dtn syler. 1den 7 yana kadar olan bu ocuklar, kh evde-
Onlar eve soktuklar gazete, dergi, ocuk dergisi, kilerin fkesi ile sindirilen, kh sevgisi ile mar-
resim ve kitaplardan, hatta oyuncaklardan sorum- tlan, kh yerli yersiz azarlar ile arszlaan birer
ludurlar. Ayrca veliler, ocuklarn gtrdkleri anormal yaratklardr. Bilgisizlik yznden,
veya yolladklar elence yerlerini, sinemalar, mrleri boyunca onlar aksatan ve bedbaht eden
tiyatrolar, hatta TV dizi ve programlarn bile meyilleri, bu yalardan alrlar.35 Kabakl, Fransz
incitmeden semelidir. Kimlerle arkadalk edi- yazar Alainin dncesinden de yararlanr.
yor, konuuyor, ne eit oyunlar oynuyor veliler Alain, ana ve babalarn, z ocuklarn iyi ter-
bunu bilmelidir.29 biye edemediklerini, sonsuz abaya ramen, ona
Ona gre, anne-baba, ocuu okula gnder- en ok bildikleri konuyu bile retemediklerini,
mekle iin bitmediini bilmelidir. Veli, ocuk nk mantkla deil duygu ile hareket ettiklerini
okulda neler reniyor, hangi kitaplarla, dev- syler.36
lerle, hangi faydal veya zararl veya lzumsuz Yazlarnda ocuklar iyi eitmenin gereini
telkinleri alyor bilmeli, takip etmelidir. Bunlar vurgular. Batdan da iyi rneklerleri seer ve
sorgulamayan veli, ocuunun kt yetimesin- yazar. Kendisinin de yurt d tecrbesi vardr.37
den, kimseyi sorumlu tutamaz. 30 Kabakl, ana- Ona gre, Batda ocuk, koklanan, okanan,
babalara yle seslenir. ocuu iyi doyuruyo- martlp kymet verilen varlktr. 38 Onlar iin
rum, iyi giydiriyorum, bol harlk veriyorum kt kader de yoktur. Yetim olanlara devlet
demek yetmez. Bununla analk babalk olmaz. babalk eder. Hastahaneler, ocuk bakm yurtlar,
Hatta bunlarn ars ocuu martr. Kibirli, kreler, ay ehreli, gler yzl analarla doludur.
bencil yapar. 31 O, ocuklarn iyi yetitirileme- Hibir yavru tekine imrenmez. Batda en byk
mesini ailelerin sorumsuzluuna ve bilgisizliine cinayet ocuk dvmektir.39 Varlk iinde yaayan
balayan 32 Kabakl, ocuklarmzn iyi yetiebil- toplumlarda ocuk bahtiyarlk unsurudur.40 Dola-
melerini salayabilmek iin ncelikle ana-baba- ysyla Batda ocuklara iyi davranlmaktadr.
lar, aileleri eitmemizin, hatta kurslardan geir- Kabakl, Batdan ocuklarla ilgili izlenimlerini
memizin gereine inanr. Ona gre, insanlarm- aktarrken bir de Pariste kendi bandan geen
zn ou, ocuun kymetini ancak torun sahibi bir olay anlatr: Parisin bir mahallesinde dokuz
olduktan sonra anlamaktadr.33 ay bekr yaadydm. Giriim, km, dertlerim
Yine de o, bir eitimci olarak, ocuun en iyi kimseleri ilgilendirmezdi. Ama karmla ocuum
eitimi okulda alacan syler. Bu konudaki yanma gelince rabetim birdenbire artt. Her
dncesini yle aktarr: sterse allame olsun, girdiim dkknda, olumla alkadar olur, ufak
hibir ana-baba, ocuunu okuldaki gibi yetitire- hediyeler verirlerdi. Ona hayranlkla bakar, bir
mez. nk ocuk, evi, ana-babay oyun yeri, naz dendiini iki etmezlerdi. Bir gn, yaramazlk
yapan oluma kalabalk bir yerde hafif bir tokat
yeri sayar, ciddiye almaz. Okulun temel vasf
ciddi olmasdr. Okullar, ocuklara yalnz hak- 34
ocuklar ve Biz, Tercman, yl: 24, nr. 8476, 2 Ekim
1985, s. 2.
35
ocuk, Bu Mehul, Tercman, yl: nr. 307, 18 Austos
27
u ocuk Kitaplar, Tercman, yl: 21, nr. 7243, 2 1962, s. 2.
36
Nisan 1982, s. 2. Babalar ve ocuklar, Tercman, yl: 7, nr. 2221, 3
28
ocuk Kitaplarnda htilal, Tercman, yl: 20, nr. 7009, Temmuz 1961, s. 2.
37
30 Temmuz 1981, . 2. Ana-Baba ve ocuklar, Tercman, yl: 22, nr. 7756, 28
29
Ana-Baba ve ocuklar, Tercman, yl: 22, nr. 7756, 28 Eyll 1983, s. 2.
38
Eyll 1983, s. 2. Babo ocuklar, Tercman, yl: 3, nr. 906, 13 Aralk
30
Ana-Baba ve ocuklar, Tercman, s. 2. 1957, s. 3.
31 39
Onlar da ocuk, Tercman, yl: 22, nr. 7600, 30 Mart ocuklar ve Kader, Tercman, yl: 3, nr. 929, 5 Ocak
1983, s. 2. 1958, s. 3.
32 40
Onlar da ocuk, Tercman, s. 2. ocuk Derdi, Tercman, yl: 5, nr. 1768, 18 Eyll 1966,
33
Onlar da ocuk, Tercman, s. 2. s. 2.

65
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

atacak oldum. Alkanlk bu ya.. Baktm, yzme Ev ii, evresi ve okulda ocuklar iyi
tkrecek gibi bakyorlar. O. La. La. sesleri yetitirebilmenin yollar el birlii ile aranmaldr.
grla gidiyor. Utandm. Bir hazineye dokunmu Bunun iin de ocuklarmzn ruhlarn bozup
da, sust yakalanmtm sanki.41 onlar kararsz, dermansz ve inansz brakan
Ahmet Kabakl ocuun yetimesinde ve yabanc atraksiyonlara kar, slam-Trkn
olgunlamasnda nemli terbiye unsuruna asrlar boyu gelitirdii cazibeleri ihya etmek
dikkat ekmektedir. Bunlardan birincisi ruh, gerekir. nk ocuk ruhu, oyalanmak ister.
ikincisi beden ve ncs kafa terbiyesidir. Ona Yenilik ve elenceleri ok sever. Kabaklya gre,
gre, ruhumuzu manev deerlerle, bedenimizi mesel: Karagz, Hacivat, kukla, di kiras,
salkl gdalarla, kafamz ise okuyarak, ok balonlar, rengrenk iftar sofralar, el pmeler,
bilgilenerek beslemeliyiz. 42 Aslnda ona gre, byklerin hediyeleri, tl fkralar, oyun ve
ocuklar terbiyeli yetitirmenin yntemleri hikyeler vb. onlara, bir millete, bir dine, bir
vardr. Bunun iin de Terbiyeden, eitimden memlekete bal olmann uur, zevk ve kuvvetini
azck anlayan kii, ocuklara ve genlere her kazandracaktr. leride maddi dnyann bin bir
eyin ancak iyilik ve gnl ferahl ile yap- sknts, dneklii, hilesi ile karlaan
lacan bilir.43 ocuklarmz gsz ve yalnz kalmaktan bu
Yazlarnda lkemizde artan ocuk sularna sayede kurtulmu olacaklardr.47
ve zm yollarna da yer verir. Bu konuda Ahmet Kabakl ocuk edebiyatnn ocuklar
ilgililerin dikkatini ekmek iin unlar yazar: zerindeki tesirini ok iyi kavrayan yazarlar-
ocuklara bask yaptka, iki yzl riyakr mzdan ve retmenlerimizden birisidir. ocukla-
olurlar. Bizi idare etmeye, yani rol ahlkszlna rmz iyi eitmemiz gerekir. nk her millet
kalkarlar. Fazla stlerine vardk m, sevin gibi biz de ocuklarmza gzel bir dnya brak-
kabiliyet ve bulularn saklar, ilerine atarlar. malyz. Yazlarnda ocuklar istenilen tarzda
Gnllerinden kopanlar ieriye teperler. Bu ynlendiren ve ekillendiren kitap, gazete ve
skntlar, sonunda yle bir patlak verir ki, tasas dergilerle ilgili dncelerini de okuyucular ile
yine bize der. Ya anormalleir ocuk, ya paylar.
ihtirasl bir canavar kesilir. Gc yetmeye bala-
ynca, yalnz bizden deil, topluluktan da insan- Kabakl, yazlarnda ocuk ve ocuk edebiya-
lktan da almaya balar. Bizden tutarak herkese tn eitli vesilelerle tanmlamaya, yararlarn
dman kesilir. 44 Onun iin onlara her eyden anlatmaya alr. Bu yazlarndan birisinde
nce sevgiyi, acmay, hrriyeti ve bakalarnn milletler gibi ocuklarn da edebiyata ihtiyac
hrriyetini doru dnmeyi ve doru karar olduundan sz eder. Edebiyatsz ocuu, edebi-
vermeyi retmeliyiz.45 yatsz millete benzetir. Edebiyat olmayan ocuk,
sohbetsiz, kahramansz, hatta amasz bymeye
Kabakl, yazlarnda, eitim sistemindeki
mahkmdur.48der.
deiikliklere ve sorumsuzluklara da dikkat eker.
Okullarmzda ocuklarmza yz yldan beri O, ocuk edebiyatn besleyen szl ve yazl
Fransz, Alman, Amerikan ve Rus sistemlerine anlatm trleri arasndan masallar, destanlar ok
gre eitim verilmektedir. Ona gre, bu zentiler- nemli bir ara olarak grr. Kendisinin de en
den, yntemlerden vazgeilmelidir. Bo yere ok sevdii edeb trler arasnda masal ve destan
zaman arur edilmemelidir. Okullarmzda Trk vardr. Ona gre, masal ve destan kardetir. Ayn
ocuklarna ana dilleri, rf ve detleri, muzaffer cevherdendir. Destanlar, air ruhlu insanlarn
byk tarihleri, edebiyatlar, folkloru, sanat, ana hayal gc dourmutur. Destanlarn sosyal,
vatan corafyalar en iyi ekilde sevdirilmeli ve ilm, edeb aklamalar vardr. Masallar son
retilmelidir.46 derece beer icatlardr. Btn milletlerin, btn
dillerin masallar birbirine benzer. Masallar
41
ocuklar ve Kader, Tercman, yl: 3, nr. 929, 5 Ocak
kiilerin, destanlar ise, milletlerin eseridir.49
1958, s. 3. O, yazlarnda ocuk edebiyatnn yararlar
42
Terbiye, Trk Edebiyat, nr. 163, Mays 1987, s. 4-6. zerinde de nemle durur. Zaman zaman bu
43
ocuklara Daha ok Bayram, Tercman, yl: 14, nr.
4844, 6 Ekim 1975, s. 2.
konudaki dncelerini okuyucularyla paylar.
44
ocuklara Daha ok Bayram, Tercman, yl: 14, nr.
4844, 6 Ekim 1975, s. 2.;ocuk Sular, Tercman, yl: Ekim 1999, s. 3.; ocuk Edebiyat, Trk Edebiyat, nr.
3, nr. 976, 21 ubat 1958, s. 3.; Romantik a, Trk 107, Eyll 1982, s. 1.; Folklor Eitimi, Trk Edebiyat,
Edebiyat, nr. 159, Ocak 1987, s. 4. nr. 49, Kasm 1997, s. 3-5.
45 47
ocuk Sesleri, Tercman, yl: 14, nr. 4683, 26 Nisan ocuk ftarlar, Tercman, yl: 24, nr. 8367, 10 Haziran
1975, s. 2. 1985, s. 2.
46 48
ocuklar Milletin Elvan iei, Trk Edebiyat, nr. 97, ocuk Edebiyat, Trk Edebiyat, nr. 107, Eyll 1982, s. 1.
49
Kasm 1981, s. 1-2.; ocuk Denilen Gonca Destan Milletin Ryas, Trk Edebiyat, nr. 145, Kasm
Tebessmlerle Alr, Trkiye, yl: 29, nr. 10443, 14 1985, s. 4-6.

66
 Materiallar

Yazlarndan birisinde eskiden bir ocuk edebi- ve madd manev deerlerle bymesini
yat var myd? diye bir soru sorar. Bu sorunun istediimiz her ey aslnda cemiyetimiz ierisinde
cevabn yine kendisi verir. Bence vard. Battal canl bir ekilde hem vard hem de yaanyordu.
Gaziler, k Keremler, Kelile ve Dimne Mesel: Evlerin dolaplarnda Kuran- Kerimin
(Humayunnameler)ler, Krolular, Hz. Ali hemen altnda halk hikyeleri bulunurdu. Evde
Cenkleri, Evliya menkbeleri hepsi. Bunlar okuma yazma bilen yoksa, komunun efendileri,
yediden yetmie ocuklar, delikanllar, genler, hanmlar gelip okurlard. Hem ne hacet; o irfanl
olgunlar ve ihtiyarlar iindi. Bir eser zaten, insanlar, o yiitlik ve ak destanlarn msra msra
hem ocua hem bye, hem aydna hem halka ezbere bilirlerdi. 54 ocuk edebiyatmz imdi
hitap ettii zaman, hepsi tarafndan ayr ayr yoktur. nk bugn bir bakma hayatmz, ahsi
tadld sevildii zaman eserdir ve hatta ahe- dnyamz, yediden yetmie hepimizi besleyen
serdir. Bundan da anlalyor ki, ocuk edebiya- inanlarmz, manev dnyamz, hatta dilimiz,
tn ocuka zannetmek byk bir yanltr. cemiyetimiz yoktur. ocuk edebiyatmz belki de
Hatta o zamanlar zel bir ocuk edebiyat da ondan tr yoktur. Kabakl, bu durumun sebe-
yoktur.50 bini deerlerimizden uzaklamaya, yabanclama-
Kabaklnn ocukluunun getii yerde ya balar. Bunun iin de acilen tedbir alnmaldr.
ocuk edebiyat, ocuk yaynlar, ocuk temsilleri Ona gre, ncelikle unutulmaya yz tutan, bizi
yoktur. Ama bunlarn yerine onun hatralarn biz yapan iyilik, yiitlik, dostluk, cmertlik,
ssleyen ocukluunda dinledii masallar ve konukseverlik, vatana, millete sevgi vs. gibi
masal kahramanlar vardr. Zaten onun edeb alt deerlerimiz tespit edilmelidir. Sonra da deien
yapsn ocukluunda ok geni bir folklor toplumun artlar da gz nnde bulundurularak
evresine sahip olan Elazda dinledii masallar, yeni eserler yazlmaldr. 55 Yazar ve vatanda
destanlar, mesele denen eyler, ataszleri, trk- sorumluluu ile Kabakl, Harbiyede belediyenin
ler vs. oluturmutur. 51 O, ocukluunda aile aaca ocuk parkna yabanc masal kahramanla-
bykleri ile birlikte dinledii ve kendisini ekil- rnn heykellerinin konulmasna kar kar.
lendiren destan ve masallardan yle bahseder: Anne-baba ve eitimcilerimizin ncelikle ocuk-
Harputun o dayanlmaz klarnda, altna bir larmza yabanc masal ve destan kahramanlar
mangal kmr atei konulan, st bir yorganla yerine Trk masal ve destan kahramanlarn en iyi
rtl Krsnn evre yanna, btn aile ve ekilde retmesini ve anlatmasn ister.56 Ne ya-
komular toplanrdk. Elimiz, ayamz scak, zk ki, okullar, ders kitaplar, romanlar, televiz-
yalnz bamz darda, ite o halde Krs yonlar, ocuk kitaplar, filmleri, iirleri, halkn t
ba sohbeti olurdu. Kahveler, knefeler gelirdi, barndan kan o mill varl, mill elenceyi,
orcik, pestil, kesme, dut-unu, k kavunu mill hayali, birlik ruhunu henz kavrayamadlar,
yenirdi. Yzk oynanrd. Meselleler, fkralar bulamadlar.57 der.
anlatlr, akalar yaplr, gl henk gecelere O, son yllarda bizi biz yapan mill ve manev
kadar otururduk. Bykler konuurdu ama, bize deerlerimize saldran vicdanszca ve acmasz
de sz hakk verirler, kmsemeden, azmsama- bir ekilde ocuklarmz aldatmaya, kin ile k-
dan, dikkatle dinlerlerdi. Folklor diye sonra- prtmeye alan ocuk ruhu simsarlarn da yaz
dan isimlendirdiimiz eyler o zaman hayatmz- konusu yapar. Oysa Batda ocuklarn faziletle-
d. Masallar, trkler, oyunlar, temsiller, o masal- rini, dertlerini leme, kr vicdanlara anlatan
larn iinde geen trkler, akalar, hakszlk Andersen ve Charles Dickens gcnde yazarlar
zerine giden, alar doyuran, kt devleri kesen, vardr. mer Seyfettin gibi ocuklarmz kendi
gzel gelini atnn terkesine atp zindanda onu mill deerlerimizle besleyen yazarlarmzn ol-
bekleyen ehzadesine kavuturan yiitler, bizler- mamasndan znt duyar.58
dik. te bizim her eyimiz bunlard. Bykler Kabaklya gre, bencilliklerden, hasislikler-
de analar da ocuktu. 52 den kurtulmak, yeni hayatlar, yeni mutluluklar,
Kabakl, ocuk edebiyat niin yoktur? 53 yeni neeler yaratlmak isteniyorsa ocuk edebi-
sorusuna da yle cevap verir: Eski devirlerde yatna ok nem verilmelidir. 59 ocuk edebiyat
ocuklar iin, ocuk yaynlar, ocuk elenceleri
54
dam Ufa, Trk Edebiyat, nr. 111, Ocak 1983, s. 4.
50 55
ocuk Edebiyat, Trk Edebiyat, nr. 107, Eyll 1982, s. 1. ocuk Edebiyat, Trk Edebiyat, nr. 107, Eyll 1982, s. 2.
51 56
16 Mart 1988 tarihinde Ahmet Kabakl ile Trk Edebi- ocuk Bahesi, Tercman, yl: 2, nr. 702, 2 Ekim 1963, s.
yat Vakfnda yaplm bir mlakat, Mustafa zkan ve 2.
57
dr., Yksek retimde Trk Dili Yazl ve Szl Anla- dam Ufa, Trk Edebiyat, nr. 111, Ocak 1983, s. 4.
58
tm, stanbul 2001, s. 849. ocuk Edebiyat, Trk Edebiyat, nr. 107, Eyll 1982, s. 2.
52 59
dam Ufa, Trk Edebiyat, nr. 111, Ocak 1983, s. 3-4. Ahmet Kabakl, bu dncesini gerekletirebilmek iin
53
ocuk Edebiyat, Trk Edebiyat, nr. 107, Eyll 1982, s. 2. 1982 ylnda Trk Edebiyat Vakf ve Dodanl

67
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

rnleri aracl ile sevgi, dostluk, kardelik kitaplar da yaymlamak istemektedir. Refik
temalar ilenebilir. Ona gre, dnyann neresinde zdek, bu seride yaymlanmak zere Kabakldan
olursa olsun en kolay anlaacak, birbirlerini, srarla bir ocuk kitab yazmasn ister. Kabakl
servet, dil, renk, rk, kta fark gzetmeksizin en bu istek zerine ocukluk yllarnda dinledii
iyi benimseyecek olan insan kesimi ocuklardr. masal, efsane ve hatralarndan hareketle ocuk
nk ocuklarn birbirlerine benzeyen yanlar edebiyat alanndaki tek eseri Ejderha Tan
sayszdr. En fazla bltkleri deerler ise yazar.62
romantizm, valyelik ve iyiliktir. Kabaklnn ocukluunun saf, temiz
ocuklar masal ve destandan holanrlar. dnyasn yanstan hatralarna dayal olarak
nk masallar ve birok vasflaryla mitoslar kaleme ald ve Trk Edebiyat Vakf yaynlar
ve destanlar da evrensel verimlerdir. Bu sebeple, arasnda yaymlad Ejderha Ta adl eserinde
masallar ve masal anlatclar, ocuklara hitap 10 an-hikye vardr. Aralarda izgi resimlerin de
eden edebiyatn srrn bulmulardr, denilebilir. bulunduu bu an-hikyeler u balklardan
O halde, ocuk iirlerinde, ocuk roman, hikye, olumaktadr: Ejderha Ta (7-13), Altn Top (14-
izgi-film ve oyunlarnda, ezel rnek ancak 23), Boz Atl Hzr (24-31), Hrsz (32-41),
masallarla destanlar olabilir. ocuklar iin bir Gm (42-50), Mercan ehir (51-60), Ay
edebiyat yaplacaksa, her gn yeni ufuklar, yeni Tutmaca Oyunu (61-66), Krk Kuyu (67-77),
hayaller, yeni byklkler icat etmeliyiz. Murat Kenar (78-86), Munzur Baba (87-96),
ocuklara, hayatn aclar, irkinlikleri, toplumun Harputun Hikyesi (97-109).
aksaklklar, kirli, haksz ve adaletsiz eyler de ocuklar iin yazd bu eserinde ocuklarn
elbet verilebilir. Ancak nemli art udur: Tpk hayal dnyalarndaki gizledikleri dncelerini
masallarda, destanlarda olduu gibi iyilik, kahra- aa karamaya alr. Anlatmda kssadan
manlk, asalet ve hak, yalnz eser sonlarnda de- hisselere bavurur. Bu yntemle usta bir ret-
il, aralarda da sk sk zafer kazanmaldr. ocuk men, retici olduunu da gsterir. Eserde, o-
bolukta, yalnz ve mitsiz braklmamaldr. cuklara anlatt konularla ilgili sk sk sorular
nne zorluklar karlsa bile, onlarn irade ve sorar ve cevaplarn yine kendisi verir. Kabakl,
iman ile yenilebilecei gsterilmelidir. u hal- Ejderha Ta adl eserinde doup byd
de her ey ocuklara, masallardaki gibi bir mit, Harput ve evresinin tarih, coraf gzelliklerinin
bir zek, irade, macera, iyilik yarmas eklinde yan sra ocukluk yllarnn yokluklarn, zorlu
verilmelidir. Kt devler, masaln sonunda lmeli yaantsn anlatr.
ldrlmelidir ama, kt deve kar ocuun
Ahmet Kabakl, Ejderha Ta adl eserinde,
ruhuna nefret tohumlar ekilmemelidir. O sadece
ocukluunu geirdii baba oca Harput-
yenilecek bir kaba kuvvet, alacak bir engel gibi
Gllba ve evresinde ailesi ve komularyla
gsterilmelidir.60
birlikte yaad ocukluk gnlerini ve o gnlere
Ahmet Kabakl, ocuklara ynelik yazlarnn zlemlerini, annesinden dinlediklerini samim bir
yan sra ocuk edebiyat ile ilgili bir de eser dille anlatr. Babasn ok kk yata kaybeden
yazar. Eserin ad Ejderha Ta 61 dr. Eserin ve hayatn zorluklarn yaayarak ksz byyen
yazl hikyesi yledir: Bilindii gibi Tercman Kabakl iin, anne kavram ok nemlidir. nk
gazetesi Trkiyenin en uzun soluklu gazetelerin- Kabakly btn yoksulluuna ramen ninniler,
den birisidir. Ahmet Kabakl da nemli yazarla- masallar ve destanlarla efkatli kollarnda by-
rndandr. Gazetenin yaymlad ocuk dergisisin ten annesidir. O, ocukluunda annesinden,
ilerini tannm yazarlarmzdan Refik zdek ve Harput ve evresinde oluan ve anlatlan efsane
Grbz Azak yrtmektedir. Gazete iki yazarm- ve masallar dinlemitir. Kabakl, annesinin yan
zn idaresinde Genlik Serisi ad altnda ocuk sra aile evresindekilerden de ok ey renmi-
tir. Doduu ve yetitii yerde evin bykleri
Uluslararas hracat-thalat A.. ile birlikte ocuk sabahn erken saatlerinde Harputa almaya
Edebiyat Yaynlar Yarmas dzenlemitir. Yarmaya giderler. ocuklar da anneleri, ablalar, teyzeleri
ilginin ok olmas ve gelen eserlerin Yaayan Trkenin ile birlikte evde kalrlar. Gnleri, yaz mevsiminin
gzelliini yanstmas onu son derece memnun etmitir. deien gnlerine gre gl kurutmak, kiraz
Ona gre, artk Trkede de 20. asrn sonlarna uygun bir
ocuk edebiyat vardr. ocuk Edebiyat, Trk toplamak, dut silkelemek, badem krmak, ceviz
Edebiyat, nr. 107, Eyll 1982, s. 3. rpmak ve eitli oyunlarla geer. Bazen de
60
Romantik a, Trk Edebiyat, nr. 159, Ocak 1987, s. annesi, komu teyzeleri, yal hanmlar ve gen
5.; ayn yaz baz kelimelerin kartlmas ve ilavesiyle
ocuklara Bayram ve Nee bal ile yaymlanmtr.
62
Trkiye, yl: 24, nr. 8137, 4 Haziran 1993, s. 2. Altan Deliorman, Bayra Yksee Kaldran Adam,
61
Ahmet Kabakl, Ejderha Ta, Trk Edebiyat Vakf Trk Edebiyat, yl: 29, say: 329-330, Mart-Nisan 2001,
Yaynlar, stanbul 1985, 109 S. s. 47.

68
 Materiallar

kzlar toplanp kafileler halinde evredeki Feth-

ahmet, Sugz, Anguzu Baba, Buzluk... gibi
ziyaret yerlerine giderler.63
Kabakl bu eserinde, kendisinin de ekillen-
mesine katk salayan masal ve destanlarn
eitimdeki rol zerinde durur. ocuklarn hayal
kurmasnn, masal dinlemesinin, kssadan hisse
kartmasnn hayatlar boyunca ne kadar ilerine
yarayabileceinin nemine iaret eder. Ayn
zamanda bu eser aracl ile ocuklara tabiat
sevgisi, yoksullara acma duygusu, dayanma
ruhu, btn olumsuzluklara kar mitsiz olma-
may ve dahas mill kltr alamaya alr.
Ksacas Kabaklnn hatralarndan rl Ejderha
Ta adl eseri, geleneklere ball ve mill
kltrn devamlln hatrlatmas bakmndan
da nemli bir eserdir.
Sonu olarak ocukluk denen saadeti hi
tatmadan, almaya, sorumlulua mecbur
edilmi, kimseye nazlanamam, hep naz ekmi
ve zalim bir yoksulluk 64 iinde bym olan
Kabakl, yazlarnda, ska anne-baba, okul ve
toplumun ocua gereken nemi vermesi ze-
rinde durmutur. ocuklarn yetimelerinde aile-
nin, evrenin ve eitimin nemine iaret etmi,
mill duygularn ve heyecanlarn masal ve
destanlarda gizli olduunu sylemitir. Ayrca,
ocuklarmzn kendi mill deerlerimiz ile
yetitirilebilmesi ve ekillenebilmesinde ocuk
edebiyatnn ok nemli rol olduunu da
yazlarnda vurgulamtr.

63
A. Kabakl, Ejderha Ta, stanbul 1985, s. 14.
64
ocuk-Sevgi Hrriyet, Tercman, yl: 8, nr. 2702, 23
Nisan 1969, s. 2.

69


SSYPUS DAININ MELANKOLK ARAFI: AKF PAA/EKREM

RNDE OCUKLM ALGISI
Yrd.Do.Dr. Fatih ARSLAN
Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm
e-mail: farslan@firat.edu.tr

THE MELANCHOLIC PURGATORY OF THE SISYPUS MOUNTAIN: AKIF PASHA /

THE CHILD - DEATH PERCEPTION IN THE POEM EKREM
ABSTRACT
Child and death are two words that can not be harmonized with each other even with the associations at the standard-
meaning dimension of the language. Mostly, they have such joint meaning-fields as to call life and death. Death is the Wailing-
wall of the unnecessity of the human occupation as Sisypus has tried in vain in mythology. Human uselessly tries to compress the
endless universe of the dream into a finite time. Two of the reorganisation-period writers of the Turkish Literature are Akif Pasha
and Recaizade Mahmut Ekrem living that theme the most intensively in reality and carrying it as a basic source to their artistic
perception. These poets commenting the death and especially child-deaths seriously have written in a sense the imaginary
manifest of the death. They have tried to establish their poetry-world among the belief-denial, the east-west, and the cultural
conflicts. This is a problematic/ interrogatoric approach to the death, child and belief.
Key Words: Sisypus, Melancholic, Akif Pahsa, Recaizde Mahmut Ekrem, Child, Death.

ocuk ve lm szckleri dilin standart, ve masumiyet olduu dncesi, gelinen yerin

statik dnyasnda antrmalarla dahi olsa kutsal bir mekn olduu inancnn yansmasdr.
birbirine pek yakmayan, birbirini pek tamamla- Dnyann karanlk yannn karsna, aydnlk
yan bir meforik alama sahiptir. Varl var taraf olarak ocuk olgusunun karlmas kaotik
klma adna, yaanlrln nasl ve nedenini kendi ortam etkisiz bir duruma getirmeye ynelik bir
doal yapsnda ve ou zaman hibir art dav- edimselliktir. (Kanter, 2007: 7) Dzensizlie
ran biimine girmeden salayabilecek kadar kendi duyargalarnn usuz bucaksz evrenini
stn meziyetlerle dona(tl/n)m insann en sonuna kadar almlamayp bakaldrr. Neredeyse
salam parmak izi olan ocuk tabii ki lm her ocuk kendi kozmosunu kurar. O yzden her
dncesinden uzaktr. Ama insandaki kmaz ocuk yeni bir dnya; yeni bir dnya prototipidir.
durumlar, atmalar, kendi snrlarn aan/ ocuk imlecinin tamamlaycs olarak sun-
zorlayan olaylar karsndaki zayfln, are- duumuz lm ise insan yaamsal alandan kopa-
sizliini, elikilerini trajiin en st boyutunda ran, olaan ama her geliinde olaanstym
yaayan demolu iin lm kendi varlyla gibi karlanan ve hibir surette allamayan, en
beslenen derin bir mahzendir reel dnyada. kanlmaz tarafmzdr. (Gasset, 1995: 34) Bu
Tanrnn izdii kader dairesi ierisinde hayata ynyle lm, insana hem ok yakn hem de ok
tutunmaya alan insann soylu direnii (zcan, uzaktr. Bireyi yaamsal sreten koparan l-
2007: 12) ou zaman sekteye urar. Krlmalar, mn, insan zerindeki ypratc ve tehdit edici
krgnlklar arttka hayat kendi anlam dnyasnn etkisi elbette yadsnamaz. Yaanlan dnyadan
evrenini sktrr; ou zaman nesnelerin ruhuna kopma, sevdiklerini ve yaantlarn arkada brak-
uzatr elini. ma dncesi kolay kolay kabul edilecek bir olgu
Ezoterik dn yapsnn soylu figrleridir deildir. Sonsuzun sonluda ikame mecburiyetinde
ocuklar. nk hibir zaman Hayal edilen kal, insanln en byk trajedisidir. Dn
nesnede algladmz nesnenin yaamsall ve sonsuz kanat rpnlar, gerein sonlu dnya-
canll yoktur. (Scarry, 2007: 11) ocuktaki bu sna asla smaz, skmaz.
genel zellik, onun kaosun merkezi olan dnyaya, Her sabah kendi kayasn hayat dandan
anne rahminin huzurlu ortamndan yeni gelmesi- armak iin uraan ve beyhude bir abayla geri
nin ve kozmostan d dnyaya yeni almasnn saran ama lme yaklaan anlamszln (absr-
gstergesidir. Bu anlamda bireyin, zamanla sk- de) kahraman Sisyphus (Erhat, 2006: 272) gibi
trlm bir uzamda balayan yolculuk evresinde insan da btn uralarnn, abalarnn ou
ocukluk dnemi topraa bal bedeninin iine zaman beyhudeliinin farkndadr. ada Sisyp-
hapsolan ruhundaki, tinselliin en yksek olduu huslar gibi biri yekdierine benzeyen insan ev-
dnemdir. Her yeni doan ocuun yznde k reni ontolojik varlk alanlarnn srekli yenilen-

70
 Materiallar

dii zannna kaplrlar. Aslolan tek realite Edebiyat geleneinden gelen, ancak iirlerinde
lmdr. Ne kadar uralsa, ne kadar yaam kendi bireysel duygularn, bu edebi mirastan
evreni boyutlansa da hep lmn souk yz farkl bir ekilde yanstan Akif Paa, Mersiyesi-
tedirgin Sisypuslarn kulana ac arklar mrl- nde de Divan iiri geleneinden ayrlr. Divan
danmaya devam eder. iirindeki lm dncesi ile bu mersiyedeki
phesiz her lm bireyin dnce dnya- lm dncesi farkldr. Akif Paa bu mersiyesi
snda olumsuzlanr; ancak lmler iinde ocuk ile lm dncesini farkl bir boyuttan ele alm-
lmlerinin insan ruhunu biraz daha fazla hrpala- tr. (Kavaz, 2005: 78) Mersiyenin ilk ktasnda
d muhakkaktr. ocuun ilk ve en nemli umutsuz bir ruhun yaamdaki uyumsuzluu
iliki nesnesi, gbek ba ile balantda olduu, sezilir. lm, lp gidenle varln hissettirmi
rahminde aylarca vcudunu/kann ve btn ya- ve ldrlememi bir olgu olarak hayatta kalan-
antlarn paylat annedir. (Saydam, 1997: larn ruhunda sonsuz bir yara amtr. dnya-
62) Sonrasnda belki kendi zamann yaama snn kaplarn; ruhundaki isyanlar, frtnalar
adna, kendi varln var etme adna, anlam dn- olduu gibi iirine yanstan Akif Paa kendi
yasna kurma adna dnya denilen boyuta geer. dndaki dnyay ve akp giden zaman, iselle-
O yokken lm de yoktu; o ld zaman da tirerek iirine aktarmtr. Byle bir bireysel d-
lm olmayacak. ki istifham arasnda b-taraf n tarzyla yaamda bir yer edinmeye alan
olmak yerine bertaraf olmu ocuklar air, torununun lmyle oluan bunalty en yk-
sek duygu perdesinden okura hissettirir. Yaa-
D dnyann ruhlarnda oluturduu izlenimi
mndaki bu olumsuz deiiklikten srekli ikyet
i dnyalarnda yourarak iirlerine yanstan
eden air, ayrln acsn ekmeye isteklidir:
airlerin; ocuk lm temini iirlerinde
grmek ve bu olayn air zihnindeki tasarmna "Tfl- nazennim unutmam seni
tanklk etmek allagelen bir durumdur. iirlerde Aylar gnler deil gese de yllar
ilenen ocuk lm temi genellikle, lm Telh-km eyledi firkn beni
ocua yaktramama, ocuktan ayr dnme ve kar m htrdan o tatl diller
ocuun nazik bedeninin toprakta ryerek yok (Kasr, 2000: 48)
olmasn kabullenememe gibi yapsal alglama-
Akif Paa tfl- nazeninim diye hitap ettii
larla karmza kar.
torununun lmesiyle alt st olmutur. air, lm
Edebiyatn toplum iin ve topluma ynelik olgusuna yaklarken isyan edici bir tutum ser-
dnld, sanatta pragmatist dncenin be- gilemiyor. lmn ayrc, eksiltici ynnn ve
lirleyici olduu Tanzimat edebiyatnn birinci torununun nazik bedeninin toprak altnda rye-
dneminde ocuk temasna ve ocuklara ynelik cek olmasnn tedirginlii ile iirini temellen-
iirlere pek fazla rastlanmaz. Tanzimatn birinci diriyor. Bu ynyle, lm yaamda deitirici bir
nesil airleri inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa grev stlenmitir.
iirlerinde daha ok sosyal ierikli konulara yer
Adem kasidesinde isyankr bir tutumla kar-
vererek, kendi i seslerini duyurmak yerine
mza kan, kendisi murat almadka her eyin
toplumun vicdan ve toplumun sesi olmay tercih
yerle bir olmasn isteyecek kadar sert bir s-
etmilerdir. Bu dnle eserlerini vcuda getir-
lupla, yaamdan ve insanlardan memnuniyetsiz-
dikleri iin de iirlerinde ocuk temini ileme-
liini dile getiren ve bununla iirini ekillendir-
milerdir. Bu dnemde Akif Paann kk yata
mekten ekinmeyen Akif Paa, yukardaki dize-
len torunu iin yazd bir mersiyesi ve Tanzi-
lerde, isyannn yerini sessiz ve derinden gelen
mat edebiyatnn ikinci dneminde de Recaizde
sitemli bir hzne brakmtr. lmle ortaya kan
Mahmut Ekremin olu Nijadn lmnden
gerei kabullenememe neticesinde oluan isel
duyduu znty dillendirdii ve kaderin
karanlk ve len kiiye duyulan zlem airin be-
keyfiliine ynelik sitemlerini aktard iirleri
ninde, hem ruhsal hem de bedensel skntlarn ve
eitli zellikleri bakmndan n plandadr.
bir takm huzursuzluklarn da kaynan olutur-
Akif Paa, torununun lmnden duyduu mutur:
znty ve ona duyduu sevgiyi bir mersiye ile
Akl fikri btn trmar ettim
dile getirmitir. Mersiyenin btnne torununun
arp vdi-i hayrete gittim.
lmnden duyduu hzn anlatan, yaamdan
Nr- hicrin ile eridim bittim
bekledii ilgiyi grmemi bir znenin ruh hali
Yakt kl eyledi firkn beni.
hkimdir. Akif Paann dem Kasidesindeki
isyankr tavr, bu iirde yerini kadere boyun Akif Paann Mersiyesinde kaderi kimi
emek zorunda kalan ama umutsuzluundan yine zaman kabullenen, kimi zaman da kaderinden
vazgemeyen bir tutuma brakmtr. Divan memnun olmayan elikili tutumu dikkat eki-
cidir. Bu yaklamla Akif Paa, Hayattan ikye-

71
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

tini dile getirirken sebebi evresindeki insanlarda sebebiyet verir. Anlam yitirilen bir dnyada
deil kendi kaderinde arar. (Kavaz, 2005: 77) lmle gelen kayg atei, ruhsal eksikliklere gebe
Biraz slam etkisinde ekillenen bu kaderci bir benliin habercisidir. Bu anlamda varlk ve
anlay skolastik dncenin ekillendirdii Bat var olma sorunuyla kar karya kalan birey,
merkezli lm fikrinden olduka uzaktr. Genel felekten istedii yant alamaynca varl sor-
bir kabullenme, kadere kar samimi boyun b- gulama edimi gsterir. Varlk ve varolu sorunsal
klerle rl bir yaam evrenidir bu. Varolu- karsnda ortaya kan bu ruhsal bunalm, lm
ularn ve Epikurosden esinlenerek ekillendir- olay ile somut bir kimlie brnmtr.
dii Biz var olduka o yoktur, o varken de artk Akif Paadan sonra ocuk lmleri adna en
bir youz/biz yokken hayat yoktur, lnce de dikkat ekici iirleri Recaizde Mahmut Ekrem
olmayacaktr. (Tucu, 2002: 165) dnce siste- kaleme almtr. Kader, bu acl babann peini bir
mi lm temini bir varlk/yokluk sorgusunda trl brakmaz ve adeta Onun ilhamndan iirin
zmlemeye daha doru bir ifadeyle kendi tam sesini koparabilmek iin bu talihsiz babay
mphemiyetlerinde eritmeye meyyldir. bo yere st ste dener. O yldrmn arpt
Vdi-i hayret imgesi ile Hsn Aka gn- yerde bir sene evvelki gezintilerin hatralarn
dermede bulunan air, plampest bir metinler ara- arar. lm hayatna sadece siyah tllerden bir
slkla ekseniyle her iki eserin de genel grnr- dekor ilave etmekle kalr. (Tanpnar, 1997:482)
ln salamaya alr. unu da ayrca belirt- Ekrem ve lm adeta iiri iin temel bir malzeme
mek gerekir ki, ayrln oluturduu manevi ate olacak kadar hayatyla paralel yrmtr.
evrensel bir atee dnm ve airin gnlnde Recaizde Mahmut Ekrem, olu Nijdn
bireyselleerek ifadesini bulmutur. Ayrlk atei, lmnden duyduu znty dile getiren pek
airin hem ruhunu, hem de bedenini tututurmu- ok iir yazmtr. Acnn ve strabn airi olan
tur. Recaizde Mahmut Ekrem, gznn ya dinme-
Akif Paa, Mersiyesinde Allaha isyan edici yen bir babadr. ocuklarnn lm ile karamsar
bir tutum taknmaz ancak klasik bir sylemle ruh haline brnen ve iyice kntye urayan
felee sitem etmekten geri durmaz. Yaad air, lmlerin yalnz brakt terk edilmi bir
olaylardan birilerini sorumlu tutan ve bunu bireyin yaam karsndaki duruunu yanstr.
iirlerine yanstan Paa, yaad trajik durumdan Recaizde Mahmut Ekrem, yalnzln ve lm
dolay rahatszln dile getirir. lmn sebep acsnn senfonisine kendini kaptrm bir airdir.
olduu dayanlmaz acnn ruhta yapt tahribat Onun dili hep alamakldr ve iiri lmle gelen
ok byktr; ama len kiinin, yaamdan eksik karanlklar tarafndan kuatlmtr. Ancak Recai-
kalann, ocuk olmas ile bu ac iki kat daha artar. zde Mahmut Ekrem alar, aladktan sonra
Akif Paa, lm olgusuna yaklarken atei hatr- alamaktan yorulur ve kendine bir teselli noktas
latc imgeler kullanarak ate-lm arasndaki bulmaya alr. Adeta iirlerinde frtnal bir
psikanalitik ilintiye de dikkat ekmitir: denizin dalgalarla boumasnn ardndan gelen
Felein kinesi yerini buldu mu? rpertici bir dinginlik ve duraanlk sz konu-
Gl yanan reng-i ryun soldu mu? sudur. Her an acsn hatrlar ve teselliyi Nijadn
Acaba rd toprak oldu mu? hayalinde bulur:
pp okadm o pamuk eller "Hasret beni cayr cayr yakarken
Sevilen birinin bedeninin rmesini dn- Bedenimde buzdan bir el yryor
mek geride kalanlar zer. Bedenin toprakta r- Hayline lgn lgn bakarken
mesi, topraktan yaratlan insann topraa dnmesi Kapanas gzm kan bryor.
ve toprakta bedenini yitirmesi, geride kalanlar (Parlatr, vd.,1997: 405)
iin zc ve kabullenilemez bir durum oluturur. lmn sebep olduu boluk duygusu ve l-
Toprakta rme dncesi airi metafizik k- m olan bir daha grmeyecek olmann olutur-
mazlara iter. Akif Paann yukardaki dizelerdeki duu terk edilmilik, bireyin ruhunda birtakm
sorgusunun temelinde, torununun kk yandan amazlarn kaynan oluturur. Bu amazlarla
dolay ona lm yaktrmamas gelir. Akif ruhunda gelgitler yaayan; hem lene, yaamsal
Paann lme yaklamnda, lmle birlikte, ya- alandan koptuu, yaamdan ayrlmak zorunda
anlan dnyann paralandn dnen bireyin kald iin zlen, hem de kendini yalnz hisse-
sarsntya uram ruh hali sz konusudur. Bu den birey, kimi zaman gereklerden uzaklaarak
psikoloji bireyin ben-merkezci yaamnn gster- hayal leminde len kii ile sonsuz bir dnya
gesidir. Kendini ve kendi evresindekileri dnya- oluturmaya alr. Bedenimde buzdan bir el
nn merkezinde grme ve bu merkeziliin lmle yryor imgesi ile airin zntden yanan ruhu
birlikte yok olmas dnyann anlam yitirmesine ile lnn souk bedeni arasnda kurulan iliki

72
 Materiallar

bunun bir gstergesidir. Buz da ate gibi yak- olmann oluturduu bir kayg vardr. lme
cdr. lme ait birok zellik ka/soua atfedi- mahkm olmak ok korkun eyse de bir hi
lerek gizil bir analoji yaplyor. Bylece air, iki uruna anlamszln kurban gibi mahkm olmak
gl benzerlikle lmn insan ruhunda dour- da btnyle katlanlmaz bir durumdur. (Kun-
duu trajik atmay daha kkl bir hale getiri- dera, 1989: 60) fikrini Ekrem sanki peinen
yor. Ztlk trajiin vahametini daha belirgin kabullenmi; lm kendi estetik alglama
ekilde ortaya koyuyor. (zcan, 2007: s.63) srecinin yaamsal kayna haline getirmitir.
len kiinin hayalini kurma dncesi Recai- Acnn son noktas, yalnz kalma ve kendi
zde Mahmut Ekremde de Akif Paadaki ek- iine ynelme arzusudur. Bu anlamda acya
liyle karmza kar. ocuklarnn lm yaam maruz kalan birey, kendi ve kendi dndakiyle
srekli alt st olan Recizde Mahmut Ekrem atma halindedir. nsan anlnn balca kay-
hayalin kendisine sunduu ka imknn deer- na ya da eyleme geirici ilkesinden birisi ac-
lendirerek, olunun hayaline lgn lgn bak- dr. (Hume, 1993: 254) Bu noktadan sonra gz-
makta ve acsn hafifletmeye almaktadr. yalar, yaamn bir dayatmas ve zorunluluu
lm karsnda insann iki temel savunma meka- haline gelmitir. Zaman acsna gre alglayan ve
nizmas vardr: maskeleme ve bastrmadr. kendi dnda akp giden zamann farknda
(Karaca, 2000: 72) nsan ya lm grmeme ad- olmayan Recaizde Mahmut Ekremin iinde kk
na farkl duyumsamalara ynelecek ya da lmn salan ve statikleen bir zaman algs vardr. Bu
grnr yz farkl deer, alglama ve duygularla zaman algs, aire srekli olunun ruhunda
gizlemeye flu bir grng haline getirmeye oluturduu acy duyumsatr:
alacaktr. Her iki durumda da lm daha latif Ekser manzarmda dr-a dr
bir renge brnm olacaktr. Grrm tein bir ufk- bed.
airin, kz Piraye iin yazd iirinde mezar, O ufuktan kp snen bir nr
l ve ocuk arasnda bir ba kurmaya alan ve Hasret lde bir nigh- feci-
bu badan rahatsz olan bir psikoloji ile Senin eyler haylini tey.
karlarz. Kz Pirayenin doarken lmesi, ai- Akif Paada grlen kadere teslimiyet ve
rin ruhunda lm dncesinin ve lmn neden boyun emenin yan sra, kadere bakaldr ve
olduu ayrln ilk psikolojik basksn oluturur. kaderi sorgulama ayn ekilde Ekremde de gr-
Nijdla bu dnceden kurtulmaya alan air, lr. lmn sebep olduu ayrlk ve santimantal
Nijadn da lmyle kendisini zntnn esiri duyu tarz her iki airde de ortak bir ruh halinin
etmi ve alamay adeta alkanlk haline ge- ve ortak bir acnn yansmasdr. Her iki air
tirmitir. Pirayenin mezar ve siyah toprak ayrlk ve yanmak kavramlaryla lmn
acy arttrc unsurlar olarak karmza kar: ruhta oluturduu atee gndermede bulunarak
Ah kim Pirayemin ite bu yerdir meskeni ate imgesinin yakc ve kl edici ynn
u siyeh topraklar olmutu o nurun mahzeni artrmaktadr. Atein kl edici yn, var olan
nesnelerin somut gerekliini ya ortadan
Yukardaki dizelerde geen mahzen imgesi
kaldrmas ya da en aza indirmesidir.
karanlk ve altta olmay sembolize eder.
Kznn mezarn mahzen olarak dnen air; Yree den lm atei hem Recaizde
mahzenin ar, rktc ve tedirgin edici zellii Ekremin hem de Akif Paann uzamdaki varlk-
ile mezar kavramn e deerde tutmaktadr. sal boyutlarn indirgeyici bir rol stlenmitir. Bu
Mahzen yatayl ve yerin altnda olmas ile noktada denilebilir ki, btn insanlarn ortak
gksel ve dikey olandan uzak olmay artrr. yazgs olan lm, zel anlamda kapsn ald
Pirayenin lmnden sonra yaam sevgisini insann bireysel yazgs haline dnr ve yaam
Nijad ile ayniletiren air Nijdn lmyle eksiltici bir ynyle karmza kar. lmle
ikinci kez ayn psikolojiyi yaamaya mecbur birlikte ortaya kan kopma neticesinde anlam
kalr. Her eyde ve her eyada Nijd gren ve tam olarak bilinmeyen ve aresizce kabullenilen
onu hatrlayan air, Nijd unutmaya almak ve bir yolculuk balar. Geride kalanlar ancak, giden-
yaamsal srecine uyum salamak yerine lerin hayallerini tey ederek teselli bulmaya
hayalinde srekli olunu canlandrr. Gemi, alrlar. Bu dnle asl acy gidenin deil
Recaizde Mahmut Ekremde aclarn merkezidir. kalann yaamak zorunda kald bir yaklam
Ancak gemiini unutmak ya da gemiinden ortaya kar. Ekrem, Mevt Nijd iirinde bu
kurtulmak yerine, gemii srekli ana tayan ve dnceyi yle ifade etmektedir;
an gemile ayniletiren air, gemie dnk lm..Evet! O da fnilerin felketidir
yzyle gelecek kaygsn da yitirmitir. Onda Fakat btn bu felket, bu hasret mtem
sadece, bugnn ve len ocuunu grmyor Gidenlere deil, ancak kalanlara it!..

73
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Yaamdan memnun olmayan birey, yaama air, acnn ve bilincindeki g yitiminin bas-
tutunmak iin kendini yaama balayc dsal ks altnda yaamaya mahkm bir birey olduu
unsurlarn varln hisseder. Ekrem bu unsuru, dncesi ile iirini temellendirir. Bu anlamda
Nijd ile bulur. Nijdn hayatta kald on be kendi i dnyasnda otoritesini kaybeden edilgen
sene airin en mutlu olduu senelerdir. Olu birey, geriye dnk bir yaam eklini benimser ve
Nijadn hayali, bir an iin bile airin peini hlden duyduu sknty evresine hissettirir.
brakmayan bir glgedir. Dn Bugn iirinde Yaamn mutlak gereklii olarak kendini grme,
Ekrem, adeta oluyla konuur gibidir. o deer yitimiyle son bulur ve zne kendini
yaman vakit saatinin almas, insann tabiatn drt dnyann en deersiz ve en mutsuz objesi olarak
mevsim btnlnden kopmasna sebep grr.
olacaktr. (Korkmaz, 2004: 239) air, o ann da Yaanan acy unutma ve hatrlama eksenin-
farkndadr. de; hatrlamay tercih etme, gemii anda yaa-
ocukluumuzun, iimizde canl ve iirsel ma, bugn sorgulamann ve bugnden memnun
olarak yararl kalmas, olgular dzleminde deil, olmamann neticesinde ortaya kan bir ka
d kurma dzleminde gereklemitir. Bu izleini dourur. Yaanlan andan duyulan huzur-
srekli ocukluk sayesinde, gemiin iirini suzluk ve gemii hatrlama istei de uzamsal
elimizde tutarz. (Bachelard,1996: 45) Gemiin algda bir sknt oluturur. Byle bir duyumsama
iiri lmlerle ancak dumura urar. Hayallerle ile oluan algyla anlamlandrma, znenin isel
rl ocuk algs beraberinde iirsel alglamay benindeki huzursuzluunun bir sonucudur.
da sekteye uratr. Artk konuan, airin iindeki Ruhsal bir kle air cevabn alamayaca
ayrln sesidir: sorularn ardna der:
Ey Nijdn hasretiyle zr olan!.. Nasl ltfe-i gaybiyyedir bu, Y Rabbi
Sen sus biraz, Benim Nijdm aldn, nedir bunun sebebi?
Rhunu Szn eden hicrn Yukardaki dizelerde Nijdn lmn
hicrn sylesin Allahn bir gzellii olarak dnen air,
Ayrlk acs ile ruhu yanan air inlemekten, umutsuzca bir k noktas aramaktadr. Zaman
feryat etmekten yorulmaz. Kader karsndaki ve uzam d yaamaktadr, onun yaad zaman
acziyetinin farkna vard zaman daha iddetli bir olunun ld zamanda sabitlenmitir. Zamana
alamaya tutulmu gibidir. Recaizde Ekrem, kar alnan tavr, zamann geip gitmemesine
aadaki dizelerde, olunun hayalinin sadece ynelir kimi durumlarda. Teselli iirinde olu
ruhunda deil ayn zamanda bedeninde yapt Nijda kavumak iin rz- maheri beklemeye
tahribat belirtiyor. Bu tahribatla, birey kendini sabrnn kalmadn belirtirken zamandan ikyet
d dnyaya kapatarak, i dnyasna ynelme eder:
edimi gsterir. nk lmle birlikte srekli bir stne mevtin dp zll- peri
olu halinde akan zaman bir anda kesintiye nkisf etti cebn-i enveri
uramtr. Bu anlamda lm, hem lenler iin Rhsuz kald yumulmu gzleri,
hem de geride kalanlar iin yaama kar denen Bir kefenle zr-i hk oldu yeri
en ar bedeldir: Gitti artk bir daha gelmez geri
Bir gn silinir seng-i mezrdaki nmn, Bekle ruhum, bekle rz- maheri!
Lakin seni rhum ebedi yd eder alar Yukardaki dizelerde grld gibi air iin
Eyvh Nijdm.! Diye feryd eder alar. tek teselli, maher gn kavuabilmedir. Kaybe-
aire gre, zaman her eyi deitirecektir. dilen huzur ve kaybedileni yeniden yaama istei
Deimeyen tek ey airin ruhundaki acdr. Bu rz- maherde gerekleecektir. Bu duyu ve
acnn kalc olma sebebi airin srekli olunu yaklamla, sadece bedensel anlamda uzamdaki
yd etmesidir. Her hatrlama, airin ac tekrar- varln idame ettiren air ruhunun znn
dr. mahvolmasn dileyecek kadar yaama kskn-
dr. Ancak bu teselli de zamanla yerini mitsiz
Recaizde Mahmut Ekremde lm fikri derin-
bir bekleyie brakr:
likli deildir. air, lmn metafizik yn zerin-
de fazla durmaz. Onun iiri tek boyutta ve tek B- huzr et rh- leyl-i esmeri,
dzlemde alamak zere younlar. Onun iin Eyle isticvb reng-i hver-i
lm, sevenleri ayran, engellenemez bir olgudur. En kat mermerlere arpp seri
Alamak ve feryat etmek, lm acsn yaamak Mahv olunca ala cnn cevheri.
zorunda kalan bireyin bu dnyadaki asli vazifesi- Gitti artk bir daha gelmez geri
dir. Bireydeki bu mutsuz ruh, huzuru ve dinginlii Bekle rhum bekle rz- maheri!
saplant haline getirdii gzyalarnda bulur. - Ah Nasl bekleyim?

74
 Materiallar

airin yaama kar olumsuz tavr bahtna Ekrem, lm alglamasnda ou zaman Albert
yapt sitemin yansmasdr. Nijd Ekremdeki Camusun lm ve absrde hayat onaylayc ve
iirlerinde, trajik hava adeta airin inlemeleriyle bu onaylamadan da bir mutluluk kayna seen
kuatlmtr. Dnyadan uzaklama ve kendi i tavrn (Ali Osman Gndodu, 1995: 99) tercih
sesini dinleyerek ruhsal atmalarn evreninde etmemitir. Daha ok sorgulayan ve sorgularla
isel bunaltlara maruz kalan air iin zulmet, ekstrem noktaya kadar ykselen ama bir yerde
kalc bir karanl simgeler. Zulmetin ortadan krlan ve kabullenen masum bir dervi izgisin-
kalkt aydnlk vakitler hibir anlam ifade et- dedir. ou zaman iirsel sylem reel yaantnn
mez. Sesini oluna duyuramayan airin, kendiyle gelgitlerini daha estetiksel bir st dille kurma aba-
konumaktan baka aresi kalmamtr. lmn snda kamza kmaktadr. Buna bir de din, kltr
kuatt birey, lenin brakt boluu doldura- gibi lme dair genel belirleyicileri eklerseniz
mamann problemini yaar: Recaizde Mahmut Ekremin lm karsndaki
Yllar geirirken gece saatler iinde, sessiz lklar daha net duyulur ve duyumsanr.
Meys aramam nrunu zulmetler iinde..
Ry grrm ekser lkin seni gremem KAYNAKA
Alar yanarm bahtma gafletler iinde: Adorno, W. Theodor (2007), Rya Kaytlar, (ev.
Bir kere sabah olsa! Derim- gese u zulem eyda ztrk), stanbul, Yap Kredi Yaynlar.
Berbd olurum ben yine zulmet geer amma! Bachelard, Gaston (1996), Meknn Poetikas, (ev.
lmn bireyin i dnyasnda oluturduu Aykut Derman), stanbul, Kesit Yaynclk.
acziyet, alama edimi ile aa kar. Herhangi Erhat, Azra (2006), Mitoloji Szl, stanbul, Remzi
Kitabevi.
bir dayanak veya k noktas bulamayan birey,
yaama kar direnme gcn yitirir. Gerek Gasset, Ortega Y. (1995), nsan ve Herkes, (ev.
Neyire Gl Ik), stanbul, Metis Yaynlar.
dnyada arzulanan, fakat gerekletirilemeyen
Gndodu, Ali Osman (1995), Albert Camus ve
istekler bu yaklamla zaman zaman ryalarda Bakaldrma Felsefesi, stanbul, Birey Yaynevi.
yaanr. Rya kendi tarznda kaytszdr. Ayn Hume, David (1993), nsan Doas zerine Bir
anda hem kast, hem gereklemedir; nesnesi nceleme, (ev. Aziz Yardmc), stanbul, dea
olmayan bir znedir. Bu nedenle aslnda zne de Yaynevi.
deildir. (Adorno, 2007: 79) Rya, bu anlamda Jameson, F. vd. (1990), Postmodernizm, (Der. Nemci
bireyin yaamak istedii anlar uyku leminde Zeka), stanbul, Ky Yaynlar.
nesneler ve zneler eksenli yaamasn salar. Kanter, Beyhan (2007), Tanzimat ve Servet-i Fnn
iirinde ocuk, (Baslmam Doktora Semineri),
Baz iirlerde olunun lmne inanmak
Elaz, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
istememe dncesi vardr. lm dncesi,
Karaca, Faruk (2000), kinci Yeni Poetikas, stanbul,
hayatn epeevre kuatmtr. lmn bu yk Hece Yaynlar.
hayat ekilmez klmaktadr. Bu, bir ynyle Kasr, Hasan Ali (2000), ocuk iirleri, stanbul,
bireyin sonu, zne ya da ruhun merkezini Denge Yaynlar.
yitirmesidir. (F.Jameson vd.,1990: 75) Kavaz, brahim (2005), kif Paa Hayat ve Eserleri,
Zavall Nijad da: stanbul, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar.
Nijad! ldn m sen? der, beklerim Kundera, Milan (1989), Roman Sanat, (ev. smail
Yergz), stanbul, Afa Yaynlar
bir sayha-i inkr
Korkmaz, Ramazan (2004), karosun Yeni Yz
Uan sesler havada bahsederlerken Cahit Stk Taranc, Ankara, Aka Yaynlar.
memtndan Montaigne (1993), Denemeler, (ev. Sebahattin
air, lme ve lmle gelen gereklie inan- Eybolu), stanbul, Cem Yaynevi.
mak istemez. Ancak lm, Yaratlmzn bir zcan, Tark (2007), Tevfik Fikretin iirlerinde
koulu son gnmz ilkinin sonucudur. Trajik Durum, Elaz, Manas Yaynclk.
(Montaigne, 1993: 146) Gerek bir durumu ka- Parlatr, smail vd. (l997), Reca-zde M. Ekrem
bullenmede zorluk ekme ya da gerek olana (Btn Eserleri II), stanbul, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar.
inanmama istei yaamsal srete snr tanmaya
ynelik bir reddedii temsil eder. Gerek olgusun- Saydam, M. Bilgin (1997), Deli Dumrulun Bilinci,
stanbul, Metis Yaynlar.
dan, kendini soyutlama ve gerekle uzlamaz bir
Scarry, Elaine (2006), Kitapla Hayal Etmek, (ev.
tutum sergileme, kendi iinde ve kendine gre bir Blent O. Doan), stanbul, Metis Yaynlar.
gereklik oluturarak nesnel gereklii yok sayma
Tanpnar, A.Hamdi (1997), 19. Asr Trk Edebiyat
dncesinin gerilimli bir ekilde ruhsal belir- Tarihi, stanbul, alayan Kitabevi
sizlikle birleerek yansmasdr. Yukardaki dize- Tucu, Tuncar (2002), Yabanclama Problemi
lerde yer alan inanmama edimsellii airin Hristiyanln Ve Marksizmin Kkleri, Ankara,
gerei karanlkta brakarak hayalin aydnlna Alesta Yaynlar.
snma isteinin bir sonucudur.

75


TRK XALQLARININ UAQ DBYYATININ

BZ MSLLR
Prof. Dr. Fikrt SEYDOV

Trk xalqlarnn, o cmldn Azrbaycan dzlk, doruluq, cdadlarmza ehtiram, ail

trklrinin kemi dvr bizdn n qdr uzaq mhkmliyini v rfini saxlamaq kimi ms-
olsa da, o bizim bu gnmz n nadir bir llri alamalyq.
mnbdir. Biz trk xalqnn bir qolu olaraq 200 F.Krli Balalara hdiyy kitabnda elc
illik rus sartind yaamq v rus imperiyas d uaq psixologiyasna uyun mk, vtnpr-
biz soy-kkmz qaytmaa imkan vermmi- vrlik, yoldalq, qonaqprvrlik v xlaq trbiy-
dir. sinin digr sahlrin toxunan, btn trk xalqla-
1917-ci ild rus imperiyas daldqda Azr- rnda eyni mna ksb edn msllr, tapmacalar
baycan trklri Mstqil Demokratik Respublika da verilmidir. Msln:
yaratd. O, millilm apard v mvcudiyytinin - t dalad, yolunun ii avanda dd.
ilk gnndn trk xalqlarnn tarixini yrnmy - t hrr karvan ker.
mstsna hmiyyt verib mktb proqramlarna - Qonaa get demzlr.
kri trk qbillri v xalqlar, qdim trk - Bu gnn iini sabaha qoyma.
dvlti, Mhmmd Qznvinin slalsinin - Qalan i qar yaar.
hkmranlq dvr, trk slcuqlar v onlarn - ldn qalan lli il qalar.
mdni xidmtlri, ingiz xan v onun ardclla- - Qorx payzdan, qabanda q glir.
rnn dvr, Teymurun sri, byk moollar haq- - Qorxma qdan qabandan yaz glir.
qnda qsa mlumat v s. daxil etdi. Lakin - Toyuq yumurtasna gr aqqldar
Azrbaycann rus boleviklri trfindn ial - Toyuq istr qaz yerii yerisin, z yeriini
edilmsi mxtlif trk blglrind gnclr soy- d yanlar.
kkmz alaya bilmdi. Mktb proqramla- - Sian grnd plng oxayan piik,
rnda oxu n kitablarda sasn Avropa v Rus plng grnd siana dnr.
tarixi yrdilmy balad. Bir saat da olsun oxu
Qeyd etmliyik ki, son zamanlar uaq dbiy-
kitablarnda Orxon-Yenisey abidlrin, Qara-
yatna maraq azalmdr. Oxu materiallar snk,
xanl, Qznli, Slcuq trklrinin tarixin yer
can sxc v uaqlarda maraq dourmayan mtn-
verilmdir.
lrdn ibartdir. Halbuki bizim soy-kkmzd
F.Krli Balalara hdiyy kitabnn giri- xalq yaradclna istinad edn el eir, hekay,
ind yazrd ki, kemid an v qvvt sahibi nal nmunlri var ki, onlar znn sadliyi,
olan trk millti z mitin, adt-nnsin dair gzlliyi v travtini dnn d, bu gn d v
yaratd hekay, nal, hikmtamiz atalar sz, sabah da itirmyn paralardr.
inc mnal tapmacalar, dzg v yanltmaclar
Trk maarifprvrlri alrdlar ki, yazdq-
yaddan xarr v unudurlar. Hans millt ki, tari-
lar eir v hekaylr uaqlarda hiss, hycan,
xini, vtnini, dilini sevir o mtlq xalq dbiyyat
insani duyular, yax bir i n minntdarlq
nmunlrini cmldirib saxlayr v agirdlrin
lamtlri ba qaldrsn. nsan yax idn, xeyir-
ilk tlimini, trbiysini bu xalq pedaqogikasnn
xah mldn mtssir olub, pis hrktdn, la-
nmunlrini yrnmkl balayr. Krli ts-
qeyd mnasibtdn tssflnsin. Msln Yerli
sfl qeyd edirdi ki, bu chtdn qonularmz
v fhl hekaysind deyilir:
bizdn daha irli gedirlr. Trk milltinin srlrl
yaratd xalq pedaqogikasnn bu incilrini Yerli bir xs z fhlsi il ld ilyn
ermnilr znnk kimi qlm verirlr. al- zaman bir yek ay fhlnin stn cumub, onu az
malyq ki, tariximiz itmsin. qalr ldrsn. Bunu grn yerli baltan gtrb
aynn ban paralayr v sonra da ngll qar-
Biz indi soy-kkmz qaytmaq, mnviy-
nn deir. lmdn qurtulmu fhl yerliy
yatmzn bir ox itmi shiflrini yenidn brpa
minntdarlq etmkdns, onu danlayr ki, sn n
etmk, uaq dbiyyat vasitsi il trk mentali-
n aynn drisini dedin.
tetin uyun vtn torpan sevmk, onun razi
btvlyn saxlamaq, itib batm adt-nn- Trk uaq dbiyyatnda trbiy nqteyi-
lrimiz yenidn qaytmaq, gnc nsl halallq, nzrindn Hekayti phlivan hekaysind d

76
 Materiallar

szn qdrtindn bhs edilir. Bir kii bir phl- jurnalnda uaqlara tnbllikdn qamaq, my,
vann kefinin pozulduunu mahid edir. Sb- zhmt almaq tlqin olunurdu. Msln:
bini yrndikd bilir ki, bir nfr ona pis sz Tnbllikdn sanalm,
demidir. Kii tccblnir ki, phlvana bax, almann zamandr.
putluq dalar gtrr, ancaq bir sz gtr nsanla tapnalm
bilmir. insann bir candr.
Trk uaq dbiyyat uaqlara szdn doru, Arkadalar i bana
yerind, insanlarn xtrin dymdn iltmyi Girdin salmaq yana
mslht grrd. Atalar sznd d deyilir: Mktb cnnt
-Sz qlnc yarasndan da pis kar eylr . Gl davam et.
Hayd, hayd, alalm,
Hl 1906-07-ci illrd Azrbaycan trklri-
almaa alalm.
nin qurultaynda uaq dbiyyatnn zmti,
vacibliyi maarifprvrlrimizin diqqtini clb Trk xalqlar bel dnrdlr ki, doru,
edn, onlar narahat edn n md msl ol- dzgn, qidli uaq dbiyyatnn tsiri altnda
mudur. Bu mnasibtl qurultay ziyallara, byyn krp balalar tkc valideynlrini deyil,
airlr, dib v yazlara mracit edrk trk millti d xobxt v bxtiyar edckdir. gr hr
gnclrini laqeydlikdn, sslkdn, kim v ks milltinin v dininin rfini qorumaq istyir-
xsi davtdn kindirmy alm, idraka, s tlim v trbiy almaldr. nki, hr bir mil-
igzarla, biliy, rf stnlk vermy ltin nicat ibtidai mktbd oxuduu kitabdan
armdr. balayr.
Uaq eirlri ap olunan jurnallarda aadak Trk xalqlarnn tarixind, trk abidlrimiz-
materiallar verilmidir: d, n qdim Orxon-Yenisey abidlrind gnc
nslin trbiy msllri el sad, dolun kild
- milli v cnbi dillrdn trcm
ks olunmudur ki, onlardan bu gn d trk
olunmu nql v hekaylr;
xalqlarnn uaq dbiyyatnda istifad etmk
- dini, tarixi mqal v hekaylr;
yerin drdi. Orxon-Yenisey abidlrindn
- tarixi trbiyy dair mqallr;
qidalanan qdim v masir trk xalqlarnn n-
- corafiya, triflmun v syaht dair
nlrini, dastanlarn trk xalqlarnn uaq dbiy-
mqallr;
yatnda trnnm etdirmk trk gnclrini bir
- lahidd kil v rsmlr;
vtnda kimi trbiy etmkd biz yaxndan
- sr v gzaranmza dair mtlblr;
kmk ed bilrdi.
- Azrbaycan, trk, fars v rus
dbiyyatndan nmunlr; Msln, da abidlrin birind yazlr:
- tlim v trbiyy dair v uaqlara Qara camaat ydm, dmn qad, tabac
mxsus dbiyyatn verilmsi; xalq qalib gldi. Dmn dalana qdr dat-
- ltif, ylnc, mhuriyyt, mmma, dm, basqn etdim. Qlb qazandqdan sonra
tapmaca, hesablar, oyunlar v s. oluma nsiht etdim ki, trk birliyini qoruyub
Uaq jurnallarnda Azrbaycan maarifprvr- saxlasn. lb gednlr biz hrt qoyub getdi-
lri il yana rus, trk diblrinin d mktb- lr. Onlar vsiyyt etdilr ki, bir daha razi b-
lilrin yaz v bilik sviyysin uyun, onlarn tvlymz itirmyk.
xlaqna, sinifdnknar mtalisin ciddi tsir Trk xalqlarnn oxu kitablar trk xalqlarn
gstrn eir v hekaylr idi. Trk xalqlar uaq doru yoldan xmamaa, irin sz, yksk h-
dbiyyat vasitsil hm d, vtnprvrlik diyylr aldanb torpaqlarna xyant etmmy
trbiysini hyata keirirdilr. Msln, byk armlar.
trk airi Namiq Kamal yazrd ki, vtn urunda Ne yz illr trk xalqlarnn gnc nsli da
lmk, hid olmaq rfdir. abidlrdn qidalanaraq vtnini, onun srhd-
M.Mahmudbyovun 1906-c ild tsis etdiyi dini, razi btvlyn qorumular. Hqiqtn bu
Rhbr jurnal is Dbistan v Mktbdn tarixi abidlrdki yazlar oxuduqca bir daha bel
frqli olaraq btvlkd uaqlarn bdii oxusu qnat glirik ki, bizim ulu babalarmz biz
n nzrd tutularaq uaq mtalisin zngin ancaq var-dvlt deyil, hm d yksk namus,
material verirdi. milli qrur, vtn eqi qoyub getmilr. Bu hiss,
Uaq mtalisi n veriln hekay v eir- bu hycan, bu trbiy nmunlri yzilliklri
lrd al, mdriklik mdh olunur, yaltaqlq, addmlayaraq bizim zmany qdr glib at-
ikizllk is tnqid edilirdi. Msln, Mktb mdr. Msln, byk trk airi Abbas Shht
yazrd:

77
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Knlmn sevgili mhbubi mnim, hssas qlb, ncib-ali hisslr d verilmidir. Bu

Vtnimdir, vtnimdir, vtnim. msllri hyata keirmk n qdim trklr
Vtnim verdi mn nan-nmk xalq rqslri, tbit v mitdki gzlliklri,
Vtni mnc unutmaq n demk. vtnd hr n yax varsa onu gnc nsl
v yaxud trk airi Arif Nihat Asya yazrd: sevdirmk yolu il hyata keirmilr.
Ey indi szgn ruzigarlarda dalal; Trk airlrindn biri uaqlara tbiti sevmyi
Barn gyrini, savan qartal!.. sylyrkn deyirdi:
Yksk yerlrd aan iyim, Tbit o byk asal ata,
Snin altnda douldum Bizi bx ednd bu kainata
Snin dibind lcym. Can verdi, qan verdi, qeyrt verdi ki,
Bel vtnprvr nsihtlrdn birini d Onu qoruyaq, ona qay gstrk.
Gltkin abidsind oxuyuruq. Orada deyilir: Biz l verdi ki, imdada ataq
rq gndoana, Cnuba gnortasna, Yxlan bir ksin qolundan tutaq
Qrb gnbatana, imala gecortasna qdr Biz al verdi vicdanl, mtin,
xalqlar mn birldirib zm tabe etdirdim. ndi Drk edk drdini briyytin
bu xalqlar arasnda ixtilaf yoxdur. Trk xalq Sussun o rk ki, buzdan soyuqdur,
tkn (gy trk xaqanlarnn paytaxtnn zlsn o qol ki, yardm yoxdur.
yerldiyi yerdir) meliyind otursa, xalq kdr Trk xalqlarnn uaq dbiyyatnda Qurani-
kmz. Mesi ox olan xalqn mzar da az Krim xsusi yer ayrmaq vacib v zruri
olar. msldir. Bel ki, Quranda qli, xlaqi, fiziki,
Baqa bir Bilg Xaqan abidsind is deyi- mk v ekoloji trbiy msllri o qdr insan
lirdi ki, Gy trk xaqanlarndan biri in im- qlbin yatan kild verilmidir ki, onu oxuyan
peratoruna bel yazmd: hr bir xs d mtlq Mhmmd Peymbrin
yksk trbiyvi klamlarn z faliyytin daxil
Bizim adt-nnlrimiz ox qdim zaman-
etmk arzusu doacaq.
dan gldiyi n onu dyidirmy mnim gcm
atmaz. Qurani-Krim uaq dbiyyatn sad, ma-
Tonyukuk abidsind is srkrd xaqan ol- raql, ideyal, mzmunlu, psixoloji chtdn
maq n ltrst xaqan deyirdi: uaqlarn ya xsusiyytlrin uyun olmasn
vacib bir tlb kimi irli srmdr.
Allah mn elm verdiyi n xaqan oldum v
dmnlri qova-qova Orta Asiyadan Qara Quma Qurani-Krimd olan sz-ifad v klamlar
qdr gedib xdm. eir deyil ancaq eiriyyt slubunda yazlm v
qeyri adi ahngl sslnib ilahi bar harmoniya
Trk xalqlar abidlrind qlb qazanmaq
yaradr. Qurani-Krim insanlar elm v trqqiy,
n elmli, bilikli, iradli, yksk mnviyyatl
ibrtl baxb dnmy ard. O insanlarn
olma lazm bilirdilr. V bu msllr uaq
daltli, dorucul, gztox, mrhmtli, yaxlq
dbiyyatnda znmxsus yer tutmaldr.
etmyi bacarmaa, dbi gzlmyi, brabrliyi
Bu gn trk xalqlarnn oxu kitablarn tk- brqrar etmyi yrtdi. Qurani-Krim elcd
milldirmk v soy-kkmzd hr n yax trbiy elmi n ox vacib olan sadlik, nzakt,
varsa onu gnc nsl alamaq n zruri vzifl- hrmt, xeyirxahl gnc nsl yrtmyi vacib
rimizdn biri olmaldr. Msln: Dd Qorqud hesab etmidir.
dastannda uaqlara vtnprvrlik qaysini
alayarkn deyilirdi: Qurani-Krimd pedaqogika elminin sas
mddalarndan biri olan shvi etiraf etdikd onu
Olan yemkl bymz, o hm d qlnc
balamaq mslsin d toxunaraq Suryi-ta-
oynatma, ox atma, dmn qalib glmyi
hann 82-ci aysind deyilir Tvb elyn, iman
bacarmaldr.
gtirn, saleh bir i grn, sonra doru yolu tutub
Trk xalqlarnn uaq dbiyyatnda olduqca gedn kimsy qar mn ox yumaam, ke-
byk hmiyyt ksb edn ail zvlri arasnda rm gnahlarndan. xlaqa v elm yksk qiy-
lvi mnasibtin yaranmas, my sevgi, mt vern v bununla da pedaqoji elmin inkia-
dostluq, yoldalq, halallq, dzlk, tvazkarlq, fna sasl tsir gstrn Mhmmd Peymbr
sxavt, hmrylik kimi siftlr alanmaqla deyirdi: Mn xlaqi gzlliklri tamamlamaq
yana hm d yemkd, imkd, sfr arxasnda n gndrildim. Hzrti Peymbr znd
gnc nslin zn aparmas kimi etik normalarda olan xlaqn n lvi chtlrini mumildirrk
verilmidir. demidir ki, yumaq xasiyytli v balama
Trk xalqlarnn uaq dbiyyatnda gnc bacaran olun. O deyirdi: Trzid kils, gzl
nslin hiss v emosiyalarn trbiy etmk, inc- xasiyytdn daha ar gln he bir ey yoxdur.

78
 Materiallar

O deyirdi ki, xlaq squt etmi bir xalqla i adamlara mnasibtind he vaxt aa-nkr ayr
grmk v xalq sadt atdrmaq, onu xobxt sekiliyin yol vermmidir. Mhmmd Pey-
etmk olmaz: O deyirdi: Valideynlrinizi sevin, mbr gnc nsl mslht grrd ki, he ks
onlara hrmt edin, qriblr, yoxsullara kmk mhtac olmayn, hyatda hr eyi mbarizli
gstrin, xo xlaq olun, dikba, hrtprst, zhmtl znz qazann. badt yetmi qapdr
lova olmayn, girdiyiniz hr ev allahdan xeyir- (hissdn ibart) n stn halal yolla ruzi
brkt dilyin. Sizin nsliniz xlaqnzdr, qazanmaq n almaqdr v yaxud Halal
qohumlarnz il grdynz yax ilr, yax ruzi qazanmaq yolunu arayb axtarmaq slind
mllrdir. Qurani-Krimd ncib xlaql adam mbarizdir v hr bir mslman n vacibdir.
haqqnda deyilirdi: o sil adamdr, nsan Mhmmd Peymbr bununla yana trbiy-
adamdr, tbiti, xasiyyti yaxdr, Mrift nin digr msllrin d toxunaraq gnc nsli
elmindn dolu insandr, db-rkan sahibidir, tvazkar, mriftli v kinli olmamaq, zif adam-
Btv adamdr. lara l qaldrmamaq, zndn tez xmaq kimi
Hzrti Peymbr yoldalq, dostluq, dz- trbiy n ox lazm olan keyfiyytlri hr
lk, doruluq, halallq, sadlik v tvazkarlq ksin znd trbiy etmsini lazm bilirdi.
kimi ncib keyfiyytlri znd ks etdirmyn Mhmmd Peymbr insann formalamasnda
adamlar lm qardann tini yeyn v qann elmi biliklrin rolunu yksk qiymtlndirrk
in adama bnzdirdi. Hzrti Peymbrin deyirdi: Bilik ld etmy alan adam, thsil-
trbiy nqteyi-nzrindn ox qiymtli olan bu dn l kmyn dnyadan kb gedrkn, hid
klamlar mslman almind xlaq trbiysinin hesab edilir. V yaxud Bilik sahibi olub rahat
sasn tkil etdi. Bellikl d islam rq peda- yatmaq, biliksiz olub namaz qlmaqdan yaxdr.
qogikasnn inkiafna sasl tsir gstrdi. slam Mhmmd Peymbr elm, my, xlaqa, qli
insanlarn xobxt, halal yaamasn, sadt v fiziki trbiyy yksk qiymt verirdi.
atmasn zhmt v mkd grrd. myin Quranda veriln mk, xlaq, estetik, qli,
insan xsiyytinin formalamasnda vzsiz ro- ekoloji trbiy haqqnda deyiln fikirlr sonralar
lunu gstrn Mhmmd Peymbr z hddn dnya mslmanlarnn, o cmldn trk xalqla-
artq saf v tvazkar yaam, he ks ziyyt rnn oxu kitablarnn sasn tkil etdi.
vermdn z ilrini z myi il grmdr. O

79


AHMET BAYTURSINOLUNUN LB-BY (JAA URAL) ADLI

ESERNDEK OCUKLAR N SET METNLER ZERNE
Glnar KOKYBASSOVA
Ege niversitesi,
Trk Dnyas Aratrmalar Enstits,
Trk Dili ve Leheleri A.B.D.
e- mail: gulnarkokubasova@yahoo.com

ABSTRACT
Ahmet Baytursnolu (5 September 1872 8 December 1937) was one of the innovative scientist of the 20th century.
th th

Baytursnolu, who laid the foundations of the studies on Kazak language and literature; was also a Turcolog, poet, translator,
founder of the newspaper Kazak (1913-1918), and a victim of political exile.
A. Baytursnolu had used the new scriptural Jana emle (New Dictation) since 1912. He published his work named Okuv
Kural Kazaka Alifba by the new alphabet in 1912. In 1926, he published lib-biy(Jaa ural), which is now known as
Pictorial Alphabet. In our paper, we focus on the characteristics of his study, lip biy (Jaa ural), published in 1926 by
referencing its first edition and analyze the special texts, poems, riddles, idioms and proverbs which was chosen particularly for
children by him.

Ahmet Baytursnolu (5.IX.1872- 8.XII.1937) Baytursnolu, eserlerinin 1988 ylna kadar

XX. yzyln yeniliki bilim insanlarndan biridir. yaynlanmas yasaklanmt. 28 Aralk 1988 yln-
Kazak alfabesinin, Kazak dil ve edebiyat ara- da beraat karar knca onun hayat ve eserleri
trmalarnn temelini atan Baytursnolu, ayn za- hzla aratrlmaya balanmtr. Ahmettanuv 2
manda Trkolog, air, tercman, aza gaze- ilminin nemli meselelerinden biri onun eserlerini
tesinin (1913 -1918) kurucusu ve siyasi srgn halka tantmak olmutur. Ahmettanuvlar
kurbandr. 1988 ylndan itibaren Baytursnolunun eserle-
Baytursnolu 1910 ylndan itibaren Kazak rini derleyip Arap alfabesinden Kiril alfabesine
yaz sistemiyle ilgilenmeye balamtr. O dne- aktarmlardr. Sz konusu eser, ilk olarak 1992
me kadar dier Trk boylar gibi Kazaklarn da ylnda Baytursnolu adndaki Dil Bilimi Aratr-
kulland alfabe Arap alfabesiydi. Ancak Arap malar Enstits yardmyla yaynlanmtr.
alfabesini olduu gibi Kazakada kullanmak ok Bu tebliimizde, Baytursnolunun 1926da
zordu. Bu yzden Baytursnolu almalarn bu yaynladlip- bi (Jaa ural) isimli eserinin
ynde srdrmtr. 1912 ylndan itibaren yeni asl nshasndan yararlanarak eserin zellikleri ve
alfabeyi esasa alan yeni yazy Jaa emle ocuklar iin setii zel metinler; iirler,
(Yeni iml) kullanlmaya balamtr. bilmeceler, tekerlemeler, deyimler, bulmacalar,
Ouv ural. azaa Alifba adl Bay- ataszleri zerinde duracaz.
tursnolunun eseri 1912de 40 sayfa olarak Kitabn kapanda Kazakistan Bilim Merke-
Ornbordaki M. . Karimov ve . Husaynov- zinin Okullarda Kullanlmas in zin Verilmi-
larn Yaynevinden kmtr. Ayn eser 1912 tir yazs yer almaktadr. kinci sayfasnda ise
1925 yllar arasnda yenilenmi ve dzeltmeler ocuklar iin yazd iir bulunmaktadr.
yaplarak 7 kez baslm, okullarda ders kitab Balalar! Bul jol bas danala
olarak okutulmutur. Kelider tsip bayap aral ta!
Baytursnolu 1926da lib-biy (Jaa u- Bu jolmen bara jatan zidey kp
ral) adl alfabenin yeni bir eklini karmtr. Bu Solard kre tura alal ba?
yeni alfabe, gnmzde Resimli Alfabe olarak Danal bes jar, ketpes bayl
bilinmektedir. Eser, 1926da Kzlorda ehrinde Jrider izdep tavp alal ta
116 sayfa olarak yaynlanm ve eserde 128 resim
kullanlmtr. 1927de lip bi (Jaa ural)-
in 2. basksn Kzlorda-Takent Yaynevleri,
1928de 3. basksn Kzlorda Yaynevi 20 0001 1998. s. 17.
adet olarak gerekletirmitir. 2
Kazak kltrnde belli ahslar zerinde almalar yap-
m ve yapmakta olan aratrmac ve yazarlar iin bir
adlandrlmadr. rnein; Abay ile ilgili alma yapanlar
1
A. Kdrev Ahmet Baytursnul gimeleri Tural iin Abaytanuv bu alan iin ise Abaytanuv ilmi
Ahmettenuv Talmdar. Kazakstan Almat lm denir.

80
 Materiallar

Bu iir, Kazak Trklerinin nemli bilim b.) Okuma paralar ile okumay gelitirme
insan Ibray Altnsarin 3 in Kel balalar ol yntemi.
adl iirine benzemektedir. ki iirin de ierii ei- Bu eserin nemli zelliklerinden biri didaktik
time, tkenmeyen k ve zenginlie giden yoldur. metinlere yer vermesidir. Bu okuma paralar, -
Kitap, alfabenin tantlmas ve birok kelime rencilerin ilgisini ekecek ve onlarn okumasn
ile cmlenin retilmesini iermektedir. srkleyici klacak biimde yazlmtr. Bu para-
Kitabn retim yntemini iki adan deer- larn sonunda ahlaki dersler, ilkeler ve tler yer
lendirmek uygun olur: almaktadr. Metinde ocuklarn anlayabilecei ko-
lay ve gnlk yaammzdaki szler kullanlmtr.
a.) Alfabe ve okumay retme yntemi.
Baytursnolu, harfleri ve metinleri verirken
Baytursnolu, bu kitapta Kazak Trkesi
dil kaynaklarn zorlatrmadan azdan oa, belli
alfabesi zerindeki almalarnn son eklini
olandan belirsizlie, kolaydan zora doru sra-
vermitir. Arapa harf ve kelimelerin okunuuna
lamtr.
uygun olsa da Kazaka kelimelerin okunuuna
uygun olmayan ve ocuun alglamasnda glk ocuklar iin zel yazlan metinlerin konular
ekecek usul-i tehecci 4 (harfleri heceleyerek u ekildedir: Atbal, Balk Avlav, Bazar,
skme ve okuma) yolu terkedilmi ve usul-i savti Atada al bar, A al, Toaya sayran,
denen, yani harf ve kelimeleri hecelemeden kendi arma saluv, arma saluva bardm,
sesleri ile okuma yntemi benimsenmitir. By- Juma, Jarl jalaa toy, Aa ar, Teke
lece Baytursnolunun o yllarda, usul-i cedid men serke, Taerte, Tigin, Bizdiki, K-
denen okuma yazma ve eitimde yenileme ha- zet, Jgen Jums, Sonar, lipbi, at,
reketinin nclerinden biri olduu ortaya kmak- Mektepke tsken kni, Bizdi trtip vb.
tadr. Her metnin sonunda o konuyla ilgili sorular,
Eserine a, r, z harflerinin tantmyla bulmacalar ve hem oynayn hem dnn gibi
balayan Baytursnolu, almasnda zel bir altrmalar verilmitir. Metinleri ierik bakmn-
yntem uygulamtr. a harfinin altna r har- dan eitli konulara ayrmak mmkndr. rne-
finin yazlmas gnmzde kullandmz yn- in; kltrmzdeki sreklilii salayan gelenek-
temlerden farkldr5. Eserde verilen ilk rnek ar lerimize yer veren metinler yer almaktadr:
kelimesidir. Bu kelimenin ilk rnek olarak veril- Atbal, Bal avlav, Bazar, Atta da al
mesi de nemli bir noktadr. nk Kazak Trk- bar, A al, arma saluva bardm,
lerinin selamlamasnda kullanlan kelimenin Juma, Jarl jalaa toy, Teke men
kk de ar szcdr ve insanlar karlatk- serke, Kzet, Jgen jums vb.
larnda selamlama mahiyetinde Armszdar! Temizlik kurallarn reten metinler: Taza-
demektedirler. l trtibi, Driger bizge ne aytt, Uyat ay
Baytursnolu, rencilerin kavrama ve - , ula attar, Mektepti alay ktemiz vb.
renme dzeylerini de dikkate alarak harfleri - Eitim ve ahlak konularn anlatan metinler:
retirken tekerleme eklinde rnekler vermitir. Taerte, Bizdiki, Tigin, Sonar, lib
rnein; o harfinden sonra Zor Oraz, or biy, at, Mektepke tsken kni, Bizdi
Oraz, Oraz orar, az orar, t harfinden sonra trtip, Lenin, Kmektestik, Jalp jiyls vb
Astan as asat. Asattar as asatr. Asat az asat! Mevsimlerin zelliklerini anlatan metinler:
Sart, sazan tazart vb. Toaya sayran, Aa ar, aa lan
Baytursnolu daha sonra ocuklarn bildii aramz, Kz belgisi, Kz, s am,
kelimelere, cmlelere sonra da okuma paralarna ana istegenim vb.
yer vermektedir. Bu okuma paralarnda Arapa, Baytursnolu, baz okuma paralarnn son-
Farsa ve Rusa kelimelerden kanlmtr. larna koyduu szler ve iirlerle, ocuklara ya-
am tecrbesi kazandrma amacn gtmtr.
3
Ibray Altnsarin (1841-1889) Kazak Trklerinin eitimi- rnein; Kz adl metinde mevsimin zellik-
nin gelimesinde nemli rol oynayan byk pedagogdur. lerini anlatm ve ardndan da bu metinle ilgili bir
retmenler ve ocuklar iin okullar am ve ders
kitaplar yazmtr. Ayrca Kazak Trkesinde ocuk iir vermitir. Ayn ekilde Jetim hikyesinde
edebiyatnn gelimesinde nclk etmitir. de metinden sonra bir drtle yer vermitir.
4
Yahya Akyz, Resimli lk Trke Alfabe ve Okuma Baytursnolu, ocuklarn ataszlerini ve de-
Kitabmz ve Trk Eitim Tarihindeki nemi
www.yayim meb.gov.tr. 05.05.2008. yimleri iyi anlayabilmesi ve anlamlarn kavra-
5
K. Ibraymov A. Baytursnuln Ou ural. azaa yabilmesi iin onlarla ilgili rnek metinler ver-
Alifba Ebegindegi Fonologiyal jne distemelik mitir. Meni mindetim adl metni Jigitti
Mseleler. Ahmettenuv Talmdar. Kazakstan Almat eringeni krimni kringeni ataszyle, s
lm 1998. s. 11.

81
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

am adl metni ise Ba-ba etken tekeni s simli Elifba-y Osmani balkl kitaptr6. Kazak
kelgende kremiz, Batrsnan erkekti is kel- Trkleri arasnda ise bu ilki gerekletiren Ahmet
gende krermiz ataszyle bitirmitir. Baytursnoludur.
Baytursnolu, rencilerin yapmas ve yap- 116 sayfa olan bu eser, alfabeyi ve kelimeleri
mamas gereken nemli konulara da deinmitir. o dnemin geleneksel heceleme yntemiyle
rnein; Salk metninden sonra yaplmas ge- deil, o yllarda Kazakistanda yeni benimsen-
reken ve yaplmamas gerekenleri yle srala- meye balayan seslere gre retmeye almak-
mtr: tadr. Bylece Ahmet Baytursnolunu usul-i
Yaplmas gerekenler: cedid (yeni usul) hareketinin bir mensubu olarak
Dz oturmak grmek gerekir.
zerini temiz tutmak Eserdeki okuma paralar; deyimler, atasz-
Yemekten nce el ykamak leri, bulmacalar, oyunlar ve resimlerle bir b-
Kaynatlm suyu imek tnlk oluturmu ve ocuklarn farkl duyu
Temiz havada dolamak organlarna hitap etmesiyle Baytursnolu,
de retimde kolaylk
eserinde toplam 49 ok
salamtr.
Yaplmamas gereken:
Eri oturmamak Okuma paralarnda farkl konulara yer ve-
Kirli dolamamak rilmi ve ocuklara toplumsal yaamda uyulmas
Azna elini sokmamak gereken kurallar sezdirilerek retilmeye all-
Kaynamayan suyu imemek mtr. rnein; az konumann yararlar, ted-
Ar havada ok dolamamak birli olmak, dnerek hareket etmek, sabrl
olmak, byklerin ve retmenlerin szn din-
Kitaptan baz rnekler: lemek, yardm isteyenlere yardmc olmak bun-
1) Baytursnolu Meni mindetim (Benim lardan bazlardr. Bu telkinler vastasyla, ren-
grevim) adl metinde okulda yaplmas gereken cilerin gelecekte hem kendilerine hem de topluma
grevleri anlatm, metnin sonunda da Jigitti faydal bireyler olarak yetimeleri amalanmtr.
eringeni krimni kringeni ataszn vermi Ayrca ilk kez Baytursnolunun oluturduu
ve hem oynayn hem de dnn diye renci- resimli ders kitab, o dnemde okullarda kullanl-
lerin zeksn gelitirmeye ynelik sorular ver- m ve baarnn artrlmasnda byk paya sahip
mitir. Bir evde 4 at vardr. Bu evde bulunan olmutur. nk metnin yannda, resimlerin yer
erkeklerin says iki baba, iki ouldur. Erkekler almas hem ocuklarn ilgisini ekmi hem de
kendi atlarna bindiklerinde 1 at fazla kalmak- onlarn okuma metinlerini kavramalarnda kolay-
tadr. Neden byle bir at fazlal oluyor? lk salamtr.
2) Saat adl metinde ise saatin zelliklerini, Sonu olarak bu eser, eitim tarihimizde hem
saylarn arasnda bulunun kk izgilerin kullanlan alfabe hem de ders kitab hazrlama
nemini, orada bulunan iki dilin neyi ifade ettii teknii asndan ilk ve nemli bir eserdir. Dola-
geni olarak anlatlmtr. Gndzn 12 saat, ge- ysyla Ahmet Baytursnolunun hazrlam ol-
cenin 12 saat olduu; gndz ve gecenin kn duu bu eser, Kazak ocuk edebiyat tarihi ve
tvligi olarak adlandrld, bunun dnda jl ocuk eitimi asndan yenilemelerin dnm
tvliginin olduu ve onun 12 aydan olutuu noktalarndan birini oluturmaktadr.
belirtilmitir. Bu metnin sonunda ise rencilere
metinle ilgili bulmaca sorulmutur: KAYNAKLAR
Aynalar knni kzin bir diyirmen, Jasal- Baytursnul. A, lib biy (Jaa ural) Kzlorda
1926
an o janan kn kringen. inde ldan
Ibraymov. K, A. Baytursnuln Ou ural.
nzik bir jibi bar, Ol jipti, ol sr kim azaa Alifba Ebegindegi Fonologiyal jne
iyirgen distemelik Mseleler. Ahmettenuv Talmdar.
Bilgilerin bu kadar ilgin, renkli ve canl an- Kazakstan Almat lm 1998
latm iinde sunulmas hi phe yok ki ocuk- Kdrev. A, Ahmet Baytursnul gimeleri Tural
Ahmettenuv Talmdar. Kazakstan Almat lm
larn ilgisini derinden ekmi ve onlarda okuma 1998. s. 17
sevgisini oluturmutur.
Sonu ve deerlendirme NTERNET ADRES
Eitim tarihimizde resimli ilk Trke alfabe Akyz. Y, Resimli lk Trke Alfabe ve Okuma Kita-
bmz ve Trk Eitim Tarihindeki nemi
ve okuma kitab Hafz Refi adnda bir retmen
www.yayim.meb.gov.tr
tarafndan 1874te stanbulda yaynlanan Re-

6
Yahya Akyz. agm.

82
 TRKMEN HALK EDEBYATINDA OCUK TRLER
Prof.Dr.Gurbandurd GELDYEV
Uluslararas Trkmen-Trk universitesi
Agabat / TRKMENSTAN

Atalarmz ocuklarn millete mnasip fertler reniyorlar. Uzun sanavalar ise yetikinler -
olarak yetimesi iin, terbiye meselesine byk retiyor. Bu tabii bir durum. nk ocuun haf-
ehemmiyet vermitir. Bu terbiye milletin husus zas birka kez dinlemek, taklit etmek yoluyla
meziyetleri ve tarih artlaryla oluur. Bu konuda geliiyor. Sanavalar bykler sylerken ocuk-
edeb rnlerin stne byk vazifeler yklen- lar dinleyici olarak katlyor, onu iinden tekrar-
mitir. Gemite halk edebiyatnn en gelimi dal lyor. Birka kez dinlenen szler ocuun belle-
olan iir, hi bir trnde ocuklarla ilgili meseleyi ine kendi kendine, farknda olmadan yerleip,
gz ard etmemitir. ki trn icras ise, zellikle kolaylkla dile gelecek ekilde hafzaya yerle-
ocuklarn kendileri tarafndan devam ettirilegel- iyor.
mitir. Tabii ki bu trlerin metinleri yine de byk- Sanavalar byk kk farketmez, ocukla-
lere aittir. Bu iki trden biri Sanavalar, br rn aklna yeni dnceler, yeni kelimelerle oto-
Yanltmalardr. motik zenginlemesine de yardm ediyor. Hatrda
Sanavalar: Bu trn ad sanamak fiilin- kalan kelimeler, dnceler yetikinlik yana
den tretilmitir. Bir metni aralk vermeden, bir geldikten sonra zengin ieriiyle ruh dnyasn
solukta sayp kmak, yani sylemek anlamna zenginletiriyor, sz sanatnn gzelliini hisset-
geliyor. Sanavalarda bentlerin, msralarn, szle- mek yeteneini gelitiriyor.
rin ekline; yani mzikal ses deerine, akclna Sanavalarda kullanlan dnceler, szler
zel bir ehemmiyet verilir. Bu airane tr -drt gnlk hayatta ska karlalan nesneleri, ko-
yandan on drt-on be yana kadar devam eden nular anlatr. Birinci grup sanavalarn reti-
ya diliminde oynanr. Sanavalar ounlukla bedii cilik yn gldr.ocuk aklnn ve ruh dn-
okuma eklinde icra edilir. Onlarn arasnda kk yasnn kolay kabul edebilecei sahneleri, basit
sahne-diyalog eklinde, deiik hareketlerle ba- olaylar tasvir eder:
datrlarak sylenenler de vardr.
Bagm, bagm, bagmda,
Sanavalarn bu hususiyeti, gz nnde tuttu- Otlar ggr bagmda.
u maksattan ve hedef kitlesinden kaynaklanmak- Dagdan gller alayn,
tadr. Sanavalar iki gruba ayrlr: Altn gopuz alayn.
1. Oturarak sylenen sanavalar. Gopuzm me ilmecek ---
2. Oyun oynamak iin ya da oynanrken Ilmecikde hakm bar,
sylenen sanavalar. Cr-cr okum bar,
Okum ban kerteyin,
Sanavalarn birinci grubuna Bam, bam Yeem yne yortayn.
bamda, Gar yayar-a, gar yayar, akga- Yee cana, yee can,
akga bilezik, Km tapdm, Yumalandm ye gelen kimcagaz?
yumak tapdm, Hapz aam, Babam maa Daym ogl Musack,
hay diydi, Yagdrman gitmerin, Iki hoz, Eli-gol gsgack,
Drt gei ve dierleri rnek gsterilebilir. Bu Otursa ocak boyl,
tr sanavalar uzunluk bakmndan eit eittir. Turanda tagan boyl,
Onlarn bazlar birka msral ksack iirler olup, ekirtgeden eyecik,
kk ocuklar bile ezberleyebilirler, bazlar ise am gzldan ayck,
daha fazla msradan oluur. Bu tr sanavalar On barmakda on yzk,
byk ocuklar iindir. Onlarn uzunluk bakmn- Yzk suvun ierler,
dan farkl olmasndan maksat ocuklarn ezber- Egremeden geerler,
leme kabi-liyetini yava yava gelitirmektir. Egreme blek-blek,
Sanavalar ezberlenirken byklerden srek- Gurbaga dalak-dalak,
li yardm alnyor. Kk ocuklar ksa bentleri Gurbagan kaklarlar,
kendilerinden biraz daha byk ocuklardan Esen cana saklarlar.

83
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Birinci grup sanavalarn bir ounun re- Bu tr sanavalarn asl maksad da hayvanlarn
ticilik yn gldr. Bu tr iirlerde belli bir karakterleri hakknda bilgi vermek deil, onlar
maksat gz nnde tutuluyor. Mesela, sanava- hakknda basit, iptidai dnceleri vermektir.
larn aadaki rnekelre benzer trleri kk Sanavalarn ikinci grubu birinciye gre,
ocuklara say retmek maksadna yneliktir: uzunluk bakmndan, say bakmndan snrldr.
Bir diyenim -- bit, Bu grup ocuklarn arasnda daha yaygndr. Bu
Iki diyenim it, durumun iki sebebi var. Birincisi, ikinci grup
diyenim ek, birinci grubun vazifesini de grebiliyor. Mesela,
Drt diyenim dek, vek-vek, Ekem-ekem gibi sanavalar.
B diyenim biek, kinci sebep, onlarn oyun oynamann art olarak
Alt diyenim ak, kullanlmas. Oyun ocuklarn hayatnda beden
Yedi diyenim yelim, ve ruh dnyasnn olgunlamasnda esas yeri
Sekiz diyenim sere, tutar, bu gnlk hayatn zaruretidir. ocuklarn
Dokuz diyenim darga, oyunlar trl trl: Top yatd, ilik, Bukul-
On diyenim orak, dm (Gizlenpeek), Grpgad, Guak-
On birinci sakarbarak, gapd, Kepbamgurd, Ay terek, Gn terek,
On ikinci ba darak. Herek maya mncekmi? ve benzerleri. Bunlar
ocuklarn bildikleri kelimelerin saylarla ses Trkmen ocuklarnn hepsinin bildii oyunlar.
benzerlii, saylarn kolay ezberlenmesine yardm Bundan baka, belli bir yre, boy-airet snrlar
ediyor. Onlarn ierii ise yukardaki bentlerde iinde oynanan oyunlar da, bu oyunlarda sy-
ikinci dereceli unsur haline geliyor. Aslnda ie- lenen sanavalar da var.
riin ekille yer deitirmesi sanavalarn oun- Oyunlar katlan ocuklarn yana, kz ya da
da ayrt edici zelliktir. olan olmasna, zel farklarna gre farkllk
Parmaklarn adn renmek maksadyla sy- gsterirler. Bunun iin, bu durumlardan her biriy-
lenen sanavalarda da durum bunlara yakndr. le ilgili sanavalar da eit eittir: bazs oyunun
Dier halklarda olduu gibi, Trkmenlerde de her banda eekiyi (ebeyi) tespit etmek iin oyna-
parman kendi ad var: baam barmak, syem nr, bazs da oyunun sonunda yenileni cezalan-
barmak, orta barmak, ogulhacat, klem barmak drmak iin icra ediliyor. Baz sanavalar bizzat
(ya-da klbike). Kk ocuklara ezberletmek oyunun kendisi oluyor. Mesela, Herek maya
iin aadaki gibi bent sylenmitir: mncekmi? sanavacn ele alalm. Bu genellikle
kk yataki (be-alt yatan dokuz-on yana
Baam barmak ba getir,
kadar) ocuklarn arasnda oynanr. Byke
Syem barmak syt getir,
ocuun biri parmaklarn birbirinin iinden ge-
Orta barmak ot getir,
irir, hrg ekline gelen elini deve yryor gibi
Ogulhacat ok atar,
hareket ettirerek, sanavac okur, bir ocuk cevap
Klem barmak kl atar. verir:
Sanavalarda edeb form ses uyumu, ocuk- --- Herek maya mncekmi?
lar hayvanat dnyasyla tantrmak iin de etkili --- Mncek.
bir metotdur. Ad anlan hayvan ile onun benze- --- opana rek eltcekmi?
tildii ey arasndaki ses benzerlii kolay bir --- Eltcek.
ahenk salayarak, ocuklarn hayal dnyasnda --- den alaca-mulaca gck ksa
zgn ekiller, grntler oluturuyor. Bir rnek: gorkcakm?
agal-agal ad beg, --- Yok.
Douz-douz dod beg, Cevab veren ocuk Yok der demez, sana-
Yolbars bizi yapmz, vac okuyan parmaklarn ayrr ve hzla elini r-
Gapla bizi gapmz, par. Cevap veren gzn krpsa obana ekmek
Ay bizi akmagmz, gtremeyecei ortaya kyor, nk o irkildi.
Tilki bizi tokmagmz, Eer gzn krpmamay baarrsa o bahadrdr,
Ylan bizi gammz, uzak meradaki obana ekmek gtrmeye gide-
Tomzak bizi toymz. bilir. Bu oyun-sanava genellikle erkek ocuklar
rnekten anlald gibi, her msrada hay- arasnda oynanr. O, belli derecede, eiticilik de-
vanlarn biri tarif ediliyor. Bu tarif elbette, hay- eri de vardr.
vanlarn karakterleriyle uyumlu deil. Onun ye- Baka bir sanava ise oyun ile ezamanl,
rine karakterle hayvan adlarnn uyumu, formu yani ayn zaman dilimi ierisinde icra edilip,
onlarn kolayca aklda kalmasna yardm ediyor. oyun bitinceye kadar devam eder. Onun iin de o

84
 Materiallar

sanavaca oynanan oyunun ad taklmtr. Ay Uc di,

terek, Gn terek. Bu oyunu olan ve kz o- Bal-baln-a
cuklar beraber oynarlar. Byk ocuklara ait bir ek-ekin-,
oyundur. Zaman zaman delikanllar ve kzlar da otur gei,
katlmlar. Oyuncular iki gruba blnrler ve ko- Gotur gei
up hz alacak uzaklkta (tahminen, 25-30 metre) Mle gei
durup, birbiriyle skca el tutuup duruyorlar. Halala --- hapla,
Oyuna hangi grubun balayaca oyunu yne- Glele --- gple,
tenlerin dhedem-dessemlemesi (admlamalar) Yarl --- bvsl,
ya da kura yoluyla tespit edildikten sonra, omakay --- ortakay,
dvi olan grup Ay terek diye baryor, di- Dne --- dyne,
er grup Gn terek diye sesleniyor. Birinci Dmm,
grup Bizden size kim gerek? dedii zaman, Dh.
teki grubun bakan Sayrap duran dil gerek Birinci takma giren sanavalarn bir ouna
diye cevap veriyor. Sra ikinci grubun bakanna kalabalk ocuk grubu katlr ve sanavacn szleri
gelince, Dilleri hays gerek? diye soruyor, hereketlere uydurulur. ocuklar toplanm oturur-
dier grubun vekili rakip gruptan birinin adn larken bykesi aadaki gibi sanava syler:
syleyerek (mesela, Keyik olsun), Keyik atl gz
Yumalandm, yumak tapdm,
gerek deyince, Keyik hzla kouyor. Bu diyalog-
inden badarak tapdm;
sanava bu ekilde devam ediyor:
Daragm mama berdim,
---Ay terek, Mamam maa kke berdi;
---Gn terek, Kkni aga berdim,
---Bizden size kim gerek? aga oyuncak berdi;
---Sayrap duran dil gerek. Oyuncag opana berdim,
---Dilleri hays garak? opan maa tayak berdi;
---Keyik atl gz gerek. Tayag dayma berdim,
Keyik o hzla el ele tutuup duranlarn arasn Daym maa gam berdi;
kesebilirse, ikisinden birini seip, kendi tarafna Gamn yere urdum,
gtrr. Kesemezse kendisi o grupta kalr, Yer maa cven berdi;
eeki olarak, stelik dvlikde kalmas Cveni derya zdm,
gereken rakip takma geer. Oyun bata anlalan Derya maa kpk berdi;
sayya kadar devam eder. Hangi takm eleman- Kpgi tuda aldm,
larn o sayya karabilirse o takm kazanm Tut maa yaprak berdi;
kabul edilir. Yaprag sgrma berdim,
Her bir oyun sanavacnn zel olarak gz Sgr maa syt berdi;
nnde tuttuu oyunlar vardr. Birinin yerine ba- Sydi biirip otrdm ---
ka birini kullanmak olmaz. Bukuldm (Gizlen- Garga gelip gak etdi,
peek), Grp gad oyunlar oynanacaksa, Sere gelip ck etdi,
kural olarak aadaki sanavalar okunarak Tovan gelip vyk etdi,
eeki (ebe) belli edilir: Gurbagalar vark etdi,
Ul agam ululk etdi,
vekeme-dveleme:
Kii agam kiilik etdi,
Gara goynu gan bilen,
Yeelerim gaalak etdi ---
Salkm zm san bilen,
Sydm dklip gitdi...
---Agam ogl nir gitdi?
---Duza gitdi. Bunun gibi uzun sanavalar artk anlay
---Haan gelcek? seviyesi gelimi ocuklar oynarlar. iirde rastla-
nan nesneler canllar tanmalar sanavacn tesi-
Yaz gelcek. rini, birbirine geip giden hikaye olaylarnn a-
Prlam-ps, taftn arttrr. Sanavac okuyan olan: Garga
Egni gs, gelip gak etdi, Sere gelip ck etdi,
Yola d, Tovan gelip vyk etdi, Gurbagalar vark
Yorgala, etdi msralarn okuyunca, gak, ck, vyk,
Gara goyn garbala, vark szlerini yannda oturanlarn kulana
Semiz goyn srmele, bararak syler. Sanavacn tesirine dp oturan
-i, ocuk bu yksek sele irkilir. Onun haline dier-

85
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

leri glr. Sonraki sesler kendi kulana syle- Bvrde bir yaral yarganak, yargulak taz
necek sanarak, herkes dikkatli olur, irkilmemeye yatr, yaral yarganak yargulak taz bilen yarga-
alr. Bunun gibi hareketler sanavac daha ilgin nak yargulaklalasa-da, yaral yarganak yargu-
hale getirir. laklamal, yaral yarganak yargulaklalamasa-
Sanavalar ocuklarn her bakmdan gelime- da, yaral yarganak yargulaklalamal.
sinde; fizik geliiminin, zihninin salamlama- Sekin dag banda, Sakgal sekil teke dur.
snda, dzelmesinde, sz sanatna sevgisinin ol- Sakgaln suva batrp, Silkip, skp bakadur.
gunlamasnda ok nemli bir kaynak olarak hiz- Ol tekcede cp dkce, Bu tekcede tk dkce,
met ediyor. Tk tekc cp dkce, Cp tekc tk dkce.
Yaltmalar: Bu trn ismi yanlmak, yal- Gara yeri tokmaklamak gerek, tokmaklasa-
nrmak, yalnmak eklindeki infinitif fiilden am tokmaklamak gerek, tokmaklamasaam
tremitir. Bu ismin Yeiltme ekli de var. tokmaklamak gerek.
Dili ezip, zor szlerin syleniini kolaylatrmak
O Tecen, bu Tecen, knclice Tecen, kn-
maksadyla kullanlr. Yaltmalar kendi karak-
csi tece bitence Tecen.
terine gre sanavalara yakn olan lirik trdr.
Yaltmalarda seslerin, szlerin, cmle-msra- O tekcede m bar, bu tekcede d bar,
larn ekline zellikle dikkat ediliyor. Yaltma- mlese mlecek, dalasa dalacak.
lar edeb formun ihtiyarndaki tr. Yaltmalarn Ilerden mor kz gelyr, sa ahn sol
tr olarak hususiyeti hakknda unlar sylenebilir. talap, sol ahn sag talap vb.
ncelikle, yaltmalarn edeb-eitim usul sy- Yaltmalar gnmzde gelimesi durmu
leyeni yanltmak yoluyla yanln dzeltmektir. airane trdr. Fakat onu retmek, yuvalarda,
kinci olarak, yaltmalarda esas hak seslere ait okullarda bu trden faydalanmak, zarurdir. n-
olup, yanl sylenen ses kelimenin anlamn etki- k dil her zaman olgunlamay talep ediyor. zel-
ler. Onun ters, gln, hatta, galiz anlamlar ta- likle de, yabanc dil renen genler iin fayda-
mas ihtimali var. nc olarak, kelimelerin ldr.
cmle eklinden kan manas, nesnelerin kendine Beni dinlediiniz iin sizlere mteekkirim!
has zellii, hareketlerin mant vb... ierikle
ilgili durumlar yaltmalar iin nemli deildir. EDEBYATLAR
Bu tr iin esas olan; ses ve sesin, hecenin arac-
B. Veliyev. Trkmen halk poeziyasy. Agabat, 1983.
lyla dili terbiye etmektir. Drdnc olarak,
R.Nazarov. Oktyabr revolyusiyasyndan ki trkmen
szler beklemeden abuk sylenmeli. Beinci ola- halk poeziyasy hakynda. Agabat, 1965.
rak, kelimeler uzunluk bakmndan ksa olup, iki- Trkmen halk drediciligi boyuna oerk. Agabat,
cmleden, bazs bir cmleden ibarettir. Altn- 1967.
c zellik ise, yaltmalarn eklinin kalplam A.Durdyyeva. Trkmen folklorynda sanavalar ve
olmas, blgeye ve zamana gre deimemesidir. yayltmalar anryny ayratynlyklary. Agabat, 1985.
Yanlmalardan birka rnei dikkatlerinize su- G.Geldiyev. Trkmen ahyrana halk drediciligi.
nuyoruz: Agabat, 2003.

86


ADA TRK EDEBYATINDAN ADA BR YAZAR AYLA

INAROLU VE RNEK YAPITLARINA ELETREL BR YAKLAIM
Prof. Halil BUTTANRI
Eskiehir Osmangazi niversitesi,
Fen Edebiyat Fakltesi Dekan,
Eskiehir- TRKYE

ABSTRACT
For last 10 years Turkish child and youth literature has improved fastly when ts compared devoloped countrys child and
youth literature. Goverments economic and cultural politics are very important for these improvements. Private sectors also
endeavoured for publishing more asthetical, creative, qualified books.
On this field Ayla Cinaroglu is the important writer in Turkisch Literature. Last year Comparative Literature -that is a part of
our faculty- organized a symposium for Ayla Cnaroglu. And for Turkish Worlds writers meeting Ayla Cinaroglu is going to be
effectual. Aim of our study is examine Veli Series books and the writer with a critical approach.

GR Hengirmen: Tanrnn zellii nedir? soru-

Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Ede- sunu kendine sorduunda cevabn da O, yara-
biyat Fakltesi, Karlatrmal Edebiyat Blm tyor. diye veriyor. Sanatlar ve yazarlar da
tarafndan Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat kendilerine gre birok dnya yaratrlar. Bir
Yazarlar Sempozyum Dizisi 2005 ylna kadar romanda bir dnya var, bir ykde belki daha
drt ylda bir dzenlenmekteydi. Bundan ama, kk bir dnya var. O halde yazarlar ve airler
hem Trk ocuk ve genlik edebiyatnn gndem- de yaptlar yarattklar iin kutsal insanlar
de kalmasn salamak ve gelimesine katkda olmallar Biz onlarn yarattklarn ocuklarn
bulunmak, hem de zellikle bu alana hizmet beynine ekiyoruz. ocuklarn beynine ektiimiz
vermi ve vermekte olan ocuk ve genlik ede- bu tohumlar salamsa, salkl bir gelecek
biyat yazarlarn onurlandrmak ve onlar bilim bekleyebiliriz. Eer tohumlar salam deilse yeni
adna lmsz klmaktr. Sempozyum dizisinin dnceler retmeyen bir toplum ortaya kar.3
ilki 2001 ylnda yazar Glten DAYIOLU Bilindii gibi birok alkanlk ocukluk
adna, ikincisi ise 2005 ylnda yazar Muzaffer dneminde edinilir. Kitap sevgisi de bu dnemde
ZG adna dzenlenmitir. Sempozyum dizisi, kazandrlr. Kitapla tanma ilk ocukluk dne-
bundan byle her iki ylda bir yaayan Trk mine rastlar. ocuklarn ilgisini en ok renkler ve
ocuk ve genlik edebiyat yazarlarndan biri ekiller eker. Henz duygularyla yaayan kk
adna dzenlenmeye devam edilecektir. Gerek ocuklara sevgi, hogr hikye kitaplar yoluyla
Trk ocuk ve genlik edebiyatna, zellikle de retilir. Szcklerle kendini ifade edemeyen
okul ncesi ocuk edebiyatna yapt byk ocuklar duygularn resimle ifade ederler, bu ne-
katklardan dolay 2007 ylnn sempozyumunun denle renkli resim kitaplar ilgilerini eker. Bu
konusu olarak yazar Ayla INAROLU belir- anlamda anne-babalara ve eitimcilere ok nem-
lenmitir1. li grevler dmektedir. ocuklar anne-babay,
Deerli yazarlarmzn, airlerimizin dnyaya eitimciyi model alrlar ve kitap okunan bir or-
tantlmas gerekir. Biz hep dardan alyoruz, tamda yetien ocuk, kitap okumay sever ve
eviriyoruz, ocuklarmza okutuyoruz, izletiyo- okur. Ayrca kitap ocukla anne-baba arasnda bir
ruz. Bu yzden ocuklarmz bir yabanc imajla iletiim aracdr. yi dzenlenmi kitaplar yoluyla
yetiiyorlar. phesiz bilim sanat ve kltr evren- ocuklara toplumsal deerler anlatlabilir. ocu-
seldir. Bizim airlerimizin ve yazarlarmzn dn-
yada tannmas, bilinmesi, bakalarnn da onlar- Bakan) Al Konumas, 1. Ulusal ocuk Kitaplar
dan yararlanmas gerekiyor. Bylece bu tek yanl Sempozyumu (Sorunlar ve zm Yollar) 20-21 Ocak
etkilenmenin yerini evrensel insan imaj alma- 2000, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi ve
ldr.2 TMER Dil retim Merkezi Yaynlar No: 1, Yayna
Hazrlayan: Sedat Sever, Ankara, 2000, s. 5 (3-6)
3
Dr. Mehmet Hengirmen, Al Konumas, 1. Ulusal
1
ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla narolu Sempoz- ocuk Kitaplar Sempozyumu (Sorunlar ve zm
yumu, 17 Ekim- 19 Ekim 2007, Eskiehir Osmangazi Yollar) 20-21 Ocak 2000, Ankara niversitesi Eitim
niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Karlatrmal Bilimleri Fakltesi ve TMER Dil retim Merkezi
Edebiyat Blm, Eskiehir-TRKYE Yaynlar No: 1, Yayna Hazrlayan: Sedat Sever, Ankara,
2
Dr. Mehmet Hengirmen (Ankara niversitesi TMER 2000, s. 4 (3-6)

87
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

un grsel algs, dil-dnce ve estetik deerleri, Tasarm alannda:

sosyal iletiimi kitap araclyla gelitirilebilir. 1994 Turizm Bakanl, hediyelik eya
Gnmzde gemie oranla kitabn yerini byk yarmasnda TRT zel dl,
lde televizyon ve bilgisayar aldysa da, biz 1998 Kltr Bakanl En yi Tasarlanm
yetikinler kitap sevgisini yeni kuaklara kazan- Kitap yarmasnda ikincilik
drmaya almalyz. Bugn bilgiyi renmekten 1998 Kltr Bakanl En yi Tasarlanm
ok bilginin nasl renilebileceini retebilece- Kitap yarmasnda nclk dl.
imiz yeni kuaklara, bilginin kaynaklarndan
Onur dlleri
birinin de kitap olduunu anlatmalyz.4
2005 - ocuk ve lk genlik Edebiyat Onur
OCUK VE GENLK EDEBYATI dl (KEDAD "ocuk ve lkgenlik
YAZARI AYLA INAROLU Kltr ve Edebiyat Aratrmaclar Derne-
Kendi web sayfasndaki bilgiler aada i", "Marmara Eitim Kurumlar", "Maltepe
(http://www.aylacinaroglu.com/) sunulmutur. niversitesi")
1939 ylnda Ankara'da dodu. 1961 ylnda 2006 - Veli'nin Kurabiyesi - Yazn Onur
Devlet Gzel Sanatlar Akademisi, Grafik Sanatlar dl (CGYD "ocuk ve Genlik Yaynlar
Blmn bitirdi, grafiker olarak alt. 1972 Dernei" IBBY "International Board on
ylndan bu yana ocuklar iin yazyor ve Books for Young People")
kitaplarndan bir blmn resimliyor. yk ve
iirleri eitli ocuk dergilerinde yaymland, yurt MNK KTAPLAR VEL DZS
iinde ve Hollanda iin baslan Trke ders DZS Veli'nin Krmz
kitaplarnda yer ald. Yurt d eitli basn organ- Kedi -iir- Topu -yk-
larnda yazar ve izer olarak tantm yer ald. Pek Kpek -iir- Veli'nin Kurabiyesi
ok okulda, ocuklara kitab sevdirme ve okuma Balk -iir- -yk-
alkanl kazandrma amal sylei yapt. 1990 Ku -iir- Veli'nin Elma Aac
-93 yllarnda eitli tarihlerde yurt ii ve dnda Kuzu -iir- -yk-
ngilizce, Almanca ve Devlet Tiyatrosu Sahne- Orman -iir-
lerinde Trke sergilenen Gngr Dilmen'in Ben Kmes -iir- YKLER
Anadolu oyunu iin giysi, evre tasarm ve Bayku -iir- Altn Kanatl Topin
uygulamalarn yapt. Mifer adl oyunu Salih ekerler Deve Oldu -uzun yk-
Kalyon ynetiminde Kuzguncuk Yerel Tiyatro- -yk- Uzay Gzeli -uzun
sunda (1988) zmir Devlet Tiyatrosunda (1993) Nuriyanm'n Burnu yk-
ve Ankara Devlet Tiyatrosunda (2004-2005), "Al -yk- Mavi Boya -
Takkeli Dev ile Mor Takkeli Dev" ve "Bo Kap- Babaannemin Gz ykler-
lumbaa" adl oyunlar Kltr Bakanl destei Ard -yk- Beyaz Benekli At -
ile Masal Gerek Tiyatrosunda (1998) sahnelendi. Babamn ykler-
Evli ve iki yetikin kz var. Burnundan Dtm En Byk Takm
DLLER: -yk- Bizim Takm -
Yazn alannda: ykler-
TEMBEL FARE ikolatay Kim
1979 Kltr Bakanl ocuk Yaptlar
TN DZS Yiyecek -ykler-
Yarmas, yk dalnda ikincilik,
Yaasn Kar
1982 TOBAV ocuk Oyunlar Yarmasnda
Yayor -yk- R
baar,
Peynirli Brek - iir Gemisi -iirler-
1984 DE Yaynevi Masal Yarmasnda ikin-
yk-
cilik,
lkbaharn Sesi -
1988 Enver Naci Gken yk Yarmasnda
yk- ROMAN
nclk,
Okuldan Dnerken Mago -roman-

1998 Kltr Bakanl ocuk Filmi Senar-
-yk- Tl -roman-

yosu Yarmasnda ikincilik.
KAIT KATLAMA
4
KARE-GEN Zarf Katlama -
Prof. Dr Belka zdoan (Ankara niversitesi Eitim
Bilimleri Fakltesi Dekan) Al Konumas, 1. Ulusal
DZS Zarfogami -1
Demet'in Bahesi -
ocuk Kitaplar Sempozyumu (Sorunlar ve zm Zarf Katlama -
Yollar) 20-21 Ocak 2000, Ankara niversitesi Eitim yk-
Zarfogami -2
Bilimleri Fakltesi ve TMER Dil retim Merkezi Krl Horoz -yk-
Yaynlar No: 1, Yayna Hazrlayan: Sedat Sever, Ankara, Zarf Katlama -
2000, s. 7

88
 Materiallar

Kk Mor Balk - Zarfogami -3 yknn kahramanlar olan sar rdek, yeil

yk- Zarf Katlama - kurbaa, mor kirpi, kaplumbaa deiik zellik-
Minik Yeil Zarfogami -4 leriyle tantlrlar. rdek yzer, kurbaa kendini
Kurbaa -yk- iirir, kirpi dikenli bir toptur ve kaplumbaa da
OYUN - SENARYO yuvarlaktr. Kpek ise koku alma yetenei ile
MASAL-YK Mifer -oyun- topu bulur. Be hayvan, temel zellikleri ve
Yedi Kapl Kent - Bo Kaplumbaa - renkleriyle fark ettirilmeden retilir. Yazar baa-
yk- oyun- rldr.
Kanaryamn Tembel Fare Tini - Ticari kayg nedeniyle eserin hangi ya
yks -yk- oyun- gurubu iin yazld belirtilmemitir. Bu bir ek-
Al Takkeli Dev le Ho Geldin Esin sikliktir. Web sayfasnda Bir balang kitab-
Mor Takkeli Dev - Perisi -oyun- dr. ifadesi yer almtr.
yk- Kim Demi Niye 162 szckle yazlm eserde 7si ift sayfa
Mut Teyze'nin Demi -oyun- byklnde, n ve arka kapak sayfalar dahil
Bahesi -yk- Kt enlii - oyun- tek sayfalarda 4 resim yer almtr. Resimler
Kim Demi Niye Uzay Gzeli - gzel sanatlar eitimi alm olan yazarn kendisi
Demi Bu Naneyi senaryo- (Kltr tarafndan yaplmtr.
Kim Yemi -masal- Bakanl Yaynlar)
Kei Masal -masal- 2. Velinin Kurabiyesi6:
Papaan Masal - KORUDAK Paylama stne kk bir ykyle balang
masal- KOMULAR DZS kitabdr.
Para -yk- Veliye annesi kocaman bir kurabiye verir.
KUZUCUK Yeni Bir Yuva - Veli arkada Aliyi grr ve kurabiyesinin
DZS yk- yarsn ona verir. Kalan yarsn srmadan yanna
Kuzucuk -yk- Kara Kutu -yk- gelen omara da elindekinin yarsn verir.
Annemiz Pasta Top -yk- eyrek kalm kurabiyesini tam sracakken
Yapacak -yk- Yaral Var -yk- sincap yanna gelir ve elindekinin yarsn ona
Byk enlik Gn Piknikiler -yk- verir. Kurabiyesini tam sracakken dalda Minik
-yk- Kuu grr ve kurabiyesinin yarsn kua verir.
Ayla narolu'nun resimledii kitaplar. Veli kalan bir lokma kurabiyesini azna atar.
Dorusu kurabiye ok gzeldir. Ama payla-
mann tad daha da gzeldir.
VEL DZS
yklerin olay ve durum, kii-karakterler, yer
Bu almada Ayla narolunun kitaptan
ve zaman, anlatm yntemi, plan olmak zere be
oluan Veli Dizisi yaptlar, yaynlan srasyla
esi bulunmaktadr. yk ister olaya isterse
deerlendirilecektir.
duruma yaslansn, ykde insanlar olmak zorun-
1. Velinin Krmz Topu5: dadr. Olayn meydana gelmesinde, geliim ve
Kk bir ykde renkler ve hayvanlar sonu aamalarnda insann tutumlar, taknd
ilenmitir. tavrlar, psikoloji zellikleri kiiler ve kiilerin
Dere kenarnda top oynayan Veli, topuna hz- karakterlerini oluturur.7
la vurur, top havalanr, dereye der. Sar rdek ocuk hangi ya gurubunda olursa olsun,
topu grnce, yzmeyi seven bir arkada olarak okuduu kitaplarn kahramanlaryla zdeleir.
8
topun peinden hzla yzer ama yetiemez. Yeil Yazar bunu bilmek, kahramanlarn seerken de
kurbaa topu grnce kendini top gibi iirir, bu zdeleme ynn srekli gz nnde bu-
iirir ama top gibi olmay beceremez. Mor kirpi, lundurmak zorundadr. ocuk kitaplarnda ok
dikensiz garip bir kirpi olarak tanmlad topa fazla kahraman bulunmamal, dier kahramanlar
burnuyla dokununca top yuvarlanp gider. Kap- bir ana kahraman erevesinde ak tanmlarla
lumbaa topu grnce kendisine benzetir ve ilgilendirilerek anlatlmaldr. nk ocuk, kar-
gezmeyi teklif eder; topa yaslannca top yuvar- mak yaplar anlayabilecek, Karmak ilikileri
lanp derin bir ukura der. Kara kpek koklaya yorumlayacak dzeyde deildir.
koklaya topu bulur ve Veliye haber verir. Veli
omara topu bulduu iin aferin der. Sonra da 6
Uanbalk Yaynlar, stanbul, 2003
omarla oynamak iin topunu alp gider. 7
Hasan Gleryz, Yaratc ocuk Edebiyat, 3. Bask,
Pegem Yaynclk, Ankara, 2006, s. 265
8
Alamdar Yaln-Gyasettin Ayta, Aka Yaynlar.417,
5
Uanbalk Yaynlar, stanbul, 1998 Kaynak Eserler: 118, Ankara, 2002, s. 32

89
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Eserde insanlar ve hayvanlarla paylamann aar. Yaz gelince iekler dklr, yerine kpkr-
gzellii ilenmitir. Bu yol ile arkadalarmz ve mz elmalar byr. Veli elmay ok sevmektedir
evremizdeki hayvanlarmz sevmek gerektii ve her gn birka elma yer. O gn bahede oynar-
retilmeye allmtr. Ancak yazar dayanama- ken can bir elma ister. Uzanr, zplar, srar el-
yarak Ama daha da gzeldi paylamann tad. malara yetiemez. Dallarn arasnda grd
cmlesi ile karlacak dersi aka ifade etmitir. minik kutan bir elma koparmasn ister. O srada
ocuk kitaplarnda yer alan reticilik zelliinin Sarman aaca trmanr, minik ku korkup kaar.
kullanm asndan hataldr. Veli de ondan bir elma koparmasn ister ama
Selahattin Dilidzgne gre, ocuklar iin Sarmann derdi omardan kurtulmaktr. Yandaki
yazlm kitaplarda reticilik aslnda temel bir baheye atlar, kaar. omardan elma koparmasn
sorundur. ls ve biimi iyi dnlmedii za- ister. Ama o da koparamaz. nk aaca trma-
man kitap rahatlkla etkileme aracna dnmekte namaz, stelik sarmann peindedir. Veliyi duy-
ve verilen ders edebiyat niteliinin nne ge- mayarak koa koa gider. Evde kimse yoktur.
mektedir Elma koparamayacaktr. Merdiven, uzun bir sopa
veya ta ta yoktur. Tam byle dnrken kafa-
Ayla narolunun btn ocuk kitaplarnda
sna bir ey der. Bu kocaman gzel bir elmadr.
yapc ve olmas gerektii gibi bir reticiliin
Bana den elma biraz cann yakar, ama
bulunduu grlmektedir. ocuklar kendi doru-
olsun Son sz olarak ok teekkr ederim
larnn peinde srklemek, onlara belli bir ahlak
sevgili elma aacm benim der.
dersi vermek, erdemli olmalar konusunda uyar-
mak istemez. Tam tersine doal ocukluk durum- Eserde ilkbahar ve yaz mevsimlerinin zel-
larn k noktas yaparak, ocuklarn gnlk likleri retiliyor. Daha sonra yakn evrede ki
yaamlarnda karlaacaklar durumlarla ocuk- baz hayvanlar arasndaki ilikiler ilenmitir.
lar kar karya brakr, zm iin yaanmas Ku kediden, kedi kpekten, korkar ve kaarlar.
gereken btn glkleri ocuklara yaatr ve Merdiven, uzun bir sopa veya ta, elma ko-
sonucu yine ocuklara buldurtur. ocuklarn z- parmak iin gereken aletler olarak tantlyor.
deleme zelliklerinden dolay, okur ocuklar da 197 szckle yazlm eserde 5i ift sayfa
kitaptaki kiilerle ayni sreleri yaarlar. zm byklnde, n ve arka kapak sayfalar dahil,
ise, yazarn yaratt veya dayatt tek ve koul- tek sayfalarda 8 resim yer almtr. Resimler ya-
lanm bir gerek deildir. zm kitaptaki kii- zar tarafndan yaplmtr.
ler yaant yoluyla bulurken okurlar da ayni
SONU
sreten geerek zm srecine kendi eletirel
baklaryla katlr. ocuk kitaplar, okuyarak Ayla narolunun btn ocuk kitaplarnda
kazandrmaya altmz okuma alkanlnn yapc ve olmas gerektii gibi bir reticiliin
okur olan ocuklara belli dzeyde edebiyat ei- bulunduu grlmektedir.
timi vererek, onlarn eletirel ve ok al dnen Eserlerde ana kahraman Velidir. Dier kah-
bireyler olarak yetimesini hedefler.9 ramanlar ise insan olarak annesi ve arkada; hay-
136 szckle yazlm eserde 7si ift sayfa vanlar rdek, kurbaa, kirpi, kaplumbaa, kpek,
byklnde, n ve arka kapak sayfalar dhil ku, kedi, kpektir. Bitkisel olarak ta elma aac,
tek sayfalarda 4 resim yer almtr. Resimler ya- iek, elma yer alr. Krmz, sar, yeil, mor, kara,
zar tarafndan yaplmtr. pembe, beyaz renk szcklerine yer verilmitir.
Hayvanlarn arasndaki ilikiler, ekil ve renk
Eser, Uluslararas ocuk Kitaplar Kurulu
zellikleri tantlmtr. Paylamann gzellii,
(IBBY), 2006 IBBY ONUR LSTES dlldr.
hayvanlar, renkler retilmeye allmtr.
3. Velinin Elma Aac10:
Koyuncu ve Kaptana gre Resimler, metnin
Mevsimler ve verimlilik stne kk bir kavranmasna yardmc ve dersin sevilmesinde
ykyle bir balang kitabdr. etkili olmaldr. Resimlerin (illstrasyon) zellii
Velilerin bahesinde kocaman bir aa vardr. ilevselliidir. Konunun bilginin anlatm esastr.
lkbahar gelince pembe-beyaz gzel ok iekler Kitap resimlemeleri renmeyi kolaylatrc gr-
sel elemanlardr. Bu elemanlar anlatan deil
gsterendir. Szel olann grsel yolla anlatmdr.
9
Prof. Dr. Selahattin Dilidzgn, reticilik Sorunu Bu nedenle grsellik bilginin kalc olmas ve
Bakmndan Ayla narolunun ocuk Kitaplar, ocua estetik bilincin yerletirilmesi asndan
Baslmam bildiri, ocuk ve Genlik Edebiyatnda Ayla
narolu Sempozyumu,1719 Ekim 2007, Eskiehir nemlidir. Resimler ocuklarn ya dzeyine ve
Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Kar-
latrmal Edebiyat Blm, Eskiehir- TRKYE
10
Uanbalk Yaynlar, stanbul, 2005

90
 Materiallar

psikolojisine uygun olmaldr. 11 ncelediimiz ocuk edebiyatnn varoluunu belirler ve ocuk

kitabn da iinde yer ald 59 kitabnn 23 Ayla bakn sunar.14
narolu tarafndan resimlenmitir. Resimler Bu zellikleri ile 67 ya ocuklarna uygun
amacna uygun ve baarldr. Hem yazar hem kitaplardr.
ressam oluu farkl ve stn bir zelliidir.
Kendisi Web sayfasnda balang kitab
Sadan ve soldan hizalanm yaz, okunur- ifadesini kullanmasna ramen kitaplarda byle
luu zorlatrd iin yaz soldan hizal sadan bir tanmlama yer almamtr. Ticari kayg
serbest olmas, gzn metni takibini kolaylatrr. nedeniyle eserin hangi ya gurubu iin yazld
narolunun Veli Dizisinin bu yaptnda belirtilmemitir. Bu bir eksikliktir.
yazlar soldan hizal ve sadan serbesttir.
Kitaplarn hepsi 16 sayfadr. Sayfalar 17 x 24
Renk, tasarmda hatalar kapatc bir etken ebadndadr. Yazlar 18 puntodur.
olarak deil, tamamlayc ve vurgulayc bir tasa-
Bu bildiri, 59 adet kitabyla ocuk edebiyat-
rm eleman olarak kullanlmaldr. ou renk, ilk
nn ok retken bir yazarnn Trk dnyas tara-
alglanan grafik elemandr. Tasarmn amac bilgi
fndan tannmasn salamay amalamtr.
iletiimini salamaksa; renk, okunurluu arttra-
cak ve mesajn iletilmesini destekleyecek nitelikte KAYNAKA
kullanlmaldr. lkretim birinci kademe iin
INAROLU, Ayla; Velinin Elma Aac, Uanbalk
hazrlanan kitaplarda scak renkler tercih edilme- Yaynlar, stanbul, 2005
lidir. Kitap kapak tasarmyla ve sayfa dzeniyle
INAROLU, Ayla; Velinin Krmz Topu, Uanbalk
dikkat ekici olmaldr.12 Veli Dizisini kitab Yaynlar, stanbul, 1998
da kullanlan renkler ve kapak tasarm bakmn- INAROLU, Ayla; Velinin Kurabiyesi, Uanbalk
dan baarldr. Yaynlar, stanbul, 2003
ocuk kitaplarnda kullanlan dil olduka DLDZGN, Selahattin; reticilik Sorunu
nemlidir. ocuun yana uygun olan szckler Bakmndan Ayla narolunun ocuk Kitaplar,
kullanlmaldr. Cmleler uzun olmamal, ortak Baslmam bildiri, ocuk ve Genlik Edebiyatnda
Ayla narolu Sempozyumu, 1719 Ekim 2007,
olarak kabul edilen yazm kurallar kullanlmal- Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen Edebiyat
dr. ocuklara konuyla ilgili olarak kavratlacak Fakltesi, Karlatrmal Edebiyat Blm, Eskiehir-
szckler parann iinde, dorudan szc TRKYE
aklayc deil de cmlenin ya da olayn geliin- GLERYZ, Hasan; Yaratc ocuk Edebiyat, 3.
den anlalabilecek ekilde olmaldr. Ulusal, Bask, Pegem Yaynclk, Ankara, 2006
evrensel, dinsel deerler ele alnrken, ocuu HENGRMEN, Mehmet; Al Konumas, 1. Ulusal
anne babasyla hatta toplumla atmalara soka- ocuk Kitaplar Sempozyumu (Sorunlar ve zm
cak politik anlaylara kitaplarda yer verilmeme- Yollar) 2021 Ocak 2000, Ankara niversitesi Eitim
Bilimleri Fakltesi ve TMER Dil retim Merkezi
lidir. ocuk kitaplarnda kullanlacak szckler Yaynlar No: 1, Yayna Hazrlayan: Sedat Sever,
basit, canl, sonu bildiren, iyi fark edilen aklda Ankara, 2000, s. 3-6
kolay kalan ve kolay okunan szcklerden olu- http://www.aylacinaroglu.com/
maldr. 13 Ayla narolunun incelediimiz KOYUNCU, Sevgi Soylu -Ata Yakup Kaptan, ocuk
yaptnda yer alan szckler ocuklarn yana Edebiyat zel Says 104105, Hece Aylk Edebiyat
uygun, cmleler ksa ve szck says 200n Dergisi, Yl: 9, Say: 104105, zel Say: 10, Ankara,
altnda planlanmtr. Austos-Eyll 2005, s. 256262
ZDOAN, Belka; Al Konumas, 1. Ulusal
ocuk edebiyatnda ocua greliin l-
ocuk Kitaplar Sempozyumu (Sorunlar ve zm
sn dil ve anlatm belirler. Yazarn dil bilinci Yollar) 2021 Ocak 2000, Ankara niversitesi Eitim
ocua ulamay salar. Sadelik, anlatmla uyum- Bilimleri Fakltesi ve TMER Dil retim Merkezi
lu olduu oranda edebiyat tad oluur. Sadelik Yaynlar No: 1, Yayna Hazrlayan: Sedat Sever,
iinde ocuk ruhunu oluturan ocuksu eda, Ankara, 2000, s. 7
RN, Mustafa Ruhi (Haz.); ocuk Edebiyat, ocuk
Vakf Yaynlar, 99 Soruda ocuk Dizisi, stanbul,
2000
YALIN, Alemdar -Gyasettin Ayta; Aka Yaynlar/
417, Kaynak Eserler/ 118, Ankara, 2002
11
Sevgi Soylu Koyuncu - Ata Yakup Kaptan, ocuk
Edebiyat zel Says 104105, Hece Aylk Edebiyat
Dergisi, Yl: 9, Say: 104-105, zel Say: 10, Ankara,
Austos - Eyll 2005, s. 261
12 14
Koyuncu - Kaptan, a.g.m., s. 261 Hazrlayan: Mustafa Ruhi irin, ocuk Edebiyat, ocuk
13
Hasan Gleryz, Yaratc ocuk Edebiyat, 3. Bask, Vakf Yaynlar, 99 Soruda ocuk Dizisi,stanbul, 2000,
Pegem Yaynclk, Ankara, 2006, s. 163 s.11

91


KLASK VE MODERN TRK RNDE OCUK MGES

Yrd. Do. Dr. Hasan AKTA

ABSTRACT
Family plays a significant role in history of Turkish culture and social life. And child is always in the focal point of family.
Children are seen as guarantee of future in social life. In this context each family intend to bring up their children according to
some certain principles and to gain them to society. Sociology, psychology and science of education have important contributions
in bringing them to society. Beside this, poetry has a quite different function in making children ready to life as psychologically
and morally. Because of that, poets are very sensitive to give place to children in their poems. Our poets, loaded some allegorical
features to children from Dvan poetry to modern poetry of nowadays. They produced interesting images about children. In
ancient Turks, each male child borns as a lover while each female child borns as a beloved. This event is also valid in present-day.
The images which are produced around lover and beloved run off infinite as linking together. The theme of child in Dvan poetry
takes part in our world of poetry with very interesting images by changing and transforming with modernization corona.

iir, ocuun hayal dnyasnda gezen bir Tevfik Fikret, 12 yanda ksz kalmtr. Bu
aynadr. Bu aynann ierisinde anne ile ocuk durum, bir strap olarak onun ocuk yreinde ve
birlikte yer alr. te bu yzdendir ki ocuklar iirinde karlk bulmutur. Onun, ermine yaz-
annelerinden ayr dnemeyiz. Nine gemiin, dklarnda ksz oluunun derin izlerini grrz.
anne ann, ocuk ise gelecein, yani umudun Ahmet Haim de annesini kk yata yitirenler-
imgesidir. Nine efkatin, anne merhametin, ocuk dendir. iirlerindeki karamsarln bunda byk
masumiyetin semboldr. Anne ile ocuk ayrl- bir rol olduu muhakkaktr. Yahya Kemal de
maz bir btnn paralar olduklar iin ikisini annesini ok kkken yitirmitir. Yahya
birlikte ele alma zarureti vardr. Anne olmadan Kemalin air olmasnda bu duygularn byk
ocuun, ocuk olmadan annenin bir karl tesiri vardr. iirlerinde anne imgesine en ok yer
yoktur. te bu yzdendir ki ocuk anneyle, anne veren airlerimizden birisi Ziya Osman Sabadr.
de ocukla karlk ve anlam bulur. airi yeti- Elbette ki airin bilinaltnda bunun anneyle
tiren annedir. te bu yzden ncelikle klasik ve balantl bir karl vardr. Behet Necatigilin
modern iirde anne imgesine yer vermek istiyo- de annesini kk yata yitirdiini ve iirlerinde
rum. zaman zaman atfta bulunduunun altn izmek
Klasik dnem iirinde anne, daha ok Farsa isterim.
mder ve Arapa vlide szckleriyle anlr ve Bu balamda bir sre Trkiye Yazarlar Birli-
genellikle herhangi bir benzetmeye konu olmaz. i bakanln da yapan eski mebus airlerimiz-
An annesi genelde mulaktr. Duruma gre den Mehmet Atilla Mara, 1983 ylnda yayn-
ok eitli unsurlarn anne olabildiklerine tank lad bir kitabna Aney adn vermitir. Ali
oluyoruz. Mesele ansr- erbaa denilen her bir Ycenin byk bir ustalk ve naif bir ocuk
unsurun (toprak/su/ate/hava) ayr ayr anne duyarll ile Anam Aryorum (1985) adyla
olduklarn gryoruz. nk k, ismi geme- yaynlad iir kitab ocuk imgelerinin harman-
yen bir anne tarafndan efkatle ve gzyayla land bir kitaptr. Bu kitabn zellikle ocuklar
beslenir. A gzyayla besleyen bazen annesi, iin hazrlandnn altn izmek gerekir.
bazen de dadsdr. Anne, klasik divan iirinde Mehmet Yan ise, annesinin lm zerine
snk ve soyut tiplerden olmasna ramen, mo- 1986 ylnda yaynlad Ik Merdiven adl iir
dern iirde en somut tiplerden birisidir. Annenin kitabn tamamen anne izlei zerine oluturur.
eski ve yeni iirde klasiklemi belli bir misyonu kinci Yeni akm iinde yer ald iirlerinde
yoktur. Eski iirde ne kadar karikatrize bir genellikle politik ve gncel olaylar ileyen,
varlksa, modern iirde o kadar sahici, somut ve Kemal zer, 1995 ylnda yaynlam olduu bir
yaayan bir varlktr. Anne, modern dnemde pek iir kitabna Oullar ldrlen Analar adn
ok iir kitabnn isminde yer almtr. vermitir. Batn gizlerin cesur airi Leyla ahin,
Her airin hayatnda annenin nemli bir yeri 1991 ylnda yaynlad bir iir kitabna ama-
ve anlam vardr. Bugn ou mehur olmu ac yi Bekle Annemi adn vermitir. Kbrs
isimlerin air olmasnda gnllerinde yer eden kkenli olan ve kinci Yeni izgisinden toplumcu
gl anne imajnn nemli bir yeri vardr. Hele konulara kadar tematik iirler reten Fikret
annelerin, gen yata daha ocuklar kkken l- Demira, 1992 ylnda yaynlad iir kitabna
meleri ocuklarn ksz brakmalar bu kck da Hzn Ana adn vermitir. iirleri Adam
yrekleri airlie hazrlamtr. Bu balamda Sanat, Gsteri, iir At, kz, Deli, Sombahar

92
 Materiallar

gibi dergilerde yaynlanan ada Trk iirinin en Yetitirme Yurdunun televizyonunun nn-
bohem ve en marjinal airi Kk skender, deki sandalyeler karate filmlerinde tmyle
1996 ylnda yaynlad Gzel Annemin Hayal dolarken, kentteki evlerden birinde, Fazl Hsn
Gc adl kitabyla iirdeki tavr ve slubunu Dalarca'nn "Yldz Uurtma" adl iirindeki
srdrmtr. Kelime ile Varide dergilerinin ocuu annesi uyutmak zeredir:
kuruculuunu ve sahipliini yapan Murat "Annem/Hadi tek bana/Uyu bakalm der
Kapkner, 1998 ylnda yaynlad bir iir kita- geceleyin/Grmeden/Elimdeki prpr uurtmay "3
bna Anne Ben Artk yiyim adn vermitir.
Dalarca, annesinden kartt uurtmann
Hidayet Karakuun Konu Benimle (1998) adl
mutluluu ile uyumaya gnlden razdr. Eer
kitabnda da anne nemli bir yer tutar. 1970
annesi grp de elindeki uurtmay alacak olsayd
Kua airlerinden birisi olarak tannan ve klt-
mutsuz olarak uyuyacakt. Zira oyuncaklar ocuk-
rel anlamda bir Akdeniz duyarll gelitirmeye
larn en mutlu olduu hususi dnyann karikatr-
alan Ahmet Erhan, 2001 ylnda iirlerini
leridir.
Bugn de lmedim Anne adn verdii bir
kitapta toplamtr. Sezai Karako, Anneler ve ocuklar adl
iirinin bir nitesinde annesinin lmyle perian
Herem-pezr olur b-y ulv-i gerdn
olan ocuklar u ekilde ele alr.
ehr mder-i sflde hsn n kalmaz1
Anne ld m ocuk/Bahenin en yalnz
Yeniehirli Avn kesinde/Elinde siyah bir ubuk/Aznda kk
Bir yrek airi olan Ahmet Haim, annesini bir leke4
daha ocukken yitiren airlerimizdendir. Haim, Anneler lnce ocuklara anne gibi bakan bir
Sensiz adl iirinde annesiyle birlikte geirdii kimse kmaz. ocuklar yalnzla itilirler ve
ocukluundan bir kesit sunar. onlar birer ksz olarak salksz ortamlarda
Annemle karanlk geceler baz kardk. / yaamlarn devam ettirme mcadelesi verirler.
Bolukta denizler gibi yokluk ve karanlk / Sessiz Cahit Klebi, ocuklar adn vermi olduu
uzatr t ebediyetlere kollar...1 iirinde kendi annesine seslenerek tm annelerin
Ahmet Haim, bu iirde ayrca annesinin ve ocuklarn ortak dertlerine yle parmak basar.
lmne de bir atfta bulunarak karanlk etrafnda Anacm senin kaderin/Btn ocuklarn
varlk ve yokluu sorgular. Annesizlik ona hayli kaderi./Neler etmedi yirminci yzyl/Sabi sbyan
koymutur ve kendisini romantik ve melankolik demedi.5
hallere sokmutur. Yine de airin gnl varln, Klebiye gre anneler ile ocuklarn kaderi
yani annesinin sonsuzluundan yanadr. ortaktr. Bu yirminci yzyl retmi olduu silah-
Modern mistik iirin ekol isimlerinden Necip larla, oluk-ocuk ve anne ayrm yapmadan hep-
Fazln air olarak yetimesinde annesinin byk sini katletmitir.
rol vardr. Bu balamda Necip Fazl, Anneciim Hilmi Yavuz, Hilminin ocukluu adl
adl iirinin bir nitesinde annesini romantik bir otobiyografik iirinde kendi kendisinin anlatcs
atmosfer iinde yle anar. olarak annesiyle ilgili yle ilgin bir imaj izer.
Ak sal ban alp eline,/Kara hlyalara dal Hilmi diyor ki annem/iek ilemeli bir
anneciim./O titrek kalbini bahtn yeline,/Bir ince lmbayd/Karartma gecelerinde6
tl gibi sal anneciim.2
iirde Hilmi ocuktur. Hilminin ocukluk
Burada Necip Fazln annesini bir air olarak yllar kinci Dnya Sava yllarna rastlar. Sava
ne kadar naif ve estetik bir tarzda resmettiine nedeniyle geceleri karartma uygulanmaktadr.
dikkat ekmek isterim. Annenin imaj yal oluu air, annesini bu karartma gecelerinde ilemeli
ve mfik bir kalbe sahip oluudur. bartsyle iek ilemeli bir lambaya benze-
tiyor. Burada annenin ocuklarn madden ve ma-
1
Felein yce babalar ihtiyarlar, drt alak annesinde nen aydnlatma ilevi grdn vurgulamak
gzellik kalmaz." ["Ab-y ulviyye" ve "ehr mder" isterim.
mneccimlerinden gelecei tayin iin gzledikleri yldz Haydar Erglen, Anne adn vermi olduu
gruplardr. Ayrca, drt ana unsuru "ansr- erbaa" iirinde anne ve ocuk ilikilerini kozmik bir
(toprak, su ate, hava) y da karlar.] M. Kayahan zgl, bak asyla yle sorgular.
Yeniehirli Avn, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
1990, s. 105
1 3
Ahmet Haim, Btn iirleri, Dergah Yaynlar, stanbul, Fazl Hsn Dalarca,
4
1987, s. 111 Sezai Karako, iirler III, s. 120
2 5
Necip Fazl Ksakrek, ile, Byk Dou Yaynlar, Cahit Klebi, Btn iirleri. S. 85
6
stanbul, 1976, s. 208 Hilmi Yavuz, Gln Ustas Yoktur, s. 11

93
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Sahi senden mi dodum anne/yollar nehirler dr. Arkaik talikasyla ocuklara modern hediye-
kuluk vakitleri dururken/bir insandan m doar ler tayan odur. En ok ocuk iiri yazan da odur.
bir ocuk7 O ocuklar iin kozmik bir iir lemi kurmutur.
air, gerekten kendi annesinden (bir ocu- Bu kozmik evrende yalnzca Allahn ve o-
un bir anneden) doup domadn bildii cuklarn olduu yalnzlk ve zgrlk imgesi ne
halde bilmezlikten gelerek iki enfes tecahl-i arif mthi bir imgedir. ocuk ruhunun aktiviteleriyle
sanat yaparken, bir taraftan da gzel bir hayret oyuncaklarla kurulan bir dnyadr bu. air haya-
imgesi izer. lindeki ulusu da ocuklarla kurar ve "te/benim
ulusum/ocuklar" der. Dalarca, `ocuk severli-
Klasik Osmanl iirinde en ok geen tipler-
im iir severliime eittir` diyerek iirden ve
den biri de ocuktur. ocuk, divan iirinde genel-
ocuklardan yana eit tavr ortaya koyar. Halk
likle Arapa tfl szc ile karlanr. Divan
iiri geleneinden modern ve toplumcu iire
iirinde ocuk bazen sevgilidir, nk onun o-
ynelen Ceyhun Atuf Kansu, 1941 ylnda
cuka davranlar vardr. Ayrca an gznde
yaynlad iir kitabna Bir ocuk Bahesinde
hi bymedii iin srekli bir ocuk olarak
ve 1946 ylnda yaynlam olduu eserine de
kalmaktadr. Bazen de ocuk, an bizzat ken-
ocuklar Gemisi adn vermitir. iirlerinde
disi olabilmektedir. nk k/air srekli sev-
madde ve ruh atmas, Bat emperyalizmine
gilinin merhametinden yoksun olduu iin ken-
kar Dou protestosu gibi diyalekt konular
disini bir yetim olarak grr. An can ve gnl
ileyen Cahit Zarifolu, 1967 ylnda yaynlad
de ocuk saylr. Klasik iirde soyut anlamlarla
ilk kitabna aret ocuklar adn vermitir. zel
rl olan ocuk, ada iirde ete-kemie brn-
bir bankadan emekli olan ve baz iir dllerini da
m bir halde olduka somuttur. Gemiten bug-
alan Oya Uysal, 1976 ylnda yaynlad bir iir
ne ve bugnden de gelecee kap amak ancak ve
kitabna Sava ocuklar adn vermitir. iir-
ancak ocuklarla mmkndr. Bunun bilincine
leriyle birlikte yazm olduu Trke szlklerle
erien airlerin pek ou iir kitaplarnn isim-
tannan Ali Pskllolu, 1977 ylnda ocuk-
lerinde ocuklara ter vermilerdir. Bu balamda
lara akac iirler adnda bir kitap yaynlamtr.
Milli Edebiyat akm ierisinde ismi anlan bra-
nsanlarn gnbirlik sorunlarna eilmesini bilen
him Alaaddin Gvsa, ilk olarak 1911 ylnda
ve ayrntlarn airi olarak tannan smail Uyar-
ocuk iirleri adn verdii kitabyla piyasaya
olu, 1977 ylnda yaynlad bir iir kitabna
kmtr. Genellikle toplumcu izgideki iirleriy-
ocuk ve iir adn verir. eitli dergilerde sa-
le tannan lhami Bekir Tez, 1927 ylnda yayn-
natlarla yapt konumalarla tannan Muazzez
lam olduu iir kitabna Hayat Bilgisine Gre
Menemenciolu, 1980 ylnda yaynlad iir
ocuk iirleri adn vermitir. Asker kkenli
kitabna Dnya ocuklarn Olacak adn ver-
airlerden Mehmet Kyat, 1963 ylnda ocuk
mitir. Gelenekselci iir damarn toplumcu bir
Kentler Gerei adnda bir iir kitab yayn-
bak asyla yeniden yorumlayan Abdlkadir
lamtr. Kendine zg epik ve lirik iirleriyle
Budak, 1981 ylnda yaynlad ocuk iirlerini
dikkati eken ve hemen her konuda iirler yazan
ieren kitabna Bir Gl ocuk adn vermitir.
Fazl Hsn Dalarca, 1940 ylnda yaynlad
Pastoral hayat anlatan iirleriyle tannan ve 1984
ikinci iir kitabna ocuk ve Allah adn ver-
Vedat Gler iir dln kazanan Metin
mitir. Dalarca, daha sonra ocuklarla ilgili ola-
Gven, 1982 ylnda yaynlad iir kitabna
rak 1974 ylnda Yeryz ocuklar ve 1976
Gvercin Yreinde Gl Renkli ocuklar
ylnda da Yank ocuklar Koaklamas adyla
adn vermitir. Yarn dergisinin yneticileri ara-
iki iir kitab daha yaynlamtr. Dalarca,
snda yer alan ve insanlk tarihinin birikim ve
ocuk ve Allah iirinde; ocuun aynasnda
deerlerini dile getiren mimar airlerimizden Ali
Allah, Allahn nazarnda ise ocuklar amlar.
Cengizkan, 1982 ylnda yaynlad bir iir
Bu Allah ocukta, ocuu Allahta aklamaktr.
kitabna ocuk mrmz adn vermitir. Ses
Bu balamda Allah, sanat ve ocuk arasnda
ve mzik yerine srekli olarak anlam kaygs gt-
sk ve sk olduu kadar komplike bir iliki
mesine ramen anlamca kapal iirler yazan ve
vardr. Yaratclk, Allah, sanat ve ocuun
gnmzn nemli airlerinden birisi olan lhan
ortak noktasdr. Bu bakmdan Allah ve ocuk
Berk, 1984 ylnda yaynlad iir kitabna
ismi bir iir kitab iin olduka manidar sayl-
ocuk ve Delta adn vermitir. Toplumcu bir
maldr. Dalarca, "iir benim ikinci annemdir"
mizah anlayyla tarihsel izgiden kalkarak iro-
diyen airdir. Modern iirde ocuklarn dnyasna
niye kadar uzanan bir yelpazede iirler yazan M.
ilk giren air phesiz ki Fazl Hsn Dalarca-
Zeki Gezici, 1985 ylnda yaynlad bir kitabna
afak Yzl ocuklar adn vermitir. Tarih ile
7
Haydar Erglen, Nar, s. 11
mistisizmi kendine zg aykr bir tavrla toplum-

94
 Materiallar

sal bakaldr odanda buluturan Hseyin Avni yaynlanan lhami Atmaca, 1993 ylnda yayn-
Cinozolu, 1985 ylnda yaynlad bir iir kita- lad ilk iir kitabna O ocuklar yle Mahzun
bna Gebe Bir ocuun Dler Defteri adn Alamaya Gittiler adn vermitir. Tarihsel bir
vermitir. Kurucusu olduu ocuk Vakf ile izgiden toplumsalla uzanan iirleriyle tannan
vakfn yaynevini yneten ve en ok ocuk Ahmet Telli, 1994 ylnda yaynlad bir iir
iirleriyle tannan Mustafa Ruhi irin, 1985 kitabna ocuksun Sen adn vermitir. Tabip
ylnda yaynlad bir iir kitabna Bebein airlerimizden Hakan Savl, 1995 ylnda yayn-
Duas ve 1989 ylnda yaynlad bir baka kita- lam olduu Unutulmu ocukluk Eskizleri
bna da ocuk Kalbimdeki Ku adn vermitir. adl ilk kitabyla iir dnyasna rz- kasm gibi
Milliyeti bir izgide yer alan ve daha ok tabiat girmi, hem 1994 Sabri Altnel dln ve
temal iirleriyle dikkati eken Cokun hem de 1995 Cemal Sreya dln kapmtr.
Ertepnar, 1986 ylnda ocuklar ve Papatyalar Aabeyi Ataol Behramolu ile birlikte kardk-
adn vermi olduu bir iir kitab yaynlamtr. lar Militan dergisi ile Soyut, Gerek ve Halkn
slam izgideki tavr ve duruuyla tannan mebus Dostlar gibi dergilerde iirleri yaynlanan 12
airlerimizden Avni Doan, 1986 ylnda Eyll 1980 ihtillinden sonra vatandalktan -
yaynlad ilk iir kitabna Ortadou ocuklar kartlan ve ancak 1996 ylnda Trkiyeye dne-
adn vermitir. kindi Yazlar, Albatros, Dirili bilen Nihat Behram, 1996 ylnda yaynlad bir
ve Dergh dergilerinde iirleri yaynlanan iir kitabna Hey ocuk adn verir. Hazrlad,
hukuku airimiz Mevlana dris, 1987 ylnda Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi ve Trkiye
yaynlad Ku Renkli ocukluum adl kita- Edebiyatlar ve Kltr Adamlar Ansiklope-
byla iir lemine merhaba demi ve stelik bu disi ile adn duyuran hsan Ik, 1996 ylnda
kitabyla 1987 Gkyz Yaynlar ocuk Ede- yaynlam olduu iir kitabna Akdeniz Ky-
biyat dln de almtr. Garipiler izgisinde snda Bir ocuk adn vermitir. Dnar der-
iire nkte ve espriyi getiren kinci Yeni sem- gisini kuran ve yneten Trk iirinin slamc
patizan toplumcu air Can Ycel, 1988 ylnda berberi Nurettin Durman, 1998 ylnda yayn-
yazm olduu bir kitaba ok Bi ocuk adn lad bir iir kitabna Hoakal Hznbaz
vermitir. Can Ycelin iir serveninde ocuklar ocuk adn vermitir. iirlerinin yan sra
nemli bir yeri vardr. airin bu kitab batan deneme ve evirileriyle de tannan Ayten Mutlu,
sona ocuk imgeleriyle ina edilmitir. Unutma- 1999 ylnda yaynlad bir iir kitabna ocuk
yalm ki Can Ycelin hayata kar hep ocuka ve Akam adn vermitir. Garip iiri ile kinci
bir bak olmutur. ocuklar gibi kelimeleri her Yeni birletiren bir tavr ierisinde olduu
kesinden kvrarak bambaka bir kla ve sylenen Sunay Akn, 1999 ylnda yaynlam
kimlie sokmutur. Dnyaya ocuka bakabil- olduu bir iir kitabna nce ocuklar ve Ka-
mek, elbette ki masum, airane ve barl bir dnlar adn vermitir. Duygusal ierikli, saf ve
baktr. Trk toplumunun geirdii sosyal deii- przsz bir dil iilii ile dikkati eken akade-
mi gelensellik ile modernizmin ortak paydasnda misyen airlerimizden hsan Sezal, 2000 ylnda
buluturan Hsrev Hatemi, 1990 ylnda yayn- yaynlad bir iir kitabna ocuk Kular adn
lad iir kitabna Grili ocuk adn verir. Top- vermitir. airliinin yannda fotoraflkla da
lumcu grler dorultusunda iirler yazan uraan Selma Aabeyolu, 2000 ylnda yayn-
Adnan Ycel, 1991 ylnda yaynlad bir iir lad bir iir kitabna Gecikmi Bir ocuk adn
kitabna Atein ve Gnein ocuklar adn vermitir.
vermitir. Rportaj ve mizah yazlaryla da tan- Tfl gibi l'b in bir hne bd eylesek
nan Cezmi Ersz, 1991 ylnda yaynlanan ilk Girmeden iine virn eylerz bdumuz8
iir kitabna ehirden Bir ocuk Sevdin Yine
Hayl Bey
adn vermitir. Trkiye Yazarlar Sendikas
Genel Sekreterlii yapan ve aslen tiyatro kkenli Toplumcu gerekiliin nc isimlerinden
olan air Melisa Grpnar, 1992 ylnda yayn- Sabahattin Ali, Terkib-i Bend adl klasik
lad bir kitabna ocukluum ve lmm gelenee bal olarak ina etmi olduu iirinin
adn vermitir. Varlk, Adam Sanat, Milliyet bir beytinde kendi ocukluunu merkeze alarak
Sanat, Yazl Gnler, Yeni Yaprak, Hit gibi der- gzel bir imge retir.
gilerde iirleri yaynlanan ve pek ok dln Biz imdi kk bir ocuuz ciziz amm
sahibi olan tabip airlerimizden Altay ktem,
1992 ylnda yaynlad Eski Bir ocuk adl 8
ocuk gibi oyun iin bir ev yapsak/ina etsek, iine
kitabyla edebiyat piyasasn selamlamtr. Gra- girmeden yaptmz evi virn/harap ederiz/ykarz.
fiker ve ressam olarak yaamn srdren, [Beyitte yapma/bd ve ykma/virn szckleri arasnda
topya, Dou ve Ayane gibi dergilerde iirleri anlam bakmndan enfes bir tezat ve ocukla oyun arasna
da nefis bir tenasp sanat vardr.] Hasan Akta

95
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ok mertebe var kse-i meml-y emelde9 Sanma bir gn geer bu karanlklar,/Gecenin

air kck bir ocuktur ve acizdir, fakat ardnda yine gece var;/ocuklar hkrr, anneler
emel dolu kesede ok mertebe vardr. Nikbin bir alar,/Yal gzlerinle kal anneciim.12
yaklamla Sabahattin Ali kendi ocukluklarnn Necip Fazl, bu dizelerde karamsardr. Ona
gelecek iin mit vaat ettiini vurgular. gre gecenin ardndan yine gece gelecektir ve bir
Nazm Hikmet, gelecek iin ocuklara moral trl sabaha ulalamayacaktr. Anneler hep
verme misyonunu stlenmitir. Dnya bozulmu- alayacak ve ocuklar da hep hkracaktr. Zaten
tur. airin ocuklara umut vermesi gereklidir. airin de annesinin hep gz yal kalmasn ister.
nk gz yal anne tablosu ona huzur
Gzel gnler greceiz ocuklar, / gneli
vermektedir.
gnler / gre / -ceiz / Motorlar maviliklere
sreceiz ocuklar, / kl maviliklere sreceiz kinci Yeni iirinin ihtiyar delikanls ve
ocuklar, / Atk myd hele bir / son vitesi, / marjinal ismi lhan Berk, Mslmanlar adn
adedi devir / Motorun sesi. / Uuuuuuuy! ocuklar vermi olduu bir iirinin bir nitesini Mslman
kim bilir / ne harikldedir / 160 kilometre gider- ocuklarna ayrr.
ken pmesi / Hani imdi bize / cumalar, Uzak bahelerde sala veren Mslman
Pazarlar iekli baheler vardr, / yalnz ocuklar var
cumalar / yalnz pazarlar Hani imdi biz / bir Selam kadar Engin ve sonsuz hikyeler
peri masal dinler gibi seyrederiz / kl sylemesini bilirler13
caddelerde maazalar, / hani bunlar / 77 katl
lhan Berk, mslman ocuklarn uzak bah-
yekpare camdan maazalardr. / Hani imdi biz
elerde sal veren mezzinlere benzetir. aire
haykrrz / Cevap: / alr kara kapl kitap: /
gre bu ocuklar sonsuzluk hikyesini anlatrlar.
zindan Kay kapar kolumuzu / krlan kemik /
Yani bu ocuklar teblici misyon sahibi ocuk-
kan. / Hani imdi bizim soframza / haftada bir et
lardr.
gelir. / Ve / ocuklarmz iten eve / sapsar
iskelet gelir / Hani imdi biz/ nann: /gzel Cahit Klebi ise ocuklar adl iirinde
gnler greceiz ocuklar / gneli gnler / gre- ocuklar bir nazl kua benzetir. Kular nasl
/-ceiz. / Motorlar maviliklere sreceiz yuva ve yiyecek danesi isterlerse, ocuklar da ev
ocuklar, / kl maviliklere / sre- / -ceiz10 isterler, ekmek isterler, plmek ve okanmak
isterler.
Nazm Hikmet, grd ryann gereklee-
cei varsaym ile olduka iyimserdir. Ona gre Bir nazl kua benzer/ocuk dediin./Ev ister
dnyadaki adaletsizlikler ve smrmeler Sosya- ekmek ister,/plmek okanmak ister14.
lizm ile bir gn son bulacaktr. Bu yzden ocuk- Cahit Klebi, bu alntladmz drtlnde
larn umutlu olmas gerekir. iirde adaletsiz bir aile ve ocuk ilikisine parmak basar. ocuklar
ekilde smrlerek altrlan ocuklara dikkat nazldrlar. Onlar bymek iin ev, ekmek ve
ekmek isterim. sevgi isterler. plmek ve okanmak dhil.
Nazm Hikmet, Nerden Gelip Nereye Sezai Karako, en gzel ve en arpc ocuk
Gidiyoruz adl iirinin bir nitesinde de ocuk imgesini Balkon iirinde retir. Sezai Karako,
mihverli olarak dnyay yle deerlendirir. evlerin balkonlarn lmn cesur krfezleri
ocuklarn avularnda gnlerimiz sra olarak grr. Modern dnyann mimarlk
bekler,/gnlerimiz tohumlardr avularnda o- ideolojisi adeta her eve balkon ad altnda bir
cuklarn,/ocuklarn avularnda yeerecekler.11 lm krfezi ina etmitir. Evlere lm krfezi
yapan mimarlarn elbette ki alnndan plmez.
Nazm Hikmet, ocuklarn gelecein umudu
Modern dnyann vahi kapitalizm ideolojisi ne
olduuna dair siyasal beklentisini bu dizelerde de
yazktr ki alnndan plecek mimarlar yok
srdrr. Nazm Hikmete gre ocuklarn avu-
etmitir. Bu yzden bu dnyada alnndan
larnda gzel gnler yeerecektir. ocuklarn
plecek masum bir mimar kalmamtr.
avular bu dizelerde bereketli toprak metaforu
olarak kodlanm. ocuk derse lr nk balkon/lmn
cesur krfezidir evlerde/Yznde son glmseme
Necip Fazl, yine Anneciim adl iirinin bir
kaybolurken ocuklarn/Anneler anneler elleri
baka nitesinde de kendi annesinin ahsnda
balkonlarn demirinde
btn annelere ve ocuklara yer verir.

9 12
Sabahatti Ali, Btn iirleri, s. 193 Necip Fazl Ksakrek, ile, 208
10 13
Nazm Hikmet, lhan Berk,
11 14
Nazm Hikmet, Son iirleri, s. 149 Cahit Klebi, Btn iirleri, s. 85

96
 Materiallar

imde ve evlerde balkon/Bir tabut kadar yer /Baklar, ilgiyi imdiden anlar da/Glmser
tutar/amarlarnz asarsnz hazr kefen/ez- /Bilirim.17
longunuza uzanp l Necatigilin bu dizelerinde anne babann
Gelecek zamanlarda/lleri balkonlara arasndaki cinsi scakln, yani aile atmosferinin
gmecekler/nsan rahat etmeyecek/ldkten ocuun belleinde nasl yer edindii ifade edilir.
sonra da ocuun bu scakl grmesi iin uyank olmas,
Bana sormayn byle nereye/Koa koa yani gznn ak olmas gerekmiyor. Bu
gidiyorum/Alnndan pmee gidiyorum/Evleri paradoksal bir anlatmdr. Yani pedagojik olarak
balkonsuz yapan mimarlarn15 sevgi dolu bir ocukluk sevgi dolu bir ergenlik
demek oluyor. ocuu yetitiren ve onu toplumda
Hilmi Yavuz, Hilminin ocukluu adl
kmil insan klmann yolu scak bir aile
iirinin bir nitesinde lmde insan ve insann
sevgisinden ve salkl bir ilikiden geiyor.
geleceinde de ocuklar okur. Bu arada ocuun
ahsnda insan ierik olarak sunar. Yani tabutun Garipiler akmnn ikinci ismi Oktay Rfat,
ciltli bir kitap olduu bir durumda insan ise onun ocuklar adyla kaleme alm olduu iirinde
muhtevasdr. ocukluk sonsuzlua gnderilen ironik bir dil ve slup kullanr.
lahuti bir kitabn kendisidir. Kapyorlard yaz gk/gne ne varsa,
Tabut kaln ciltli bir kitaptr/Senin de iimize/scakla gireni durgun,/mavi giyerek, sa-
ocukluun bir ceviz tabut muydu/Usulca denize lar rzgrda /koarak lklarla deniz ar,
braklan?16 /avuluyorlard ot/aa ne varsa, altlarna
alarak/stte duran ve byyeni kendi kendine.18
Anne ve baba tarafndan denize braklan
ocuk bir anlamda sonsuza uurlanr, dier bir Oktay Rfat, iirlerini toplumsalc bir bak
anlamda da sosyal hayatn irkef denizine bra- asyla youn bir ironi ve hicivle ocuk imgeleri
klm olur. Birinci anlamda ocuk, sonsuzlukta etrafnda kurar.
okunacak bir kitaptr. Bizi sonsuzlua gtrecek Attila lhan, Ben Sana Mecburum adl
gzellikler ocuklukta elde edilir. ocuklar son- iirinin bir nitesinde sevgili merkezli olarak
suzlukta nce kendisi ve sonra da herkes okur. ocuklara yle yer verir.
Ceviz aacndan yaplm salam ve kaliteli tabut Belki haziran'da mavi benekli ocuksun/ah
gelecee dair umudu imler. Denize braklan seni bilmiyor kimseler bilmiyor/bir ilep szyor
salam bir tabut ly selamete kartabilir. Sela- ssz gzlerinden/belki yeilky'de uaa biniyor-
meti burada iman ve hiret olarak alglamak da sun /btn slanmsn tylerin rperiyor/belki
mmkndr. Bu dizelerde zellikle Hz. Musa krsn krlmsn tel iindesin/kt rzgr
olayna telmih olduunun altn izmek istiyorum. salarn gtryor19
iir dinsel bir olaydan hareketle sosyal alanlar
Attila lhan, burada sevgilisini, haziranda
yokluyor. ocuklarn hayatn sosyal denizine
mavi benekli bir ocuk olarak dnr. air
Salverilirken lme de gnderildiinin vurgusu
burada sevgilisinin ocukluunda mavi benekli
var. ocuk, hayatn sosyal denizine usulca bra-
elbiseler giydiini mecaz- mrsel yoluyla anlatr.
klan bir Musadr. Bir firavunun saraynda by-
Mavi benekli elbiseler iinde oynayan nostaljik
yebilir veya azgn denizde telef olma korkusu
bir ocuk imgesi var burada. air, sevgiliyi
vardr. air, Musann ocukluu ile kendi ocuk-
mazide masum bir ocuk olarak tahayyl ediyor.
luu arsasnda bir karlatrma yapyor ve ken-
disinin sarayda deil de karartma gecelerinin Ergin Gne, Geride Kalm Bir ocuk
karanlnda bydne hayflanyor. Biraz ans adn vermi olduu iirinin bir nitesinde annesi
ve kadere tariz olaydr bu ifadeler. intihar eden bir ocuun aresizliini anlatr.
Behet Necatigil, Glleri adn vermi Anas bomu kendini bir ipek gmleiyle/
olduu iirinde anne ve babann birbirlerine olan ocuklar gibidir yznn bilmecesi/ Avlunun bu
sevgisinin ocuu yansyn yle ele alr. erken saatinde20
Uykusunda, uyank, seyredilen bir ocuk/ Annenin intihar karsnda aresiz ocuk
Glmser masum./Yllar sonra bilecei yaknl aresiz kalmtr. Annenin aresizlii ile ocuun
o yata,/Anne baba arasnda adlandramad aresizlii i ie gemi durumda. Kadnn
intiharnn ve masumiyetinin arka plannda pato-

17
Behet Necatigil, Btn iirleri I, s. 248
15 18
Sezai Karako, Krfez/ahdamar/Sesler, Dirili Yaynlar, Oktay Rfat, Koca Bir Yaz, s,
19
stanbul, 1982, s. 116 Attila lhan, Ben Sana Mecburum, Bilgi Yaynlar,
16
Hilmi Yavuz, Gln Ustas Yoktur, Can Yaynlar, Ankara, 1994, s.
20
stanbul, 1993, s. 10 Ergin Gne, Trkiye Kadar Bir iek, s. 116

97
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

lojik bir durum sz konusudur. iirde kadnn Ataol Behramolu, iirlerinde ocuk ve anne
neden ldn kimse bilmiyor ve bu bir bilme- imgelerine bolca yer veren bir air. Hatta Behra-
cedir. ocuu iin len bir kadnn masumiyeti molunun iirinin asal unsurlarndandr anne ve
var daha ok bu dizelerde. Burada ocuun da bir ocuk. Behramolu, iirlerinde dnyay ocuklar
bilmece olduu olgusunu unutmamak lazm ve araclyla yle sorgulama frsat yakalar.
elbette ki bilmece de ocuklar iin nemli bir 'ocuklarn ldrld korkun bir dnya
argman. ocuk ile anne arasnda zlmez bir bu/Sevinci, insanca bir yaam savunmann su
bilmece var. Annenin intihar bunu daha zl- olduu/Byle bir dnyada nedir grevi iirin/te
mez ve esrarengiz bir bilmece haline getiriyor. airin ncelikle yantlamas gereken soru'
ocuk intihar etmi olan annesinin yznde bir
Behramolunda ocuun kalbindeki akn
bilmece olan hayat okumaya alyor ve bunu da
karl anne sevgisidir. Bir ocuk iin anne sesi,
zmeye gc yetmiyor.
seslerin sn gzelidir. Bilinaltnda yer eder anne
Sedat Umrann iirinde de ocuklarn zel sevgisi lnceye kadar kmaz. Bunalm ve
bir yeri vardr. Umran, ocuk ve Deniz adl gurbet anlarnda insann annesinin sesi yanklanr
iirinde ocuk ryalaryla ilgili ilgin yle bir kulaklarnda. Bir ocuk iin anne sesi aslnda
imge retir. muska gibi yrekte tanan bir bydr.
"ocuklar srtlarnda kurun ilemez gmlei 'ocukluum bu kadar bir ey aslnda/Biraz
dlerin" sevin, biraz keder/Biraz yalnzlk ve by'
Sedat Umrann iiri her gn yeniden doan
bir ocuktur. air, iirinde lm bile dirili ola-
rak yorumlayarak, onu ocuklarn gznde bir
lene dntrr. nk ocuklarn gznde
lm ataya gitmektir.
Ece Ayhann Baksz Bir Kedi Kara adl
eserinin ortak paydas ocuktur. Ece Ayhan bu
iirinde sosyal hayatn kmazlarnda yaama
gerillalar gibi direnen ocuklar anlatr.
"plere dizili iekler ve ocuklar/Balarn
eiyorlar yine ablalarnn nnde, sabahleyin
olduu gibi/...mor gzl ocuk ls bir pazar..."
Bu iirdeki oluturulan ocuk imgesi bir
anlamda sokak ocuklarnn panoramasdr. Bu
ocuklar sekin nesneler arasnda yaadmz
hayatn gizli zneleridirler. Ece Ayhan, bir baka
iirinde ocuklarn kalbinde muhayyel ocuklar
resmederken sosyal bir yaraya parmak basar.
"Her ocuun kalbinde kendinden daha
byk bir ocuk vardr
Ece Ayhan, bu iirinde ocuklarn gelecein
inaclar olduunun altn izer. Fakat kendi kal-
binde kendinden byk bir ocuk yaatan ocuk
kendi ocukluunu yaayamaz. Ece Ayhan, Yort
Savul iirinde de tarihi dznde okumaya alan
ocuklarn yeryznn muhtelif kelerine nasl
datldklarn yle sorgular
Bir, Yeryzne nasl dalmtr/Tarihi d-
znden okumaya ayaklanan ocuklar?21
Birbirlerinden haberi olmayan ocuklar elbet-
te ki tarihi dznden okuyacaklardr. Resmi ideo-
lojinin de amac budur: tarihin dz Aristo mant
ile okunmas!

21
Ece Ayhan, Btn Yort Savular, s, 15

98


GELM SRECNDE TRKMEN OCUK EDEBYATI

Yrd. Do. Dr. Hfz TOZ
Krkkale niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi
e-mail: hifzitoz@mynet.com

ABSTRACT
In this paper, the definition of childrens literature has made as a concept and the attention is drawn to the place of literature
in the education of children and its importance has emphasized. Then, it is dealt with the basic sources maintaining the Turkmen
Childrens Literature and they have briefly discussed. In this study, the constitution and development studies of Turkmen
Childrens Literature after the Soviet Revolution has discussed and evaluated in decade periods.

ocuk edebiyat, ocuk ve edebiyat ol- onun gzelliklerini en iyi ekilde tanmasna
mak zere iki temel kavrama dayanr. Bunlardan imkn verir. 6) Edebiyat, ocuun estetikgzel-
birincisi olan ocuu genellikle, doum ve lik ihtiyacn karlar. 7) Edebiyat, ocuu, gele-
ergenlik a arasndaki dnemi yaayan kk cee hazrlar, hayatn srprizleri ve zorluklar
insan yavrusu, olarak tanmlamaktadrlar. Bu karsnda yapmas gerekenleri ve bu zorluklar
dnemi 0-15 ya aras olarak deerlendirenlerin karsnda azmi, abalamay, sonuta da ocua
yan sra Birlemi Milletler ocuk Haklar baarmay retir.
Szlemesinin birinci maddesi bunu ...on sekiz Btn bu noktalar edebiyatn ocuk eitimin-
yana kadar her insan ocuk saylr. diyerek deki yerine ve nemine dikkat eker. Ayrca bu
ocukluk dnemini on sekiz yana kadar gtrr. noktalardan hareketle ocuk edebiyatnn, top-
Edebiyat ise, dnyay, dnce ve hayalleri lumlarn gelecei demek olan ocuklar eittiini
szl ve yazl olarak gzel ve etkili bir biimde hayata hazrladn, ocuklarn sosyal hayata
anlatma sanatdr. Edebiyat, dile dayanr ve dil de uyumunu saladn, ocuklarn ruhen salkl ve
ait olduklar milletlerin ortak deeri olmakla iyi bir insan, iyi bir vatanda olmalarna imkn
birlikte, mill bir zellik ve kimlik tar. verdiini sylemek sanrm yanl olmaz.
ocuk edebiyatna gelince ocuk edebiyat, Bunun farknda olan lkeler, ocuk edebiya-
ocuklarn hayat kavramasna, hayal gcn tna nem vermiler, ocuklarn bu amalar iin
gelitirmesine ve ocuun eitilmesine yardmc yazlm eserlerle eitip hayat hazrlamlardr.
olan, okumay sevdiren bir edebiyat trdr. Bir Unutulmamaldr ki, bugnn gelimi lkeleri,
baka deyile, ocuk edebiyat, ocuklarn b- dnn ocuk edebiyatna nem veren lkelerdir.
yme ve gelimelerine, hayal, duygu ve dnce Gelimi lkelerde ocuk edebiyat rnleri, ken-
yeteneklerine, zevklerine hitap eden, eitirken di kltrlerinden beslenerek ocuun hayal dn-
elenmelerine katkda bulunan szl ve yazl yasyla birleen ve ocuu gnn artlarna hazr-
verimlerdir. (Yaln-Ayta, 2002:5) layan rnler olarak karmza kar.
Edebiyat, ocuun hayatna ait olan iki ihtiya- lk dnem ocuk edebiyat rnlerinin szl
cndan fizyolojik (beslenme, barnma, temizlik, olduu dnlmekle birlikte bu dnem etkisini,
salk vb.); ve sosyal psikolojik (baarma, yaznn etkin olarak kullanlmasna kadar srd-
sevme, sevilme, gven, bir gruba dahil olma, rr. Daha sonra szl dneme ait olan ocuk
inanma, renme ve estetikgzellik) ihtiya- edebiyat rnleri, yazld dnem unsurlarn da
larndan ikincisi olan sosyalpsikolojik ihtiyacn iine alarak yazya geirilirler. Batda ocuk ede-
karlar. ocuklarn edebiyat eserlerine neden biyat ninniler, masallar gibi edeb rnlerle
ihtiya duyduklarn u noktalarda toplamak balamaktayd. Bu da o topluma ait deerlerin,
mmkndr: 1) Edebiyat, insan ruhunu ktlk- inanlarn, geleneklerin nesilden nesile aktarl-
lerden arndrr, tazeler, canlandrr ve insana masna araclk etmekteydi. Hikye ve masal
yaama azmi verir. 2) Edebiyat, ocuun hayat anlatclarn ayn zamanda da o toplumun de-
tanmasn ve kefetmesini salar, onu yaratc erlerini, kltrlerini, detlerini muhafaza eden
olmaya iter. 3) Edebiyat, ocuun kendisini tan- ve onu kendisinden sonraki nesle aktaran insanlar
masna yardmc olur ve ona rehberlik eder. 4) olarak grmek mmkndr. Yaznn kullanlma-
Edebiyat, insan (ocuu) elendirir ve elen- sna kadar olan srete szl gelenee dayanan
dirirken de ona hoa vakit geirtir. 5) Edebiyat, yap, varln etkili bir ekilde srdrm, daha
edeb eserler marifetiyle ocuun ana dilini ve sonralar ise bu szl edeb rnler derlemeler

99
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yoluyla yazya geirilerek, yazl ocuk edebiya- kahramanlarn en k, karakterce dierlerin-

tna temel tekil ettirilmilerdir. Yaznn kullanl- den daha kuvvetli ve beceriklidir. Hayvanlar, ma-
masndan sonraki dnemde kaleme alnan el sallarda byk rol oynarlar ve ounda konuur-
yazmas ocuk edebiyat rnleri, daha ok ders lar. Tipler ok kuvvetlidir. Masallarda en ok kul-
kitab eklinde olmakla birlikte soru cevap lanlan say yedi ve krktr. (Kara, 1992: 669)
retim tekniine dayal ocuk arklar, tekerle- ocuk edebiyatnda kullanlan bir dier halk
meler gibi edeb metinleri iermekteydi. yaratmas da bilmeceler (matallar)dir. Bilmeceler,
Genel olarak denilebilir ki, bat lkelerinde ocuk edebiyatnda ocuun zeksn amak,
ocuk edebiyatnn gndeme gelmesi, bykler bilincini uyandrmak, ocua dilinin gzelliini
iin yazlm kkl eserlerin ocuklar tarafndan ve kvrakln retmek asndan nemli bir
okunmasyla olumutur. Bu yzden de ocuklar trdr. zellikle bilmeceler, ocuklarn dnce
iin oluturulan edebiyatn ok derin bir gemii- ufuklarnn geniletilmesinde, kelime daarckla-
nin olmad sylenebilir. Zaten 16. yzyla kadar rnn zenginletirilmesinde ve dilin gzelliinin
ne Trkiyede ne de baka lkelerde ocuklar ocua hissettirilmesinde ve dilinin sevdirilme-
hedef alan bir ocuk edebiyat vard . sinde asrlarca ok byk ve nemli bir rol
Trkmen ocuk edebiyat da dnyadaki dier oynamtr. Halk zeksnn rn olan bilmeceler,
halkalarn ocuk edebiyatlar gibi temelini, szl manzum veya mensur olmakla birlikte bugn
dnemde ve klasik dnemde oluturduu edebiyat bilinmeyen yerlerde oluturulan ve halk tarafn-
rnlerine dayar. Zira Trkmenler, gerek yaama dan beenilmi olanlar nesilden nesile, dilden
biimlerinden, gerekse yazya ge gemelerinden dile anlatlarak gnmze kadar gelmi ve halkn
dolay szl edebiyata olduka nem vermiler- ortak mal olmutur. Milletlerin ilk dnemlerin-
dir. O yzden de Trkmenler, ok geni bir szl den beri bilmecelere sahip olduklarn tarih kay-
halk yaratcl kltrne sahiptirler ki bunlar, naklardan renmekteyiz. lk olarak okuma-
destanlar, masallar, bilmeceler, ataszleri, aydm- yazma bilmeyen insanlar tarafndan oluturulan
lar (ark ve trkler) gibi halkn yaantsn, bilmecelerin gnmzde de medeniyetlerin ilerle-
yaama biimini, gelenek ve greneklerini ileyen mesiyle birlikte bu gelenekten vazgeilmeyerek
eserlerdir. Bu dnemleri ve bu dnemlerde yeni yeni bilmecelerle, bu gelenein gnn art-
verilen edebiyat rnlerini tanmadan ve anlama- larna uydurularak halen gnmzde de devam
dan Trkmen ocuk edebiyatnn bu gnn anla- ettirildiini grmekteyiz.
mak zordur. Halk yaratclnn bir dier unsuru da teker-
Trkmen ocuk edebiyat tarihlerine bakt- lemeler ve saymacalar (oyun tekerlemeleri)dr.
mzda, Trkmen ocuk edebiyatnn ana kay- Szlkte azda yuvarlanan sz..., sama sapan
naktan beslendiini ve etkilendiini grrz. Bu sz..., esesli kelimelerle kurulu konuma... an-
etkilerden ilki, temeli szl dnem edebiyatna lamlarna gelen tekerleme masal, hikye, bilmece,
kadar uzanan ve halkn yzyllar boyunca kendi halk tiyatrosu gibi baz edeb trler iinde veya
iinde oluturduu rnlerden, yani halk yaratc- mstakil olarak sylenen ll ve kafiyeli sz-
lndan etkilenme; ikincisi, klasik dnem Trk- lerdir. Genellikle tekerlemeler, ocuk folklorunda
men edebiyat ve yazl dnemde verilen edeb ocuklara hoa vakit geirtmek, onlara konuma
rnlerinden etkilenme; ncsnn ise, dier kabiliyeti kazandrtmak, oyunlarda e ve ebe se-
halklarn ocuk edebiyat rnlerinden tercmeler mek iin bavurulan bir etkinliktir. Tekerlemeler,
yoluyla etkilenme olduunu syleyebiliriz. eitli ses tekrar, bata ve sonda kafiyelerde
birbirine balanan vezinli veya vezinsiz cmle-
Bunlardan birincisi halk yaratclna ait olan
lerin sralanmasyla meydana getirilir. (Tekin,
rnleridir ki bu rnler, ok eski dnemlerin
1995:589).
rnleri olmakla birlikte gnmzde de hl
gnn artlarna uyarlanarak ilenmektedirler. Bu Tekerlemelerde kullanlan kelimelerde ve
rnlerden ilki masallar(ertekiler)dr. Masallar, kelimeler aras ahengin yaratt ritim ocuklarn
halk yaratclnn en eski rnlerinden biridir. ilgisini eker ve bu da ocuklarda bir ritim
Halk, her bir masala kendi dneminin en nemli duygusu oluturur. ocukta syleyi kvrakl
meselelerini ve yaantsn sindirerek gnmze yaratr ve onun kelime haznesini zenginletirir.
kadar getirmitir. Halk, zellikle ocuklar eit- Bylece tekerlemeler, ocuun dili kullanmasna
mek, hayal dnyalarn gelitirmek, zenginletir- ve dil becerisini gelitirmesine yardmc olur.
mek ve onlara estetik zevk vermek iin masallar Destanlar da halk yaratclnn oluturduu
byk bir neme sahiptir. (Tanrgulyev, 1980: bir dier tr tekil eder. Trkmen edebiyatndaki
45). Trkmen masallarna baktmzda Trk asenemGarp Destan, Krolu Destan,
masallarnn tipik zelliklerini grrz ve Nurmuhammet Andalpn Leyli ve Mecnun;

100
 Materiallar

abendenin Gl Bilbil (Blbl) Destan gibi ve zenginlemesine sebep olmutur. Ancak Trk-
birok destandaki kahramanlar, mertlikleriyle, men ocuk edebiyatndaki asl gelime iin
yiitlikleriyle, kahramanlklaryla, dorulukla- 1920li yllar beklemek gerekecek. Zira Kom-
ryla ve sevgileriyle ocuklar etkilerler ve onlara nist Devrim sonrasnda Komnist Parti, her eye
rnek olurlar. O milletin ocuklarn, o milletin el att gibi ocuk edebiyatna da el atacak ve
deerleriyle tantrp, o deerlerle donatlmasn kendi istedii ekilde ocuk eitimi iin ocuk
salarlar ve bir anlamda ocuklar mill bir edebiyatn bir ara olarak kullanacaktr. Bunun
terbiyeye tabi tutarlar. iin de yeni Sovyet hayatn tantacak, ocuklar
Trkmen ocuk edebiyatnn gelimesinde bu hayata ve bu ideolojiye hazrlayacak bir dergi
etkisi grlen ikinci kaynak ise, klasik dnem karma fikri ortaya konulacaktr. Bu yeni hayat,
Trkmen edebiyatdr. Klasik dnem Trkmen ayn zamanda yeni bir edebiyat ve yeni bir ocuk
edebiyatnn tannm sanatlarnn eserlerinde edebiyat da demekti. lk akla gelen kaynak da
kullandklar dil ve konu olarak da, genellikle tabiidir ki, halk arasnda yzyllar ierisinde
Trkmenlerin yaadklar evreleri ve onlarn oluturulan edeb rnler ve Rus edebiyat temel
hayatlarn ilemeleri, Trkmen ocuk edebiyat- alnarak, dier halklarn edebiyatndan istifade ile
nn gelimesinde nemli bir yer tutar. Szgelimi oluturulacak olan edeb rnlerdi. Ancak bu
Dvletmemmet Azadnn Vagz Azat; Mah- kaynaklardan alnan eserler, yeni rejimin ruhuna,
tumkulunun Trkmenin, Izlamayan Bolarm anlayna ve ideolojisine uygun olmalyd. O
(Alamayan Olurmu), Can inde; Seydinin yzden de eserler, ideolojik bir tasnife tbi
Sen, ln, Goa Pudam (ift Budam); tutulup faydal, zararl prensibine gre okuyucuya
Gaybnn Otuz ki Tohum Kssas; Metecinin sunulacak ve konular uygun olanlar seilerek
Buday; Misgingln Dalar gibi iirleri ocuklara verilecekti.
Trkmen vatann, onun tabiat gzelliklerini ve Burada, Sovyetler ncesi Trkmen ocuk
Trkmenlerin hayatlarn ele alan iirlerdir. Bu edebiyatnn ilk eserlerinden biri olan ve eitimci
iirlerden hareketle daha sonraki yllarda konular A. Alyev tarafndan 1914 ylnda neredilen
yenilenip gncelletirilerek dnemin ocuklarna Trkmen Dili adl eseri anmadan geemeye-
sunulur. Bu dnem eserlerinin gerek konusuyla, ceiz. Eser, yzyllar ierisinde oluturulan halk
gerekse yapsyla ve iledikleri meselelerle daha edebiyat rnlerini ve zellikle de ocuklar
sonraki Trkmen ocuk edebiyatna bir temel dndrmeye ynelten bilmece ve atasz gibi
oluturduklarn grrz. edeb trleri ihtiva etmesi bakmndan Trkmen
Trkmen ocuk edebiyatnn beslendii n- ocuk edebiyatnda nemli bir yere sahiptir. Yine
c kaynak ise, Sovyetler iindeki ve dndaki A. Alyev, 1921 ylnda Takentte baslan n
dier halklarn oluturduklar eserlerden tercme- Teze Trkmen Elipbas ve lki Okuv (En Yeni
ler yoluyla istifadedir. Bu halklarn ocuk edebi- Trkmen Alfabesi ve lk Eitim) adl Arap harfli
yatlarnn banda da Rus ocuk edebiyat ve bu alfabe kitabn ardndan da 1922 ylnda da
saha ile uraan sanatlar gelir. Rus ocuk ede- Trkmen Dili adl kitabn tekrar nerettirir.
biyat btn Sovyet halklarn etkiledii gibi Eserler, bu sahada yazlan ilk eserlerden olmakla
Trkmen ocuk edebiyatn da etkilemitir, dersek birlikte daha sonra oluturulacak ocuk edebiyat
yanlm olmayz. Ruslarn 19. asrda halk ara- eserlerine bir temel tekil etmeleri bakmndan
snda sylenen ocuk edebiyat rnlerini topla- nem arz ederler. (Tanrgulyev, 1980:70).
yan, derleyen, dzenleyen ve ocuklara hazrla- ocuk edebiyatna ait zel gazete ve dergiler
yan Uinskiyin ardndan daha sonra Tolstoyun karmak ve onu gelitirmek fikri, Sovyetler
ocuklar eitmek amacyla eserler verdiini g- dneminde, 1920 ylnda oluturulan Btn
rrz. Bu isimlerden baka Gorkiy, Mayakovskiy, Rusya Yalar (Genler) Soyuzu (Birlii)nun 3.
Samuil Yakovlevi Marak ve Korney vanovi kurultaynda kararlatrlr. Ardndan, 1924 ve
ukovskiy gibi isimler de eserleriyle ve etkile- 1931 yllarnda alnan kararlarla bu sahaya daha
riyle Trkmen ocuk edebiyatnn zenginletiril- da nem verilir. Bu kararlar, daha sonra Trkmen
mesine yardmc olmulardr. Bunlardan baka Sovyet ocuk Edebiyatnn olumasna ve
Trkmen ocuk edebiyat, Rus edebiyat kanalyla geleceine de byk tesir eder.
ve zellikle Rusadan yaptklar tercmeler yo- 1926 ylnda Pioner dergisinin neri ile
luyla dier halklarn ocuk edebiyatlarndan da Trkmen ocuk edebiyat balar. Berdi Kerbaba-
yararlanm ve farkl hayatlar tanma imkn yev Yaz Gelyer; Garaca Burunov Mektebe
bulmutur. Gel, Dillerimizi Sayradars; Yakup Nasrl
Bu kaynak da Trkmenlerin ocuk edebi- Halkara aalar Hepdesine gibi iirlerinde sa-
yatna nemli katklar sunmu, onun gelimesine natlar, yeni hayat, zorluklar, hukuku, ocukla-

101
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

rn iinde yaadklar hayatn kadrini bilmeleri ve lelerde ve bu konuda yazlm dier yazlarda bu
ilim almann gereklilii fikirlerini ilerler. Bun- dnemin genel bir deerlendirilmesi yaplr ve
lardan baka t, nasihat zellikli iirler, gerek daha da gelimesi iin fikirler ne srlr.
bu dnemde, gerekse bundan sonraki dnemlerde 1950li yllarda ocuk edebiyatnn sanat
nemli bir yer tutar. Ancak bu dnemde ocuk kadrosunda bir genileme grlr ve 1950li
edebiyat henz bamsz bir dal deildi ve yllarn ortalarnda Kerim Gurbannepesov, Beki
dnemin sanatlar tarafndan ocuklara atfedilen Seytekov, Memmet Seyidov, Ata Atacanov, Anna
iirler olarak veriliyordu. Kovusov, Gurbandurd Gurbansehedov, Nazar
1920li yllarn sonunda ve 1930lu yllarn Geldiyev, Narman Cumayev gibi yeni isimler bu
balarnda . Kekilov Menin Yolum, Aman sahaya ait eserler vererek ocuk edebiyatnda da
Kekilov Geen Gnlerim, A. Nyazov ki isim yapmaya balarlar. Sanat kadrosunun ge-
Yetim, Yetim Maksadna Yetdi gibi iirlerle nilemesinin yan sra ocuk edebiyat da bu
sanatlar, ocuklara ynelik fikirlerini ileyen yllarda nemli eserlere sahip olur. Ayrca bu
uzun iirler kaleme alrlar. yllarda ocuk edebiyat sahasnda eser veren air
ve yazarlarn ustalklarn ne karmalaryla,
1930lu yllarda ise, Trkmen ocuk edebiya-
ocuk edebiyat gerek anlamda bir edebiyat
tnda bir atlm gze arpar. Ayrca bu yllarda, dalna dnr. Daha nceki yllarda ocuklara
ocuk edebiyatna ait kitaplarn oalmas da atfedilen edeb eserlerin yerine bu yllarda artk,
dikkatleri eker ki, bu ayn zamanda Partinin de tamamen ocuklar hedef alan eserler verilmeye
politikasdr ve ocuk edebiyat, Komnist Parti- balanr. Gerek ocuk edebiyatna ait eserlerin ve
nin bu ynlendirmeleri ile bir gelime sreci iine gerekse bu sahayla uraan sanatlarn okluu,
girer. Gerek Rus ve gerekse dnya edebiyatndan ocuk edebiyatnn bamszlamasna yardm
ocuk klsikleri tercme edilerek Trkmen ocuk eder. Bu dnemde artk bu sahann Kayum Tan-
edebiyatna kazandrlr. Berdi Kerbabayevin, rgulyev, Meretgul Garryev, Ak Baymradov
Garaca Burunovun, Yakup Nasrlnn, Aman Nur Bayramov gibi airleri ile B. Gurbanov, A.
Kekilovun, Beki Seytekovun ocuk hayatn Gurbanov, A. Durdyev gibi yazarlar vardr. Bu
anlatan iirleri, ocuk edebiyatn zenginletirir. yetenekli air ve yazarlarn ustalkl eserleri ile
(T.E.T, IV. C.,1979:217). ocuk edebiyat gittike zenginleir. Kayum Tan-
Bu yllarn nemli faaliyetlerinden biri de rgulyevin Syci Bolyar Ekip ysen, Manlay
tercmenin canlanmasdr. Rus dili ve edebiyatn Derin Dkp ysen adl iirler topluluu, Meret-
iyi bilen airler tarafndan yaplan Rusa tercme- gul Garryevin Ussahanada, Ak Baymradov-
ler ve dier Trk topluluklarndan olan zbek, un Olanlkdan On Gn adl iirleri; B. Gurba-
Azerbaycan, Tatar... edebiyatlarndan yaplan novun arva Mergenin Grrn adl dz yazs
tercmeler, Trkmen edebiyatnn gelimesine ve birok eser bu sahann, bu dnemde yazlan
sebep olacaktr. Bu faaliyet, hem Trkmenceden nemli rnlerindendir. Ayrca Allaberdi Hay-
dier dillere, hem de dier dillerden Trkmen- dovun Yaz Goglar, Memmet Seyidovun
ceye yaplmtr. Arzgln Hinnildigi, Kerim Gurbannepesov-
1940l yllarda Trkmen ocuk edebiyat, un Magala ve Mektep adl kitaplar da bu dne-
dier topluluk ocuk edebiyatlaryla ayn seviye- mde baaryla kaleme alnp yaynlanmlardr.
ye gelir ve yine gelimesini kendi iinde srdr- Bu dnem ocuk edebiyatnn iirlerindeki ek-
meye devam eder. Ancak savan zorluklarnn bu sik yan ise, air ve yazarlarn eserlerinde, ocuk
yllarn ocuk edebiyatna da tesir ettii grlr. psikolojisini tam olarak gz nne almamalar ve
Bu daha ok vatan sevgisi, zahmet, halk, hizmet, baz yazarlarn ocuk psikolojisini yeteri kadar
kahramanlk, sava, cephe, dostluk, kardelik, bilmemeleridir. Bir baka kusur da, sanatlarn
doruluk gibi temalarn bu dnemin iirlerinde ve ocuklar tabiat ve hayvanlar lemi ile tantra-
hikyelerinde ne kmasna sebep olur. ym derken, btn eserlerinde kular, tavanlar,
Sava sonrasnda ise, ocuk edebiyatnn te- glleri, iekleri ve otlar ne karmalar ve ocuk
malarda bir genileme grlr ve gerek sanatda, edebiyatnn merkezi olan ocuu devre d brak-
gerekse eserde ustalk n plnda yer almaya malardr. Bunu en ok Kayum Tanrgulyev ve B.
balar. Bu yllarda ocuk edebiyat ile ilgili eitli Baymradovun eserlerinde grmek mmkndr.
yazarlar tarafndan birok makale kaleme alnr. ocuk edebiyatnn dz yazl eserlerindeki
Berdi Kebabayevin Trkmen Sovyet Edebiya- en nemli kusurlardan bir dieri de yazarlarn, hi-
tnn Zerur Vezipeleri, Ruh Alyevin Trkmen kyelerinde ve dier nesir eserlerinde, olaylar ve
aalar Edebiyatnn Kebir s Ayratnlklar kahramanlar ocuk muhayyilesinin dnda, ola-
Barada (Trkmen ocuk Edebiyatnn Gelime- anstlklerle hareket ettirmeleridir. Bu duruma
sindeki Baz zellikler Hakknda) gibi maka- A. Nazarovun Generalin Oull; A. Gurba-

102
 Materiallar

novun Tomus Gnlerinin Birinde adl hikyeler 1970li yllarn ocuk edebiyatnda Berdi
ile Nur Bayramovun Dvli Guy adl uzun Kerbabayev, A. Govudov, Beki Seytekov, Ata
hikyelerinde rast gelebiliriz. (T.E.T., VI.C./1.K. Atacanov, Rehmet Seyidov, Kerim Gurbannepe-
1982:29) sov, Gurbandurd Gurbansehedov, Yakup Nasrl,
1950-1960l yllarn belki de en nemli zel- A. Durdyev, Memmet Seyidov, D. Baylyev, A.
lii, bu yllarda ocuk edebiyatndaki atlmn Berdiyev, Ar Nazarov, Yusup Haydov, Y.
iirin, nesrin ve tiyatronun da nne gemesidir. Belov, Valentin Rbin, Allaberdi Haydov, N.
Zira bu yllarda ocuk edebiyatna ait ok sayda Cumayev, Kayum Cumayev gibi sanatlar eser-
eser verilir. Dnemin yetenekli birok air ve leriyle ocuk edebiyatnn gelimesine katkda
yazar, bu sahay ihmal etmemi ve bu sahaya bulundular.
eilerek ustalklarn ortaya koyduklar, sanat yn Dnem edebiyatnn her sahasndaki sanat-
ar basan eserler kaleme almlardr. Bu dnemde larn okluu, edebiyatn her sahasna olan ilginin
ad ne kan sanatlardan bazlar unlardr: fazla olduunu gsterir. iirde, nesirde, tiyatroda,
Kerim Gurbannepesov, Memmet Seyidov, Berdi- ocuk edebiyatnda ve edeb tenkitte air ve ya-
nazar Hudaynazarov, Gl Kulyev, Allaberdi zarlarn ok olmas, genel olarak Trkmen edebi-
Haydov, Berdi Sultannyazov, Narman Cumayev, yatndaki gelimenin bir neticesidir. Bir nceki
Ata Atacanov, Gurbannazar Ezizov. dnemde ad anlan sanatlar, bu dnemde de
1960l yllarda ise, yeni isimlerin bu sahaya eser vermeye devam ederler. Bu sanatlar arasna
ait yetkin eserler vermesi ile ocuk edebiyatnda Kayum Tanrgulyev, Yamr Pirgulyev, Nur
bir parlama grlr. zellikle Kerim Gurban- Bayramov, gibi sanatlar da 1970li yllarda
nepesov, Ata Atacanov, Memmet Seyidov gibi katlrlar ve eserler verirler. Halen Gnmzde de
sanatlarn kendi eserlerini bastrmalar, bu bu saha btn canll ile devam etmekte ve
sahann artk bamszlamaya baladna dair gl kalemler bu sahaya eilmektedirler.
bir iaret olarak alglanabilir. Bu yllarda ocuk Trkmen ocuk edebiyat phesiz burada
edebiyatyla ilgili kitap, gazete ve dergi neri- kaleme alnanlarla snrl deildir. ok eski ve
yatnda byk bir art grlr ki, bu da ocuk geni, szl ve ardndan yazl bir ocuk edebiya-
edebiyatnn gelimesine ve ilerlemesine sebep tna sahip olan Trkmen ocuk edebiyatnn tarihi
olur. Ayrca Komnist Parti, 1969 ylnda ocuk srecini ele almak bu tebliin snrlarn ok aar.
Edebiyatnn Gelimesine areler Hakknda ba- Biz bu teblile, bu sahayla ilgilenenleri, karde
lyla kararlar alr. Bu kararlar, 1970li yllarda Trkmen halknn ocuk edebiyatndan haberdr
uygulanmaya konulur ve sanatlar, gsterilen bu etmeyi amaladk.
areler erevesinde eserler vcda getirirler.
KAYNAKLAR
1970li yllarn ocuk eserlerinde konulara
Kara, Mehmet: Trkmen Edebiyat, Trk Dnyas
tabiat, tabiat korumak ve sevmek, hmanist El Kitab, 3. Cilt- Edebiyat, Trk Kltrn Art. Ens.
duygular arlkla yer almaya balar. Dier Sov- Yayn, 2. Bask, Ankara 1992.
yet topluluklarnn ocuk edebiyatlarndan yap- Tanrgulyev, Kayum: Trkmen aalar Edebiyat,
lan tercmelerle de bu yllarn Trkmen ocuk Magarf Neriyat, Agabat 1980.
edebiyatnda bir zenginleme grlr. Bu zengin- Tekin, Dr. Arslan: Edebiyatmzda simler ve
lemeye bir dier sebep de bu dnem iinde, bu Terimler, tken, stanbul 1995.
sahaya yeni yeni eilen gen ve yetenekli sanat- Toz, Hfz: Trkmen airi Kerim Gurbannepesov,
larn katlmasdr. (Baslmam Doktora Tezi), Gazi n. Sos. Bil. Enst.,
Ankara 1999.
Bu yllarda dikkati eken bir husus da, ocuk
tiyatrosunun, nitelik ve nicelik ynnden, iir ve Toz, Yrd. Do. Dr. Hfz: ocuk Edebiyat Tarihi,
ocuk Edebiyat, (Edt.: . Ylar, L. Turan),
nesir sahasnda verilen eserlere yetiememesidir. PegemAyaynclk, Ankara 2007.
Zira tiyatro trnde ok az esere sahip olunmas, Trkmen Edebiyatnn Tarh(T.E.T), IV. Tom
bu sahann zayf kalmasna sebep olur. Halbuki (Cilt), Ilm Neriyat, Agabat 1979.
1930lu yllarda D. Agamemmedovun Kr Trkmen Edebiyatnn Tarh, VI. Tom (Cilt)/1.
Garga, H. krovun ki Dost dramalar sah- Kitap, Ilm Neriyat, Agabat 1982.
neye konmutu ve ardndan sava yllarnda, daha Trkmen Sovyet aalar Poeziyasnn Antologiyas,
ok ideolojik eserler sahnelenmiti. Sonraki yl- (Haz.: N. Bayramov), Magarf Neriyat, Agabat 1988.
larda ise, (1960larda) aalar in Piyesalar Trkmence- Trke Szlk, (Haz.: Talat Tekin-
ad ile bir perdelik oyunlar neredilmiti. 1970li Mehmet lmez- Emine Ceylan- Zuhal lmez- Ser
yllara gelindiinde, nceki yllara gre tiyatro Eker), Simurg, Ankara 1995.
trnde nisp bir art grlse de, bu istenilen Yaln, Alemdar-Ayta, Gyasettin: ocuk Edebiyat,
seviyede deildi. Aka, Ankara 2002.

103


MER SEYFETTN HKYELERNN OCUK

EDEBYATIMIZDAK YER VE NEM
lyas Han AHN
Eitimci, Tarih Bilim Uzman

nsanlarn gnlk yaamlarnda yeme ime ve kimlik geliimine olumlu katklar salayan bir
kadar nemli olan sosyal sorumluluklar da var- edebiyat olmaldr ki, amacna ulasn. zellikle
dr. Sosyal sorumluluk anlaynn insana veril- gnmzde Avrupa ve Amerika meneli ocuk
meye baland dnem pek tabii ki ocukluk Edebiyat rnleri de dilimize evrilerek kk
dnemi dediimiz dnemde balar. Bu dnemde okuyuculara sunulmaktadr. Bu edebi eserlerde
kazanlan duygu ve davranlar bireyin tm ha- ocuklarmz isimlerin yabac olmas nedeniyle
yatn ekillendirmesi bakmndan nemlidir. Biz- telaffuzda zorluk, Bat kltr ve dnce yapsn
ler eitimciler olarak, zellikle kimlik, dil ve yanstt iin kendi kltrel deerleriyle kyasla-
kiiliin gelimeye ve kkl zelliklerin kalc yarak henz oturmam zihin dnyasnn bir kav-
miza olmaya balad dnem olan ocukluk ram kargaasna dmesi, ailevi ve dini motiflerin
dneminde rencilerimize nemli grdmz Trk kltr dnyasyla elimesi gibi durumlar
meseleleri anlatmakta ve tabiri caiz ise renci sz konusu olmaktadr. rencilerim zerindeki
zihnini bir kanavie gibi ilemek zorundayz. te gzlemlerime dayanarak verdiim bu rnekler o-
tam bu noktada ocuk edebiyat yardmmza altlabilir. Elbette bu cmleden dnya Edebiya-
komaktadr. ocuk edebiyat; ocuklarn by- tndaki ocuk kitaplarnn dilimize evrilerek o-
me ve gelimelerine, hayal, duygu, dnce yete- cuklarmza sunulmasn istemiyoruz anlam k-
neklerine, zevklerine hitap eden, eitirken elen- mamaldr. Ancak bizlerin yapacamz en nemli
melerine katkda bulunan szl ve yazl verim- ilerin banda kendi yazarlarmzn, kendi klt-
lerdir1 Trk ocuk Edebiyat, Trk edebiyatnn rmze gre yazd eserleri ocuklarmza daha
deimez bir parasdr. zellikle 6-15 ya aras ok okutmak olmaldr. te mer Seyfettin, bu
dnem olan ocukluk dnemi, ocuun bilisel yazarlarmz arasnda en nemli yeri tutanlarn
geliiminin nemli bir basaman oluturmakta- banda gelir. Yazlarnda milli, manevi deerleri,
dr. Bu dnemde ocuklar, olaylar aras ilikiler, millet ve vatan sevgisini eitli olaylar ve renkli
hipotez gelitirme ve hipotezi test ederek z- bir anlatmla ssleyerek veren mer Seyfettin
meye alma devirlerdir.2 Soyut ilemler dnemi Trk ocuk edebiyatna nemli eserler kazandr-
olarak ta adlandrlan bu dnem ocuun aile, mtr. Yaad dnem itibariyle Osmanl Devle-
evre ve okul geninde benliinin olutuu bir tinin en hazin yllarna ahitlik eden byk hik-
dnemdir. te tam bu dnem okuma ve oku- yeci mer Seyfettin, bir yandan ann getirdii
duunu anlama-anlamlandrma devrinin nemli harpler, hznl toprak kayplar ve srekli yaa-
bir safhasdr. Bu safhada ocuun okuduu nan hezimetlere cephede savaarak ve cephe geri-
kitap, ocuu d dnyaya balayan nemli bir sinde retmenlik yaparak tanklk ederken bu
vasta olacaktr. Tamda kimlik kazanma dne- tankl kendinden sonraki nesle tamak iin bir-
mine tesadf eden bir zaman dilimidir bu dnem.3 birinden deerli hikyeler yazmtr. mer
mer Seyfettin, bu adan deerlendirildiinde Seyfettin lkesini ve milletini seven ve bu sevgiyi
slup, dil ve vermek istedii mesaj bakmndan sorumluluk duygusuyla birletirerek yazlar yazan
ocuk edebiyatnda byk bir boluu doldur- bir aydndr. ocuk edebiyat mer Seyfettin
maktadr. Gnmzde mer Seyfettin hikyeleri hikyeleri olmadan eksik kalr. Zira Trk dilinde
okumayanlara rastlamak ok zordur. Hele okul sadeleme mealesi etrafnda toplanan Gen
ktphanelerinde, snf kitaplklarnda, kiisel k- Kalemler dergisinde balayan bu serven Milli
tphanelerde mer Seyfettin hikyeleri vazgeil- Edebiyat akmn besleyen nemli bir g olmu-
mez kitaplar arasndadr. ocuk edebiyat dedii- tur. Fikirde Trklk akm ile ekillenen bu
mizde bu, ocuun ufkunu aan, onu aydnlatan hareket zellikle Osmanl Devletinin k sre-
cine ahitlik eden ve bu ke yegne reete
1
olarak Milli kimlie dnlmesi vurgusunu ileyen
Alemdar Yaln - Gyasettin Aktas. ocuk Edebiyat,
Akag Yaynlar, Ankara 2002. s.5
bir hareket olarak dikkat eker.
2
Mehmet iman, retmenlik Mesleine Giri, Pagema ocuk edebiyatnda mer Seyfettin hikye-
Yay. Ankara 1999, s.112 leri denildiinde birka zellik ne kar. Bunlar;
3
iman, a.g.e., s.119

104
 Materiallar

vatan sevgisi, milli deerlere ballk, dou-bat nedenle mer Seyfettinin tm hikyelerini ocuk
atmas gibi konulardr. mer Seyfettinin ko- edebiyat rn olarak deerlendirmek yanl
nularn ounlukla gerek hayattan alan hikye- olur. Bu deerlendirme ierik, dil ve ocukta geli-
lerinde yapmak istedii ey, milli uuru kuvvet- im evrelerine uygunluk kstaslarna gre yap-
lendirmek ve aksak ynleri mizahi yollu tenkit lrsa baz hikyelerin bu kapsam dnda kalaca
ederek- Trkiyenin meden kalknmasn hzlan- grlmektedir. Bu nedenle bizler mer Seyfettin
drmaktr4 hikyelerinin tamamnn ocuk edebiyat snfla-
Bu konular daha ok mizah, sosyal hicivler masna giremeyecei kanaatini tamaktayz. Bu
yoluyla ileyerek okuyucuya mesajlar verilir. dncemize en uygun birka rnek verirsek,
Zihinsel geliim evreleri dnldnde bu Bomba, Busenin ekl-i ptidaisi gibi hikyelerin
mesajlarn ocuk dnyasnda yer edinebilmesi hem kullanlan dil hem de ierik ynleriyle
iin beklide en etkili ve dikkat ekici metot ana yetikinlerin okuyabilecei bir tarzda olduunu
fikri mizahi bir slupla vermektir. te mer syleyebiliriz.
Seyfettin hikyelerini ocuk edebiyatnda nemli mer Seyfettin hikyelerinin, bu kadar tutul-
klan bu durumdur. ileli geen sava yllarnda mas ve her devirde rabet grmesini salayan
vatan sevgisini ve milli kimlik ve kltre ball ey, Onun sssz, yaln, ak, betimlemelerden
bu ekilde anlatan baka bir yazar yoktur. Yazd ok olaylara yer vererek okuyucuyu skmamas,
hikyelerin kahramanlarn gnlk hayattan se- milli ve manevi deerleri yceltici bir yaklam
en, kahramanlarn hep iyi zellikleri ile rnek tarz sergilemesi, olaylar gnlk hayattan alarak
alnabilirliklerini ispatlayan mer Seyfettinde yer yer efsanelerden de faydalanarak sanki oku-
hikyeler genellikle iyi ve ktnn mcadelesi ve yucuyu kendi hayatyla ba baa brakyormu
iyinin kazanmas ana fikri zerine oturmutur. hissine srklemesini ve halk konumalarndaki
Zihni yormayan, okuyucuyu srekli bir merak deyimleri boca kullanmasdr 6 diyebiliriz. Bugn
duygusu ile besleyerek ilgisini canl tutmay bilen hala kullandmz ataszlerimizin ounun
ve yapt kimi zaman uzun tasvirler ile okuyucu Osmanl miras olduunun beklide en nemli
zihninde anlatlan mahhaslatran bu yaz tarz belgesi mer Seyfettin hikyeleridir.
ile mer Seyfettin Trk edebiyatnda nemli izler mer Seyfettin tarihi hikyelerinin, macera
brakmtr. unsuru tamas, kahramanlklarn ve kahraman-
Kiiliin oturduu sorumluluk duygusunun larn gstermeye dayal bir dille yazlmas, orta-
kazanlmaya baland ve renilenlerin zihinde mn ayrntlaryla tasviri, zellikle, giri
bir davrana dnt bir dnem olan ocukluk ksmnda bir entrikaya yer vermesi ocuk okurlar
anda mer Seyfettin hikyeleri, yukarda say- tarafndan ilgiyle okunmasna yardmc olmak-
lan zelikleri zihne aktarrken bunu akc ve gzel tadr. Hikyelerin temasnda, cesaretin fiziksel
bir Trke ile yapar ki bu durum, kavrama dne- gten daha nde olabilecei, yurt ve millet
minde olan ocuun okuma alkanln zevke sevgisi, cahilliin ve nyargnn hep ykc oldu-
dntrmesine sebep olacaktr. Kaa, And, u, fiziksel eksikliklerin insann insanlndan bir
Primo Trk ocuu, Falaka, Beyaz Lale, Pembe ey eksiltmeyeceini, isterse insann her trl
ncili Kaftan v.s. gibi hikyeleri bu zellii fazla- engeli asabilecei dncesi vurgulanmaktadr.
syla tayan hikyelerindendir. Yazd hikaye- Bu zellikleriyle de ocuk zerinde brakaca
lerde; kiilerin, deiim ve bilinlenme macera- etki ocua grelik asndan olumlu mesajlarla
larn ileyerek okuyucuya mesajlar verir. Hikye desteklenmektedir. 7 Bu dnceyi destekleyen
trnn okuyucular zerinde sanatsal etki yaratan hikyeler, Primo Trk ocuu, Efruz Bey, Pembe
bir tr olmas, yaratt etkinin de kulland dile ncili Kaftan gibi hikyelerdir. Duyusal zelikle
bal olmas sebebiyle, mer Seyfettin hikyeleri asndan ocuu besleyen bu etkenlere birde
ocuklar iin vazgeilmez bir kaynaktr. hikayelerde betimlenen kahramanlarn ve mekan-
ocuk edebiyat kltr iinde en duyarl larn zelliklerini de unutmamak gerekir. Zira
yaklamlar ocua grelik ilkesi belirler. ocu- yazar, yapt betimlemelerle okuyucuyu adeta
a gre deyince ocuklara iin yaplacak edebiya- olaylarn iine ekerken ba aktrn okuyucu
tn ocuun byme ve gelimse alarna, psiko- olmasna zen gstermektedir. lk Den Ak,
lojisine, szck ve kavram bilgisine, alglama Bahar ve Kelebekler hikyeleri bu dncemizi
dzeyine uygun bir duyarlk anlalmaldr. 5 Bu kuvvetlendirmektedir.
6
Ahmet. Kabakl Trk Edebiyat, Trk Edebiyat Vakf
4
Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, Yaynlar, C.3, stanbul 1997., s.369
7
1860-1923, nklap Yay., stanbul, s.186 Pervin Ustaolu, mer Seyfettin Hikayelerinde ocua
5
Mustafa Ruhi irin, 99 Soruda ocuk ve Edebiyat, Grelik Asndan Olumluluk ve Olumsuzluklar, Yayn-
ocuk Vakf Yaynlar, stanbul 2000, s.19 lanmam Yksek Lisans Tezi, Samsun 2006, s.35

105
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

mer Seyfettin hikyelerinde dikkat eken dr. Kah mizahi kah hicivci slupla yazd ve
bir unsurda, onun birden ok karakter ve zellii sonuta hep dersler kan hikayeleri ocuklar-
tek bir aktrde toplayarak okuyucuya vermesidir. mza ve genlerimizin nn aydnlatmaktadr.
Buna en gzel rnek Efruz Bey hikyesidir. te bu nedenle kksz ve tarihi derinlii olmayan
Hikyelerinde toplum ve kiilerin beenmedii yazlardan ok temeli bizim mazimize dayanan,
zelliklerini, sama bulduu yn ve alkanlk- znesi mili deerlerimiz olan eserlerin edebiyat-
larn alaya alarak, abartarak sergilemesidir. O mzda ki deeri her geen gn daha iyi anlal-
pek ok olumsuz zellii zerinde toplad Efruz maktadr.
Beye hitaben Bugn kimse sana yabanc Sonu olarak;
deildir. nk sen hepimiz deilsen bile hepi-
Yaanlan devir itibariyle renilen bilginin
mizden bir parasn 8 diyerek eletirilerine hem
kltre ve davrana dnmesinde okunan kitap-
ocuka bir mizah hem de itimai eletiri kat-
larn etkisi hayli byktr. zellikle ocuk edebi-
maktadr.
yatmzda tamamen bize ait olan, bizden olan
mer Seyfettin hikyelerinde dier nemli eserlere imza atan mer Seyfettin, kendi dert-
bir zellikte onun artc bir ekilde olaylar ve lerimizi kendi dilimizden yine bize anlatan bizden
kahramanlar birbirine balamasdr. yle ki, biridir.
okuyucu hikyenin bandan sonuna dek sklma-
dan sonucu merak eder. Her son ahlaki tlerle BBLYOGRAFYA
bitmez. Bazen hsran, bazen de mutsuzluk yaa- Akyz,Kenan, Modern Trk Edebiyatnn Ana
nr. Bylece hikyeyi okuyan ocukta hayatn hep izgileri,1860-1923, nklap Yay., stanbul 1993.
mutluluklarla dolu olmad, mutsuzluklarnda, Kabakl, Ahmet, Trk Edebiyat, Trk Edebiyat
yenilgi ve cehaletinde insann bana gelebilecek Vakf Yaynlar, C.3, stanbul 1997.
en kt felaketlerden oluu sonucuna varr. Bu mer Seyfettin, , Efruz Bey, Dilek Yaynevi, stanbul
anlatm tarz ocuk zihninde pek ok nasihatten 1978.
daha salam kalacaktr. iman, Mehmet, retmenlik Mesleine Giri,
Eserlerinde milli ve manevi deerlere sk sk Pagema Yay. Ankara 1999.
vurgu yaparak, Trkle ve milli bilince gnder- irin, Mustafa Ruhi, 99 Soruda ocuk ve Edebiyat,
melerde bulunan mer Seyfettin, Osmanly y- ocuk Vakf Yaynlar, stanbul 2000
kan sebeplerin banda gelen cehalet, vatan ve Ustaolu, Pervin, mer Seyfettin Hikayelerinde
ocua Grelik Asndan Olumluluk ve
devlet sevgisinden mahrumluk, milli kimlikten
uzaklama gibi hassas konular beklide gelecek Olumsuzluklar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Samsun 2006.
kuaklara bu hikyelerle aktararak, milli uuru
Alemdar Yaln - Gyasettin Aktas. ocuk Edebiyat,
oluturma gayesi gtmtr. Bu yzden defalarca Akag Yaynlar, Ankara 2002.
okunsa da okuyucuda asla bkknt oluturmayan
salam ve elenceli slubu sayesinde ocuklarn
zihin dnyalarnda nemli bir retmen olmutur.
zellikle yaadmz yzylda milli ve manevi
deerlerin giderek erozyona uramas tehlikesine
kar, elendirerek retme metodunda mer
Seyfettin hikyeleri asla gz ard edilmemelidir.
ocuk edebiyat dediimiz edebiyat artk nemli
bir sektr olmutur. Bu sektrde ocuklarmz ve
genlerimizi salt elence ynyle ele alan milli
deerlerimizden yoksun yaynlar yerine bu trden
yaynlarla muhatap klarsak mutlaka kazanl -
kan bizler olacaz. lkesi iin almay kahra-
manlk sayan bir neslin yetimesi ok para ve
zaman istemiyor. Trk dnyas bu ynde yazlm
pek ok edebi eserle sslenmi durumdadr. Bu
sslerden biridir mer Seyfettin. O, sadece bir hi-
kaye yazar deildir. Ayn zamanda milletinin
makus talihine isyan eden, k iin zmler
reten, buna eserlerinde sk sk deinen bir yazar-

8
mer Seyfettin, Efruz Bey, Dilek Yaynevi, stanbul 1978,
s.14

106


..
,
e-mail: turkdgpu@mail.ru

- , ,
, - ,
, - !
. - !
, - , !
-, !

. -
, !
, -
!
, ..
-
, ,
-
, , .
. -
.

. , - .
. .
.

.

. -
- , !
!
. - !
( . ..)
. 40
, , -
. " - , -
, -
, .
. -
,
-
, . .
." " ( . ..)
, ,"-
...
.
-
- .
.
.
. - .
-
(" , , , -
" ""), .
. : " ", . , ,
"", ", " . :

107
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

- - ! 2.- !
- 2. -
- ! ,
, .
- (3 )
I-2.
( ) I-2. -
. -
"
", ,
,
.

-
,
. ,
, , .
.
-
2. . ( ..)
- : -
, .
, , - .
- . -
.
. .. , ,
I. , , ,
I. ,
,
,
, -

.
,
-
.

? , , , ,
? , .
2. - !
2. ! .
2. , , , -
2. , , -
,
.
, -
, , , -
? , - ,
? , ,
.
2. !

2. !

, ""
I ,

I. ,
, ,
, .


, " ", "
", " ", " ",
? " -", "" . .
? , -

108
 Materiallar

, , .
.
. . -
, - ,
. , , . ,
. , .
: " , -
, . -
-". -
,
"".
,
:
. "
, , -
""- , .
-
, , - , ,
. - .
, , - -
, . , -
, . ..
- "". ,
, - , -
. "". -
,
.
, ,
. , ,
.
,
, . ,
. .. :
, ,
- . -
. ,
,
"". - .
, - "
, - "-
. .
-
"- ", " .
", "- ", " -
". , , -
. "- .
". :
, , , , -
, , , -
, .
, , .
, . .
- ,
" ",
.". -
. , -

, . - ,
, . ,

109
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

-
, .
. - ,
- - .
"" ( .

). .
, ,
. , , .
--, , ,
. ,
.

. ,
,
, , -



. -
.
,
- ..
.
- ,
- - ,
. . , ,
. ,
-
, .
..,
, -
..

, "" "-
,
". - -
. -
,- , ,

, , ,
. , ,

1773 . 25 ,
,
,
.
.
- -
- .
.., -
. -
. ,
. , ,
- ,
, - ("
").
. ,
. , -
- .
. . - ("
. - ").
, -
-
, -

.
.

- , , .
: " !"


. . .
- ,- ,
. . , ,
, :

110
 Materiallar

" ? , , "-
, , , " ,
?". , , , , -
, , .
- .
. -
, -
. . -
. -
, . -
, ,
. , -
, -
,
-
, -
.
-

111


TRK KLTRNDE NNN VE EREF HANIM RNE

Ar. Gr. Kamile ETN
Ar. Gr., Sleyman Demirel niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm, Isparta
e-mail: kamile_cetin@hotmail.com

Ar. Gr. Melek DKMEN

Ar. Gr., Sleyman Demirel niversitesi
lahiyat Fakltesi,
Trk-slam Edebiyat Anabilim Dal, Isparta
e-mail: kahraman_melek@hotmail.com.

LULLABY IN TURKISH CULTURE AND THE CASE OF SEREF HANM

ABSTRACT
Lullaby as one of our cultural values are product of childs literature. These are melodical verses which are chanted by
mothers to calm children and send them to sleep. In lullabies some emotions are expressed like belief, hope, imagination,
happiness and sadness. Lullabies are generally in four-verse form.
We come across lullaby form poems almost none in Diwans. However, there are three lullabies in the Diwan of Seref Hanim
who, as a female poet in 19th century, wrote these lullabies for her nephews and niece. These are written in murabba form. These
lullabies draw attention especially for their literary qualities as they differ from classical characteristics. In these lullabies,
different expressions, forms and advices take place depending on babys gender. In this paper, first general information about
lullaby as a genre will be given and then the content of lullabies written by Seref Hanim will be studied in comparison.

Kltr hazinemizin zengin deerlerinden Ninni/nenni kelimesinin Trkede ne zaman-

olan ninni, ocuk edebiyat mahsullerindendir. dan beri kullanld kesin olarak bilinmemekle
Bir nazm ekli ve nazm tr olarak ise; uyu- beraber XVI. yzyl civarnda girdii tahmin
tulmaya allan ocua sylenen; birtakm duy- edilmektedir. Ninni kelimesinin baz aratrma-
gu, dnce, inan, umut ve hayalleri, sevin ve clar tarafndan talyanca olduu sylenmekte-
aclar ihtiva eden; ounlukla drt msradan dir. 2 Ancak kelime tabiat taklidi ve ocuk
oluan ve msra sonlarna birtakm klie szler dilinden gelme olup Trkedir.3 Divn- Lugatit
ilave edilerek ezgi ile terennm edilen manzum - Trkte ninni karlnda balu balu tbirinin
szlerdir. 1 Genellikle hece vezniyle ve sde bir getii ve dier Trk leheleri de dikkate alnn-
dille sylenir; nakarat zellii gsteren ninni ca ninni veya nen kelimesinin en azndan XI.
yavrum ninni, uyusun da bysn ninni, e, yzyldan sonra olumu ya da Trkeye girmi
e, e, ey vb. szlerle biter. olabilecei dnlmektedir. 4 Ninni kelimesi
Ninniler, ezgi bakmndan beik sallama karl olarak Azer Trkleri laylay, Kerkk-
hengine uygun olarak icra edilir. Bu nameler ller leyley, Trkmenler h-di (Allah de),
sylenirken, yatrlmasndan uyumasna kadar zbekler elle, Kazanllar ise beik cr (beik
veya alamasnn azalmasyla artmasna gre trks) tabirlerini kullanmaktadr. 5 Mtercim
ocuk, az veya daha hzl salland gibi, annenin sm, Farsa nn (ninni) kelimesini izah eder-
sesi ya da bestenin tonu da artar yahut azalr. ken Bn vezninde ol ezgili gzedir ki vlide-
ler ocuu beie saldkda uyutmak iin eydr-
ler; beynlerinde ninni tbir ederler. Hl lezzeti
smiamdadr.6 demektedir. Bu szlerden de an-
1
Doan Kaya, Anonim Halk iiri, Aka Yay., Ankara, lald zere ninni, dnyaya yeni gelmi bebek
2004, s. 351. Farkl ninni tarifleri iin bkz. kr Elin,
Halk Edebiyatna Giri, Aka Yay., Ankara, s. 270;
2
Mehmet Aa, Halk iirinde Tr ve ekil, Trk Halk Bkz. Ali Berat Alptekin, Ninni, TDEA., c. VII, s. 64.
3
Edebiyat El Kitab, Grafiker Yay., Ankara, 2004, s. 274; Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, Boazii Yaynlar,
Cem Dilin, Trk iir Bilgisi, TDK Yay., Ankara, 1997, 13. Bask, stanbul, 1985, s. 61.
4
s. 290; Amil elebiolu, Trk Ninniler Hazinesi, Geni bilgi iin bkz. elebiolu, a.g.e., s. 10-13.
5
Kitabevi Yay., stanbul, 1995, s. 9; Pertev Naili Boratav, Elin, a.g.e., s. 270.
6
100 Soruda Trk Halk Edebiyat, Gerek Yaynevi, 5. Mtercim sm Efendi, Burhn- Kat, (Haz. Mrsel
Bask, stanbul, 1988, s. 150, s. 152. ztrk-Derya rs), TDK Yay., Ankara, 2000, s. 541.

112
 Materiallar

iin msik, tahayyl ve tefekkr lemine alan olan ve eref Hanm 12 Divannda yer alan
ilk kapdr. ninni, takld ninni rnekleridir. Bu tr iirler, az
Ninnilerin konusunu ocuk tekil eder. Sa- veya ok anonim ninnilerin tesiriyle yazlm
lkl doumdan gelen sevin, fizik gzellik, soy- edeb rnler olup slp, muhteva ve ekil bak-
sop, iyi huy, renim, evlenme gibi gelecee ait mndan asl ninnilerden ayrlr. Taklid ninniler,
dilekler; yalnzlk, gurbette kalan baba, veliler, genellikle ocuklara sylenmek iin deil, edeb
Hzr gibi motif ve merasimler ninnilerin ieri- bir mahsul olarak kaleme alnm, airi belli olan
inde yer alan belli bal unsurlardr. 7 Bu ba- manzumelerdir. Dikkati eken bir baka husus
lamda, Hz. Muhammed, Hz. smail gibi peygam- da, bu tarz ninnilerin Klsik Trk Edebiyatnda
berler, drt halife, Eyp Sultan, Mevln, Hac daha fazla bulunmasdr. Bu balamda, takld
Bekta, Hac Bayram Veli ve Emir Sultan gibi ninninin ilk rneine eyh Glibin Hsn Ak
slm dininin nde gelen ahsiyetleri zikredil- adl mesnevisinde Akn dadsnn onu uyutmak
mitir.8 iin syledii muhammes (tardiye) tarzndaki
ninnide 13 rastlanr. Bu trn ikinci rnei ise
Ninnilerin ilk airi ve bestekr anneler olup
kirin Akyye (Aknme) adl mesnevisinde
en eski ve devam eden szl edebiyatmzn ve
grlen murabba-i mtekerrir tarzndaki ninni-
kltrmzn zengin dallarndan biridir. Ninni
dir. Dier bir ninni de Ferid Beyin kz Mfide
syleyen kadn, hazr iir rneklerinden yararlan-
Hanm iin yazlm ve ninni-nme olarak
d gibi doalama yoluna da bavurabilir.9
isimlendirilmi mtekerrir murabbadr. 14
Ninniler, muhteva itibariyle de kendilerine
Kaynaklarda eref Hanmn evlenip evlen-
has baz ifade kalplar ve slp zellikleri tar-
mediine dair herhangi bir bilgi bulunmamakla
lar. Balanglarnda daha ok bir nid, terennm
birlikte, kz kardei erife Smiye Hanmn
veya hitap unsuru dikkati eker. Yavrum, asla-
ocuklaryla ilgili olarak Divannda yer alan
nm, bebeim, glm, kzm, olum gibi hitap-
ifadelerden ve yazd ninnilerden ocuklar ok
larn yannda dorudan doruya ocuun ad da
sevdii anlalmaktadr.15 airin yeenleri Nebl
anlabilir. Ninnilere slp ynnden hkim olan
Bey, Besim Bey ve Nakiyye Hanm iin yazd
nemli zelliklerden biri de muhatabn yalnz
ninniler, murabba trndedir. 16 eref Hanmn
ocuk olmayp baka kimseler de olmasdr.
yeenleri iin kaleme ald ninniler, aruzun
Anne ninni yoluyla, tek tarafl da olsa onlarla
Mfteiln Filn kalbndadr ve kafiye ema-
konuur; birtakm duygu, hayal ve fikirlerini
lar aada gsterildii ekildedir:
ifade eder. Ninnilerin byk bir blm dilek ve
temenni ieriklidir. Bu balamda, ocuun uzun _____a _____b _____c.
mrl ve nasibinin bol olmas, yokluk ve gurbet _____a _____b _____c.
grmemesi, nazardan, hastalklardan korunmas; _____a _____b _____c.
alamamas, uslu olmas; bir an evvel uyumas,
_____a _____a _____a.
bymesi, yrmesi; ocuk iin baba, anne, ya
da akrabadan ss eyas, oyuncak istenmesi; airin yeenleri iin yazm olduu ninnileri
evlenme; ocuun okuyup hfz, lim, byk ve ayr ayr ve tek tek bendlerini tahlil ederek ele
hayrl adam olmas vb. temennilerde bulunulur.10 almak tebliin snrlarn aacandan, inceleme-
lerimiz sonucunda ulatmz genel deerlendir-
Baz ninniler hem kz hem de erkek
meleri, alt balklar hlinde vermenin daha uy-
ocuklarna sylendii halde, bazlar belirli
gun olaca kanaatindeyiz.
cinse ait zellikleri dile getirirler ve sadece o
cinse sylenirler. Ninnilerle ilgili iirler, takld
ninniler; ninni ilhamyla yazlan iirler ve ninni 12
eref Hanm (1809-1861), 19. yzyln nemli kadn
balkl iirler olmak zere guruba ayrlmak- airlerindendir. Kltrn, iir bilgisini ve zevkini
tadr.11 Konumuz itibariyle bizi asl ilgilendiren iirlerine yanstm, Klsik Trk iirinin hemen her
tr, takld ninnilerdir. Zira incelememize konu nazm eklinde ve trnde manzmeler kaleme almtr.
Mevlev tarikat mntesibi olup ayn zamanda bir Kdir
muhibbidir. Mehmet Arslan, eref Hanm Divan,
Kitabevi Yay., stanbul, 2002, s. 11-24.
13
Muhammet Nur Doan, Hsn Ak, tken Yay.,
7
Elin, a.g.e., s. 270. stanbul, 2002, s. 80-83.
8 14
Kaya, a.g.e., s. 353. elebiolu, a.g.e., s. 30-34.
9 15
Aa, a.g.e., s. 274. Arslan, a.g.e., s. 11-24.
10 16
elebiolu, a.g.e., s. 14-30. Murabba tr hakknda geni bilgi iin bkz. Haluk
11
Ninniler; muhtevalar asndan, sylendikleri kii ve pekten, Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri ve Aruz,
sebep asndan, yaps asndan farkl ekillerde tasnife Dergh Yay., stanbul, 2001, s. 84-85; Filiz Kl,
tabi tutulmutur. Ayrntl tasnifler iin bkz. elebiolu, Nazm ekilleri, Eski Trk Edebiyat El Kitab,
a.g.e., s. 20-30; Kaya, a.g.e., s. 353-378. Grafiker Yay., II. Bask, Ankara, 2003, s. 224-225.

113
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

eref Hanm Divannda yer alan ninnilerden murabbada daha ok inci ve ay benzetmesi
ilki Ninn Der-Hakk- Mr Nebil17 balkl olup dikkati ekmektedir. Bu da bebein gzel ve
20 benddir. Ninn Bery- Besm Beg18 balkl parlak yzl olmasnn yannda, teyzesinin gn-
ikinci ninni 12 benddir. Bir ocuk n lnde kymetli oluundan kaynaklanyor olsa
Yaplan 19 baln tayan ninni ise Nakiyye gerektir. Nakiyye Hanm iin kullanlan benzet-
iin kaleme alnm olup yine 12 benddir. Ninni- me ve hitaplar ise semen-i cn-fez, gl-i bg-
ler mukayese edildiinde Nebil Bey adna yaz- ed, blbl-i sahn- vef, sm-ten, Nakiyyem,
lan iirin bend says itibariyle daha hacimli ol- dil-rb, ter-zebn, l-gher, ciger-prem ek-
duu dikkati ekmektedir. Ayrca slp bakmn- linde ifade edebiliriz. airin semen, gl gibi i-
dan da, daha scak ve samimi bir syleyi dikkati ek tebihlerini kz yeeni iin kullanmas,
ekmektedir. Bu durum, eref Hanmn yeeni bebein narin, zarif ve gzel oluuna ba-
Nebile duyduu sevginin youn olmas ile izah lanabilir.
edilebilir. Zaten airin hayat hakknda verilen b. Bebekle lgili Kelimeler ve Kavramlar
bilgiler de bunu teyit eder niteliktedir. Drt tane
Nebil iin yazlan ninnide yer alan dye,
yeeni olmakla birlikte Divannda en ok Nebil
ll, meme emmek, alamak, st, tfl, mehd
Beyden sz etmektedir. Nebil Beyi dierlerin-
(beik), ninni, nz ifadeler, bebekle ilgili kav-
den daha ok sevdii anlalan airimizin bu
ramlar olarak dikkati ekmektedir. Bu balamda
sevgisinde, kendi babasnn adnn da Mehmed
Besime atfedilen ninni rneinde, oynamak,
Nebl Bey olmasnn etkisi olmaldr.20
glmek, mehd, meme emmek, yatmak, uyumak,
eref Hanm Divannda yeenleri Nebil ninni gibi kavramlar yer almaktadr. Nakiyye
Bey ve Besim Bey iin yazlan ninnilerin ba- iin kaleme alnan ninnide ise, yat uyu, st,
lklarnda isimleri zikredilirken, Nakiyye Hanm meme, ninni, mehd-i saf eklindeki ifadeler
iin kaleme alnan ninninin balnda Bir bebekle ilgili kelimeler olarak zikredilebilir.
ocuk n Yaplan gibi daha genel bir ifade
c. Din fadeler
kullanlmtr. Muhatabn Nakiyye Hanm oldu-
u, nc bentte yer alan Nakiyyem ifade- lk ninnide Allah lafz yannda fal-i
sinden anlalmaktadr. Kz yeenine atfen yaz- mutlak olan Hallk- kint anlamna gelen
d ninninin balnda isminin anlmamas, Kird-gr sfat da Cenb- Hak iin kullanlm
cinsiyet faktrn akla getirmektedir. Bu husus o bir ifade olarak gze arpmaktadr. kinci
dnem toplumunun kadna bak asn yanst- ninnide Allah, Hakk, Cenab- Hd, Rabbl-
mas asndan dikkate deerdir. Enm eklinde zikredilmekte; son ninnide ise
Rab, Cenab- Hud ifadeleri yer almaktadr.
Ninni ile egleyim
Ben de saf eyleyim d. air simleri ve Edeb Terimler
Kendini bil syleyim Ninnilerde gze arpan ortak noktalardan
Sonra Nakiyyem sana21 biri, iire dair isimlerin ve terimlerin yer
a. Kullanlan Tebihler ve Hitaplar almasdr. Kendisi de bir air olan eref Hanm,
yeeni Nebil iin kaleme ald ninnide Hfz,
eref Hanmn yeeni Nebil Bey iin yaz-
Sib, Nb, Tib, Vehb, Rgb gibi air
d ve divandaki ninnilerden ilki olan murabba,
isimlerini; Besim adna yazd ninnide Nazm,
baz tebihlerle sslenerek farkl hitaplarla
Fehm, Nedm gibi airleri zikretmi ve
kaleme alnmtr. Bu balamda ninnide,
yeenlerinin bunlarn da stnde airler olmalar
olum, gonca-fem, verd-i al, tuti-i bg- fud,
temennisinde bulunmutur. Klasik Trk iirinin
nev-cvn, gl-i nzk-beden, pser, nzenn,
nde gelen isimlerinin yannda Fars iirinin
gl-i nevres-fidn, nr-p gibi hitaplar yer
nemli airlerinin de anlmas, dikkat ekicidir.
almaktadr. Bebein genel olarak bedenen zayf
airin Nakiyye iin yazd ninnide de yeeninin
ve ilgiye muhta olmas, gzellii, nazik ve narin
air olmas dilei tad, fakat isim
oluu gl tebihi etrafnda ekillenmektedir.
zikretmedii dikkati ekmektedir. Bu ninnide
Besim Bey iin yazlan ninnide ise, dr-i bahr-i
air, Gbta idp irn gibi genel bir ifade
merm, bedr-i tamm, gher, mh-r, Besmim,
kullanmtr.
pser, leb-i b- zll, gl-i nahl-i murd gibi
hitaplar ve tebihler bulunmaktadr. Sz konusu lk ninnide letfet, ehl-i shan, fashul-
lisn, nktedn; ikincide letfet, rn-zebn,
17 nefset, selset, zarfet ve son ninnide fash,
Arslan, a.g.e., s. 224-227.
18
Arslan, a.g.e., s. 227-228. nkte-dn gibi edeb terimler yer almaktadr.
19
20
Arslan, a.g.e., s. 229-230. air isimleri ve edeb terimler dikkate
Arslan, a.g.e., s. 18. alndnda, Nakiyye Hanm iin yazlan ninnide
21
Arslan, a.g.e., s. 229.

114
 Materiallar

airlikle ilgili yer alan tlerin dier iki ninniye h. Dua Ksm
gre daha az olduu grlmektedir. Ninnilerin ortak hususiyetlerinden bir dieri
e. Bebein Uyumasna Ynelik Tavsiyeler de, dua ile sona ermesidir. Manzumelerde Geldi
Ninnilerde yer alan ortak hususlardan birisi du nevbeti, Bala duya eref ve Geldi
de, srekli alayan bebee feryad brakp kar- zamn- du ifadeleri ile niyazda bulunma
nn doyurduktan sonra rahata uyuma tavsiye- vakti hatrlatlmtr. Nebil iin yazlan ninnide 4
sidir. bend duaya ayrlmtr. Nebil iin uzun mr,
akl, irfan, herkesi kskandracak an-hret,
Alama ey verd-i l
znt ve skntdan uzak olma temennileri sz
Em memeden lezzet al
konusudur. Ayn zamanda muhatabn isminin
Czi nolur hba tal
Mehmed Nebil olmas hasebiyle, Hz. Peygam-
Niceye dek bu fign22
bere ada olduu dile getirilmitir. Buna paralel
f. Nasihatler ve Tasavvuf Kavramlar olarak da, ona dost olacak kiilerin Hz. Ebubekir
Ninnilerde air, muhatab henz syledikle- vasfnda olmas dileinde bulunulmutur. Besim
rini anlayabilecek seviyede olmad halde, be- iin ayrlan 2 bendlik dua ksmnda kalp gz-
bein kulanda yer etmesi iin olsa gerek, nn ak olmas, kmil insan olmas, uzun
birtakm nasihatlere ve tasavvuf kavramlara da mrl, akll olmas ve her dim Allahn mu-
yer vermitir. Nebile sabr, zhd, ehl-i dil hafazasnda bulunmas temenni edilmitir.
olmay; hakikat, tarikat, ak, muhabbet gibi re- Nakiyye iin ise sadece tek bendde duaya yer
mizlerin srrna ermeyi, tevazuu, ayp rtc verilmitir. Bu ksmda onun mrnn uzun
olmay, celli terk edip keml sahibi olmay, olmas, kemlta ulamas, gnlnn her an
edebi tavsiye etmektedir. Besim iin ehl-i dil mutlu ve huzurlu olmas, talihinin ve bahtnn
ve ehl-i tark olma, aka refk olma, diline hkim ak olmas eklinde niyazlarda bulunulmutur.
olma eklinde nasihatlerde bulunurken Nakiy- airin, Nakiyye iin yazd ninnide yeeninin
yeye kendini bilmeyi, okuma yazma ren- bahtnn ak olmas ynndeki dilei de dikkat
meyi, gzel ahlka sahip olmay, rgb- sohbet ekicidir.
ve tlib-i lfet olmay; tarikat, hakikat, muhabbet Deerlendirmeler
konularndan nasipsiz kalmamay salk vermek-
airin yeenleri iin ettii bir ksm dualarn
tedir. eref Hanmn ninnilerde tasavvuf nasi-
ilerleyen zamanlarda gerekletii grlmekte-
hatlerde bulunmas, onun Mevlev tarikat mn-
dir. Nitekim yeeni Nebil Bey, air olmutur. Bir
tesibi, Kadir ve Ruf muhibbi olmasna ba-
divan tertip edecek kadar iirleri ve Hicr
lanabilir.
Visl adl 476 beyitlik bir mesnevisi vardr. 25
g. Cinsiyete Ynelik Tavsiyeler Teyzesi gibi hi evlenmemi olan Hatce Nakiy-
Ninnilerde cinsiyete gre farkl ve bebein ye Hanm da airdir. Trke ve Farsa gazeller
ftratna uygun tavsiyeler de dikkati ekmektedir. kaleme alm olup Lugat- Frisiyye isimli
Buna gre eref Hanm, yeeni Nakiyyeye eseri baslmtr. Ayrca Namk Kemlin Za-
ilerde byyp gen bir hanm olduunda, ile- vall ocuk isimli tiyatro oyununu Farsaya
rini vaktinde yapmay, edepli olmay, nak - evirmitir.26
renmeyi ve diki dikmeyi bilmesini tavsiye air, ocuklarn annesi deil teyzesi olmakla
etmektedir. birlikte manzumelerde deta bir anne hassasiye-
Vakti ile ile i tini ve duyarlln yanstan ifadeler kullanm-
gren edeb hem nak tr. Olum, Besimim, Nakiyyem, ciger-
Ghice de dik diki prem gibi olduka samimi hitaplar bunun gs-
Olmaya vaktin heb23 tergesidir.
Nakiyye adna kaleme alnan ninnide yer Ninnilere genel bir bak as ile yaklald-
alan Yaz oku subh u mes tavsiyesi, lim, nda, baz deyimlerin kullanld grlmekte-
kadn erkek her Mslman zerine farzdr. 24 dir. Gnl eylemek (Eyle dilin bir zaman), a-
hadisini hatrlatmaktadr. Bununla birlikte o zndan inciler samak (Ll cevher-misl
dnemin toplumsal yaamnda eitimin, kadnlar ka dilinden kelm), zamann boa geirme-
iin de gerekli ve nemli olduuna vurgu yap- mek (Olmaya vaktin heb), yarasna tuz ekmek
maktadr.
25
bnl-Emin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk irleri
(Keml-uar), AKM Yay., Ankara, 2000, c. III, s.
22
Arslan, a.g.e., s. 225. 1572-1573.
23 26
Arslan, a.g.e., s. 229. Bedihan Tamsz, Osmanldan Gnmze Kadn airler
24
bn Mce, Snen, Mukaddime, 17, hadis no: 224. Antolojisi, Ayyldz Yay., Ankara, 1994, s. 57.

115
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

(Ekme nemek yreme), baht ak olmak (Tli tasavvuf tavsiyelerde bulunmas bunun iin olsa
bahtn gd) gibi deyimler bu balamda zikre- gerektir. Bir anlamda kltrn, gelenein ve din
dilebilir. bilgilerin aktarmnda ilk aamadr. Teknolojik
Ninnilerde toplumda yaygn olan baz det imknlarn gelimesi ile henz daha anne kar-
ve inanlara da atflar yer almaktadr. Eyleme- nnda olan bebein d dnyadaki sesleri algla-
sin ey gher Kimse sana bed-nazar syleyii, d ve bir mddet sonra tand artk bilinen bir
bilhassa ocuklara daha kolay nazar dedii gerektir. Annenin seslendirdii ninni, msik
inancna bir gndermedir. eitiminin ilk temelleri olmann yannda bebek-
anne iletiimini ve duygusal ban glendiren
Daha konuamayan bebek ile tt kuu ara-
bir vastadr. nk ninni, annenin bebeine
snda mnasebet kurularak papaanlara ekerle
ynelik temennileri, anne dualardr. Bu sebeple
konuma retilmesi detine telmihte bulunul-
isim koyarken kulaa okunan ezan ve kamet
mutur. Nitekim papaanlarn kafeslerine eker
kadar, sylenen ninniler, anlatlan masallar,
aslmas dettendi. Bu kularn eker yemek
pedagojik adan ocuun ahsiyet oluumunu
suretiyle sz syledikleri inanc yaygndr.27
etkileyen nemli faktrlerdendir.
Tuti-i bg- fud
r ekerse murd
stediginden ziyd
Al olasn d-mn28
Sonu
Netice olarak, eref Hanmn yeenleri
adna yazd bu ninniler, taklid ninni rnekle-
rindendir.
Ninniler, iki erkek ve bir kz yeenine yazl-
m olup edeb, din-tasavvuf, ahlk tavsiyelere
ve nasihatlere yer verilmesi bakmndan mte-
reklik arz etmektedir. Bu noktada eref Hanm-
n Mevlev mntesibi, Kadirlik ve Ruflik mu-
hibbi olmas nem tamaktadr.
Ninnilerde baz hususlarda cinsiyete ynelik
farkl tler sz konusu edilmitir.
Ninni rneklerinde toplumda yaygn olarak
kullanlan birtakm deyimlerin yan sra baz det
ve inanlara da telmihler mevcuttur.
Ninniler hacim asndan deerlendirildiin-
de en fazla bend saysnn Nebil iin yazlan
ninnide olduu grlr. Bu da airin ona kar
olan youn sevgisinin bir gstergesi olsa gere-
ktir.
Muhatab olan ocuklarn annesi olmamakla
birlikte, eref Hanmn slubundaki samimiyet
ve cana yakn ifadeler, ftratnda yer alan kadns
duygularn tezhr olarak yorumlanabilir.
Bebein rahatlayp uykuya dalmas iin anne
dilinde hayat bulan ninniler, ayn zamanda ana-
dilinde ilk eitimin verildii edeb mahsullerdir.
Bunlar sadece onu rahatlatmak iin sylenen ez-
giler deildir. Ninni, bebein ruhunda yank bu-
lan bir name, belleinin derinliklerine nakolu-
nan ilk bilgilerdir. eref Hanmn anlayamaya-
caklar halde yeenlerine birtakm ahlak ve

27
Ahmet Talt Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar,
Diyanet Vakf Yay., Ankara, 1992, s. 71.
28
Arslan, a.g.e., s. 225.

116


"- "

... . ,
/
e-mail: lara6161@mail.ru

,
"- " - " ,
" " " - [Basgoz,
, 1998, . 131, 141].
,
- , - -
"", . -
, , -
, - . ,
- .
.
, -
. , -
(, , -
, 1989) - . ,
. ,
, -
-
. , ,
"- . -
" (., 1976). , ,
- -
, ,
" . ,
". . . . . -
. .-.: 1962 (. .
), ,
"
". (., 1974 .). .
"- " " ,
- - . ,
, . -
. , -
. .
. , , .
, , - + " (18-19).


.
--
,
. " ,
-,
,
-, - -
. - !

- !
. , ,
- - , . ,
, , , - , .

117
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

, , ,
. , , .
, . , -
, -,
, ,
. , ,
, . - - .
, , .
.
. - .
" -
. - "
, , . -
, ! ". ,
"+ ,
, - .
- , ,
- -
, . - , +
. , ,
, - ,
, -, - . - ,
, -. , -, , ,
, " (93).
:
, -
"
.
? -
, - - ? -
?.. ,
, , -
. ?"..(93).

, , , ,
. - . -
. " , , -
. ". .
- - ,
- - ,
- .
. - , -
, .
,
12 - ,
- . ,
" - " ,
, .
, - .
. ,
" -
" -
- .
- . - "" -
, , " -
. ". -

118
 Materiallar

,
, - .
-
. - ,
,
.
, ,
, , , -
, , .

, "
.
"
, , ,
, , , , ,
, - , -
. -
.
, . -
,
. , , 1. .. .
, . . . . ...
. .-.: 1962 (. ).
- , 2. .. -
- . // . . V.
, , . .,
1968.
.
3. .. . .,
"+ , 1974.
, , 4. , 1981 - .. -
. , . //
. 1977. .:, 1981.
5. . . ., 1976.
, "
6. Basgoz I. Formula in prose narrative Hik //Turkish
(206). folklore and oral literature.
7. " ". -
, . . . . - , 1989.
" - !
- !
-, , !
-, !" (206).
-,
,
, ,
- .

, -

-- ,
.
,
- -

. , .

, -

.

119


AR GZYLE OCUK DNYASI (KIRGIZ AR ESENGUL

BRAYEVN BY KPLKTR (DANSI KELEBEKLER) ADLI
OCUK RLER ZERNE NCELEMELER
Lira TURDUMAMBETOVA
Krgzistan -Trkiye Manas niversitesi,
Doktora rencisi, Bikek/ Krgzistan
e-mail: lirochka25@mynet.com

ABSTRACT
This paper which prepared under the theme The world of children by poets eyes is based on book named Dancer
Butterflies by Kyrgyz poet Esengul Ibraev.
In introduction there is some information about the poetry which refers to children literature and its history. It follows by the
biography of poet and his poems. In Kyrgyz literature poet Esengul Ibraev is known as a poet who writes poetry about children. In
his poems about children he wrote how the children apprehend the world, how they understand it. Esengul Ibraevs views in child
literature are represented in his poetry. Also the basic book of this paper which named Dancer Butterflies is analyzed.
Key words: Kyrgyz literature, poet, Esengul Ibraev, child poetry, dancer butterflies, art.

Krgz yazl edebiyatnn ortaya k ve 1964 ylnda Bbgm (Bebeim) adl

gelimesi srecinde ocuk edebiyat da ilgi ek- kitabyla gen airlerden Esengul brayev de
meye balamtr. nk Ekim nklb sonra- yukardaki gruba dahil olmutur. Kitapta ocuk-
snda Sovyetler Hkmeti ve Komnist Partisi larn hayatndan alnm sadece yirmi drt iir yer
ocuklara zen gstermi, lkenin gelecekteki almaktadr. Bu kitap zerinde Krgz bilim adam
sahiplerini eitmek ve estetik zevkini gelitirmek B. Arakeyev tarafndan eletiri yaplm ve airin
iin zel almalar yapmtr. Gen nesillerin ocuklar hakknda yazabilecek vasflarda olduu-
eitim retim srecinde edebiyat ve sanatn rol nu ve onlara bo nutuklar vermeden, yapmack
byk olmutur. Bu yzden ocuk edebiyat yeni didaktikten kaarak seslendiini makalesinde
estetik prensipler erevesinde planlanm, rneklerle3 dile getirmitir.
Komnist Partisinin XIII. Kongresinde Basma
air 16 Mart 1933 ylnda Narn eyaletinin
Sz Cnnd (Yayn lkeleri) kararnn 12.mad-
Narn ilesine bal et Nura kynde domu-
desinde: ocuklara enternasyonalizmi ve emek-
tur. 1961 ylnda Krgz Devlet niversitesinin
ilii retmek iin Partinin kontrol altnda
gazetecilik blmn bitirmitir. alma haya-
ocuk edebiyatn oluturmak gereklidir. 1 de-
tna retmenlikle balamtr. alkan adl
nilir. Bylece, edebiyat meydannda alan her
Krgz yazar ve airi bu konuya deinmilerdir. devletin siyasal mizah dergisinde otuz yldan
1920 yllarnda Krgz edebiyatnda az da olsa fazla alarak editrle kadar ykselmitir.
eserler ortaya konulmus, yabanc ocuk ede- Krgz Cumhuriyetinin Devlet Sanats ve Krgz
biyatlarndan Krgzcaya aktarmalar yaplmtr. Medeniyetinin Saygl Adam unvanlarn elde
1930lu yllar ise Krgz ocuk edebiyatnn etmitir. Otuzdan fazla iir, mizah ve manzume
yeniden dou dnemi olmutur. II. Dnya Sa- kitabnn sahibidir. Bundan baka Trkiye Cum-
va sonras ocuk edebiyatnn gelime dnemi huriyeti Atatrk Kltr Merkezi ve Bilim, Tarih
olmutur. ocuklara ynelik pek ok eser veren Yksek Kurumunun akademi yesi seilmitir.
sairler olmutur. Bunlarn en nemlileri B. Dnya apnda entelektel zel vakf tarafndan
Alkulov, K. Akiyev, O. Blbalayev, A. sn- Altn Madalya ile dllendirilmitir. Krgz Dev-
bayev, Togolok Moldo, A. Tokombayev (1920-30 let Mill niversitesinin4, Bikek Sosyal Bilimler
yllar), A. Osmonov, A. Toktomuev, T. mtali- niversitesinin5 ve M.Kagari adndaki arkiyat
yev, B. Sarnogoyev, . sakov, E. Tursunov, T. niversitesinin6 profesr olarak atanmtr. o-
Kocomberdiyev, M. Ablkasmova, M. Canga- cuklarn sevgili airi Esengul brayev 5 Austos
ziyev vb.dir (II.Dnya Savandan sonra)2. 2005 ylnda 72 yanda Bikekte vefat etmitir.

1 3
Sooronov.,O., (1987), Baldar Adabiyat. Kitapta: Krgz Arakeyev, B.,. (1984,) Algaloo Colundag Akn //
Sovet Adabiyatnn Tarh, Frunze, s. 735. Krgzstan Madaniyat, 16 Mart
2 4
Akunov.,E., (Turusbekov. ile birlikte) (2002, 7.cilt). Krgz Mamlekettik Uluttuk niverstiteti
5
Esengul brayev, kitapta: Krgz Adabiyatnn Tarh, Bikek Gumanitardk niverstiteti
6
Bikek, s. 392. M.Kagari-g niverstiteti

120
 Materiallar

Yukarda szn ettiimiz ilk kitabndan okunduunda iirin tm anlamn tamamlayan

sonra da ocuklara ait Kiinekey Manas szler meydana kar. rnein:
(Kk Manas-1966), Tay Klk (Uan Tay- Oogumda szlat,
1968), nr zdegen mr (Yetenek Arayan Tamagmd brat (Ot)
mer), Karabay (Karabay-1971), Sur Ulak Ocamda trdar,
(Boz Olak-1980), Macilis (Meclis-1980) ve Yemeimi piirir (Ate)
Erdik (Kahramanlk-1987) adl kitaplar yaym-
Uutasan uburat,
lanmtr. Bu kitaplarn iinden Sur Ulak (Boz
Nan klaarda cuurat10
Olak) adl kitab Moskovada yaplan iir yar-
Avularsan dklr,
masnda beenilmi, Rusaya ve Leheye ter-
Ekmek yaparken yorulur (Un) vb.
cme edilmitir7.
Metagrammalar (metagramlar) blmnde
Bu almada zerinde durulacak olan Biyi
de ocuklar iirdeki herhangi bir harfin eklenmesi
Kplktr (Dans Kelebekler) adl ocuk iir
veya silinmesi ile farkl farkl szlerin ortaya
kitab ise airin hayatnn son dnemlerinde yazl-
kn renirler. rnein,
mtr. Bu kitap, ocuklarn dnyay tanmasna,
akln ve zihnin gelimesine, onlarn bilinlenme- D-dan batap okusa,
sine, hayal dnyalarnn genilemesine ve onlarn Salkn akan sayaban.
tabiattaki deiim olaylarn kendi balarna alg- D-n alp tatasa
lamalarna byk katks olur. Bu kitap, zellikle Suyuktuk el tacagan (Darak-Arak) 11.
neden?, niin? gibi ocuklarn bitmek tken- D ile balayarak okursan,
mek bilmeyen sorularna cevap aramaktadr. Serinlik saan glgedir.
Kitabn daha baka bir nemli vazifesi ocuk Dy kaldrrsan
yuvasnda ve ilkokulda alanlar iin gze ve Halkn bkt iecektir(Aa-ki) vb.
kulaa hitap eden eitim arac olabilmesidir. O Tetiri Okup Kr (Doru ve Ters Oku-
airin bu kitabn ele aldmz ilk andan itibaren yun) adl blmnde ise kelimelerin batan sona,
baz zellikleri hemen gze arpar. nk kitabn sonra sondan baa doru okunduunda ne gibi
d grnyle ierii ok dikkat ekicidir ve szler meydana kt gzel rneklerle ifade
birbirini tamamlar. Kitapta yzden fazla iirin edilir.
dnda akrostiler, metagramlar, efsaneler, ma- Bunun gibi iirler ocuklarn ana dilindeki
sallar, bilmeceler ve tekerlemeler ayr ayr blm kelime hazinesinin zenginlemesine yardmc
olarak yer almtr. olur. air, sadece Krgz dilinin kendine has zel-
Kitaptaki Bilbey koydu (Bilemedi), Siler liklerini ve onun kuruluunu retmede, kitabn
Cardamdakla (Yardmlanz), At Minse (At Sz Casoo (Sz Yapma) blmnde birok
Binsen!), Kanabz (Ka Kiiyiz)8 adl iirlerin rneklerle gerekletirmitir. Bu iirlerde bir sz-
iinde geen baz szcklerin resimleri de yer deki nl harfleri deitirmekle farkl anlam ta-
almaktadr. rnein, yan baka bir szn ortaya kn dile getirir.
Erte cazda kamdanp, rnein,
Koon, darbz aydadk. tamgadan kuralat,
Ketmen, krk kolgo alp, Kol degen sz misal.
tep crdk adanp9 Baka nd tbka,
lkbaharda hazrlanp, zgrtl biz an.
Kavun, karpuz ekerdik. O tamgasn eer biz,
Kaz, krek ele alp Almatrsak menen,
alrdk neeli der. Kol orduna ca bir
Sz carald Kl degen.
Bu yntem, ocuklarn herhangi bir nesneyi
Emi n kaltrp,
veya eyay sadece duyarak deil, grerek tan-
tamgasn koyolu.
masna yardm eder. Akro Irlar (Akrosti iir-
Kalgan zatka aylanat,
ler) adl blmnde iirin her msras dikkatle
Kygn ottun orduna12
harften oluur,
Kol denen sz rnein,
7
Akunov.,E., (Turusbekov. ile birlikte) (2002, 7.cilt). Baka nl harfe
Esengul brayev, kitapta: Krgz Adabiyatnn Tarh,
Bikek, s. 392.
8 10
Esengul brayev, (2004) Biyi Kplktr, Bikek. S. 6- . Esengul brayev, (2004), Biyi Kplktr,Bikek, s. 64.
11
11. Ayn kitapta, s. 12-13.
9 12
. Ayn kitapta : s. 6. Ayn kitapta:, s.7.

121
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Deitirelim biz onu. -Nasl idi yardmn,

O harfini eer biz Sylesene tatlym?
Deitirsek ile. -Anneciimi zorlamayp,
Kol yerine yeni bir, Sakin otuydum alamayp der. Okuyucu
Sz yarald Gl denen. hemen bu iirin basit tarz zelliini mahede
te y kaldrp, eder, yani airin anne ile ocuun konumasn-
harfini koyarsan, daki ocuun dilini tam kendisi syledii gibi
Kalm nesneye dnr, (r harfi) verebilmesi ile ocuun bymesin-
Snm ocan yerinde der. deki doal zellii gsterebildiini aklar.
Krdb (Grdn m), Kuray Bil Yln drt mevsimini yanstan Caz (Bahar),
(Birletirebil) gibi iirlerde bir kavramn anlamn Cay (Yaz), Kz (Sonbahar), K (K) adl
ifade eden szn son harflerini ksaltmakla veya o iir silsilesinden, tabiatn manzarasn en gzelce
szdeki harflerin yerini deitirerek baka bir ve ustalkla seilmi boyalarla izmi ressamn
anlamdaki kavramn ortaya k ustalkla muhteem eserini grebiliriz. rnein, baharn
ilenmitir. Bunun gibi usulle yazlan iirlerin ilgi sihirli gcne yaltaklanp tomurcuklarn cvlda-
ekici olaca muhakkaktr. nk ocuklar bir yp aa dallarna kvermesini air gibi kim
taraftan yeni bir szleri bulacak, dier taraftan da dinleyebilir?! Elma ruj srnerek arpa, buday
oyun oynayacaktr. Bu ise airin ocuklarn psi- byklarn kvrarak iek yzn kzartp glen
kolojik durumunu, yani onlarn her eyi abuk yaz tablosunu izer ki! Kavun, erik, armut dk-
kabul etme kabiliyetinin, ayn anda oynak dne- lerek bolluun sofrasn sermi sar elbiseli son-
minin aktif halini dikkate ald mahede edilir. bahar gz nne getiren okuyucu bu gzelliin
ada Krgz dilinde ve konuma dilinde ok serinliine doyamaz. Btn halk ten frtnal
kullanlmaya balam veya eksilmeye balam kn kendisini terek kar saan ocuklar14
szleri ve onlarn hayattaki yerini, ayrca, ehirli gz nne getirmek ahanedir.
ocuklara anlatmada Maanige Bay Szdr
Bu eser sahibinin daha bir zellii olarak
(Anlam Zengin Szler) blmn okumak ok
sanatkr benzetmeleri ve karlatrmalardr. air
nemlidir. rnein, Bizge Payda (Bizim in
ocuklarn gzyle bakarak onlarn duygusuyla
Yararl) adl iirde ata binmeden nce, onun nasl
hissedip ve onlarn adna konuur. rnein,
eyerlemek gerektii muhteem poetik msralarla
kn ok eilmi aalar, papaklarn giyerek
ifade edilir. air bu iirde terdik(terlik),
ba yere deinir. Yuvarlanan dolu tavuk gibi
imek (imek), kaptrga (celdik) eer (eyer),
yeri vurursa, eker dklyor mu, acaba? diye,
kuyukan (kuskun), kmldrk (gslk),
darya doru koan ocuun kulaklar nlayn-
krp (kpk), basmayl (kolan) gibi at
ca ekerden bile vazgeerek eve geri kotuu15
koumlarn ve onlarn eyerlenmesini srayla
olay, ocuklar hayatndan net izilmi bir vaka-
tantr. Bununla birlikte Bilgen Cak (Bilmek
dr.
yidir) adl iirinde ylknn ya zelliine gre
eitli olarak adlandrldn srayla sayarsa, ocuklar iin tabiatn her deiimi bir yeni-
Bilip Aldk (Artk rendik) adl iirinde liktir. Bu yzden onlarn dikkati de byklerin
tulga (ta ocak), tutku (ellik), tpk fark edemedii nesnelere ekilir. rnein, ocuk-
(aa destek) ok (kor) vb. szlerin anlamn ve lar yamurun durduunu anlamyor herhalde,
kullanln anlayl ekilde dile getirir. mantarlar emsiyesini hla kaldrmyorlar16 der.
Aadaki Cardam Berdim (Yardm Ettim) adl Ne gzel benzetme! Genelde bykler mantarn
iire dikkat edersek: bir bitki olduunu biliyor ama onun emsiyesi
olduunu bilmiyor ki! Kelebekleri de bcekler
-Bgn kanday i kld,
grubuna giren gzel kanatl kk bir canl olarak
Aytp beri ataa?
tanrlar ama ocuklarn gzyle bakldnda
-Caydam beydim apama.
kelebein kanad onun gzel elbisesidir, onun
-A kandaya cardam,
uup konmas dans etmesidir. Buna rnek olan
Aytp beri ardagm?
aadaki iir parasna bakalm:
-Apakemdi kynabay,
Tn otuydum ylabay13 ...Camgr toktop ca ele,
Catt baar mtrp,
-Bugn ne gibi i yaptn,
Sylesene babana?
Yaydm ettim anneme. 14
Esengul BRAYEV, (2004) Biyi Kplktr, , Bikek, s.
40-41.
15
Ayn kitapta, s. 24.
13 16
Esengul brayev, (2004), Biyi Kplktr, Bikek, s. 16. Ayn kitapta, s. 43.

122
 Materiallar

Calbraktn betinde nazmndaki animizm motifleri yer alm, yani

Monok turat mltrp... hayvanlar tarif ederek ocuklara tantma ustalkla
Kp ketti kk bulut gereklemitir. Genelde bykler ocuklarn
Kndn kzn ulgagan. tanmak istediklerini soyut szle tantrlar. Yani
Kplktr biyleti rnek olarak deve bir hayvandr demek yeter-
Kynktr kurgagan17 sizdir. Devenin ne gibi hayvan olduu ocuklara
...Demin yamur durmutu belirsiz kalr. air ise bu hayvan nazm eklinde
Her ey, her yer sulanp. byle tantr:
Yapran yznde T,t tartaay,
effaf boncuk parlayp... Trt ayag talpagay,
Gebe etti siyah bulut Eki murun calpagay,
Gne gzn kaplayan. Erinderi alpagay,
Kelebekler dans etti Kz toptoy tostogoy,
Elbiseleri kuruyan. z malga okoboy,
air, Cakn Kald (Yakn Kald) adl iirin- Mordon kkan ttndy
de de ocuklarn ilgin benzetmesini dile getirir. Moynu uzun koykogoy,
olok bolot kuyrugu,
...atrlarga upuday,
uluk bolot kulag,
Muzdar todu saladap...
Baka maldar syaktuu
...Kn kirpiin akan-
Kayda munun tuyag?
Upu- muzdun murdunan
uudalar kebezdey,
Suu tamlay batad18
rktr belestey,
...adrlara emzik gibi
Ma-ma baskan t,
Buzlar donmu sallanp....
Mal attuudan akan d,
...Gne kirpiini kaldrrken
Bilgen baldarga t,
Emzik, buzun burnundan
Bilbegenge b,
Su damlaya balad der. Bolbos buga tala,
Boto deybiz balasn19
Grld gibi ocuklar buzu sadece emzike Deve,deve uzun bacakl,
benzetmeden buz burnundan suyun damladn Drt aya basktr.
da fark ettiklerini air okuyuculara ulatrr. Kei burun yassdr,
Knkarama Kng Oko (Ayiei Gnee Dudaklar sarkktr.
Benzer) adl iirdeki kk kzn tahminine Gz top gibi kabarktr.
uyarak gnein gzne ok bakarak ayiei Kendisihayvanabenzemes
belki gnee mi benzedi? diye dnyorsun. Borudankmdumangibi
Tabii ki, ocuklarn bunun gibi karlatrmalar Boynu uzun zariftir.
onlarn tertemiz, rengrenk hayal dnyasnn Ksa olur kuyruu,
yansm bir aynasdr. Ksa olur kula
Yukarda sadece kitaptaki baz iir rnekleri Baka hayvanlar gibi
getirdim, okuyucu ise kitabn her sayfasndaki Nerede bunun tuyna.
canl tiplerden ocukluun tekrar edilmez tatl Yn ise pamuk gibi,
ann gz nne getirebilir. Ustalkla seilmi inci Ensesi tepe gibi
szlerden ocuklarn bal gibi dilinin tadna baka- Sallanarak yrr deve
bilir. Hayvanlardanbykdeve.
air, cansz kavramlar, yani temizliin sem- Bilen ocuklara deve.
bol olan di frasn, di macununu, sabunu ve Bilmeyenlerebykbirdev
havluyu kiiler gibi konuturarak ocuklara her Tartmamak gerekir,
zaman bedeni temiz tutmann nemini dile getirir. Bota deriz yavrusunu.
Temizlik ile arkada olan ocuun salam olaca air, gen nesilleri ahlk ynnden yetitir-
poetik ekilde ortaya konulur. mekte Krgz edebiyatnn balang mayas olan
Kitaptaki Topoz (Yak), T (Deve), folklor trlerine, mesela, bilmecelere, tekerleme-
Munu bileli (Bunu bilelim) gibi iirlerde ocuk lere, masallara ve efsaneye mracaat etmitir.
Bunlar ocuk nazmnn konu ieriini zenginle-
17
Ayn kitapta, s. 44.
18 19
Esengul brayev, (2004) Biyi Kplktr, Bikek, s. 54- Esengul BRAYEV, 2004, Biyi Kplktr, Bikek, s.
55. 27.

123
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

tirecei phesizdir. rnein, Caltmatar Akl (Adl Babann Akl) adl efsane ocuklar
(Tekerlemeler) blmndeki iirler sadece ocuk- iin ahlk mahiyeti ynnden ok nemlidir.
larn deil, byklerin veya yabanc kiilerin rnein, Sur Ulak (Boz Olak) adl eserin
Krgz dilindeki szleri doru, tam, net ve ak bir temel fikri olarak dostluun nemi ve kibirli,
ekilde syleyebilmesine yardm eder. rnein, inat ve zmsever olmann zarar ifade edilir.
Bag badald ar aralad, Macilis (Meclis) adl masalda ise ocuklarn
Bag balasna karalad. ruhsal ve fiziksel ynden salam olarak yetime-
Baklasna karalagan bagt, sinde sporun rol ormandaki hayvanlarn olay-
Badal aralagan bala tabalab?20 larndan aklanr. Adl Atann Akl (Adl
Babann Akl) adl efsanedeki olay rgsnden
Sn aly gezdi,
okuyucu beli arp, eli yarlap ak emekle
Sn yavrusunu gzetledi.
bulunan ekmein helal olacan, kolay yolla
Yavrusunu gzetleyen sn,
bulunan parann haram olduunu anlayarak akll
aly gezen ocukbulacak m? vb.
babann olayndan ders alr. Bu efsanedeki airin
Tabmaktar (Bilmeceler) blmndeki dnceleri mill felsefe ve halkn ataszlerinden
iirler de ocuklarn hayal gcnn genilenme- esaslanmtr.
sine, zihnin evik ve bilinli olmasna, zellikle
Mbala, eskiden Krgzlarn dncesin-
mecaz kavramlar anlayabilmesine ynlendirir.
den, dnya grlerinden ortaya kmtr. Bilim-
Bunun dnda baz bulmaca iirler ocuklarn
sel ynden folklor trne dnm ve ocuk naz-
yaad dnemini kapsad, yani teknolojik
mnda da yer almtr. nk kklerin daha bir
yeniliklere ait yeni bulmacalar yer ald dikkati
zellii olarak onlarn doal mbala etmesidir,
eker.
ama onlarn mbalas byklerin yalan syle-
rnein, dii gibi kt niyetle deil, onlarn hayal rn-
d klp kulagn, lerinden doar. air bu durumu da dikkate alarak
Buragn buragn. garmda souna (Sonuna gelirken), Kimi
Kld at klp, Bar (Kim vardr), Oondon (O Yzden) ve
Kerek degen kiidi, Camagan Cndm (Dikmeye Gittim) adl iir-
Daroo beret akrp21 lerini meydana getirir. rnein, ocuk uzu-un,
Yukar kaldrp kulan, uzu-un kamtan yapm ubuu ile gnei bat-
evirmesini evirin. dan douya doru yerinden kaldrmas, gecele-
Gnln neelentip, yin de bo kalmayp ubuu ile yldzlar teker
Gerekecek kiini teker saymas23 ocuun sadece mbalas de-
Hemen arverir. (Telefon) il, aslnda onun hayalidir. Yani 3-5 yandaki o-
Poldu cuubaym akalap, cuklarn tm dnya benimdir, her eyi kendim
cardamm bar, azamat. yaparm dedii psikolojik duygusudur. Bunun
Basp koysom tetigin, gibi iirlerden Esengul brayevin sadece ocuk
Zuu-zuu etip ymd, airi olmad ve ocuk psikolojisini iyi bilen
Daroo koyot tazalap22 pedagog olduu anlalr. ocuklar tabiatn dei-
mez btn olaylarn canl olarak kabul ederler.
Taban ykmayacam bez ile rnein, Camagan Cndm (Dikmeye
Yardmcm vardr, aferin. Gittim) adl iirdeki grleyen imek, ocuun
Basacaksam dmesini inancna gre gkyznn mthi dmannn
Zuu zuu edip evimi semboldr. nk o klcn sallayp, gkyz-
Hemen temizleyiverir. nn karnn dilmi. Gkyz ksnce gzya
(Elektrik Sprgesi). bardaklar boalrcasna dklen ocuun arkada-
Zamannda Alman bilim adamlar Grimm dr. Arkadana yardm etmeye acele eden
soyadl kardeler gen nesiller iin hayvanlar ocuk yeryzndeki arkadalar olan ekirgeye
dnyasyla ilgili masallar gerekli olduunu doru binerek karncann byn ine gzne geirerek
ifade etmilerdir. nk mecaz manl masallar gkyznn yrtlm karnn dikmeye gider. 24
okul yandaki ocuklar ok etkiler. Kitaptaki Bu aslnda yamur yaarken evden kamayan
Sur Ulak (Boz Olak) adl manzume masal, ocuun yamurun durmasn ve darya kp
Macilis (Meclis) adl masal ve Adl Atann oynamak istedii gizli mididir.

20 23
Ayn kitapta: s.12. Esengul BRAYEV, Biyi Kplktr, (2004), Bikek,
21
Esengul brayev, (2004), Biyi Kplktr, Bikek, .s. 43. .s.15.
22 24
Ayn kitapta: s. 16. Ayn kitapta: s.117.

124
 Materiallar

Karabay (Karabay) ve Bizdin Asan Ar bir ydn kaalgasn kakklap,

(Bizim Asan) adl iirlerde ocuklar birbirine zt Adamdarga r taratp crmn28
kahramanlardr. Bu iirlerden ocuklar iyi veya ...Her bir evin kapsn alarak,
kt olmann ne olduunu anlarlar. nsanlara iirler datyorum
Sonu olarak diyebiliriz ki, syleyite ok diye yazd gibi onun mr ve eserleri her iir
kolay saylan fakat byk emekle gerekleen sevenlerin yreinde, ayrca, gen nesillerin ak-
airin bu eseri dnyay henz tanmaya balayan lnda yaayacaktr.
ocuklara eitici, yol gsterici vazifesiyle ok
nemlidir. nk ocuklarn uuru, dncesi, BBLYOGRAFYA
dnya grleri, hayal rnleri ve etraf tanma 1. Akunov., E., (Turusbekov. ile birlikte) (2002, 7.cilt).
kabiliyetleri her gn deil, her an gelimektedir. Esengul brayev, kitapta: Krgz Adabiyatnn Tarh,
Bylece genellikle bykler anlayamayan insa- Bikek.
nolunun gelecei olan ocuklarn hayatn, ba- 2. Artkbayev, K., (2004), 60-80. Cldardag Krgz
klarn derinden anlayp onlarn gzyle bak- Adabiyat (1961-1984) Nazm. Kitapta: XX. Klmdag
Krgz Adabiyatnn Tarh, Bikek.
may airimiz baarabilmitir.
3. Belinskiy, V,G., ernevskiy, N,. G., Dobrolyubov,
Bu kitaptaki iirlerin konusu eitlidir, estetik N,.A., (1954),O Detskoy Literature, Moskova.
sanatkr seviyesi yksek kaliteli, zengin kafiyeli 4. brayev E., (2004), Biyi Kplktr, Bikek.
ve ahenklidir. iirlerin temelinde ktlk ile 5. brayev E., (2007)Tandalmalar, Bikek.
iyiliin ne olduunu ve hayattaki yan yana gelen 6. Sooronov.,O., (1987), Baldar Adabiyat. Kitapta: Krgz
zt anlamlarn hangisi doru veya yanl olduunu Sovet Adabiyatnn Tarh, Frunze.
anlatan, emei sevmek ve vatan ak alamak 7. Stanaliyev, S., (2008), lbstkt Caratkan mr //
gibi didaktik konular yer almaktadr. zellikle Adabiy Alatoo, Bikek,.18 Mart, No:6 (55).
bencil olmaya alkan insan toplumuna tabiatn ve
onun iinde yaayan her trl hayvanlarn yaama
hakk olduunu anlatarak onlara sayg gster-
meye, korumaya tevik eder. Yani ocuklara daha
kkken ekolojik problemleri zmeye retir.
ocuklara ok konular anlatmak kolaydr,
eer anlatc o konuyu iyi anlayabilse ve baka-
sna da anlatabilse25 diye edebiyat teorici N.G.
ernevskiy syledii gibi, air ocuk hayatn
derinden anlam ve onu anlatma ustaclna
sahiptir. zellikle kitaptaki akrosti iirler, me-
tagramlar ve sz yapma gibi iirler Krgz ocuk
nazmnda yer alacak yeniliktir. Hemen hemen her
iiri realist temelli ve canldr. iirler kolay ve
anlalr dille yazlmasyla zellik tamaktadr.
Krgz yazar Samsak Stanaliyevin dedii
gibi air nazm ile konuma dilin tonunu kar-
lkl kullanp, eserin doalllna ulaabilmi-
tir26 diye sonulandrabiliriz. Krgz bilim adam
K. Artkbayev ise Krgz edebiyatnn tarihini gz
nnden geirerek Esengul brayev kuvvetli lirik
ve mizah airi olmasna ramen onun eserleri
iyice incelenmemitir27 der. ocuklara ait nazm
eserleri de buna dahildir. air hayattayken kendi
deerini tamamen alamamtr. Fakat kendisi her-
hangi bir iirinde:

25
Belinskiy, V,G., ernevskiy, N,. G., Dobrolyubov,
N,.A., (1954),O Detskoy Literature, Moskova, s. 46.
26
Stanaliyev, S., (2008), lbstkt Caratkan mr //
Adabiy Alatoo, Bikek,.18 Mart, No:6 (55), s.11.
27
Artkbayev, K., (2004), 60-80. Cldardag Krgz
Adabiyat (1961-1984) Nazm. Kitapta: XX. Klmdag
28
Krgz Adabiyatnn Tarh, Bikek, s. 271. Esengul brayev., (2007)Tandalmalar, Bikek, s. 217.

125


OCUUN BREYSELLEMESNDE, KLK

GELMNDE RESML KTAPLAR
Yrd. Do. Dr. Mehmet SEMERC
Eskiehir Osmangazi niversitesi
Fen Edebiyat Fakltesi
Eskiehir, TRKYE

PICTURE BOOKS IN CHARACTER DEVELOPMENT AND INDIVIDUALISATION OF CHILDREN

ABSTRACT
Children begin to perceive, give meaning and distinguish the objects around them when three months old. In other words,
children begin to understand life through senses of sight and hearing. Therefore it is needed to create books special for children.
Children need books that explain feelings, thoughts, dreams and life aesthetically, clearly and effectively. Especially the
books for children of 0-7 years require extra effort. This age group is deeply interested in picture books. Picture books are visual
stimulus enriching the knowledge of mother language, and ability of comprehending. Children utilize from the picture books
while exploring themselves, environment and the life itself. Picture books help enhancing the imaginative power of children.
Considering that character, identity and individual developments starts with childs defining himself through various aspects, it
can be understand how important picture books are. Thus, picture books which can effect childrens lives both negatively and
positively requires a special work and care.
In this study it is aimed to make a critical analysis on picture books for children in terms of features needed.

Kitaplar insan hayatnn ayrlmaz bir para- letirmenin eitli yollar vardr. Bu aamada
sdr ve kiinin kendisini, evresini alglamasna resimli kitaplar nemli bir grev stlenir.
ve anlamasna, olaylar kavramasna, hayat an- Resimli kitaplar dinleyen ve gzlemleyen
lamlandrmasna yardmc olmaktadr. Kii ki- konumunda olan ocua bir eve girite iki farkl
taplardan edindii bilgi ve deneyimleri sayesinde kapdan girilmesi gibi iki farkl ynden konuya
kiiliini gelitirir, hayata farkl ynlerden bak- yaklap kavrama yetisi salar. ocuk hem
may renir. Eitici, retici kitaplarn dnda iitme, hem de grme duyusuyla konuyu daha
bir de insan hayatnda nemli yer tutan yaznsal abuk kavrar (Ries, 1991, s:15). Resimli kitap-
metinler sz konusudur. Yaznsal metinleri, g- lardaki resimler anlatlan yk veya masaln gr-
zel yazlm kitaplarn tm olarak almak mm- me duyusu yoluyla alglanarak ocuk tarafndan
kndr. Bu erevede Gken ocuk yaznn, daha abuk kavranmasna olanak salar.
ocuklara duygu, dnce ve hayallerin gzel
Resim, sanatnn dnyasnda yaratt ie-
ve etkili bir ekilde anlatld her yazndr
rii, grnr klan bir edir. Yalnzca, kendi di-
(Gken, 1966, s:18) eklinde tanmlamaktadr.
liyle bir anlam dnyas yaratt gibi, bir yazarn
Okulncesi, yani ilk ocukluk dnemlerine kurgulad yaam durumunu da grsel bir bii-
ynelik yazlm resimli kitaplarn yaznsal me dker (Sever, 2003, s:159). Resimli kitaplar-
metinler olup olmad ise halen tartlan bir da resimler sadece grsel bir e olarak nemli
konudur. Ancak Alpge gibi birok ocuk yazn bir ilev stlenmez, metin ile birlikte dnl-
yazar, aratrmac ve bilim insan ocuklara y- dnde birbirini tamamlamaya bir btnn par-
nelik yazlm resimli kitaplarn ocuk yaznnn alar konumunda ilevsel bir grev stlenir. An-
bir paras olduu noktasnda birlemektedir lam tamamlayan bir unsur niteliine dnen
(Sever, 2003, s:157). ocuk kitaplarndaki resimler, anlam aklayan,
Ben ocuk edebiyatn kk ocuklar iin genileten, zaman zaman metne yeni anlamlar
hazrlanm okulncesi kitaplardan balatmaktan katan estetik bir uyaran olur.
yanaym. nk okulncesi kitaplar da birer lk ocukluk dneminde ocuu kitaba y-
yk kitabdr (Alpge, 2005, s:17). nelten ilk uyaran kitabn grselliidir. ocua
Resimli kitaplar tanmlayacak olursak: 1-7 kitab sevdiren birincil e de kitabn grsel-
ya arasndaki ocuklar iin yazlm olan liidir. Kk ocuklar yazl metinleri okuya-
kitaplara resimli kitaplar denir (Gnen, 2000, mazlar ancak grsel semboller olan resimleri
s:379). Okulncesi ya grubu gz nne alnd- konuturarak onlar anlamlandrabilirler. al-
nda en nemli unsur olarak ailede ve okulda malar, kk ocuklarn ilk olarak kitaplarn
eitimi n plana kmaktadr. Bu eitimi gerek- estetik zelliklerinden, resimlerinden etkilendik-

126
 Materiallar

lerini ancak kitaplar kendisine okunduktan sonra ocuun kiilik geliiminde benlik kavram-
temann resimlerinin nne getiini gstermek- nn geliimi nemli rol oynar. Yavuzer, benlii;
tedir (Turul, 2006, s: 388). Gnenin de belirt- bireyin fiziksel ve sosyal evresiyle olan etkile-
tii gibi bu kitaplarn yazdan ok resim iermesi imleri sonucu kazand bir takm kiisel duygu,
gerekir. nceleri sadece resimden oluan bu ki- deer ve kavramlar sistemi olarak tanmlar (bkz.
taplardan ocuun ya ilerledike ok resim az Yavuzer, 2000, s:17). ocuklar bu geliim
yaz, az resim ok yaz ve nihayet resimsiz kitap- srecinde nitelikli resimli kitaplardan fazlasyla
lara doru bir gei sreci izlenir (Gnen, 2000, etkilenirler. ocuklarn geliim dzeylerine
s:379). uygun olarak yazlm resimli kitaplar onlarn
ocuklar okulncesi dneminde, resimli duygu, dnce ve davranlarnn ekillenme-
kitap aracl ile edebiyat ve grsel sanatlarla sine ve kendilerini daha iyi tanmalarna, ben
tanr. Bu nedenle ocuklarn kitaba ilgisini kavramnn gelimesine olanak salar.
ekmek iin grsel sanat kalitesi ilk adm olarak Okulncesi dnemdeki ocuklar kendi yala-
nemlidir. nk ocukta kitap sevgisinin yara- rndaki karakterler sayesinde, kendilerini baka-
tlmasnda ilk tant kitaplar belirgin etken snn yerine koyma becerisi ve kendilerini
olur. Ancak ocuun kitaba olan ilgisini srdr- bakalarn ayrt etme yetisi kazanrlar. Alt ya
mek iin de uygun konu ve tema seimine odak- alt ocuklarda kitab sesli okuyan bir anne, baba
lanlmas gerekir. veya aabey, abla gibi bir ikinci kii olaca iin,
lk ocukluk dnemi ocukta bilisel ve psi- bu sayede ocuk ve okuyan arasnda karlkl bir
kososyal geliimin en hzl olduu dnemdir. Bu iliki salanr. Bu sayede ocuk sevme sevilme,
dnemde ocuun ruhsal geliimi deneyim ve ait olma, sahiplenilme, etkileim gibi temel
gzleme dayanr. ocuk yaamnn banda, keli- ruhsal gereksinimlerini de salar.
me ve cmlelerle henz bir iliki kuramazken, Resimli ocuk kitaplar ocuklar iin zengin-
kendisine gsterilen resimleri grr. Dnyas gr- letirilmi bir dil ve grsel uyaran evresi olu-
d resimlerle geniler, geliir, byr (Gknil, turur. ocuklarn kendilerini kefetmesiyle ba-
1987, s:501). layan bu yaamsal serven ocuun kafasnda
Okulncesi dnemde ocuk salt kendisini ve oluan birok sorunun da sre ierisinde cevap-
evresini tanma ve tanmlama noktasnda geli- lanmasna olanak salar, ocuklarn bilisel sos-
im gstermez. ocuk ayn zamanda duygusal, yal, kiilik geliimlerinde bu denli etkili olan
dnsel ve sosyal anlamda da hzl bir geliim resimli kitaplar incelediimizde, u temalarn
sreci izler. Okulncesi dnem ocuun kiilik ilendii grlmektedir:
geliiminde ok byk bir nem tamaktadr 1. Yardmlama ve paylama
(Gnen, 2006, s:413). Bu nedenden dolay o- 2. Doa sevgisi ve evreyi koruma
cuklara ynelik yazlm olan resimli kitaplar 3. Kendine gvenme ve kendinden honut
yalnz bilgi verme ve elendirme amac gtme- olma
meli, onlarn olumlu benlik ve psikososyal geli- 4. Bir alan zg bilgi (ekiller, renkler,
imlerine olumlu katk salama kaygs da gt- mevsimler)
melidir. ocuun bireysellemesinde ve benlik 5. Aile balar ve aile ilikileri
geliiminde etkileim ierisinde olduu birok 6. Arkadalk ilikileri
uyaranlar vardr. Bunlar ierisinde aile, evre, 7. alkanlk, baarma
iletiim aralar vb. saylabilir. ocuun bu geli- 8. Gnlk yaama ait deneyimler-toplum-
im srecinde resimli kitaplar hem dilsel uyaran, sal yaam (kyafet seme, yemek yeme)
hem de grsel uyaran olarak etkin bir grev 9. Hayaller ve yaratclk
stlenir (zer, 2006, s:425). 10. Bencillik, kskanlk, ayrmclk, sevgi-
ou ocuk edebiyat uzman ilk ocukluk sizlik
dnemini aamada snflandrmaktadr. Kel- 11. Sevginin gc ve nemi
ler, okulncesi dnemin ikinci aamasn yani 2- 12. Karde ilikileri
4 ya araln kavramsal dnme ncesi d- 13. Kiisel geliim ve byme, salk, z
nem, 4-7 ya araln kavramsal dnme dne- bakm
mi aama olarak ayrtrmakta ve ocuklarn 14. Adalet, eitlik, sayg, farkndalk
bu dnemde resimli kitaplar sayesinde kendisini 15. Hayvanlar dnyas ve hayvan- insan
ve evresini alglamay ve anlamlandrmay, ilikisi
ayrt etmeyi ve snflandrmay rendiini vur- 16. Sorumluluk bilinci
gulamaktadr (Keller, 1995, s:51). 17. Merakl olma ve renme

127
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

18. nemli ve gl insanlarn rnek iyiyi-kty, gzeli-irkini, doruyu-yanl ayrt

hayatlar etmesi beklenemez.
19. Empati kurma, duygular Resimli kitaplarda resimlemede zellikle
20. Kt alkanlklar ve sonular resimlerin ak ve net olarak verilmesine, o-
21. yilik yapma cuun iini karartacak, kitaptan uzaklatracak
22. Sihirli gler karmak resimlemelerden, soluk renklerin kulla-
23. Elenme, mutlu yaam geirme nlmasndan kanlmaldr. Bu tr resimlemeler,
24. Doru syleme ocukta karamsar bir kiilik geliimine neden
25. Akl yrtme, problem zme olur. zellikle Ender Dandulun resimlemele-
26. Gerekst gler rinde karamsar renkler kullanlmas ocua itici
27. Korkular gelebilir (Resim 1).
28. Yaramazlk
Ahmethan Ylmazn yazp, Ayda Kantarn
29. Zaman ynetimi, kendini oyalama
resimlemi olduu Kardan Adam Alad adl
30. El becerisi kazanma
kitaptaki resimler de ocuun bilisel geliimine
31. Dili yi kullanma
olumlu katk yapmaktan uzak grnmekte
32. Engellilerle iliki
(Resim 4).
Okulncesi ocuklara ynelik resimli kitap-
Resimlerin silik ve anlalmaz olmas o-
larda ilenen konular genel olarak bu balklarda
cuun ayrt etme ve anlamlandrma yetisini
yaplanmaktadr. ocuun kiilik geliiminde
olumsuz ynde etkileyecektir. Cahit Zarifolu-
nemli yer tutan bu temalar gerek yaz dilinde
nun yazm, Mustafa Deliolunun resimledii
gerekse grsel dilde anlalr ve anlaml olma-
Motorlu Ku adl resimli kitaptaki resimlerin
ldr. Ayrca resimli kitaplarda da, sz konusu
karmakl ocuun kavrama yetisini zorlaya-
yararlanan kitle 0-7 ya grubu da olsa, t
cak boyuttadr (Resim 3).
verici olmaktan, ders verir sylemlerden kanl-
maldr. kran Ouzkan, Aytl Akal, Aysel Grmen,
Oya Abac, Nuran Turan, Aye Turla, Mustafa
Resimli yk kitaplarn konusu ne olursa
Ruhi irin, Glsm Cengiz gibi okulncesi o-
olsun vurgulanan temalarda olumsuz duygular,
cuklara ynelik resimli kitaplar yazan yazarlarn
deerler olumlanmamal, bu konuda zenli dav-
konu-tema ilikisini ok iyi kurgulayp ocuun
ranlmaldr. zellikle izgi roman trne dahil
kiilik gelimesine, sosyallemesine, bireysel
olan Tarak, Karaolan gibi kitaplarda dil
varoluuna katk salayabilecek, estetik deere
kullanmnda zenli olunmaldr. rnein Dnya
sahip, ocuu dnmeye, anlamaya ve anlam-
Yaynlarnn Tarkan Dizisinde, 3 sayda baln
landrmaya ynelten, ocuun sanatsal ve yara-
Dehet Kulesi olmas eserde insanlarn yalnz
tclk ynn de dikkate alan kitaplar yazmalar
acy gsteren yz ifadeleriyle resmedilmeleri,
umut verici ve takdire deer bir gelimedir.
her sayfada deiik silahlarn kullanlmas,
Asya faresi, aifte gibi argo benzetmelerin Nuran Turann yazp Nazan Erkmenin
yaplmas, insanlarn birbirinden ay diye bah- resimledii Kaya ile Sinan Yunuslarla adl
setmeleri okuyucunun kiilik geliimini, olumsuz resimli kitapta ocuklarn deniz altnda kaset-
olarak etkilemesi kanlmazdr. Okulncesi alarla yunuslarn sesini kasete almaya almas
ocuklara ynelik yazlm ve resimlenmi ocuklar tarafndan ilgi ekici bulunup denen-
Dnya Masallarn incelediimizde, bu tr mesi durumunda sakncal olabilir (Resim 2).
zensizce, sanatsal kaygdan uzak, estetik yn Sonu
olmayan, ocuu nemsemeden hazrlanm Okulncesi dnemde ocuun meraklarnn
kitaplarn ocuklarn kiilik geliimlerini olum- yan sra yaknlarn ve sahip olduu eyleri
suz etkilemesi kanlmazdr. zellikle metin- kaybetme gibi kayglar vardr. Ayrca karanlk,
resim uyumazl ocuun olay kavramasn doast canllardan korkma gibi bir takm
gletirir. rnein her sayfada yedi cceden korkular bulunmaktadr. Onlarn alglama, kav-
bahsedilmesine ramen, resimlemede alt cce- rama seviyeleri gz nne alnarak bu sorunlarn
nin olmas, cad olarak izilmi bayann bir giderilmesine ynelik hazrlanacak kitaplar
prensesten farksz olmas, ccelerde yalnz ocuklarn korku ve kayglardan uzaklamasn
birinin banda kovboy apkas olmas, orman salayacaktr.
hayvanlar metinde kralieye saldrrken, resim-
lerde sevimli bir ceylann izilmi olmas zen- Okulncesi ve ilkretim dnemi ocuklar
sizliin bir gstergesidir. Bu durumda ocuun iin benlik kavramnn akran ve evre ilikileri,
aile ilikileri, fiziksel grnm, mutluluk ve
doyum konular ayr ayr yk kitaplar dizi

128
 Materiallar

olarak veya set halinde baslabilir. Bylece gerek

retmenlerin, gerekse ebeveynlerin gerek duyu-
lan kitaplara kolay ulamas salanm olur.
zellikle hla ocuk edebiyatlar arasnda yer-
lememi olan kitabn hangi ya grubuna hitap
ettii konusunda daha zenli davranlarak, kitap-
larn zerine hangi ya grubuna hitap ettii
yazlrsa ebeveynler ve ocuklar asndan da
daha faydal olur. Savunma mekanizmas,
alglama-yordama yetisi henz gelimemi olan
okulncesi dnemdeki ocuk iddet, kayg,
boanma, lm, duygusal ve fiziksel iddet,
rselenme, kmsenme gibi stres yaratma
Resim 1
konulara kar duyarldr. Bu konularda yazlan
kitaplarda gerek kullanlan dilsel ifadelerde,
gerek resimlendirilmesinde ve tematizasyonda
zel bir ilgi gsterilmesinde yarar vardr. ocuk-
larn kiilik geliiminde, benliklerinin oluumun-
da okuduklar kitaplarn derin izler brakabi-
lecei hibir zaman gz ard edilmemelidir.

KAYNAKA
o ALPGE, Glin; Okulncesi Kitaplar ve ocuk
Edebiyat, ocuk ve lkgenlik Kurultay, Hacettepe
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005.
o GNEN, Mbeccel; Resimli ocuk Kitaplarnn
erik, Resimleme, Fiziksel zellikleri ve Trkiyede Resim 2
Son On Ylda ocuk Kitaplar Alannda Yaplm
Tezler, I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu,
Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 2000.
o GNEN, Mbeccel; Resimli ocuk Kitaplarnda
Benlik Kavramyla lgili Konular ermesi Ynnden
ncelenmesi, II. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu,
Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 2006.
o GKNL, Can; Okulncesi ocuk Yaynnda Resim
ve Edebiyat, ocuk Edebiyat Yll 1987, Gkyz
Yaynlar, stanbul, 1987.
o GKEN, Enver Naci; rnekleriyle ocuk
Edebiyatmz, stanbul, 1966.
o KELLER, Dietschi, Ursula; Bilderbcher fr
Vorschulkinder, Verlag pro juventurte, Zrich, 1995.
o ZER, Ayhan; ocuk Kitaplarndaki Resimlerin
ocua Grelii, II. Ulusal ocuk Kitaplar Resim 3
Sempozyumu, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara,
2006.
o RIES, Hans; Grundstzliche berlegung zur
Illustration von Kinder- und Jugendliteratur Text und
Illustration in Kinder- und Jugenbuch. Deutsche
Akademie fr Kinder-und Jugendliteratur Verlag,
Wrzburg, 1991.
o SEVER, Sedat; ocuk ve Edebiyat, Kk Yaynclk,
Ankara, 2003
o TURUL, Belma; Okulncesi ocuklar in
Hazrlanm Resimli yk Kitaplarnda Kullanlan
Temalar, II. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu,
Ankara niversitesi Basmevi, Ankara, 2006.
o YAVUZER, Haluk; Okul a ocuu, Remzi
Kitabevi, stanbul, 2000.
Resim 4

129


OCUK EDEBYATIMIZDA, CAHT UUK KTAPLARINDA

GZLEMLENEN ALE BALARI
Prof. Dr. Muhammet YELTEN
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm

Trk Edebiyatnn ocuklara ait blm, K geiyordu. Cahit, Madam Mektebine

Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren yava yava giderken kasklarna kadar tozluklar giyiyordu.
serpilip gelierek u anda pek ok nemli ismi ve Krk manonuna soktuu elleri hi m-
yapt bnyesinde barndrr hale gelmitir. yordu. enesinin altndan balanan siyah ka-
Cahit Uuk 1930lu yllarn ortasndan itiba- dife bal da kulaklarn souktan koruyordu.
ren ocuklara ynelik almalarn balatm ve o Zaten okul evlerinin yaknndayd. Cahit bu k
dnemlerde var olan ok nemli bir eksiklii seviyordu.
ykleriyle, kitaplaryla kapatabilmitir. ocuk Odalarda ini sobalar yaklyordu. Baz
Esirgeme Kurumu Dergisinin yazar olarak da geceler annesi ile babasndan ayrlamyordu.
etkin ekilde almalarn srdrmtr. Onlarn konumalarn dinleye dinleye yanla-
Yazar; geni ve mutlu bir ailede byd rnda, kucaklarnda uyumaya da baylyordu.
iin duygu ve bilgi malzemesi boldur. Bir de buna Sabah onlarn mrl mrl iir okuyularyla
yeteneini ve bayan duyarlln ekleyince kar- uyanmaksa unutulmaz tatlar veriyordu.
mza ocuklarn hep severek okuduu rnler ***
kyor. Yalnz bir noktaya dikkat etmek lazmdr
Cahit dadsyla ar ar yryerek evine
ki gnmzdeki ocuklar artk modern makine-
dnyordu. Karas Hazretlerinin trbesi nn-
lerin ve elektronik rnlerin cazibesi altndadrlar.
de soluklanmak iin biraz durdular. Trbenin
Yani yazarmzn hikyeleri ocuklara yeterince
onarmn yapan ta yontucular seyretmeye
ilgi ekici gelmeyebilir. Ancak srekli makinele-
baladlar. Ta paralar krlp drt bir yana
mi bir yaamn servenleri de onlarn ruh ve
salyordu. O srada Cahitin sa gzne bir ta
duygu dnyalarn tam olarak besleyemez. Dola-
kym kat. Gzn ovuturarak eve dn-
ysyla bu naif yklerin okunmas onlar belki de
dnde sa gz tmyle kan iindeydi.
daha dengeli bir yapya sahip klacak ve gnmz
Balkesirde gz doktoru olmad iin aileye
insannn ikyet ettii bencillik, duygusuzluk
bakan dhiliyeci stanbula gtrn demiti.
gibi eleri saf d edebilecektir.
Hadiyeyi (Cahitin annesi) byk znt iinde
1909 ylnda doduu Selanik ehrinin o yl- brakan bu gz rahatszl, Cahitin sa
lardaki siyasi-sosyal yapsnn karkl ve gznn bebei kenarnda yara amt.
olanlardan byk lde ailesi etkilenen Cahit
Cahit babas ile yolculuk yaptn hatr-
Uuk; Bir mparatorluk kerken adl kitabnda
lyordu. stanbulda havalar souktu. Gndz-
yaanlanlar ok tatl ve sade bir dille anlatr.
leri doktor doktor geziyorlar akam Fatihteki
Ancak durum bir hayli endie vericidir ve toplum
konaa geliyorlard. Artk eski konaktan eser
tam manasyla kaynamaktadr. Kukusuz onun
kalmamt. Mnire Hanmefendinin odasnda
ailesi de bu skntlar btnyle hissetmekle be-
soba yanyor, btn ev halk oraya toplayor-
raber aile ii dayanmann gc de hemen fark
lard. Yemek odas dondurucu soukluktayd.
edilmektedir. Ta, o ilk ocukluk gnlerinden ru-
Cahiti babas sarp sarmalyordu ama spanyol
huna salam bir temel olarak bu kavramlarn
nezlesi srasnda ekilen kupa dolusu kanlarn
yerletii dnlmelidir. yle ki darda hayat
geriye alamamt. Kanszd. Rengi sapsaryd.
son derece zor artlarda seyretse bile aile gl
stelik sa gz de bantlyd. lalar, merhem-
bir kurum olarak bunlara kar durur, durmaldr
ler, banyolar, doktor doktor gezmeler. Geceleri
da. phesiz ki byle bir balln temelinde
babasyla birlikte yatyordu.
karlksz olarak gelien sevgi ve bencillikten
uzaklam duygularn varl sz konusudur. Gzndeki kan azalnca yanlarnda ilalar,
Balkesire dndler. Trenden indiklerinde kar
Yazarmzn kendi anlarndan alnm aa-
yayordu. Her taraf buz kesmiti. Saaklardan
da yer alan kk blmler yukardaki dnce-
buzlar sarkyordu. Vehbi Beyin elinde, iinde
lerimizi dorular mahiyettedir:
ikisinin giysileri bulunan bavul vard. Bouna
130
 Materiallar

bir kira arabas beklediler. Sonra Vehbi Bey iin de yanp tutuuyordu ama bann stnde
Cahiti srtna ald, bir eliyle srtndaki yavru- altndan bir ipek rt benzeri sar sal, koca-
sunu tutuyor, br elindeyse koca ar bavulu man mavi gzl bu bebek bakayd. Parman
tayordu. stasyonla evin aras o kadar uzamt uzatt, Yusuf o parma yakalad. yle kuvvetle
ki hzl yryemiyordu. Yerler buzla kaplyd. skt ki Cahit sevincinden uacakt. kisi de
Ayaklar mt, donmutu hatta. Cahit bebek kardelerine bebeke sevgi szleri sral-
babasnn srtnda uyumak istiyordu. Babas yorlard.
durmadan sorular soruyor, onun uyumamas O gece uyumadan nce Cahit yrei se-
iin urayordu. Cahit, insan ok d za- vinle titreyerek dnd. Artk ailenin byk
manlarda uyursa, o uykudan bir daha uyanl- ocuuydu. Kendisiyle en kkleri arasnda iki
mayacan ok sonra rendi. karde daha vard. Fakat sanki Yusuf annesinin
Eve ulatklarnda kapy aan ayan deil de kendi dourduu bir bebekti. Ona yle
(Cahitin dads), Cahiti kucaklad. Hadiye bir sevda ile balanmt.
kocasnn elinden bavulu ald. Yan odann kes- Annesi bebek dnya getirecek diye Cahit de
tirme merdivenlerinden yukar kata ktlar. bebei Solmaz kundaklayp pencere iindeki
Oturma odasnn sobas grl grl yanyordu. yatana yatrmt. Omzunda mavi boncuklar
Odann ii scakt. Vehbi (Cahitin babas) ay- takl ift bir yaldz altnyla nazarl bile vard.
dnlk, scak odada mutluluklarn en byn Yusufun doumundan sonra birdenbire farkna
duyuyordu. Kayack da ksack siyah salar, vard. Kundaa sarl bebeine bir kere olsun
gelincik iei benzeri krmz yanaklaryla uya- bakmamt. Kundan da deitirmemiti. Bir-
narak yanlarna gelmiti. Vehbi gzleri nemli denbire bir gerei kavramt. Artk ta bebekle
fakat yz glyordu. Bundan tesi yoktur, deil gerek canl bebekle uramaktan hola-
mutluluun daha bylesi yoktur diyordu. nyordu. Minik Yusuf onun yreinde gizli
*** annelik hislerini uyandrmt. Anlamt ki artk
ocuk deildi. Bymt.
Annelerinin odasna girdiklerinde yanan
birka lambann gzlerini ald. Bir an Cahit Uuk, Bir mparatorluk kerken,
duraladlar. Cahit annesini grd. Meydana Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995,
bakan pencerelerin nnde, kerevetin sol ban- sayfalar: 215, 216, 271, 272, 364, 365.
da srtna yastklar dayal yar oturur vaziyet-
Mavi Ok adl eserinde yazar; kltrl, ehirde
teydi. Aznda bir sigara vard. Yz yle gzel,
yaayan bir ailenin, atalarnn yaad topraklara
yle gzeldi ki sanki gndz grd annesi
g ederek buralarda verdii kk salma mca-
deildi. O yorgun, kederli yz imdi kl gl-
delesini anlatr. Kitabn kahraman Trk Vardar,
cklerle genti, prl prld. Gzlerinin ii bile
aabeyi, annesi ve babas ile zorlu bir iftlik
glmekteydi. Onlarn duraladklarn grnce,
hayatna alma abas iindedirler. Eserin nere-
sigarasn tablaya brakt, kollarn at. Kzlar
deyse her sayfasnda scak ve samimi, ayn
bu ak kollarn arasna kotular. Kollar ikisini
oranda da gl aile balarnn varl kendisini
birden kucaklayarak gsne bastrd. pp
hissettirir. Evin byk olunun yanlarndan ayr-
koklad kzlarn. Kzlar da annelerini ptler.
larak byk bir ehre okumaya gidiinin, onu
Kardeinizi grmek istemiyor musunuz? seven ve zlen kardeler zerindeki etkileri ve
Hadiye kk olunun adn Yusuf Ylmaz gelimeler ok ilgin. Ailenin, kk fertleri tara-
koymutu. Ablasnn gzel olunu ok severdi. fndan elbirliiyle duygusal balamda onarlmaya
imdi onun adn oluna vermiti. allmas dikkat ekecek kadar samimi ve se-
Yusuf paa karyolada, gzleri de fincan vimli. Oysa gnmzde ailedeki bireyler arasnda
gibi maallah. Akgz bir ey olacak, baksanza daha uzak ve neredeyse ar zgrlk dnce-
uyank. sine e dnlebilecek bir yaklam sz konusu.
Artk ailedeki fertlerin birbirleriyle olan ilikileri
Kaya yksek pirin karyolada yatan karde-
ve bu kurumdaki ortak yaam paylama mutlu-
ini grmek iin parmaklar zerinde kalkt.
luu olduka tavsayarak, baz zel ve sayl za-
Cahit sadece ban edi. lk nce iri iri mavi
manlara ynelik gibi. Ayn zaman dilimlerinde
gzleri grd. Bu gzlerde tatl, scak bir bak
ayr uralar sz konusu. Aile kavramyla ba-
vard ki Cahitin yrei sevgiyle tutuup yand.
datrmadmz bu durumun farkl bir yaan da
Yusufu sevmiti, hem de yle birdenbire iini
tam tersi. Yani ar manada zel haklara karma
dn saran bir sevgiydi bu. Birdenbire kkle-
hatta bask hatta iddet. Gazetelerde aile ii id-
nen, birdenbire perinlenen sevgiyi mrnde ilk
detin boyutlarn zlerek okuyoruz. Kanaatimce
kez duyuyordu. Kayay da ok seviyordu. Aydn
iin bu raddeye varmasnda eitim ve okuma

131
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yetersizlii dikkatimizi ekmesi gereken fak- bulurduk... Ara sra dertleirdik... imdi sen
trler. nk bu iki unsur insanlara dengeli dav- gidince, ben yapayalnz kalacam...
ranmay ve hogrl dnmeyi nemli lde Mustafa, kendisini tutmasa gzyalar akve-
kazandrabiliyor. O zaman yazmzn bandan recekti. Gz pnarlar dolu doluydu. Sras myd
beri vurgulamaya altmz iyi rnekleri ve imdi alamann? Kendini toparlad.
davranlar sergileyen eserlerin nemi inkr
Onu avutmak gerekti. Gzel szler, ona
edilemeyen bir gerek. imdi gelin bu konudaki
yreindeki acy klleyecek umutlar vermeliydi.
mkemmellii kitaptan setiimiz paralarda
yaayalm: - Yaaymzda yeni bir a alacak Trk-
m! diye sze balad. Seninle mektuplaaca-
Kapy araladnda Mustafa Aasn
z... Sana oralardaki btn gnlerimi, gece-
yataa srt st uzanm buldu. Elleri bann
lerimi yazacam. Sen de bana yazacaksn...
altnda, gzleri tavanda, bu onun dnce
Bylece yaz yazmana, i duyularn, evreni,
pozuydu.
gnlk hayatn anlatmay reneceksin... Hani
Gzleri tavandan kapnn sesine dnd, hep bydnde Yazar olmak istediini
Trk grnce sar gzleri gnelendi: sylerdin ya bana... Yazarlk yazmakla, yaz
- Gel Trkm!... denemeleriyle balar. te senin yazarlna bir
Kz plak ayaklaryla ince hasrlar trda- balang olur bu ayrlk. Ben mektuplarnn
tarak yrd. Beyaz boyal demir karyolaya hepsine birer numara vereceim. Sana en gzel
yaklat. Kardeinin ba ucuna yakn dura-rak, blmlerini belirteceim. Belki bir gn gelir,
oraca diz kt. sen nl bir yazar olursun. O zaman ben
kurumla te bu mehur yazarn ilk yazlar
Mustafa, hemen dirsei stnde doruldu:
bunlar diye gazetelere demeler veririm.
- Gel byle yanma otur yavrum...
Trk, glmsedi. Bu Mustafa Aasnn
Trk, ban sallad. Tasal bir hali vard: sesinde ne vard byle? Konumaya koyuldu mu
- Byle daha iyi! dedi. insann gzleri nne bilinmez lkelerin kap-
O zaman Mustafa ona doru yan dnd. larn aard. Yreindeki paslar silinivermiti.
Yzleri birbirlerine o kadar yaknd ki Trk, Biraz nce akan yalarnn kuruyan tuzlar
onun belirsizce kan kk kk kara benek yanaklarn germese, gerekten unutacakt
sakallarn grd. Yank yz, kk elmack ayrl, aclar. Fakat yanaklarnda yanan iki
kemikleri, sert keli enesiyle sevgili Mustafa ate yolunun bir ucu yreindeydi ve hep orada
Aas ok yakklyd. Sonra onun yznn kalacakt.
btn sert grnne dein, derinlerden vuran ***
bir baka eit aydnlk parlard. Gzleri altn
Deli bir rzgr esiyordu. Bir gn nce
rengini alrd. Ara sra bu renkler koyulard.
serpitiren yamur yolun tozlarn yattrmt.
Ona yakndan hi bakmamt byle.
Onun iin gzel, deli bir rzgrd esen.
Baktka, yreine daha imdiden den Kurumu otlar, mavi nazar dikenlerini oynatan
zlem atei, rzgarlanmasna parlyordu. rzgr, Mustafa Aasnn sar boyun atksnn
Mustafa, kk kardeinin yeile bakan ucunu kapmt. Srtnda yamurluu, banda
koyu mavi gzlerindeki buuyu, ince yznn apkas, ar bal grn ile, sevgili Mustafa
przsz tenine vuran tasay grnce: Aas gitmiti. Sallanan atk deil de sanki
- Nen var senin kk meleim? diye sordu. gerilerde brakt yreiydi. Eline geen ilk bo
Syle Mustafa Aana... zamannda Trke mektup yazacana sz
Trk, gzyalarn tutamad. Uzanp onun vermiti. Daha imdiden mektup beklemeye
boynuna sarld. koyulmutu...
- Gidiyorsun diye zgnm Aacm... Kapnn mandal k! k! k! etti. Bu Ata
idi. eri girmiti bile. Usulca yryordu.
Bu tatl ses de boynuna dolanan kollarla
birlikte titriyordu. Mustafa glmsemeye al- - Uyumadn biliyorum, hi numara
arak: yapma... diye yataa yaklat. Srtna annele-
rinin bahe iinde giymeleri iin diktii pamuk-
- Canm bsbtn gitmiyorum ya, dedi. Hem lu pazen hrkasn almt.
nasl olsa okullar alnca, birbirimizi grmeye
vaktimiz de olmayacakt. - A gzlerini!... Yalarn parlyor...
- Nasl olmayacakt... Her gece bana bir Trk, yatanda oturuverdi. fkelenmiti.
masalck syleyecek zaman nasl olsa Bu Atadan hibir ey saklayamayacak myd?

132
 Materiallar

- Aladm kim syledi sana?... Sustular. kisine de gven gelmiti. Artk

Ata, yatan kenarna oturdu. dare Mustafann gidii o kadar nemli deildi sanki.
lambasnn beyaz fanusu pembe yla onu da Bir rnek dertlerini blmlerdi.
ele vermiti. Atann da gzleri yalyd. Ata:
- Hi kimse sylemedi... dedi. Ben alyor- - Derslerin hazr m? diye sordu.
dum. Senin de aladn dndm... Bari - Hazr!...
beraber alayalm diye geldim.
- Yarn erken kalkacaz...
Trk, Atann boynuna sarld. Burunlarn
- Uyuyalm m?
ekerek szleri anlalmayan kelimeler mrlda-
narak aladlar aladlar. - Eh...
Sonra gzyalar akmaz oldu. Ata: - yi uykular yleyse...
- Benim gzlerimin pnarlarnda ya bitti!... - Sana da...
dedi. Birka kere kprdandlar. lerini ektiler.
Trk, yastnn altndan mendilini karp Sonra kaslm vcutlar gevedi.
burnunu silerken: Birdenbire uyudular.
- Benim de kurudu birdenbire... dedi. ***
Sonra glmeye baladlar. Sanki alamakla Kap rtlnce, akam yemei hazrlna
ellerine ne gemiti? Yanan gzler, imi koyuldular. Sofray kurdular. Seher, yemekleri
burunlar. Mustafa Aalar geri mi dnmt? ortaya getirdi. Hepsinin tabaklarna pay etti.
- Ama insan rahatlyor alaynca... Ksa zaman sonra; petrol lambasnn krmz
- Ben de bir hafiflik duyuyorum iimde... yla aydnlanan sofrada, duyduklar kayg-
Atann geliine ok sevinmiti. lar, tasalar unutmulard.
- stersen yorgann, rtlerini getir, kardaki Yemek yenildi. ocuklar bulaklar ykad-
divann stnde yat bu gece... lar. Seher, ocaktaki klleri eeledi. kan kor
ateleri stnde onlara msr, buday, dar, su-
Ata, bu ara ok sevindi.
sam kavurdu.
- Ben syleyecektim ama senin davetin daha
A damnda her saatin kendine gre doyul-
iyi oldu...
maz bir tad vard. Raflarnda Atalar armaan
Kapnn mandal k! k! k! etti. Biraz kaseler, glapdanlar, leen ibrikler, bardaklar
sonra yine klad. sralyd. Gemi gnlerin, gecelerin masallarn
Ata, bann stnde yast, kollarnda kar- sessiz bir syleyile tazeliyorlard. Her birinin
makark araflar ve yorganyla gelmiti bile. bir anlam, her birinin baka eit serveni
Divann stne gya arafn seriyordu. vard. Petrol lambasnn krmz nda el
Trk, dayanabilir miydi dzensizlie? birliiyle dile gelmiler hikayeler, masallar,
anlar fsldayorlard.
- Dur! dedi. Ben yaparm imdi yatan...
ocuklar masa banda her geceki gibi
Ata, kenara ekildi. Trk, becerikli, alkan
derslerini yaptlar. Yatma saatleri geldi. Birbir-
elleriyle yatak arafn minderin zerine sk
lerinin boyunlarna sarlarak iyi geceler dile-
sk ekitirerek rtt. Ty yasta sandan
diler.
solundan bir iki boks yumruu atp dzeltti. Ba
tarafna yerletirdi. Yorgan zenerek katlad. ***
- Buyurunuz kk bey!... Yatak byle yaplr Sait Vardar, kznn boynundan zlen
ite!... ellerini tutup okad pt.
Atann yorgan amasyla girip yatmas bir - O gece suyu getirme tasarnz anlattnz iki
oldu. Birka kere kprdand. ini ekti. Sonra: karde... Kahkahalarla glyordunuz... O daki-
kada karar vermitim. Gln dediiniz plan
- Hi gzlerimin nnden gitmiyor! dedi.
yerine getirecektim. te gryorsun ya Trk,
Trk: hayalimiz gerek oldu bile. Haydi gidip evdeki
- Boyun atks m? diye sordu. sevgililerimize haber verelim suyun geldiini.
- Nereden bildin? Trkn stnden sular damladn grd.
- Benim de gitmiyor da... - me sakn yavrum...
Trk:

133
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

- r myn hi babacm! dedi. Yanyo- ve sevgi balar ile sorunlar halledilmeye all-
rum ben... maktadr.
Birbirlerine bakarak gldler. Babas da O halde bu gibi gelimelerin yaand sis-
kir, amur iindeydi. temlerin yani ailelerin ileyiindeki ahenk hangi
Bir yol beraberce kuyuya akan suya faktrlere bal olarak geliip devam etmektedir?
baktlar. Kuyu ne kadar susuz, ne kadar suya a Cahit Uuk eserlerindeki scak, sade dilinin
olsa, ne kadar ise, su yle gr, yle boldu ki, iine gayet samimi ve olumlu davranlar usta-
akama kalmaz dolar yaard bile. lkla yerletirmesini bilen bir yazardr. Nehir sy-
Babas, hortumu eline ald. Bayl bayl lei kvamnda kaleme ald an kitaplarnda da
akna baktlar. ayn baarl izgiyi yakaladn sylememiz
gerekiyor; nk bilhassa ilk cilt bizim esas
Sait Vardar:
bahsimizin anlatmak istediklerini tamamen do-
- Sonra aresine bakacaz... imdilik yeil rular mahiyettedir. Yazmzn banda verdiimiz
hortum iimizi grecek! dedi. ilk rnek metinleri burada hatrlayp hemen
Trk: nemli bir hususu eklemek gerekiyor: Yazarmz
- Bu imdilik, Btnlk olsun babac- sadece belli bir snfn yani iyi halli, okumu veya
m! dedi. hali vakti yerinde diyelim yazar deildir. Baba-
Babas: snn grevi gerei Anadoluyu beraber gezmiler
ve kltrn tanyp ok sevmilerdir. Malatya-
- imdilik, imdilik!... dedi. Sonra ana Hekimhan, Antalya-Alanya onun kitaplarnda
kanaldan byk bir su gelecek topramza... mekan, insanlar da romanlarnda ahsiyetler
Cahit Uuk, Mavi Ok, Uuk Yaynlar, olarak yerini alr. Kendisi de tam bir Trk kzdr;
stanbul, sayfalar: 58, 59, 66, 67, 68, 118, Atatrke hayran, yeniliklere gnlden bal, d-
119. rst ve inanldr. Anadolu kltrn ok severek
eserlerine ayn scaklkla aktardn ifade etmi-
tir. Cahit Uuk bu trde yazd Trk kizleri kita-
Evet, hep mitler vardr bu cmlelerde, hep b ile yllar sonra Christian Hans Andersen d-
iyimserlik sz konusudur. Szn ettiimiz ln kazanmtr, tabii ilk halinden daha farkl ve
kavramlarn neredeyse tamamlaycs olan yapc olumlu manada baz eklemelerde bulunarak. Ne
bir ruhu ise kitaplarn ounda kuvvetle hisset- yazk ki denek bulunamam ve 1958 maysnn
mek mmkndr. Uzmanlar ocukluk yllarnda 7si ile 10u arasnda Floransada yaplan dl
kazanlan alkanlklarn tm yaammzda bizi trenine katlamamtr. Kendisi o gnlere ait
ynlendirdii kansn tamaktalar. Dolaysyla hatralarn yle aktarr:
yetitiimiz ailede bize verilen terbiye ve huylar
bir lde yayor, devam ediyor. Sosyal kltr Ksa bir zaman sonra Yap Kredi Kltr
birimsel manada devam ettiriyoruz. Eserlerde Yaynlar Mdr Vedat Nedim Tr Beye bir
grdmz ve bizi olumlu etkileyen davran- kitap dolaysyla ziyarete gittiimde, o beni yle-
larn ayn balamda dzgn bir toplum oluturma sine cokun bir sevinle karlad ki armtm.
eylemini gerekletirdiini inkar edebilir miyiz? Meerse o da Yap Kredi Kltr Yaynlar adna
Floransadaki o lene davetli olarak gitmiti. O
Konunun baka bir yn de u olabilir: Dn- merasimde benim iin yaplan tezahrat anlatt.
ya bir gl bahesi deildir. Dolaysyla hep
olumlu ve hep iyimser bir dnyay yeni yeti- Yllar nceki merasimlerde giyilen giysi-
mekte olan gelecein bykleriyle pembe hatta, lerle sahneyi dolduran genler ilk nce ellerin-
hatta pamuk ekeri tadnda bir pembede yaamak deki borazanlar aldlar. Sonra byk bir Trk
ne dereceye kadar doru ve salkldr? te bura- bayra dalgaland. Orkestra stiklal Marn
da tam bir snr noktas titizliiyle konuyu alarken, salonda binlerce konuk ayakta sayg
irdeleme gereklilii domaktadr: Yazarmzn duruu yaptlar. Sonra ortaln sakinlemesini
eserlerinde kiilerin hatta toplumlarn bana isterce tek bir borazan alnd. Arkasndan
gelebilecek her trl skntlar, felaketler, hasta- kez Cahit Uuk Cahit Uuk Cahit Uuk
lklar vardr. Hatta bazen aclar youn bir biimde diye merasimi idare eden kii salona seslendi.
kendini hissettirir. Ancak dikkatimizi ekmesi Cahit Uuk ortaya kmaynca, ben heyecandan
gereken bunlara kar oluturulan davran bii- bacaklarm titreyerek, Cahit Uukun hakk
midir. Kii yalnzsa; gl, dimdik, yklmamaya olan erefin ortada kalmamas iin sahneye
azimli bir grn sergilemektedir. Aile mcadele yrdm. Bir alk koptu, bir alk koptu ki
iindeyse; birlik kurulmutur, samimi bir diren heyecanlanmamak hatta alamamak mmkn
deildi. Ve Cahit Hanm size sunulan diplomay

134
 Materiallar

ben sizin adnza aldm. Yine alklar alklar Katrlar, ayrlara saldrmlard. Haylaz
srd gitti. Tebrik ederim Cahit Hanm. Sizler alak dallardan yaprak koparyor, Uslu, Yumuk
artk memleketimizin darlarda yzn it kenarndaki taze otlar yiyorlard.
aartan, milletleraras takdir kazanm, iftihar Fatma Bibi, ileride, erik aacnn dallarn-
ettiimiz yazarmzsnz. daki kk eriklere bakan kizlere seslendi:
Tabii Vedat Nedim Beyin candan gnlden - Durak, Parlak, eriklere sonra bakarsnz.
teekkr ederek uzatt eref diplomasn aldm. Bana yardm edin de u ykleri indirelim.
Vedat Bey eref diplomasndaki szleri
kizler, analarnn yanna seirttiler.
Trkeye evirdi.
beraber, sandk ykl katrlarn iplerini gevet-
Cahit Uuk bu kitabyla, kendi memleke- tiler. Fatma Bibi, kuvvetli kollaryla sandklarn
tindeki ocuklarla dnya ocuklarn birbirle- birini indirirken br yandaki sand kizler
rine tantmakla, aralarnda yaratt sevgiyle tutuyorlard.
dnya barna da yardm etmektedir. Kutlarz.
lk nce, sandklar ieri tadlar. Sonra
Vedat Beye, belki de hi elime gemeyecek yatak denklerini, mutfak takmlarn, katrlarn
byk armaana sahip kt ve bana ula- srtndan indirdiler.
trd iin tekrar tekrar teekkrler ettim
Fatma Bibi, alan ikizlere gayret veri-
Cahit Uuk, Erkekler Dnyasnda Bir yordu:
Kadn Yazar, Yap Kredi Yaynlar, - Aferin yavrularm. Siz olmasanz ben, hibir
stanbul 2003, sayfalar: 123, 124. i yapamazdm. Hayda imdi bunlar dammza
Cahit Uuk ocuklara yazd bu kitaplarla tayalm.
bilhassa o dnem pek fazla eseri bulunmayan kizler, byk amar kazannn iindeki
ocuk edebiyatmzda nemli bir boluu doldur- sahanlar, tencereleri, bakr tabaklar, skrek-
mutur. Trk kizlerinin yan sra ran kizleri, leri (bakrdan orba, ayran, hoaf tas), birer
Gm Kanat, Yaln Kayalar, Mavi Ok, Krmz birer ieri tadlar.
Mantarlar, Masal, Trk ocuuna Masallar, kizler kendi kaldrabildiklerini gtrrler-
Ate Gzl Dev, Cepteki Yavrular, Herte Verte ken, Fatma Bibi, yatak denklerini skm,
Pitte (40 Dizi Masal), Eve Giren Gne, Alan yorganlar, yastklar, ilteleri ayvana (n ak
Pencereler, Mavi Derinliklerdeki Sr, Kayaya sofa) ymt.
ykler Dizisi (38 yk) onun bu konuda
Fatma Bibi, uzun etekli entarisinin belin-
meydana getirdii eserlerdendir.
deki kaln al kuan arasndan, anahtarlarn
Anadolu kltrnn ve yurt sevgisinin, top- kard, oda kaplarn at.
raa duyulan saygnn ve aile balar duygu-
- Haydi ocuklar! imdi evimizin iini yerle-
larnn youn olarak hissedildii bu kitaplarn
tirelim...
yan sra polisiye ykler de yazarmzn ocuk-
lara sunduu eserlerin konusunu tekil etmitir. Durakla Parlak oda kaplarnn aldn
Aada Cahit Uukun, Trk kylsnn ba grnce, bir sevin l kopardlar.
bahe ve yaam koullar ierisinde ocuklaryla Durak, koarak sa yandaki odaya girdi.
srdrd dzeni masalms ama tmyle Biraz sonra kollar arasnda drlm, sarlm
gerek olarak ifade ettii Trk kizleri kitabndan bir hasrla dar kt:
bir blm okuyacaksnz. Metinde yukarda - Parlak, bunlar tamak benden, yerletir-
zerinde durulan noktalarn ak bir biimde mek, dzeltmek senden.
kendisini gsterdiini grmek mmkndr. Parlak, yerlere kadar uzun entarisinin etek-
Fatma Bibi, bahenin aa dallarndan lerini toplayarak kaldrd, ularn belindeki al
yaplm kapsndaki kilidi at, ocuklar ve kuan arasna sktrd:
hayvanlar ieri girdiler. Parlak, sevinle ellerini - Ana, bak! Tpk senin gibi oldum.
rparak bard:
Fatma Bibi, glyordu:
- Bahemiz yemyeil olmu...
- Aferin kzm, entarisinin eteini toplayarak
Byk dut, erik, kiraz, elma aalarnn i grenler yorulmazlar.
glgelerinde, zmrt gibi ayrlar
Parlakn yz, sevin ve keyfinden glyor,
bymt. iei yeni dklen dallarda, gzleri parlyor, incecik sesiyle bir trk mrl-
yeil, minimini yemiler grnyordu. danarak, kardeinin keye dayad hasrlar,
birer birer alarak yere seriyordu.
Anas onun yanna doru yrd:

135
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

- Parlak, hasrlar seriyorsun ama kzm, yer- lediini anlatt bir bir. Bize de bir analk geldi.
ler sprlmedi, ak toprakla svanp perdahlan- Gidiatmzn ynn deitirdi. Ben byle cahil
mad daha... mi kalacam?
Parlak, ban kaldrarak anasna bakt: Ebenin yznn glelii snmt. Hak-
- Ne olur anacm, bu gnlk serelim, evi- lsn evlat! dedi. Yerden ge kadar. Ama bir
mizi dzeltelim. Yarn daa gider, ak toprak ge- yolunu buluruz inallah senin okumann. Siz
tiririz, sonra da duvarlar, ocan iini, yerleri bulamazsanz, ben kendi bamn aresine
svarz. bakacam. Milli Eitim Bakanna dileke
yazacam. Beni bir yatl okula yatrr elbet.
Fatma Bibi, kznn keyfini karmamak
iin, onun hatrn krmad: Dur bakalm hele! dedi ebesi. O en son
are. Hele u yaz, gzel bir geirelim.
- Peki kzm, senin dediin olsun!
Okullar alnca biz yayladan dneriz. O
Cahit Uuk, Trk kizleri, Uuk Yaynlar, zaman da i iten geer bu yl da.
stanbul 1978, sayfalar: 20, 21, 22.
Bu yl erken ineriz. Eer babangil inmez-
Cahit Uukun ocuk edebiyatndaki aile ii lerse bile, ben seninle, Nazlnn eyizi der,
ilikilerin sevimli grnmyle snrl kalmayan sizleri alr erken geriz Manavgata.
bir konu zenginlii vardr. Yukarda bahsedildii Oh ebem sen ok yaa. Sen ok yaa. Sen
gibi hem Anadolu kltrnden renkli kesitler hem olmasan bizim halimiz neye varrd? Erken
de adet, yaay, zgn dil kullanmlar gibi ineriz yayladan ebeciim deil mi? Beni
zellikler eserlerinde kendini gsterir. okuluma gnderirsin deil mi? Kitaplarm,
Yine dikkatimizi eken nemli bir nokta da defterlerimi, kalemlerimi alrsn deil mi?
Cahit Uukun kzlarn okumasna ve Mustafa Hele dur kzm deilmileri sralama pepe-
Kemal Atatrkn yeniliklerine duyduu inanc, e. Her iin yolu erkan var. Biz eskiler buna
hassasiyeti kitaplarnda yeri geldike ortaya temkin deriz. Bizim atalarmz olan, ta Orta
koymasdr. Asyalardan gp gelen Karakoyunlular
Aadaki blm yazarmzn Sumru Kz adl soyunun balca kiilii temkinli olmalardr.
kitabndan alnmtr ve yukardaki aklamalara Temkin temkin ebeciim, benim yreim
k tutar mahiyettedir. avu iinde ku benzeri...
Olanlar birer birer ehir yoluna derek Cahit Uuk, Sumru Kz, Uuk Yaynlar,
avukat, kimyager, hekim, eczac daha bir sr stanbul, sayfa: 65, 66.
bilgi dallarnn en ycelerine trmanrlarken;
kzlarn pamua apaya gitmelerine ba Osmanl Devletinin pek ok milletten mey-
kaldryordu yrei. Kzyordu. Atatrk byle mi dana gelen ok uluslu bir imparatorluk olduunu
istiyordu? Kzlarn bilgisiz kalmamalar iin biliyoruz; yirminci yzyl balarndaki milliyet-
buyruklar vermemi miydi? ilik hareketlerinden etkilenerek bir paralanma
sreci yaadn ve emperyalist glere kar
Bann iinde eitli karmak duygularn
alan mcadele sonunda gen Trkiye Cumhuri-
ileleri birbirine karvermiti. Kzlar zor g
yetinin kurulduunu da. phesiz bu siyasi
ilki bitirecekler, ellerinde dantela t veya
deiiklikler sosyal yapmzda da baz farkl bak
kanavie inesi yahut orabn be ii, uzun k
alarnn domasnda etkili oldu. Kapal bir
gnlerini, gecelerini bylece geirecekler. Mev-
toplum yapsndan daha ak ve dingin yaama
simine varnca da pamuk apasna. Bu da iyi bir
tarzna getik. Memleketimize, tarihimize, yeni-
almayd ama, bunu yapacak okuma an
liklerin olumlu yla sahip ktk. Medeniyete
geirmi byk kzlar, gen ve orta yal ka-
biz de ulamak istiyorduk. Geri kalm yaftasn
dnlar vard.
kracak her trl dnce bize yakn oldu. Ksaca
Yooo! Bu byle yrmez kzm! dedi zetlediimiz btn bu gelimelerin bir konu
yksek sesle. eliinde, scack olay aklar ve konumalarla
Ne yrmezmi yle? verilmesi Cahit Uukun eserlerinin belirgin zel-
Arkasna dnd glerek. Ebesi dikilmiti lii durumundadr. Szlerimizi onun Dm
bana. Geldi torununun yanna oturdu. Sorgu- Dm stne kitabndan alnm aadaki
sunu tazeledi. blmle kantlayalm:
Sumru, dnceli, kalar atk atk Uzun Dilara salona girdiinde annesiyle Nedime
hesap ebem! dedi. Mektubu, imrenileri, kzla- Nene karlkl koltuklara oturmular, derin bir
rn apaya, olanlarn okullara gidilerine ier- konumaya dalmlard. Bir sre duraklayarak

136
 Materiallar

onlar gzledi. ylesine birbirlerine yakn ve Bunlar sylerken glyordu. Birazck da

ylesine kendi alemlerindeydiler ki, Dilarann utann gizlemekteydi galiba. Annesi onun
kap nnde durakladn grmediler bile. Oysa bandan byk szlerinden ok holandn
Dilarann okul dn annesine verecei aka sylemekten kendini alamad.
nemli haberleri vard. - Kzmn bizleri gzlediine ok seviniyorum.
Bu her hafta sonunda adetleriydi. Cuma Hakkmzdaki szleri gurur verici ve diyorum ki
gnleri Lale iten daha erken dnerdi. Kzyla benim sevgili kzm da daha ileri yllarda bu
cumartesi ve pazar gnleri iin beraber program birliktelie katlacaktr.
yaparlard. Sonra kzndan bir haftann okul Dilara annesine atlarak sarld. Kucakla-
raporlarn alrd. Bu saatleri Dilara da Lale de tlar. O srada Nedime Nene burnunu ekmek-
ok severlerdi. Bu konumalarn adeta tiryaki- teydi. Heyecanlanmt, gzleri de yalyd. Lale-
siydiler. Lale de kzna hafta ii yapt ilerin sinin kz da onun kadar akll fikirliydi.
ksa zetlerini anlatrd. Baz akamstleri an-
- Bugnleri bana gsterdii iin rabbime
nesi kzna, kz annesine yle gzel haberler
krler ediyorum evladm. Sa olun, var olun.
verirlerdi ki... Dilara bir sre bekledi. inden,
Kendime de bir dua edeceim, inallah o gelecek
acaba Nedime Nene anneme bizim hafiyelik
gzel gnleri de grmek bana nasip olur.
iimizden mi sz ediyor, dncesi geti. Kulak
kesildi, hayr. Nedime Nenesi Dilara ile arala- Dilara da Lale de Nedime Neneyi sevgiyle
rnda verdikleri kararla ilgili konumuyordu. pcklere bodular. Tatl, scack dakikalar
Konu, Nedime Nenenin all kolunun sklme hayatn atl, scack dakikalar hayatn belki de
gnnn yaklamakta olduuydu. en yaatc besinleriydi. de bunu hisse-
diyorlard. Bu geen zaman ierisinde Lale ile
yi akamlar sevgililerim diye seslendiin-
Nedime Nenenin kahveleri unutulmutu. Dila-
de ikisi de aarak balarn kapdan yana e-
ra ikisine de bakt;
virdiler. Yzleri gne vurmuasna aydnland.
Yine ikisi birden, A, ne zaman geldin, hi fark - Kahvelerinizi tazeleyeyim mi?
etmedik. gibi szler ettiler. Dilara onlarn Cevap Nedime Nenenindi.
kendisini fark ettikleri zaman yzlerinde beliren - Hi fena olmaz evlatm!
sevinci grnce, kendi yrei de gnelendi. Dilara mutfaa kotu, az sonra tepside
Ksaca cevaplad onlar. Hemen antasn ma- fincanla dnd, kendine de yapmt.
sann zerine brakarak kotu. lk nce Nedime
Nenesine onu incitmemeye alarak sarld. Onlara kahvelerini ikram etti. Kendisi de
Mis mis yanaklarndan pt. oturarak byk bir keyifle kahvesini imeye
balad. Birka yudumdan sonra duralad.
- ok salklsn Nedime Neneciim. Yzn
ne kadar aydnlk. Ne kadar seviniyorum. Ya- - Bugn benim de okul havadislerim var.
knda alnn skleceini iittim. Okulumuzda Atatrkmzn inklaplar, ilke-
leri ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ko-
- Sa ol bebeim. Gerekten iyiyim ve sevin- nulu byk bir program yaplacak. Bir de piyes
liyim. sahneye konulacak. Diyebilirim ki en gzel rol
Dilara annesine sarld. Ama btn sevgi- benim...
sini, btn gcn ona aktarmak istercesine ilk
nce yanaklarndan pt. Sonra kollarn skca Cahit Uuk, Dm Dm stne, Uuk
onun boynuna dolad. Btn gcyle skt. Yaynlar, stanbul 1997, sayfalar: 63, 64, 65.
- Annem de ok baarl iler yapt zamanlar te byle... Fark edildii zere incelediimiz
gibi ok gzel ve neeli. metinlerde yazarn sonsuz ocuk sevgisi gz
- Nasl da anlar benim kzm. Evet, haklsn kamatryor. Onlar iin servenler oluturuyor,
Dilaracm. Bugn harika bir i baardm. Tr- dnyalar kuruyor, idealleri saptyor evet her eyi
kiyemizi dnyaya tantacak bir kitap hazrlamak ocuklar iin ina etmeye alm Cahit Uuk...
iin nemli bir anlama imzaladm. Kitab Anadolu kltrn tantm, hatta aile scakln
sevgili dostum Aye yazyor, biz de hazrlayp farknda olmayanlara tekrar hissettirmi... deal-
basacaz. leri hatrlatm sk sk ve vatan, millet sevgisini
vermi -o ok sevdii kelime ile syleyelim-
- Hepsine ok seviniyorum anneciim. Aye usulca...
Teyzeyle beraberliiniz de ok houma gidiyor.
Hem iyi arkadasnz, hem de ok gzel, yararl Okutalm ocuklarmza bu kadn yazarmzn
iler baaryorsunuz... naif ama gl mesajlarla dolu kitaplarn. Dier
yazarlar da unutmayalm tabii... ocuklarmzn
bilgisayar kadar; ellerine alp varln hisset-

137
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

tikleri, bazen dnceye daldklar, bazen de o

gzelim kat kokusunu ilerine ektikleri kitap-
larla da dost olmalarn salayalm... nk
okuyan kiilerin, kendisine, ailesine olduu kadar
milletine hatta tm insanla dnmnn hem
fenni hem de edebi manada byk kazanlarla
dolu olaca gne kadar gerek, parlak, hem
gl, hem de scak bir olgu...

KAYNAKLAR
Cahit Uuk, Bir mparatorluk kerken, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul 1995, s. 215, 216, 271, 272, 364,
365.
Cahit Uuk, Mavi Ok, Uuk Yaynlar, stanbul tarihsiz,
s. 58, 59, 66, 67, 68, 118, 119.
Cahit Uuk, Erkekler Dnyasnda Bir Kadn Yazar,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003, s. 123, 124.
Cahit Uuk, Trk kizleri, Uuk Yaynlar, stanbul
1978, s. 20, 21, 22.
Cahit Uuk, Dm Dm stne, Uuk Yaynlar,
stanbul 1997, s. 63, 64, 65.
Cahit Uuk, Sumru Kz, Uuk Yaynlar, stanbul
tarihsiz, s. 65,66.

138


OCUK EDEBYATINDA DL VE SLUP / EDEBYATIN

OCUKSULUU VE OCUKSU DURUU
Mustafa OUZ

ABSTRACT
Child Literature, even though its presence is discussed, makes significant progress toward institutionalization. Child
Literature basically is distinguished from Literature that is generated for adult in terms of content and style. Child is in the base of
Child Literature, because of this, content and style should be proper to children and their world. One of the criterias in literary
works permanent and succesful is also integration of literary work and reader. The same situation is valid for literary works
which are written for children. The application way of this criteria to Child Literature is related to write child books with a
childlike style and content. In this paper, we will emphasize how a style should be used in the Child Literature and this will be
represented with different examples.

ocuk Edebiyat, uzun yllardan beri gerek biyat ve sanat byk bir san'atkrlk ii.
akademisyenler gerekse yazarlar arasnda varl ocukluu bilen ocuklar iin yazmay baara-
tartlagelmi bir kavramdr. "ocuklar iin ede- bilmi yazar ve airler dnyada da ok az. Ama
biyat", "ocuksu edebiyat" "ocua gre edebi- ocuklar iin yazdn zannedenlerin says
yat" gibi balklarla karlanmaya allan ocuk nerdeyse ofrlerin says kadar."1
edebiyatna kar kan, byle bir snflamaya "ocuklar iin yazmak ok zor, zor olduu
kar kan Cemal Sreya: "ocuk edebiyatn kadar da keyifli bir yazarlk biimi. Zor; nk
ocuklar m oluturuyor, var m ocuk yazar?" ocua gre yazmak yalnzca edebiyat bilmek,
diyerek tartmaya farkl bir bak as getirerek edebiyat yapmaktan te bir ey. Hem edebiyat
grlerini ortaya koyar. ocuk edebiyat hem de ocuk atba yryecek. ocukluunuzun
snflandrmasna kar kan bir baka isim olan derin anlam, anahtar szckler ve ocuk bak
A. ehov: "Bykler ve ocuklar iin ayr ilalar ile yine ocuu kefetmek zorundasnz."2
var m? Dozlar deiir yalnzca." deyip ocuk
"ocuksu yazarlk biimi de u: p stnde
edebiyatnn dozu ocua gre ayarlanm bir
yrmeye istekli, gnee dik bakmaya kararl,
edebiyat olduuna iaret eder. Ben bu tartmalar
buzdan oyuncaklar yapveren, evcilik oynayabi-
zerinde ayrntl olarak durmak istemiyorum. Bu
len, ocuk drbn ile bakma ayrcalna ka-
duruma ksaca iaret edip geiyorum.
vumu bir yazarlk. ocuksu olann kefi ile bu
Trkiyede ocuk edebiyatnn ocuk oyunu yazarlk biiminin baladn sylemek mm-
olarak kabul edildii, kmsendii dnemler kn."3
olmutur. yle ki ocuk iin yazanlar bile
***
kendilerini ocuk edebiyat yazar olarak kabul
etmediler. Kitaplarn kahraman ocuk olunca o ocuk edebiyat eserleri, yala snrl deil-
kitap ocuk kitab kabul edildi. ocua bir eyler dir. ocuk edebiyat eserlerini her yatan insan
retmek iin yazlan kuru eserleri de ocuk zevkle okursa o eser ocuk edebiyat eseridir. Bu-
kitab kabul edenler ard ardna kupkuru kitaplar nun iindir ki ocuk edebiyat eserleri, edebiyatn
yazd. Oysa faydal eyler yazmak baka, ocuk genel geer kaidelerinden taviz verilmeden olu-
edebiyat bakadr. turulan ocuksu bir len olmal, olabilmelidir.
Gnmzde ocuklar iin yaplacak edebiya- Edebiyatn temelinde kelimelere hkim olma
t, hem ierik hem de slup olarak ocua gre ve kelimelerden bir bina kurma dncesi vardr.
bir yazarlk biimi kabul edebiliriz. Bu ynyle Kelimelere ne denli hkim olabilirsek binamz o
ocuk edebiyat, yalnz kuru bir ekilde ocua denli grkemli ve cazip olacaktr. ocuklar iin
deil, ocuksu olana adanm bu yazarlk biimi- yaplacak bu binay olutururken dikkat edilecek
dir. ocuk edebiyat yazar, yalnz anlatt ocu- husus, ocuklarn anlayabilecei kelimeleri se-
u deil, her yatan insann iindeki ocuu mek ve bunlardan bir bina oluturmaktr. Takdir
dnmek zorundadr. Bunu yapt, insanln edersiniz ki bir binay kurmak yle sanld ka-
yaad ocukluu derinden sezebildii zaman dar kolay deildir. Ustalk ister, birikim ister,
ocuklar iin rettii metnin ya snrlamas
1
olmayacaktr. Bu noktayla ilgili olarak Mustafa ocua Adanm Yazlar, z Yay. st. 1998 s. 100
2
Ruhi irin u tespitlerde bulunur: "ocuk ede- a.g.e. s.101
3
a.g.e. s.103

139
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ainalk ister. Yllarn bu ie vermek ister. te bu 2. ocuun yanna varmak.

yzden ocuksu edebiyat oluturmak, o sahada ocuu kendi dnyasndan karp yanmza
zgn eserler vermek yle sanld kadar kolay armak, yani onu ayamza getirmek, iletiim-
deildir. ocuklar iin yazmak, kesinlikle tay siz, az bak amayan bir resmiyettir. Somurt-
drmek veya tay aa indirmek de deildir. kan, kapal bir kutu olur bu durumda ocuk. Su
Bu anlay ocuklar iin yazdn sanan birok isleyip mdr odasna arlan ocuun durumu-
kalem sahibinde mevcuttur ve ne yazk ki bu dur bu durum. Bu noktada duran ocuu bir trl
anlay ortaya kuru ve zevksiz ve de olduka aamayz. ocuklar, sulu olduunu anlad
ucuz, basmakalp eserler karmaktadr. zaman, yani st dkt zaman bu orta noktaya
Hikyeyi, masal genel geer kurallarn bir kaar ve ulalmaz olan o orta noktada, her trl
kenara itmeden; iiri sembollerden arndrmadan iletiime kapal olarak durur.
yazmal, ama kullanlacak semboller ocuk kinci yol olan ocuun yanna varmak, yani
dnyas snrlar ierisinde olmaldr. ocuksu izgiye inmek ise ocukla iletiime
ocuklar iin iir yazmak, ocuksu iir yaz- gemek iin ideal olan yoldur. Biz byklerce bu
mak, bizim kullandmz dille deil, ocuun ksmen baarlabilir. Bunu yazl ve szl olarak
kulland dille olmaldr. Bu iirler, iimizdeki baarabiliriz.
ocuun syledii iirler olmaldr, bizim ona Szl olarak, masal anlatmak, masal adeta
syleyeceimiz iirler deil. ocuk o iiri okur- onlarla yaamak, ocukla aramzdaki btn en-
ken sanki kendi sylyormuasna okursa iiri gelleri kaldrr ve ocuk coku iklimine geip bizi
anlamas ve yorumlamas daha kolaylaacak ve kendine kabul ederek, bizimle arasndaki snr
iirle ocuk btnleecek, zdeleecek ve rte- kaldrarak, o cokuyu birlikte yasamamz salar.
cektir. ocuun snrsz corafyasna ancak o zaman
ocuun dnyas, byk insanlarn dnyasn- adm atabiliriz.
dan daha geni ve zengindir. Snrsz d ve hayal Her insan kendine iyi bir dinleyici arar durur.
bir atlas vardr ocuun. Bulutlar, ay, yldzlar, Yaz yazmak da tanmadmz dinleyicileri ara-
Kaf Da, periler, devler, kular, bcekler... mak deil midir zaten. ocuk, karsnda kendi-
ocuun kapsama alanna hayalle sslenerek sini dinleyen birisini bulursa o snr tanmaz hayal
girer. ocuun, bu snrsz corafyada kendi lkesini etrafndaki somut verilerden hareketle
setii elerle kurduu dnyas grl grldr. gittike soyutlatrarak kurup bize anlatacaktr.
ocuk, cokudur. Olum drt be yalarnda iken, annesine hayal-
ocuk sevgidir. lerini anlatrd saatlerce. Ryalarn anlatrd. An-
lattklarnda arkadalarndan hareketle olaylar
ocuk, bir masal bahesidir.
kurgulayp hayallerini hikayeletiriyor, bulutlarn
Onun ktlklerden arndrd dnyasnda ka- iinde adamlar gryor ve adamlarn yastnn
tksz gzelliklere yer vardr. Ktler ve ktlk olmadn sylyordu. indeki coku dolu dn-
her defasnda cezasn alr ve kaybolur ortalktan. yasn kendisini dinleyen birisini bulursa sonuna
ocuk, cokunun, sevginin ve masal bahe- kadar anlatyordu. Aradaki snrlar kalknca o-
sinin dilini en iyi bilen ve bu dili kukusuz ki en cuk, iyi bir anlatc olur.
iyi konuandr. Bu dili en iyi yakalayan kitab, te bu ekilde aradaki perdeleri kaldrm bir
kendisini anlatt iin ok sever. Bu yzden olsa ocuu dinledike, ocuun dnce ve hayal
gerek, ocuklar masallar ok sever. dnyasna vakf olabiliriz. ocukluu yaayp o
ocuun kurduu zengin ve snrsz dnya- gnleri geride brakm birisi olarak iimizde
snn ana ayralarndan birisidir ocuksuluktur. uyuyan ocuu, bu cokuyu ocukla yaarken
Peki biz bykler bu apayr dnyada yaayan uyandrabilirsek, ocukla ilgi kurma imknmz o
ocuklarla nasl bir iletiim kurarz? Onlar ne denli fazla olacaktr. imizdeki ocuk kimlii
kadar anlar, onlarn dnyasn ne kadar paylaabi- bize hkim olunca, srtmzdaki byklk krk-
liriz. ncelikle unu sylemek istiyorum: ocuu n frlatp atacaz. O zaman, iimizdeki ocukla
anlamak diye bir ey olamaz bence. Ancak anlar karsmzdaki ocuk aynleecektir. Buna zde-
gibi yapabiliriz. Yani bir nevi onunla oyun leme diyebiliriz.
oynarz. Oyun ne kadar gerekten uzaksa bizim ocuklar iin yazan, onlara metin retenlere
de ocuktan o kadar uzazdr. den yakaladmz bu ocuk cokusunu gmrah
Biz bykler ocuklar iletiime iki yolla va- rmaklara dntrebilmektir. ocuk iirleri yaz-
rabiliriz. dm zamanlar bu gmrah rma yakalayabil-
1.ocuu yanmza armak diim anlarda 3-5 tane iiri ard ardna yazdm
olmutur.
140
 Materiallar

ocukla bu denli yakn olabildikten, iimiz- slup budur ite. Daa kp yldz toplamak,
deki ocuu harekete geirebildikten sonra o- dadan bulutu eritmeden getirmek, aya ve yldz-
cuklar iin yazdklarmzda kullandmz slubu lara masallar anlattrmak, filin hortumundan kola
ocuksulukla nitelendirebiliriz. Bu slupla aktmak, bir sabah kapya timsah getirmek,
ortaya ocuk edebiyat metinleri koyabiliriz. herkesin bildii masallar torbaya doldurmak, aya
Zaten aksi dnlemez. ta atmak, bir uan kanadna tutunarak uzaklara
Anlatmaya altklarmz rneklendirmeye gitmek, gece grd ryay yazmas iin kular
alalm: armak, o tertemiz ellerini kaldrp dua etmek...
Haydi ocuklar koun ocuun bu tabi dnyasn ancak iimizdeki
Bu gn bayram ocukla yakalayabiliriz. Bu duygu selini ayn
Bu gn sizin ocuklar safiyetiyle anlatarak kaleme almay baarabilirsek
Bu gn size dn seyran. iyi metinler kar ve bunlar iinde sehl-i
mmteni sanatn barndrr. Bu sanld kadar
eklindeki msralar ocuun d ve hayal dn- kolay deildir. Zaten kolay ve ucuz olan hibir
yasn canlandramayacaktr. nk bu msralar, ey, deerli olamaz ve emek sarf edilmeyen eser
ocuun yannda deil, karsnda sylenmi ksa zamanda parlayp snecek bir saman alevini
msralardr. andrmaktan ileri gidemeyecektir. ocuklar iin
Bir de Babam Gne, Annem Ay adl u ortaya konacak o ocuksu len tahmin edileme-
iire bakalm: yecek denli ok emek istemektedir. Bunun tersini
Pazartesileri hi sevmem, dnen ve bu anlay zere eser rettiini
Sabah saat sekizleri de zannedenlerin ardnda bir iz brakt grlme-
mitir.
Lunaparka baylrm,
Bir de masallara. ocukla rtme hikye, masal ve romanda
Delisiyim hafta sonlarnn; da ihmal edilmemelidir. Hikye ve masal reel
nk babam, dnyann dna kp ocuun hayal dnyasn
alabildiine genileterek ocuu masals bir le-
Gitmez evimizden.
me ekebilmelidir. ocua kazandrlmak istene
Bir elimden annem, temel zellikler, bu hayal leminin iinde de
Bir elimden babam, verilebilir. yilik, ktlk, yardmlama, vefa gibi
Sen de ki evrensel deerler her metne rahat bir ekilde
Biri ay, biri gne yedirilebilir. Zaten bu temel deer ilenmeden
Uarm, gn boyu.4 ortaya bir ey konulamaz. nemli olan bu me-
Bu iirde mutlu bir aile resmi ocuun szle- sajlar stn iindeki ya oran gibi ok, ama ok
riyle, airin iindeki ocuun szleriyle, izilmi- iyi oranlamak ve okuyucunun midesine oturma-
tir. ocuk bu iiri kendi szleri gibi okuyacak, yacak ekilde okuyucuya sunmaktr. Nasl ki ya
burada anlatlanlara ortak olacaktr. ocuk, byle alnm st, tatsz ve yavan ise mesaj olmayan
bir iiri sahiplenebilir, daha nce okuduumuz yaz da bolukta dolanan avare bir serseri gibidir.
iiri deil. Btn mesele, o oran ocuksu bir dil ile ok iyi
ayarlayarak bir lene dntrp verebilmektir.
Yazlacak eserin, okurda iz brakabilmesi iin
insann iinden kopup gelmesi lzm. Zorlama- Byklerde olduu gibi ocuklarda da nasi-
dan, suyun ak kadar tabi ve suyun kard ses hate, yukardan sylenecek szlere kar bir tavr
kadar gzel, kalc bir iz brakmal, insanlar alma, kendini uzaklatrma vardr. ocuu yanna
tekrar tekrar dndrecek tada ve arpcla sahip armak ise onunla bir baba ve anne olarak
olabilmelidir. resmi bir dairede konumaktr. Ahlak deerler,
anlamalar, tler vs. bu grmenin kapsamna
ocuun elinden tutarak ocukla beraber girebilir. Bu grmenin kapsama alanna ede-
ark syleyip oynarcasna syleyebileceimiz biyat, iir ve ocuun hayal dnyas girmez.
msralar ocuu kendisine aracaktr. ocua Olum, gel hayallerini bir de bana anlat diyerek
sylenen msralar sevgiyi, afacanl, haylazl, ocuun bize hayallerini anlatmasn beklemek
nkteyi iinde barndran bir slupla sylen- fazlasyla saf dillik olur herhalde. ocuk, hayal
melidir. lkesi ve biz buradayz. Bu geni niye kurup
Yaz geceleri kyde olum Baba, daa iletmiyoruz ki.. Bu gen bize doyumsuz zevkler
kalm ve yldz toplayalm. derdi. ocuksu sunacaktr.

4
Tarifsiz Gkyz, Mustafa Ouz, Salncak Yaynlar,
stanbul 2007

141


AL AKBA'IN R DNYASINDA OCUK

Yrd. Do. Dr. Mustafa Tatc
Gazi niversitesi GEF. retim yesi (Ankara).
e-mail: tatci@gazi.edu.tr

ABSTRACT
Ali Akba is the one of the important poets of the Turkey. The poet has two poem book which are named Masal a,
Ku Sofras and one fable book which is named Gkte Ay Portakaldr. The Ku Sofras won the poetry award of Writers
Union in 1991. This book also translated into Macedonian by Mariya Leonti. It is deemed worthy to the Macan Cumabayuli
Award of II. Turkish World Poem Feast, which was held in Kazakhstans capital Almaty in 1993 and won the Trkem ocuk
Dergisis, which is published in Kosovo, poetry award of the year 2004. He represented Turkey in the 57th Poetry Biennial,
which was held in the Venice city of Italy in 2005 and in the 20th Book Fair of Moscow in 2007. The poets of the Akba feed by
child and childishness. He reflects all the characteristics of his region. In his poems, which is written by childish style, he uses a
simple expression. He does not increase his voice, speak with exaggeration, dress up more than needed and works to become
transparent in his statements. In other words, he wants to omit all the vehicles for the illusion in the poetry.
Key words: Ali Akba, Masal a, Ku Sofras, ocuk edebiyat

Bir Gnl ocuu: Ali Akba: Ali Akba1, ou bata Trk Edebiyat ve Trk Yurdu olmak
1941 ylnda Kahramanmara'n gzel ilesi zere deiik dergilerde yaynlanmtr.
Elbistann Maraba (atova) kynde dodu. lk Kendi gnl ocuuna iirler yazan ve
ve ortaokulu memleketinde, yksek renimini yazdran bir air: Ali Akba: iiri hayatnn
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili bakesine oturtan Ali Akba, onu cidd bir
ve Edebiyat blmnde yapt. eitli liselerde ve megale kabul eder. Ona gre iyi iir yazabilmek
Gazi Eitim Enstitsnde retmen olarak iin insann kendisini doru kaynaklardan
alt. Bir mddet Film Radyo ve Televizyon beslemesi gerekir. iirin malzemesi dildir ve dil,
Eitim Dairesi (FRTEM)de program yazarl ala ala plastik ve estetik bir malzemeye
yaptktan sonra Hacettepe niversitesine geerek dnr. iir nem verilmesi gereken cidd bir i
dil zerine yksek lisansn tamamlad. Bu olduu iindir ki, Akba zor yazan, iirin teknik
niversitede Trk Dili okutman olarak grev ve estetik ynne nem veren bir air olarak
yapt srada 1996 ylnda emekliye ayrld. karmza kar. Her hangi bir edebiyat akmna
Gnmze kadar Divan, Dou Edebiyat ve bal deildir Akba. Onun iirinin tekniini,
Kanat Dergilerinin yaynlanmasnda nclk yazd iire kaynaklk eden duygu ve ilhm
eden ve halen Karde Kalemler Dergisinin yaz belirler. Mutlaka hece veya serbest olacak diye
leri Mdrln yapan Ali Akban Masal zorlamaz kendini. Duygu onu nereye srklerse
a (Ankara 1983) ve Ku Sofras (Ankara iir yle kar ortaya. O, iirin bir in ve ayk-
1996) adl iki iir, Gkte Ay Portakaldr (stan- lama olduunu dnr.
bul) adl bir masal kitab yaymlanmtr. Ku Akba'a gre bir ocuk edebiyat vardr: Bu
Sofras 1991 ylnda "Yazarlar Birlii"nin iir edebiyat da sradan, basit ve baya anlatmlar ve
dln almtr. Bu kitap ayrca Mariya Leonti sylemler oluturmaz. Bir yerde yle der: "o-
tarafndan Makedoncaya evrilmitir (2000). cuk iiriyle byk iiri arasnda estetik seviye
Kazakistann bakenti Almatda gerekletirilen bakmndan bir fark olamaz. ocuklar iin
II. Trk Dnyas iir leninde Macan Cuma- yazlan bir iiri bykler de severek okuyam-
bayul dlne lyk grlm (1993) ve yorsa iir saylmaz. Kaldr, at onu. Fakat byk-
Kosovada yaynlanan "Trkem" ocuk Dergisi lerin okuduu her eseri de ocuklar okuyamaz.
tarafndan yln iir dln almtr (2004). yleyse ocuk edebiyat, genel edebiyat iinde
talyann Venedik ehrinde dzenlenen 57. iir ocuklarn da okuyabilecei bir edebiyattr.
Bianelinde (2005) ve 20. Moskova Kitap Fuarn- (NTK)2 Ali Akbaa gre bu edebiyat gemie ait
da Trkiyeyi temsil etmitir (2007). airin ad zel yaanmlklar ve detaylar ilediinden ol-
geen dergi ve kitaplarn dnda iirlerinin pek duka zengindir ve temelleri bilinmeyen eylerle

1 2
Bu teblideki bilgilerin pek ou airin kendisine dayan- Burada NTK ksaltmasyla alntladmz sylei iin bkz.
maktadr. Verdii bilgiler vesilesiyle kadim dost ve Nesrin T. Karaca, Ali Akba le Sylei, Edebiyat
aabeyim, Ali Akba Beye teekkr ederim. Ota, Say: 18, Mart 2007.

142
 Materiallar

atlmtr: Daha drt yandayken babam kdna yazp verdim. Bir pazartesi gn okulun
kaybetmek desem, o yalardayken yetim kalan tek alnda mdr, imdi mar yarmasnda
ocuk ben deildim. Ky odalarnda, tandr birinci gelen arkadanz ilan edeceim dedi.
balarnda dinlediim trkler, maniler, ninniler, Yannda edebiyat hocamz da vard. Beyz
masallar desem, onlar da benim gibi btn ktlar arasnda benim sar kad grdm onu
akranlarm dinledi. nsanda bir O Belde duy- ne ald, mdr. Birinciyi iln etti. Hi ihtiml
gusu uyandran, sini ii gibi mor dalarla evrili vermiyordum, benim iirim birinci olmu.
Elbistan corafyas desem, onu da btn akran- Yaynlanan ve okul mar olarak kabul edilen bu
larm seyretti. Ksacas ok bilinmeyenli bir denk- iirle Akban airlii tetiklenmi, iire olan
lemdir bu. Belki de hi bilmediim bir etken iime hevesini artrmtr. iir onun gndemine otur-
yneltmitir beni; evreye garip nazarlarla bak- mutur ve air, bu tarihten itibaren o, iirin ne
may retmitir. Karncalarla, kularla, bcek- olduunu dnerek yazmaya balamtr.
lerle, yldzlarla konumay retmitir. Kim Akba'n iiri, ocukluk dnemi izlenimlerini
bilir Belki de ocuk bnyemi etkileyen hi anlatr, ocukluk hatralarndan beslenir. O, iirin-
bilmediim ok etkisi yapan bir olay var. de iinde yaad bozkrn scan, souunu;
Midyenin karnna bir kum tanesi kamaya kurdunu, kuunu; otunu, bceini konuturur. L-
grsn, serven balyor. Tabi bunlarn hepsinin kin bunlar bir sulu boya resmi gibi temiz bir
dnda, ta ezelden byle takdir edilmi de peyzaj halinde deildir. air bu noktada mekna
olabilir." (NTK). Ali Akba, airlii planlayarak metafizii de ekleyerek kendine zg kozmik bir
semediini, bunun kendiliinden gelitiini leme doru alr. ocuksu bir slupla kaleme
belirtirken ayn zamanda iirinin bir kurgu, kur- ald iirlerinde, sde bir syleyiin, bir selh-i
maca olmadn; ilhma, bilindna dayand- mmtennin, naf (ince, zarif) bir slbun peinde
nn da altn izer: Farknda olmadan iire koar. fdelerinde sesini pek ykseltmez, byk
yklendim. nce iir yazp yazmayacam bu iin konumaz, fazla sslenmez, effaf olmaya alr,
benim hayatmn ayrlmaz bir cz olacan airnelii kovar, tasannudan kaar. Yani iirde
bilmiyordum farknda olmadan zaman iinde ilizyon iin gerekli btn vastalar atma ama-
gelie gelie baktm ki ben en iyi bunu yap- cndadr. Btn bunlardan dolaydr ki Ali Akba
yorum. (K).3 Ali Akba her ne kadar iire y- St ve Sereden balar ie. Bir ocuk gibi
nelmesinin altnda rasyonel sebepler aramasa da, grmeye renmeye alr ve nesneleri tandka
onun yetitii corafya iiri besleyecek nitelik- da hayranl artar. Bu noktada eyay en artc,
tedir: Ben folklorun ok zengin olduu bir en umulmaz yanndan, bir idrak kamamasnn
blgede dodum bu folklor besledi beni. 4-5 ay ardndan yakalamaya alr. Aslnda bu ocuksu
sren k, uzun k gecelerinde ky odalarnda bir alglama abasdr. Ali Akba ss, iiriyeti
anlatlan askerlik hatralar, sylenen trkler, sluptan alp eyaya, objenin kendisine, onun hal-
okunan Hz. Ali, Battal gazi cenkleri, Ahmediye, lerine ykler. Biraz kt, hantal, bilerek yaplm
Muhammediye gibi menkbeli kitaplar, daha k- primitif bir estetiktir bu. (Ahmet Kabakl, Trk
kken tandr balarnda ninelerimizin anlatt Edebiyat, s. 248-249).
masallar, maniler, ninniler farknda olmadan bir
Damtlm bir kltrn insandr Akba. O,
birikim salam. iirimi bunlar besledi. (K).
iirinde, bir baba ve retmen deil, bir ocuktur.
atovadan Maraa ve Yaynlanan lk Bu iirler, iindeki ocua aittir. Bu ocuk,
iir: Akba, kozasndan kurtulan bir ipek bcei gemiteki gzelliklere olan zlemlerini, kyn,
gibi kynden Maraa okumaya gelen birka anasn atasn anlatrken kendisi kadar Trkesi
ocuktan biridir. O yllarda Elbistanda lise yok- de sevimlidir. Cemal Kurnaz, Ali Akba ve
tur. Mara yolu grnmtr kendisine. artlar Trkler adl denemesinde air iin: "Kaybedil-
zordur fakat azimlidir. Akba ilk iirini de bu mi masallarn, trklerin, ninnilerin, tekerleme-
yllarda yaymlar: O yllarda "Engizek" diye bir lerin dnyasn arayan bir airdir." der. Akban
gazete kyordu Marata. Kyme hasretimi kendi szleriyle de teyid edildii gibi bu doru
dile getiren ilk iirimi bu gazete yaynlad. Sevin- bir tesbittir. Onun iirlerinde zlem vardr. Kye,
dim yazl bir evrakta iirimi grmeyi. Sonra el dememi tabiata, deien gzel deerlere,
Mara Lisesine mar yazlacakm, mar yar- masallara, ninnilere, gemie, gelecee bir zlem
mas var kimin iiri birinci gelirse okulun mar o vardr. O, eyay, hayat, tabiat, ocuksu duyu-
olacakm dediler. htiml vermiyorum ama ben larla, ocuk gzyle anlatr. Bizzat ocuklar
de yazaym, dedim, kendi kendime. Sar bir defter anlatr. Bunu yaparken, iirlerine ocukluk hatra-
lar karr. Kk duyumlarn, kk dikkatlerin
3
Sayn Akba'n deerli rencim zge Karaboa'yla iiridir bunlar. Bu iirlerinde olabildiince yaln,
(Ksaltmas: K) 2007 senesinde Ankara'da yapt bu gsteriten uzak bir syleyi grlr. Dikktli
sylei ilk defa burada deerlendirilmektedir. Kendisine
olmayan okuyucu bu zenle seilmi yalnln
teekkr ederim.

143
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

bir sehl-i mmteni aray olduunu fark etmeye- o yazar ite, profesr yazamaz. Tabii az da olsa
bilir. iirinin kiiliiyle bylesine rtt air Tanpnar gibi iindeki ocuu canl tutan ilim
pek azdr. Yakndan tanyanlar bilirler. Kendisi adamlar da vardr." diye cevap verir."4
naslsa iiri de yledir. (Ceml Kurnaz, *
Trkden Gazele, 23).
Bir "Masal a"ndan Ku Sofrasna
ocuk yar filozof, filozof da yar
Ali Akba, Ku Sofras'ndaki bir demet
ocuktur: ada Trk edebiyatnn en nemli
iirini, elleri tr gzleri imen "Orman Perisi
airlerinden bir olan Ali Akba, iirinde ocukluk
Selcen" iin yazmtr. Rzgr bu bir demet ie-
dnemini btn ayrntlaryla ele alr. Hatta bu
i Selcen'e armaan olarak gtrr. (KS.
durum o kadar ileri gider ki yllarca iir yazma-
Armaan, 1)
sna ve birok eser yaymlamasna ramen baz
ynleriyle Ali Akban iiri tamamen ocuksu ocuk ve Ailesi: Akba, iirlerinde ocuk-
kalr. O kendi iirinin hep ocuksu kaldn: lar, ocuk diliyle annesiyle, babasyla, karde-
ocuk iirleri yazyorum ama bunu bir grev iyle ve dedesiyle konuur. Bir gzel ryann
olarak yapmyorum. imdeki ocuu susturama- iinden annesine seslenen ocuk annesinin kuca-
dm iin yazyorum herhalde. Resimde olsun, ndan uan bir ku, gidecei yeri unutan bir
iirde olsun, hikyede olsun sanat alannda benim mektuptur. Bu mektup kendisine uyku basmadan
gibilere naf diyorlar. Naflik, yani ocuksu- alp okunmal, sevilip okanmaldr. Uyku, o-
luk. ifadeleriyle anlatr. Yine, ocukluk dnemi- cuun Allah'a en yakn olduu bir andr:
nin kendi iiri asndan ne kadar nemli oldu- Anneciim/ Dmde bir kumuum/ Kucan-
unu yle ortaya koyar: Benim tavrm, iir dan umuum/ Anneciim/ Dmde bir mektup-
anlaym, tecrbelerim, zaman iinde her airde muum/ Gideceim yeri unutmuum/ Anneciim/
olduu gibi, deiiklik gsterir. ocukluk hatra- A beni, oku beni/ Basmadan uyku beni/
lar sosyal evre, ahsiyetin oluumundaki btn Anneciim/ Allah ne kadar yakn/ Konutum
faktrler iir anlay ve slubumda rol oynar. Bir duydu beni/ Anneciim/ Yollar beni arr/
ky ocuu olarak, halk iirlerinin, masallarn, Kular beni/ Rzgar beni/ Uyku beni/ Su beni
folklorun kesif halde yaand bir evrede (KS. Uykuya Doru, 24).
bydm. Trkoloji tahsilinin neticesi Divan Bebek, annenin babaya armaan ettii, pp
iirini, modern iirimizi, tercmeler yoluyla da koklad bir elmadr. airin, "Seni bana anan
olsa Bat iirini tandm. Benim iirimde bunlarn armaan etti/pp kokladm almasn bebek"
hepsinin etkisi sz konusu. demesi bundandr. O, annesinin masallaryla ele-
Edebiyat Ota Dergisi'nde airle bir sylei nir, en gzel ninnilerle byr (M. Bebee, 46).
yapan Nesrin T. Karacann, ocuk bak ve air, kk yata kaybettii babasn,
ocuk idrakiyle sanat arasnda yaln, doal bir "Babam" iirinde anlatr. nancn verdii sabr ve
paralellik var mdr, yoksa sanatnn iindeki imnla yorulmu Anadolu'nun sert hayat artla-
ocuk da retilmi, eitilmi bir fenomen midir? rnda yetitii iin "yaman" diye tanmlad bir
Balangta belki de hi fark edilmeyen, sanat- babann evladdr, o. Bazen harmanda, bazen
nn sonradan kefettii, kefederken de bir ba- askerde, bazen hznl, bazen de mtebessimdir
kma yeniden oluturduu bir fenomen? Sizin onun gznde baba! Baba, alnteridir, ekmektir;
iinizdeki ocuk hangisi? sorusuna air, yle evin direidir. ocuk onu bir air duyarllyla
cevap vermektedir: "ocuk yar filozof, filozof da ellerinden tanr. Baba, dalar gibidir! Toprayla
yar ocuktur. nk ikisi de artlanmalarn te- green, kzyle dilleen byle bir babayla
sinde bakar eyaya ve evrene. Ezberleri ve klie- gzeldir dnyas ocuun: Baz an yle yaman/
leri yoktur. Sanatlar da bu disiplini (veya disip- Dnya korkar sanrm/ Biraz sabr ve imn/ Ben
linsizlii) tarlar bnyelerinde. Eyay ve olay- babam tanrm/ Babam en byk eri/ Ekmektir
lar bir garip yanndan yakalar, bir zihin ve idrak aln teri/ Uy babamn elleri/ Ben babam tanrm/
kamamasnn ardndan grrler. Bu da artr Evimizin direi/ Ne byktr yrei/ O erkein
bizi ve bu aknlk beraberinde hayranl da erkei/ Ben babam tanrm/ O toprakla greir/
getirir. Onun iin estetik, psikoloji, sanat felse- kzyle dilleir/ Dnyamz gzelleir/ Ben
fesi, hikmet i ie girmitir. yle sanyorum ki o babam tanrm (KS. Babam, 36).
ocuk, sanatnn iinde hep olagelmitir. Belki nsan, doar, byr, yalanr; yalandka da
de o ocuu canl tutanlar, susturmayanlar ocuklar. Akba, ocuklaan ninesine ninniler
sanat oluyor. Eer yle olmasa herkes retmeye syler. ocuklarla nineler arasndaki benzerlikten
kalkard. Bata edebiyat profesrleri kimseye ver- hareketle yazlan bu iirde, ocuk gzyle anla-
mezdi romancl, airlii. nk iin tekniini
de biliyor adamlar. Ak Veysel, garibim ne bilsin 4
Nesrin T. Karaca, Ali Akbala Sylei, Edebiyat Ota,
yapt tun kafiye mi bakr kafiye mi? Ama Mart 2007, Say 18, s. 8-18.

144
 Materiallar

tlr nine. Ninenin, aya benzeyen nurn yz Akba'n iir bahesinde leylaklar kokusunu,
vardr, yama dolunay saran bulutlar gibidir. ninesinin ninnilerinden, knal salarndan
Aln kardan aktr. Aslnda "Seferberlik Sunas"na duyurur. Bu bahenin iinde insan "Bir gen kz
benzeyen ve ocuunu ehit veren ninesi pek sevecenlii" ile karlayan fidanlar (M. Bahar
gzeldir Akba'n. Onun, ayva sars yzyle Karlamas, 56), dalnda gaklayan kargalar
leylak kokan knal salarn iyi gstermiyorsa, bulunan kavaklar (KS. Uyur Uyank, 26), kokusu
su aynadadr. Yemen anldka barna ta basp toza dumana karm ideler (K. 30) vardr.
yanan bu yrein gzlerinden yalar gelir. airin Toroslarn tepesinde mr sren budakl yeni
masum baklarla anlamaya alt ninesi, yine yetme bir ard, bazen turnalar gibi telli duvakl
Yemen'i hatrlam, gzleri dolmutur. ocuun, bir gelindir, yemenisini yele vermi, sa bulut-
"Gene Yemeni mi anm/Gzleri slak ninemin lara demi! Onun tek suu mavilii sevmek,
demesi bundandr. gklere yol bulmaktr. Uan kular gibi umaya
Bir yandan ocakta hlamur kaynatr, bir imrenir, ama ok istemesine ramen onlara
taraftan ellerindeki mayal hamurla ekmek yap- katlmaya gc yetmez. Elleri kollar baldr.
mak iin koturur. Deli poyrazlarn savurduu Dallar krktr. Gnlszdr. Gnl krk kzlar
yapraklar gibidir, nine. Telaldr, acelesi vardr. gibidir (KS. Ardcn Trks, 38). Gnl yayla-
Kendisi iin yaamaz Allah iin, ocuklar, snda otlayan koyunlar vardr Akba'n: Karaba,
torunlar iin yaar. Seccadesi iek, kendisi gk- sarkz, kpeli. Onlar her gece ayaydnlk bir
ektir, bir masal kahramandr, bir masaldr. Dili ortamda obanlarn akll, dnceli, yaramaz
eker, dili baldr. Gmen kular gibi gmee, birer yoldadr. Hepsi bac karde gibidirler ve
Cennet'e umaa hazrlanr. Mekn umaktr, kendi adlarn bilirler (KS. oban Bizden
onun! Yoldal, 30). Tekenin biri de karnn doyurmu,
ba nnde gevi getirirken Sokretes gibi derin
ocuk ve Tabiat: Akba, bir tabiat airidir.
dncelere dalmtr: Gevi getiriyor yava
Fakat o tabiat iirine bir fotoraf gibi aktarmaz.
yava/ Boynuzu aya deiyor sakal yere/ Ne bir
Stilize eder. Dervi gzyle bakar tabiata ve
ses ne bir nefes/ Dalm yine derin dncelere/
ondan yeni manalar karr. Onun iir dnyas
Bu teke bir Sokrates (Yayla Dn) Gn gelir
ocukluunda yaad henz el dememi, deje-
dumanl yayladan geri kye dner kepenee
nere olmam ky hayatyla ekillenir. Bu iir-
brnen oban. obann sadk yolda Karaba da
lerde, ocuklar kutur, kular ocuk. ocuk g-
yanndadr: Dalar yutarak geliyor duman/
zyle bakt krlarda ieklerle, sevimli hayvan-
Rzgr bir dikeni kovalyor/ Kepenee brnyor
larla konuur. Bir ide ieindeki koku, bir
bir oban/ Hprts duyuluyor koyunlarn/ Kara-
kavakta saksaan, Toroslarn tepesinde bir ard,
ba elini yalyor (Yayla Dn) Mevsim
yaylada bir at, uan bir ku, yaral bir ceylan,
sonbahardr. Yollarda kzl kora benzeyen
gkyznde yldzlar, onun gnl ocuunun
yapraklar, yamata gm renkli iri bir teke"
arkadalardr. ocuklar ryalarna kularn kana-
(Yayla Dn), kel dalarn hr sahipleridir.
dyla uarlar
Akba'n masal dnyasnn sevimli bir yesi
Tabiat bir mekteptir, Akba'a gre. Kular,
de tavandr. Akba, gece karnn doyurmaya
mevsimleri, gn, ay, er-pten yuva kurmay,
alan tavana, dolunaya yine ocuk gzleriyle
yavrusunu uurmay; arlar, iek iek dolap
bakp deerlendirir. Dolunay gitgide hille
bal yapmay; rmcekler dantel dantel eyiz
dnmektedir. Bunun sebebi ne ola ki? Diye sorar
dokumay "Kr Mektebi"nde renmilerdir (KS.
kendi kendine. yle ya her eyin bir sebebi var-
Kr Mektebi, 12). ocuklarn her biri kk
dr. Dolunay durup dururken nasl hille dnr?
birer akncdrlar, atlarn sonsuz krlarda kotu-
Bunun sebebi obur bir tavan olmaldr! htiml,
rup gelecee hazrlanrlar.
dolunay, her gece karl dalarn ardndan kp
Tabiat bir mekteptir. Gll, snbll, lleli, usulca yaklaan bu obur tavan tarafndan
leylakl bir mektep "iekler ve Kular" iirin- yenmitir. ocuk sorusunun cevabn bulmutur.
de Akba, ieklere, din ve mill birer anlam Dolunay niin hille dnd diye sormaktan
ykler. Bir "gzellik uzman" duyarllyla vazgeer: Her gece/ Ay doarken/ Karl dalar
anlamlar verir onlara. Snbl, buram buram Trk ardndan/ Yaklar bir oburca tavan/ Yer dolu-
kokan, ulu mabetlere ss, sultanlara tura, bir nay/ Ay aman/ Aya bir hl olur/ ncele incele bir
sls besmele olur. Lle, sadece bir piyle gibi hill olur/ Gngn sararp solar/ Der sulara
grlmemelidir. O, Kadir gecelerini aydnlatan (KS. Dolunay, 23 )
bir kandildir. Gl, her dem taze, her seher yeni-
Saklamba oynarken zaman akp gitmitir,
den doan dn-i slm'n fer'idir. (M. iekler
hava kararm, yolunu kaybetmitir ocuk. Kimse
ve Kular, 16).
yoktur, alamaktadr. Ak bir gvercin uurur
gagasndan perek. Ku uar, ocuk alar (KS.

145
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Sobe, s. 5) ocuk bu, her zaman kularn gagasn- Onun ocuk dnyasnda dalar saran bulutlar
dan pecek deil ya! Bazen de elinde sapan ssz vardr. Ak-pak, gm renkli bulutlar gkleri
bahelerde serelerin peinde, dallarn arksn sarmtr. Ay bir balk gibidir bu gklerde,
susturur: ocuktum,/ Sapanla iki ku vurdum/ bulutlar da birer adr. Bu alarla yakalanr ay
Biri dt, biri yaral gitti/ Garip bir sessizlik dede denen balk! Ay bulutun anda/ Mavi
kt baheye/ Dallarda kularn arks bitti/ sularda balk (KS. Uyur Uyank, 26 ), Akba'n
Bunca zaman geti/ Ka gz ka bahar/ Benim ocuk dnyasnda, ay bir obandr, bulutlarsa bu
avc olduumu duymular/ Bir daha baheye obann srs: Pencereden szlrm/ Alar-
gelmediler kular (KS. Issz Bahe, 67). sanz zlrm/ St saarm bebeklere/ Ben
Ali Akba'n "Ku Sofras"nda martlarla obanm, Bulut srm (KS. Ayn Ninnisi, 9)
kartallarn masallarna da yer vardr. Da ve ocuk ve Vatan: Akba'n gnl ocuunun
denizin bu iki kuu, bir bahar gn lodoslu bir vatan ksz kzmz Tuna'dr. Yemen'dir, Meri'-
havada, dalgalarn kyy dvd bir gn bulu- tir, Erzurum'dur, Yozgat'tr, Mara'tr, Karaba'-
mular, arkada olmulardr. Ta ki bir gurp vakti dr, Gygl'dr. Ninesinin seccdemizi serdii
sular alevlenip kularn kanatlarn tututuruncaya iekli imenli bir bahedir. Annesinin kucadr.
kadar devam eder bu dostluk. Biri daa kaar biri Dedesinin ocadr. Tahta atlarn koturup akn-
denize. imdi onlardan " gm Tydr" clk oynad sokaklardr. Oyuncak bebeklerinin
geriye kalan (KS. Gm Ty, 6). Leylekler kollarnn krlmad her yerdir. Mavi gkler,
ku deil, melektir. Ellerini Yemende knalayp ard kokulu Toraslardr, saksaanlarn yuva
Beytullah'a yz srmlerdir! Gidenleri geri getir- yapt kavak, blbllerin tt gl bahesi,
mek iin bir austos aynda sefere kan yeni karaban, sarkzn, kpelinin gezdii yaylalar,
baharlarn trklerini syleyen ulu kulardr. Kar- obann kepeneini koyduu bir kaya, Hayrullah'-
lar yap eriyecek, bebekler yryecek ve leylek- n deirmeni, Temmuz scanda yanan bozkr,
ler yine geri gelecektir: Leylekler/ Ulu kular/ Ahmet Ede'nin eeine binip gittii tarla yolu-
Ne olur katar katar/ Gidenleri getirin/ Krmz dur Ve Anadolu'dur bu ocuun vatan
gaganzda/ Belki de yayorlar/ Uzak bir yldzda/ Medeniyetler yutan bir yerdir. stnde, "iddiasz,
Getirin bu bahara (KS. Leyleklerin Trks, 55). aklsz ve cesaretsiz" yaanrsa, insann elinden
Akba'n "Ku Sofras"nda gvercinler ve kayveren bir heyelan blgesidir vatan! "Ne vatan
blbllere de yer vardr. Gvercinler, bazen dem- sradan bir toprak, ne de bayrak bir metre bez
leriyle "H eken" birer dervi, bazen semazen parasdr." (NTK). Tpk "salk gibidir" vatan!
bir Mevlev'dir semda. Akll kutur gvercin; "Elden knca deeri anlalan (NTK)! "Kalelere
Hac Bekta Hnkrdan el tutmutur (M. iek- bayrak olan/lp lp toprak olan/Binlerce adsz
ler ve Kular, 16-17). Blbl de gnl ocuk bir kahraman" (KS. ar, 53) yapmtr vatan.
airin adrvan sesli kuudur. Hafzdr, mevlid- Onun bayran yksee, daha yksee asmak
handr, Sleymaniye ve Selimiyede Kur'n gerekir.
namesidir blbl: adrvan sesi/ Selimiyede ocuk ve Ninniler: Ku cvltlarna benze-
Sleymaniyede/ Kuran namesi/ Tatl bir elhan/ yen bu iirlerde ocuklar ninelerine, aydede de
Hafz yada mevlithan/ Blbl. (M. iekler ve ocuklara ninniler okur. Bize, "Ninni iyiye gzele
Kular, 16). Akba'n ocuk dnyasnda Kk /Ninni dnyamz dzele" (KS. Ayn Ninnisi, 9)
Aknclar vardr esen rzgrlarla yaran (KS. 35). temennisine eyvallah demek der.
Gnlnde uyuyan ocuu tpk sular gibi ry ocuk ve Trkler: Trklerin ocuklar;
lkesine davet eden (KS. Uykuya Doru, 25, ) ocuklarn trkleri vardr. Akba, ocuklara
veya Selcene bir demet iir iei gtren rz- trkler syleten bir airdir. Bebeklerin Trks,
grlar (KS. Armaan, 1) vardr. Gm Ardcn Trks, Leyleklerin Trksdr Onun
Tyde (KS. 6) hava serttir, rzgrldr, lodostur.
iiri Elif bebek, Umay bebek, hille benzeyen
Sobe'de ayn engeline taklp kalan adn bir
beikten uan k kanatl birer kutur. Onlar
gezegende yitiren gklerin hille benzeyen ocu-
kendi geleceklerinin, kendi hayallerinin trkle-
unu lk bir meltem gtrr (KS. Sobe, 5)
rini okurlar
Elbistan'n atova'snda henz ilk mektep srala-
rnda koyun gderken gzlemledii zengin ky ocuk ve Masal: Masallar vardr ocuun
kltrn satrlara tamaya devam eder Akba. "uyku tadnda." Bu masallarnda, bir gn ko
Onun iir dnyasnda yaln kayalar olan dalar burcunun iinden kp gelecek bekledii
vardr. Kartallarn gurup vakti alev alan sulardan yiitleri; masallardan dar kmamas gereken
kanatlar tututuu iin kat dalar her zaman devleri, glen ayvas, alayan nr, "Kk
rktmez ocuklar. Sevimli obanlar da vardr ehzdeye hz veren" (M. 15 ) Kelolan' vardr
dalarn ve obanlarn ocuklara tavan sakz, airin: Yuvada kularn uyuduu an/ Bir yiit
kenger, idem ve kuzukula gibi armaanlar. kmal ko burcundan/ Tutmal geceyi bir

146
 Materiallar

ucundan./ Silkmeli btn korkular/ Ve elinde bir ler ksalyor/ Bak yine grnd dalarn keli/
devin yular/ Gezmeli kap kap/ zr dilemeli, Dklen yapraklar imdi kzl kor/ Yamata iri
ocuklardan/ kmasn hi masallardan dar./ bir teke heykeli/ Tyleri gme alyor
Yusufu dt kuyudan/ karan kervan/ ocuk ve Meslek: Akba'n ocuk dnya-
Getirsin devler diyrndan/ Alayan ayvayla snda zerinde ska durduu mesleklerin banda
glen nr (KS. Ko Burcu, 15). obanlk, koruculuk ve askerlik gelir (KS. 34).
ocuk ve Ry: ocuklarn rylar vardr air bir iirinde "oban Bizden Yoldal" (KS.
kularn kanadnda (KS. 9). Onlarn ryalar, gece 30) der. O, yalnz deildir. Canl cansz, her ey
olunca bir maaradan kp btn evlere dalr obann arkada, yoldadr.
(KS. Geceye vg, 42). "Uykuya Doru" artk ocuk ve Kozmik Bilin: Akba'n gnl
ocuk bir kutur, bir mektuptur (KS. 24). ocuunda, kozmik bir bilin, sade fakat estetik
ocuk ve Zaman: Akba'n gnl ocuuna bir derinlik vardr. Gkyzyle, ayla, gnele,
gre zaman bir telatr, bir bilmecedir, bir denizle kularla ve aalarla sk sk dilleen aire
kelebektir. Vakit ledir. ocuk glgesinin pein- gre gkte ay ya "portakal" (KS. 11) veya bebek-
de koturmaktadr tarlada rgata ekmek-a lere bulutlardan st saan bir obandr (KS. 9).
gecikmitir. Babas beklemektedir Kpein dili Ay, Fuzlye ilhm vermek iin ge batar, erken
bir kar darda, kz sinekten huylanm, ocuk doar (M. 27.). Sonra ay, bulutlarn oltasna
oyuna dalmtr. Ne de olsa ocuktur oVakit taklm mavi sularda bir balktr (KS. 26).Yine
ledir ve bozkrda her yer yanmaktadr (KS. air dolunayn bir obur tavan tarafndan yenile-
leyin Ky, 46). Vakit akamdr. ocuk ban rek hilale dndn bir hsn-i talil ile anlatr
gklere evirmitir. Ay domu, gne gecele- (KS. 41). Bir yerde, gkteki evlerin ancak yl-
mitir. Ve geceler, bilinmez birer bilmece (KS. dzlarn pencerelerinden baklrsa grlebilecei-
41) veya lk bir st denizidir. ocuk ve arka- ni dnen ocuk (KS. 41), bir baka zamanda
dalar samanyolunda bir ceylann izine dm- kendisinin mavi bir yldz olduunu syler: "Kim-
tr (KS. 42). Saman yolunda ocuklar/ Der seye syleme mavi yldz/Benim sen olduumu"
bir ceylan izine/ Yzn mehtapla ykar/ Bulanr (KS. 11) demesi bundandr ocuun. Ve dalar,
altn tozuna/ Gece gnlm ocukta hr/ Gndz "Bkp usanmadan/Yeni bir ay dourur" (KS. 23).
bir topal karnca/ Uma sras bendedir/ Kular Hi phesiz, karanlklar bu yeni doan ay ile
uykuya varnca (KS. Geceye vg, 42). aydnlanacaktr.
ocuk ve Renkler: Hibir renk tek bana Her yeni ay bir bebektir ve her bebek biraz
yeterli deildir. Byle olmakla birlikte, Akba'n bulut, biraz umut, biraz afak ve hepsinden de
gnl ocuu bir mor sevdalsdr. Zira akn, te, bir bayraktr (KS. 29). Onun iin bebekler
sanatn, ufkun, sonsuzluun, duygunun rengidir hemen bymeli, gelecee yrmelidir: st-
mor! Hep teleri artrr insana. Dier renkler- mz yayla/ Altmz yurt topra/ By bebeim
den doan, dier renkleri de iine alan bir armo- by/ Ekmein gl yapra/ Soframz ku sofras
ninin rengidir mor. Gnl ocuunun baka renk- (KS. Ku Sofras, 3).
leri de vardr: Mavi, al, im yeiliYldzlar,
kylar, sular, semav kubbeleri mavidir (KS. 5, ocuk ve Eya: Akba, eyaya masum bir
6, 26) Mavi sularnda balklar vardr. Adn ocuun gzleriyle bakar. Gnl ocuu beikte
unuttuu mavi gzl kularnn kanatlar ebrl- bymtr airin. Dleri vardr. Bir gn ktan
dir. pek gnll ocuklar ak-pak semlarda ak kanatlarla ku olup gklere uacaktr (KS. 11).
kanatl gvercin uurmulardr (KS. 5). Kanadna Yldzlar bilye yapp oynayacaktr (KS. 11).
name balanan kularn, hac leyleklerin gagas Ama Bosnal, Karabal, Filistinli ocuklar bu
krmzdr (KS. 55). Sonra yaln kayalarda ya- dleri gremez. Onlar dlerini yitirmilerdir.
ban kapkara kanatl kartallar da vardr gnl nk, asker amcalar bebeklerini vurmular,
ocuunun (KS. 7). Kyde laciverd akamlarda kollarn koparmlardr. Oyunlar ve oyuncaklar
karlar sry ocuklar ellerinden alnmtr bu ocuklarn, susuz ve
Arlarn polen toplad iekleri vardr ren- uykusuz braklmlardr: Oynarken vurulan
grenk Akba'n: Krmz, mavi, mor, sar/ iek ocuk/ Uup bir gvercin oldu/ Kan iinde oyun-
iek gezer ar/ Naslda bilir yollar/ Dere tepe ca/ Kanadal asker buldu (KS. Bosnada
ini yoku/ Kr mektebinde okumu (KS. Kr ocuklar, 68)
Mektebi, 13) Gnler ksalm, sonbahar gelmi, Aslnda haklar ellerinden alnan, annesiz
dalarn keli grnmtr. Yayla dn aalar- kalan, kimsesiz ve tedirgin her ocuk bir Bosna-
dan dklen yapraklar "kzl bir kor" gibidir. Gn ldr, bir Karabal, bir Filistinlidir. Buna dayana-
batmaktadr ve gm renkli tyleriyle bir teke maz Akba: "Annesiz kald bebekler/Emdi par-
yamata heykel gibi durmaktadr: Gitgide gn- maklarn" diye hayflanr. Parmaklarn emen o-

147
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

cuklara areler arar! zn der: "zn usun yaratma gcdr. Akba inanm bir airdir.
bebekler/zn kundaklarn!" (KS. 19). Akba'n gnl ocuu Allah'a ve Peygamberine
ocuk ve ehir: Akba, ehirde yaayan bir inanr. Onlara gnlden baldr. Bu gnl ocu-
ky ocuudur. Gnl Elbistan'da gvdesi ehir- u bilir ki kendisine en yakn olan varlktr Allah.
de kalm bir gvercindir. Hrriyetini egzoz du- Ku Sofras'nn sevimli ocuu Annesiyle konu-
manlarna kaptrmtr; gzlerini kalabalklarda urken "Anneciim!" der: Allah ne kadar yakn/
kaybetmitir. Yldz'da 5 Harran gklerini, ato- Konutum duydu beni (KS. Uykuya Doru, 25 )
va'nn yldzlarn arar, bulamaz. kmaz sokak- Akba'n gnl ocuu iekler ve kulara
lar, kmaz caddeleri, kmaz balkonlar vardr ibretli gzlerle bakar. Smbl'de sls bir besme-
ehrin. Ali Akba'n gnl ocuunu skar bu k- leyi llede Allah' glde Hz. Peygamberi grr bu
mazlar. Annesinin sert sesiyle irkilir ocuk: Do- gzler. Onun iirinde, gvercinler sem eden bir
lama eline o ipi ocuk/ Kan oturacak/ Apartman- mevlev, blbller yank sesli bir mevlidhndr
lar ne kadar yksek/ Ve odalar ne kadar dar,/ (M. 17). Gn geceye dndnde deirmende
kma u balkona/ Kalbim duracak./ yle kark sra beklemek zordur. Ortalk zifir karanlktr.
ki trafik ve ofr amcalar o kadar dalgn ki,/ Ne Deirmenci Hayrullah, grltden hi kimseyi
ocuk dinlerler ne nine,/ Srerler ylesine/ kma duymaz. Deirmen cinnili, deirmen rktc-
caddelere/ Yel uuracak/ Azn am seni bek- dr. Harman hasat zaman gnl ocuu tek ba-
liyor,/ Obur lam kapaklar,/ Kirli gletler/ Ve na gelmi, deirmende budayn tp daha
elektrik kablolar/ Elini kesecek o keskin baklar/ kyne geri dnecektir Fakat korkudan d s-
Bir ur gibi byyor bu ehirler,/ Apartman para- mtr. "Hayrullah!" der, bir besmele eker,
toner/ Bel imeklerine/ Yaknda parklara ya- Allah'a snr: Deirmenci Hayrullah/ Bismil-
mur yerine/ Asit yaacak/ Filistin'de Karaba'da lah/ Bismillah! (KS. Deirmende Gece, s. 32),
Bosna'da/ ocuk avclar yollar tutmu/ Ve Nihayet duas makbuldr gnl ocuunun.
keskin ninclar oturmu mazgallara,/ Hi eli Okununca "min!" denecek bir "ocuk Duas"
titremeden/ Seni vuracak./ Bir rzgr getirdi seni vardr:
meleim/ Yine bir rzgr gtrr/ Sner bir ocak/ Dn ola, dn ola/ Dte grdm ola/
(KS. ehir ve ocuk, 64) Ya yaza, ya ka/ Ayrlanlar kavua/ Dargnlar
ocuk ve Dil: Sonra Akba'n gnl ocuu- bara/ Sayrlar sa ola/ Bozkrlar ba ola/ Yaz
nun sevimli mi sevimli bir dili vardr kpr kpr, gele, k gee/ Krk gn krk gece/ Bir ulu enlik
"ninem cici, ninemin gkek" diyen bir dili; ma- ola/ Dirlik dzenlik ola/ Su gelsin dereye/ Be-
sal tadnda, eker tadnda bir anadili vardr (KS. bekler yrye/ Yazlar otlu ola/ nekler stl ola/
Nineme Ninni, 17). lkemiz mutlu ola/ Geceniz kutlu ola (KS.
ocuk ve Gzellik: Akba'n gnl ocuklar ocuk Duas, 71)
sevimlidir. Per kadar gzel, iir kadar ilidir. Bu te byle dnr ocuk airi; byle dnr
gzel ocuklar bazen yeil gzl tr kokulu bir airin gnl ocuu.
orman persidir, bazen saklanba oynarken yolu-
nu kaybettii iin evine bir ak gvercin uuran KAYNAKA
yaramazdr. "Yldz gzel ay gzel/Elifle Umay
gzel" (KS. 3) diyen airin din duyarllnn Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, C. 4, stanbul 1991
sembol Elif, Trklkle ilgili duyarllnn sem- Ali Akba, Derilelim Dirilelim, Karde Kalemler,
bol "koruyucu ve yardm eden bir melek" olan Say 13, Ankara 2008.
Umay'dr. Elif yldz, Umay aydr. Ali Akba, Ku Sofras, Kltr Bakanl, Ankara 1996.
(Ksaltma: KS)
ocuk ve nan: Ali Akba inanc dar kalp-
Ali Akba, Masal a, Ocak Yaynlar, Ankara 1983.
lara sdrmaz. O yaratln her zerresinde var ((Ksaltma: M)
olan estetii fark eder ve bunu inanca dntrr.
Ceml Kurnaz, Trkden Gazele, Ankara 1997.
Bu inancn temeli de gzellik olur. "Her zerrede
Nesrin T. Karaca, Ali Akba le Sylei, Edebiyat
o yaratc kudreti sezmek, o kaos ve kargaa iin- Ota, Say: 18, Mart 2007. (Ksaltma: NTK).
deki dzeni fark etmek sanat ibadete dn-
zge Karaboa, Ali Akba'la ocuk Edebiyat zerine,
tryor. Fakat yine de tabiat sanatn ham madde- (Yaynlanmam Sylei),Ankara 2007. (Ksaltma:
sidir. Sorunuzda da belirttiiniz gibi sanat, sanat- K).
nn szgecinden gemi tabiattr. Sanat onu Sadk Tural, Zamann Elinden Tutmak, Ankara 1991
eer, bker, stilize eder, dntrr. Bu kabiliyet
dier canllarda olmayan sadece insanoluna
verilmi bir tasarruf imtiyaz ve mecaz anlamyla

5
Yldz, airin Ankara'da oturduu semtin addr.

148


HDAYET SAYININ OCUK OYUNLARINDA TRK NSANININ

ULUSAL VE EVRENSEL DEERLER
Do. Dr. Mzeyyen BUTTANRI
Eskiehir Osmangazi niversitesi,
Fen Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm Bakan
Eskiehir-TRKYE
e-mail: mbuttan@ogu.edu.tr

THE NATIONAL AND INTERNATIONALES VALUES OF

TURKISH PEOPLE IN THE PLAYS BY HIDAYET SAYIN
ABSTRACT
Children-plays are written for children and their characters are children. One of the most effective means to educate our
children, who are the guarantee of our future, is theatre. It is used to make children acquire national and spiritual values typical to
us and appropriate international values, because it prepares children for life as well as making them pass the time well. They
decide on what is good and beatiful by themselves without being influenced by anyone by the help of messages of theatre. For this
reason our play writers began to feel responsible for educating children and to write plays appropriate for children. So they use the
educational function of theatre. The number of plays, which are written for children-theatres surviving since 1935, has strikingly
increased recently. Five plays of Sayn, who has written 12 plays on both national and international problems, are for children. We
can range them according to their dates of publishing as follows:
Glistana Yolculuk (1992) Journey to Rose-garden
Akll ocuklar (1997) Clever Children
Tembelyann Soytars (1998) Clown of the Land of the Lazy
Mutluluk Glei (2002) Shirt for Happieness
Sevgi Gvercinleri (2004) Love Pigeons
These plays, all of which are one-screneed short plays, are written in the style of tale to make children like and some of their
characters are animals. They are musical and contain dances, riddles and rigmaroles. Hidayet Sayn wants children to be sensitive
to the environment, do not become lazy, use their minds continuously, help each-other, feel the merit of living by the sweat of
their brows and being animal-lovers. Besides them, he wants them respect the old, help the poor, acquire the consciousness of
friendship and responsibility, also be alert against traps around them. In the plays cigarettes, drugs, alcholic drinks, lies, being a
snatch thief, lazieness and fanaticism are criticised and children are expected to give a wide berth to them.
Key Words: Hidayet Sayn, theatre of child, culture, child education, child literature

GR rastlar.2 Bu gecikme, lkemizde okur-yazar oran-

Bir milleti oluturan madd ve manev deer- nn ok dk oluu ile pedagojinin bilinmeme-
ler btn olan kltr gelecek kuaklara aktaran sine balanabilir. Faydal ile elenceliyi birletir-
en nemli ara, edebiyattr. Bir milletin kltr me, ocuk edebiyatnn artdr.
hayat, meydana getirmi olduu eserlerden iba- nemli bir eitim arac olarak kabul gren
rettir. 1 Kltrel zenginliimiz yazl rnlerle tiyatronun ocuklar iin olan, Trkiyede 1915te
varln srdrebilir. Her trl bilgi, alkanlk- balamtr. Ancak Cumhuriyetin ilnndan sonra,
lar, deer yarglar, zihniyet ocuklar iin yazl- 1930lu yllarda ocuk eitimindeki ilevi dile
m iir, hikye, roman, tiyatro eserleriyle onlara getirilmitir. Tiyatro, ocuun dnce ynn
benimsetilebilir. Ykseltici, gelitirici, eitici bir gelitirirken ona estetik zevk de verir. Onun kii-
kltr anlay ile yazlm ocuk edebiyat rn- liinin salam temeller zerine kurmasna yardm
lerimiz, iyi bir gelecek iin gereklidir. Bu eserler eder. Sorumluluk duygusunu gelitirir, hayat iin
ayn zamanda mill balarn korunma ve bilgi ve beceriler kazanmasn salar. ocuk,
kuvvetlenmesine de hizmet eder. salkl ve doal olan davranlar kazanrken dil
ocuklar iin bir edebiyatn gereklilii d- becerisi ile gzel konumann nemini de kavrar.
ncesi ilk kez Fransada 17. yzylda ortaya lk ocuk tiyatrosu 1935te stanbul ehir
kmsa da bizde 19. yzylda Tanzimat devrine Tiyatrosu kapsamnda almalarna balamtr.
En byk sorun, oynatlacak eser bulmaktr.
1
Hseyin Tuncer, Edebiyatn Dile ve Kltre Katks,
2
Dil-Kltr Edebiyat ve Sanat Penceremizden, Akademi Enver Naci Gken, rnekleriyle ocuk Edebiyatmz,
Kitabevi, zmir, 2000, s. 82 (s. 79-83) Remzi Kitabevi, 5. basm, stanbul, 1985, s. 13

149
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Balangta oyunlar halkevlerinden alnm daha ve uykuya dalmalar sonucu hayal leminde
sonra da bir ocuk tiyatrosu edebiyat oluturul- yaadklar olaylar konu edilerek, toplumun
mutur.3 aksayan ynleri eletirilmitir.
Tiyatro yazarlarmzdan biri olan Hidayet Eren ve Emel ders almak iin ormana
Sayn, 1929da Aydnn Karahayt Kynde gelirler. Ortamn gzellii, onlar ders almak-
domutur. ocukluu Aydnda geen Hidayet tan alkoyar. Yanlarna avcdan kamakta olan
Sayn, zmirde zmir Atatrk Anadolu Lisesini, tavan, sonra da aslandan kaan tilki gelir.
1954te de Ankara niversitesi Tp Fakltesini Tavanla tilki birlikte ayrlrlar. Biraz sonra
bitirdi. 1960da ocuk hastalklar uzman oldu. yanlarna gelen avc tavan sorar. ocuklar onu
Aydna Ana ve ocuk Sal batabibi olarak avlanmaktan vazgeirmeye alrlar ancak ikna
atand. Buradaki yirmi bir yl hizmet sonunda edemezler. Avcy yanl yne gnderirler.
1981de emekli oldu. Dokuz sene daha serbest zerlerine arlk ker ve uyurlar. Uyandk-
hekim olarak alan yazar, 1990da zmire larnda farkl bir mekndadrlar. Bir grevli
yerleti. Halen zmirde yaayan Hidayet sayn Glistana ho geldiniz! diyerek onlar karlar.
oyun yazmay srdrmektedir. ocuklar bu lkeyi tanmak isterler. Gezileri
lk oyunlarn 1960l yllarda vermitir. Ky srasnda bakanla, soytarlarla, zenginlik ve
oyunlaryla adn ksa zamanda duyuran ve eser- mutluluk satclaryla, uyuturucu satcs ve
leri kapal gie oynayan yazar, gnmze kadar kullanclaryla karlarlar. Uyuturucunun ne
altm iki tiyatro eseri yazmtr. Yazarn on be kadar kt olduunu renirler. Daha sonra
tiyatro eseri baslm olup, krk yedi oyunu henz birbirleriyle tartan iki adama, iki sevgilinin
baslmamtr. Bu oyunlarn tm ve eserler ze- beki tarafndan birbirinden uzaklatrlmasna,
rinde yaplan bir alma tarafmzdan yayna alkol yznden kaza yapan kadn ve erkee,
hazrlanm olup baslma aamasndadr. rvet alan grevliye ve fanatik taraftarlara tank
Hidayet Sayn da zaman zaman oyun yar- olurlar. lkedeki insanlar bakana yaranmaya
malarna katlmtr. Saynn ald dller un- almaktadr. ocuklar grdkleri karsnda
lardr: Yldrm Bayezid oyunu ile 1979da arrlar. arpp uyanrlar ve ayn d grdk-
Bankas vgye deer oyun dl; 1990da lerini anlarlar. Yanlarna topallayarak tavan
Gemiin Ayak Sesleri oyunu ile Salihli Oyun gelir. Avc tarafndan yaralanmtr. Her eye
Yazma Yarmas dl; 1993 ylnda Radyo ramen ormanda kalmak istemektedir. ocuklar
yaynclnn 70.yl nedeniyle alan yarmada doann gzellikleri ve insanlarn yapt ktlk-
3. lk dl, 1996da TRT Radyo Oyunu Yar- ler zerine konuurlar.
masnda mansiyon, 1997de TRT Radyo Oyunu Oyunda iyi ile kt arasndaki izgi ok
Yarmasnda nclk dl, 1998 Yazarlk ve belirgindir. Kt olduu dnlen davranlar
Hekimlik Onur dl, 1998 ylnda Cumhuriyet- aka gsterilir ve eletirilir. Rvet alanlar,
in 75. yl nedeniyle alan yarmada mansiyon, uyuturucu satc ve alclar, konuup anlamak
1998, TRT Radyo Oyun Yarmas nclk yerine kavga edenler, birbirini seven kiilerin
dl; 2001de I. zdemir Hazar Tiyatro d- birbirlerinden uzaklatrlmas, alkoll araba
lne lyk grlmtr. 2001de Trk Tiyatrosu kullanarak kaza yapanlar, futbol fanatikleri, birine
stn Hizmet dl, 2003 ylnda Arkas Yarn yaranmak iin alalan kiiler, avlanmak iin
Yarmasnda mansiyon almtr. gzelim hayvanlara kyanlar, doay kirletenler
Yazarn oyunlarndan bei ocuklar iindir. bu oyunda eletirilmilerdir.
Bunlar yazl tarihine gre unlardr: Glistana Akll ocuklar 5 , tek perdedir. Oyunda iyi
Yolculuk(1992), Akll ocuklar(1997), Tembel- niyetlerinin kurban olup, evrelerindeki sahtekr
yann Soytars(1998), Mutluluk Gmlei(2002), insanlara aldanan iki ocuun maceralar anlatlr.
Sevgi Gvercinleri(2004) Eserde en deerli varln akl olduu ve her
HDAYET SAYININ OCUK durumda akln kullanlmasnn gereklilii ze-
OYUNLARI rinde durulmutur.
Glistana Yolculuk4 tek perdelik bir ocuk ki ocuk oyun oynamak zere szleip
oyunudur. Eserde ders almak iin ormana buluurlar. Bulutuklar yerde anszlndan do-
giden iki ocuun ormanda balarndan geenler lay balk tutmakta zorlanan bir balk ile
karlarlar. ocuklar balkyla sohbet ederken
3
Mahmut Babacan, ocuk Tiyatrosunun Eitime Katk- yanlarna bir avc gelir. Avcnn hayvanlar
lar, Hece ocuk Edebiyat zel Says, S. 104-105, Yl
9, Austos,Eyll, 2005, s. 289(s. 289-294)
4 5
Hidayet Sayn, Glistana Yolculuk, 1992, zmir (Eser Hidayet Sayn, Akll ocuklar, 1997, zmir.(Eser baslp
baslp oynanmamtr.) oynanmamtr.)

150
 Materiallar

ldrmesinden dolay rahatsz olan iki ocuk danmanlar buna kar karlar. O srada lkeye
bundan znt duyarlar. ocuklarn yanna gelen turist olarak gelen bir yabanc bu ie talip olur.
Aslan kral, yaptrm olduu saraya denizkznn Bu yabanc, almas ve dzeniyle nl olan
gelmemesinden dolay zgndr. Bu zntsn komu Karncalar lkesinden gelmektedir. Tem-
ocuklarla paylar ve denizkznn sarayda belyadaki dilencilerin okluu dikkatini eker.
bulduu eksiin ne olduu konusunda yardm Bu srada zavall bir adam nsan ne ederse
ister. ocuklarn da yardmyla aslan kral sarayda kendine eder kendi kendine. diye sayklayarak
eksik olan eyin iek olduunu anlar. ocuklara yanlarna gelir. Adamn derdinin nedeni, ocuu-
yardmlarndan dolay armaan vermek isteyen nun kendi at kuyuya dp lmesidir. Adam
Aslan kral, onlar saraya davet eder. Aslan kral bakann yannda da srekli ayn sz tekrarlayn-
saraya gelen ocuklara altn kolye ve heykel verir. ca, bakan onu yanndan kovar ve ocuunun
ocuklar hediyelerden dolay sevin iindeyken, lmne neden olduu iin de onun zehirli bir
ilk nce yanlarna gelen sarhoun, ocuunun rek yedirilerek cezalandrlmasn emreder.
hasta olduu yalanna inanp, ona yardm etmek 2. ocuk ve kz ocuk yanlarna gelir. 2. o-
iin altn heykeli, sonra yanlarna gelen dilencinin cuk gelirken yolda bir adamn verdii rei
de kr olmasna inanp tedavisi iin altn kolyeyi yemi ve rahatszlanmtr. Bu, o adama ceza ola-
verirler. yilik yapm olmaktan ocuklar ok rak verilen zehirli rektir. ocuk da bakann
mutludurlar. Ancak yanlarna gelen polisin oludur. Bakan adam cezalandrmak isterken
anlattklarndan kandrlm olduklarn anlarlar kendi olunu zehirlemitir.
ve znt duyarlar. Ayrca aslan kraln hediye-
Yeni bakan almalarna balam, gnlk
lerine sahip kamamaktan dolay da kendilerini
alma saatinin sekize karlmasn nermitir.
kt hissederler. ocuklar o srada yanlarna ge-
Ancak bu durum kimsenin iine gelmez.
len aslan krala olanlar anlatrlar. Aslan kral
ocuklardan zlmemelerini ister. Onlarn sula- lkede, bamsz yarglardan oluan bir
rnn olmadn, iyi niyetlerinin kurban olduk- yargya ihtiya vardr. Soytar ise sk sk cevab,
larn syler ve onlara t verir. beyin jimnastii gerektiren bilmeceler sorup halk
gldrp dndrmekte, bir yandan da halka
Burada ocuklarn her sylenilene kanmalar
almann neminden bahsetmektedir. Halk bu
eletirilirken, onlara evrelerinde kendilerini kan-
konuda dnmeye balamtr.
drmaya alan yalanc insanlarn da olabilecei,
bu yzden dikkatli olmalar mesaj verilir. lkeyi tanmak iin gelen turistler, pislikten,
Oyunda ocuklarn gerek dnyay tanmalar tembellikten, retimsizlikten dolay buray
gereklilii zerinde de durulur. beenmemilerdir. Karncalar lkesinden gelen
kiilerin syledikleri, Tembelyada yaayan hal-
Ayrca denizlerin ve doann hoyrata kirle-
kn kafasn kartrmtr. Halk iinde bulunduu
tilmesi, ieksiz bir meknn gzel olamayaca,
duruma isyana balamtr. Ruh hali bozulan
sigarann zararlar, ikinin sal bozduu ve
bakan, halkn arasna karmaktan ekinmekte-
insanlar madd olarak kntye uratt, herke-
dir.
se hemen inanmann sakncalarnn gsterildii
oyunda, ocuklara drst olmann gzellii de lkede hzl bir alma kampanyas bala-
anlatlr. tlr. Soytarlk yasaklanr. lkenin ad, Arlar
lkesi olarak deitirilir. lkede dalkavukluk,
Tembelyann Soytars 6 , tek perdelik
tembellik, geveklie son verilir. Bakan, halk
mzikli ve dansl bir ocuk oyunudur. Oyunda,
elendirip dndrmesi ve byk halk kitlele-
kimsenin almad bir lkedeki insanlarn tem-
rine ulamas iin soytarnn iine devam etmesi
bellikle srdrdkleri yaantlarnn olumsuz
kararn verir.
yanlar konu edinilmitir.
Btn ocuk oyunlarnda almann nemini
Soytar, Tembelya Bakannn geleceini
vurgulayan yazar, bu oyununda da tembel yaa-
halka duyurur. Bakann gelmesiyle byk coku
mann zararlarn verirken, alkanln, drst-
olur. Halk bakanndan memnundur. Ancak halk-
ln ve iyi niyetin insan yaamn olumlu ynde
tan bir kadn, hazr kaynaklarn bir gn bitme-
etkileyebileceinin zerinde durmutur. Oyunda
sinden duyduu endieyi dile getirir. Tembellie
almann, her eyi zamannda ve dozunda yap-
alkn bir halk almayacaktr. O yzden bir
mann gerektii vurgulanmtr. Glp elenme,
erkek, kaynaklarn tketilmesi konusunda bir pln
dinlenme, retme, alma, paylama hepsi zama-
yaplmasn ve bu konuda alacak bir bakana
nnda ve yerinde yaplmaldr. Tembelya lkesi-
ihtiya duyulduunu syler. Tembellie alkn
nin tembel insanlar, sonunda lkelerinin gelece-
6 inin tehlikede olduunu fark ederek almaya
Hidayet Sayn, Tembelyann Soytars, 1998, zmir.(Eser
baslp oynanmamtr.) balamlar, dilencilii lkede yasaklamlardr.

151
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Eserde istedii gibi hayat sren alkan insan- Kral vezirinden buna bir are bulmasn ister.
larn yaad Karncalar lkesi ile insanlar hazr Kral mutsuzdur. Artk hibir soytar, dzenlenen
kaynaklara gvenip tembellik eden, dilenciliin hibir elence ona keyif vermemektedir. Duru-
ve hrszln hkm srd Tembelya lkesi munu danmanna anlatr. Danman, cebinden
mukayese edilmi, almann gzellii anlatl- kard bir boncukla kraln falna bakar. Kraln
mtr. mutlu olmas iin mutlu bir adamn gmleini
Mutluluk Gmlei 7 komedi trnde tek giymesi gerektiini syler. O srada olu hapse
perdelik mzikli bir ocuk oyunudur. Oyunda, atlan bir ana, olunun hapisten karlmas iin
dilencilik yaparak hayatn srdren bir iftin kral yalvarmaya gelir. Vezir bu duruma kar karsa
ve kralie olma hayali kurarlarken, erkein gr- da, kral olunu serbest braktrr. Bu arada kraln
d bir rya neticesinde hayatn gerekleri ile bulunmasn istedii mutlu adam gelmitir. Bu
yz yze gelip almann nemini kavramalar kii bir obandr. ocuu vardr. Ona dnyada
konu edilmitir. salkl yaamann keyfi yetmektedir. Elindeki-
lerle mutludur. zerindeki gmleinden baka
Kar-koca bir erkekle bir kadn ayn yerde
eyas da yoktur. Krala gmleini verir. Kral
dilencilik yapmaktadr. Erkek, bir gece nce
giyince glmeye balar. oban giydirir, ona i
ryasnda kendisini kral olarak grm ve kral
verir. lkede yedi gn, yedi gece enlik yaplr.
olmann insan ok mutlu edeceine inanmtr.
Kral ve kralie artk rahatlamtr. Uyumaya, din-
Bunu kadna da syler. Krallk, bir dilencinin hi
lenmeye ekilirler.
olamayaca bir ey derken yanlarna yal bir
adam gelir. Tabiatn ok gzel olduunu syleyen Dilenci kadn kanepe zerinde uyuyan dilenci
yal adam onlara neden mutsuz olduklarn sorar. erkei uyandrr. Erkek btn bu yaadklarnn
Dilenciler mutsuzluklarnn sebebinin yoksulluk bir rya olduunu anlar. Kral olmasna ramen,
olduunu sylerler. Yal adam onlara parann iine girdii sknt yznden kralln keyfini
mutlu olmak iin yetersiz olduunu anlatr, al- srememitir. Ryasn karsna anlatr. Mutlulu-
mann neminden bahseder. Ona gre kral olan un anahtarn artk bulmutur. Salkl olmak ve
kii mutlu deildir, nk tad sorumluluk onu elindekiyle yetinmek en byk mutluluktur.
srekli gergin tutar, akl ile duygularn kartr- ocuklar nee iinde uurtmalarn uurmak-
mamas gerekir. Yal erkek gidince dilenciler tadrlar. Kadn ve erkek alma karar alrlar.
aralarnda onun hakknda tartrlar. Erkee gre iek satarak geineceklerdir. Artk mutludurlar.
o lgn biridir, kadna gre ise o ok akll bilge Oyunda verilmek istenen temel dnce,
biridir. Erkek dilenirken kolu sarldr ve topal insann mutlu olabilmesi iin nce kendini ve
taklidi yapmaktadr. Yanlarna gelen bir gen, kendi iindeki mutluluu kefetmi olmas gere-
onun yalann ortaya karr ve ona almann, idir. almak ve abalamak ise mutlu bir
aln terinin ve retmenin keyfinden, bunlar gelecek iindir.
onurlu insanlarn yapacandan bahseder. Onlara
Evrensel tema, mutluluk adna alma, elin-
i aramalar gerektiini syler. Bu srada yanla-
dekiyle yetinmedir. Yazarn eletirdii konular ise
rndan geen iki ocuk, bir denklemi, kimin z-
tembellik, vurdumduymazlk, duyarszlk, tamah-
d konusunda tartmaktadrlar. Gen, onlarn
krlk ve hayalperestliktir.
aralarn yapmak iin ikisinin de ayn anda
zm olabileceini, kavga etmemeleri gerekti- Sevgi Gvercinleri8, mzikli bir ocuk oyu-
ini syler ve onlar bartrp gider. Dilenci nudur. ocuklardaki hayvan sevgisi ve yardm-
erkek ve kadn hl kral olup zengin ve mutlu lamann nemi zerinde durulan eserde iki
olma hevesi iindedirler. arkadan hayvanlara olan dknlkleri, aile
bireyleri arasndaki sevgi, sayg ve hogr eserin
Bu srada srtnda bohas ile yal bir kadn
konusunu oluturur.
satc onlarn yanna gelir. Onlara yal, gen
herkesin bir i yapmas gerektiini syler. Erkek Ece ve Erol, smestri tatiline girmi iki yakn
ona kral olduunu syler, yal kadn alay ederek okul arkadadrlar. Kedi ve kpeklerini de alarak
gider. parka giderken bir sokak kpeine arabann
arptn grrler. Daha sonra da hayvan barna-
Bir mddet sonra erkek uykuya dalar. Rya-
na gtrlen kpei grmeye gelirler. ocuk-
snda bir kraldr. ocuklar bir uurtmay uur-
lardaki merhamet ve hayvan sevgisi, barnan
mak iin birbirleriyle kavga etmektedirler. Uurt-
bekisini ok mutlu eder ama kendi ocuunun
may uuramamalarnn sebebini krala sorarlar.
byle olmadna da zlr. Parkta bulutuklarn-

7 8
Hidayet Sayn, Mutluluk Gmlei, 2002, zmir.(Eser Hidayet Sayn, Sevgi Gvercinleri, 2004, zmir(Eser
baslp oynanmamtr.) baslp oynanmamtr.)

152
 Materiallar

da bir palyao onlara sirki haber verir. Ece Sayn, Hidayet, Sevgi Gvercinleri, 2004, zmir (Eser
ailesiyle sirki grmeye giderken, Erol, bykan- baslp oynanmamtr.)
nesinin hastalanmas zerine zmire gider. Daha Sayn, Hidayet, Tembelyann Soytars, 1998, zmir.
(Eser baslp oynanmamtr.)
sonra Ecenin bykbabas da hastalanarak
hastaneye kaldrlr. Erolun bykannesi, Ece- Tuncer, Hseyin, Edebiyatn Dile ve Kltre Katks,
Dil-Kltr Edebiyat ve Sanat Penceremizden, Akademi
nin de bykbabas iyileir. Aile ve ocuklar Kitabevi, zmir, 2000, s. 79-83
buna ok sevinirler. Zehra Hanm alverie
gittiinde bir ocuk antasn almak ister ama
yakalanr. Polis, ocuu ve Zehra Hanm ka-
rakola gtrr. ocuk daha sonra babasna teslim
edilir. Annesinden bu ocuun hayvan barna-
nn bekisinin ocuu olduunu renen Ece,
Erol ile bekiye giderek oluna yardm etmek
istediklerini sylerler. Beki ok memnun olur.
Annesi lnce ocuu ile ilgilenemediini anla-
yan beki, okula gndermeme karar ald
olunu tekrar okula gndermeye ikna olur. o-
cuklar Cana yardm edeceklerdir. Can da iyi
arkadalar bulduu iin memnundur.
Bu eserde ocuklar eitmeyi amalayan ya-
zar, hayvan sevgisi, aile bireyleri arasndaki sayg
ve sevgi, yardmlamann nemi ve ocuklarn
muhta olduklar ilgiye dikkat ekmektedir.
lgilenilmeyen ocuklar hem okulda baarsz
olur, hem de kt arkadalar edinerek kt yola
debilir.
SONU
Geleceimizin teminat olan ocuklarmza
bize zg mill ve manev deerlerin kazan-
drlmas, evrensel deerlerin benimsetilmesinde
en etkili eitim aralarndan birisi tiyatrodur. Her
millet geleceinin teminat olan ocuklarna mill,
manev ve kltrel deerlerini kazandracak
eserler yazarak onlarn iyi yetimelerini salamak
zorundadr. Hidayet Sayn, yazd be ocuk
oyunu ile bizce yazar olarak zerine den grevi
yerine getirmitir. Onun eserlerinde byklere
sayg, arkadalk, yardmlama, doann ve hay-
vanlarn korunmas, alkanlk, drstlk gibi
manev ve madd deerler zerinde durulurken,
ocuklarn evrensel deerlere de sahip kmalar
istenmitir.

KAYNAKA
Babacan, Mahmut, ocuk Tiyatrosunun Eitime
Katklar, Hece ocuk Edebiyat zel Says, S. 104-
105, Yl 9, Austos, Eyll, 2005, s. 289-294
Gken, Enver Naci, rnekleriyle ocuk Edebiyatmz,
Remzi Kitabevi, 5. basm, stanbul, 1985.
Sayn, Hidayet, Akll ocuklar, 1997, zmir. (Eser
baslp oynanmamtr.)
Sayn, Hidayet, Glistana Yolculuk, 1992, zmir (Eser
baslp oynanmamtr.)
Sayn, Hidayet, Mutluluk Gmlei, 2002, zmir. (Eser
baslp oynanmamtr.)

153


AZERBAYCAN RNDE OCUK

Nigar MUHAMMEDOVA
e-mail: n_1316@yahoo.com

ocuklar, insan yaam iinde nemli bir retir. ocuklar yaratc etkinliklere yneltir.
balang noktasdr. nsanlar yaam, doay ocua bir edebiyat yaplmas, ocuk edebi-
sevmeyi, dzenli olmay, sorumluluklarnn bi- yatna ynelii hzlandrr. Bu edebiyat kavram,
lincine varmay, almay ve daha pek ok ortaya kt gnden bu yana tartlyor. Her
nemli olguyu ocukken renir. Bu nedenle yatan okurun ilgisini ekebilen, okunabilinen,
insan yaamnda en nemli dnemlerden birini dili, anlatm ve biimi ile edebiyatn seviyesinin
ocukluk a oluturur. ocuklarn dnyas dzeyinde yazlr.
yetikinlerin sandndan daha genitir. ocuu Azerbaycan ocuk edebiyat yz yldan fazla
u ekilde tanmlamak mmkndr : Duygu, bir gelime tarihine sahiptir. Bu zaman iinde
dnce, hayal ve zevklerin, olgun insanlardan Azerbaycan ocuk edebiyat yksek bedii deer
farkl bir ekilde algland dnemdir. ocuun kazanm nl sanatkarlarn eserleriyle zen-
hayal dnyasnda gezinmek, onu gerek anlamda ginlemitir.
tanmak demektir. Kendine zg bir dnyas olan
ocuklar iin yazlm her edebi rn
ocuk, ou zaman bu dnyasn paylamak
dikkate deerdir. Byle edebi rnlerden birisi
istemez, kimsenin ocuk dnyasna mdahilesin-
iirdir. ocuk edebiyatnda iir, bir sanat eseri ve
den holanmaz. Safln, duruluun ve temizliin
bir eitim arac olarak nemli bir ileve sahiptir.
sembol olan ocuk, zaman kendi iinde blm-
iir duygulara hitap eden, orada kk salp
leyen, ona farkl bir ekilde bakan, gerek olanla,
yeeren, meyvesini hayallerle ssleyip, ahenkle
gerein dnda gereimsi dnyay ayn zaman
sergileyen bir sanattr. Bu sanatn ara ve ama
dilimi iinde yaamasn bilen biridir.
olarak kullanm, dier edebi trlerden farkl ve
Salkl bymeleri asndan ocuklarn ha- zel bir yere sahiptir. Hele sz konusu ocuk iiri
yal dnyalarn, umutlarn, beklentilerini, dilek- olunca, bu konu bizim iin daha ok nem
lerini ve ilerinde yaadklar frtnalar anlaya- kazanmaktadr. iirin, imge, duygu, dnce ve
bilmek ve buna gre davranabilmek ok nem- hayalleri etkileyici bir biimde aktarmas
lidir. Tm sylenenlere ulaman kolaylatran asndan edebi trler arasnda ayr bir yeri
bir yol edebiyatdr. vardr. Bir ok air kimi zaman kendi ocukluk
ocuk edebiyat, hayat roller vastas ile gnlerinden, kimi zaman kendi ocuklarndan
anlatan sz sanatdr. Halkmzda yeni insan kii- hareketle ocuk dnyasnn zenginliklerini
liklerinin olumasnda onun eitim ve retimin- iirlerinde yanstmaya almdr. Bu nedenle
de ocuk edebiyatnn rol byktr. Adndan da gerek byklerin ocuklar, gerekse ocuklarn
anlald gibi srf ocuklara hizmet eder ve birbirlerini anlamalarnda iirin rol byk.
onlarn duygularnn, zevklerinin gelimesinde iirler, ocuklarn dnyasna alan kaplardr.
grev alr. Beeriyetin meydana getirdii tm Yarnlarmz olan ocuklarmza duyduumuz
maddi ve manevi servetleri yeni nesle retir. Bu sevgiyi, onlar hayata hazrlama telamz,
edebiyat ocuklarn zengin, manevi ve estetik gelecei gvenle brakabileceimiz nesiller yeti-
zevke sahip, devrinin insani bilgilerini edinmi tirme yolundak endielerimizi iirde bulmak
yetikin bir fert olarak terbiye almalarna yar- mmkndr. iirler, ocuklarn sevgiyle dolu,
dmc olur. ocuk edebiyatnda ocuun kendine ktlkten uzak masum dnyalarnn birer gs-
gven duymas, toplumsallama grevini yerine tergesidir. ocuk iirleri vastasyla vatan, bay-
getirmesi, dil geliimini tamamlamak istemesi, rak, millet uru, dini ve milli deerler
ailesini ve evresini sevmesi, daha da nemlisi anlatabilmektedir. iir, ocuklar gzel duygu ve
kendi duygu ve dncelerini rahat, anlalr ve dncelere ulatrmann yan sra, dil ve
doru bir ekilde dile getirmesi hedeflenmitir. telaffuz becerileri de kazandran bir edebiyat
ocua bilgi kazandrmay, okuduu ve dinledii trdr. ocukta ezber yetenei iir yoluyla ge-
eserlerden zevk almay ve ocua hayat tant- limektedir. Vezin ve kafiyenin oluturduu
may amalar. Ruhsal, zihinsel ve yaratc gle- ahenk, ocuun iiri ezberlemesine katkda bu-
rini gelitirir, gelecee hazrlar. Onlara zorluklar lunmaktadr. Anadil eitiminde iirin nemli bir
karsnda ura vermeyi,almay ve baarmay yeri vardr.

154
 Materiallar

ocuk ve iir, bu iki kavram birbirine ancak tabiata, hayvanat alemine ilgi alakas iirlerin
bu kadar yaklaabilir ve yakabilir. iir, ocu- konusu olmutur. Ata v oul, Ana v bala
un hayal dnyasndaki zenginlikle edeerdir. , ki uaq ,Mktb agirdi iirlerinde Abbas
Bu yzden iirin zerinde uzun uzun dnl- Sehhet ocuklar okula, tahsile arr, gelecein
mesi gerekmektedir. ocuk, hayal ve masal lke- gzel yollarnn yalnz ilimde olduunu
sinin ahzadesidir. O, kendince izdii bu sylemitir.O iirlerinde ocuklarn hayvanlara
diyarda dnyalar kurar, kendince ekillendirir. duyduklar sevgiyi ok gzel tasvir eder. Bu
iir de bu zel yapsndan tr ocua en ok konuda yazlm bir iirine dikkat edelim.
yakan bir trdr. Bu yzden ocuk iin yazlan Qular, qular , a qular,
edebi eserlerde, zellikle iirde, bu dnyay gz Qaranqular , a qular.
ard etmemek gerekir. Ch - ch vurun burada
Kimi ocuk iirleri, zlem arklar syle- Gah yerd , gah havada.
nirken aalara taklakalm bir uurtmadr. Kimi Qular nein gedirsiz?
ocuk iirleri, karanlk dolu gecelerin korkularna Yoxsa ki, seyr edirsiz?
alm sonu kl tnellerdir. Kimi ocuk Qular udu, kildi,
iirleri, ocuu bir bulutta, dte gezdirir, kimisi Vay, sslri ksildi... (A. Sehhet.)
kuun kanadnda sevgiyi ieklendirir. iirin mrnn yarsn ocuklara adam A. aik,
aynasnda ocua ynelik umutlar ve zlemler M. Dilbazi ve b. ocuklarla bal iirler yazm,
parlatlr.1 Azerbaycan ocuk edebiyatna hizmet etmiler.
Azerbaycan yazarlar ocuklar iin pek ok Abdulla aik`in iirlerinde okula, eitime
deerli iirler yazmlar. Bu yazarlar srasnda ok nem verilir. ocuklar okula gitmeye
M.E.Sabir, A.aik, A.Sehhet, R.Efendiyev, M. heveslendirir. Onun Mktbd iirinde kk
Dilbazi, N.Hazri ve bu gibi nice deerli airlerin ocuk babasndan okula gimek iin izin istiyor.
isimlerini syleyebiliriz.
Dnn gedib mktbi mn grmm,
ocuklarn yaamna yn verenler,onlarn
Ay, n qdr yoldalarm var, ata !
her trl bakmn stlenip sevgileriyle onlar
Bynmim mktbi, ox sevmim,
bytenlerdir. Bu kiilerin banda anne ve baba-
Gl mni d mktb qoy, ay ata !
lar gelir. air slam Seferli`nin ocuklarn d-
(A. aik.)
ncesiyle anneye sevgiyi iirinde gsterdii gibi :
airin geleceimiz olan ocuklarn hayvan-
ziz ana, can ana,
lara duyduu sevgilerini, ocuksu dncelerini
Gzl mehriban ana.
ele alan Kei , Cclrim, Xoruz , Bir
Bytdkc bizi sn
qu, Quzu, Dovan iirleri tm ocuklarn
Dn dr salarna...(.Seferli.)
severek ezberledii iirlerdendir.
Ya ka olursa olsun her ocuun annesine
Dovan , dovan , a dovan.
duyduu sevgi yrei kadar engindir. Azerbay-
Qama, dayan, a dovan
can edebiyatnda anne ile ocuk arasndak sev-
Qama sni sevndn,
giyi, koparlmaz ba dile getiren iirler byk
Can kimi istyndn.
bir yer kaplamaktadr.
Dura bilmrm, dada,
Abdl Azizov ocuklar iin iirler yazan Yannda var alaba.
Mirze Elekber Sabir hakknda yazyor : airin Xbrdaram iindn,
ocuklar ve genler iin kaleme ald iirlerinde Qurtarmaram diindn. (A. aik.)
ifade olunan duygularn, dncelerin son derece
Azerbaycan ocuk edebiyatna katks olan
doal ve samimi olmas, onlar herkesin severek
airlerden biri Mirvarid Dilbazi`dir. O iirlerine
okuduu iirler haline getirmitir. Gelecee
ocuklarn dnce ve duygularn, tabiat tasvir-
byk mitler besleyen Sabir, iirlerinin her
lerini gzel bir ekilde yanstmtr. Dilbazi`nin
zaman yaayacana, vatana, halka, millete
Gn , Yaz ya , Yaz buludu , Gy
hizmet edeceine inanyordu.2
gurlayr ve b. bu gibi iirleri vardr.
Dier bir air Abbas Sehhet`in ocuklar iin
- Ay tz tr yasmn,
yazd iirler konu bakmndan zengindir. o-
lin bu fslind sn
cuklarn hayat, tahsili ve eitimi, vatana sevgisi,
Niy glmisn baa?
- Mn gni sevirm
1
Ali Ziya amur Edebiyatmzda Dnden Bugne ocuk Glmim nazlanmaa. (M. Dilbazi.)
iirleri http://www.izedebiyat.com/yazi.asp?id=21260 ocuklarn iyi, salkl yetimelerine nem
2
A. Azizov Uaklarn Sevimlileri s.52. Genlik neriyat
Bak 1978
veren Abdulla aik Tmizlik iirini yazd. Bu

155
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

iir kk ocuklarn dillerinde ezbere dn- Qarpzdr. air bu iirinde ocuklarn dikkatini
mtr. ocuklar iirde sylenenleri yapmaya karpuzun en nemli alametlerine ekiyor4 :
zen gsteriyorlar.3 Dadl, yemli olur,
Shr durunca Azrbaycan qarpz.
nanmrsan, bax, Qab zol zol, yal,
limd fra i tamam qrmz.
Diim aappaq. Nazik olur sapla,
Sildim diimi, Yer dnir ta. ( R. Rza .)
stm trtmiz, Azerbaycan`n en nl yazarlarndan biri de
Bildim iimi. Samed Vurgun`dur. Samed Vurgun ocuklar iin
Bax, belyik biz. (A. aik) yazmann ne kadar sorumlu ve zor bir i oldu-
lim, tahsil, okul konusu Bahtiyar Vahabza- unu, ocuk kalbinin, genellikle ocuk hayatn
de`nin ocuklar iin yazd iirlerde daha geni terennm etmenin ne kadar nemli olduunu
yer bulmaktadr. airin lk ar iiri okul syler. O yazyordu : ocuk insandr! Onu
yllarna yeni ayak basanlar iin yazlmtr. iir sade, haraketli, her zaman mutlu ve zgr tabia-
rencilerin hayat yolunu anlatyor. air ren- tnda , byk insanlarn tm vasflar vardr.5
cilerde ilme, tahsile ilgini artrmak iin iirler Vatan sevmeyi, onu korumay ocuk iken
yazmtr. Buna rnek anta, Qiymt, reniriz. ocukluk yllarmzdan hep duyduu-
lifba kitab ve b. gsterebiliriz . muz bir kelime, Vatan! Vatan, ok airlerin
nl airlerden birisi M. Rzakuluzade`dir. iirlerine konu olmu ve olmaktadr. ocuklarn
Onun ocuklarda alkanlk ruhunu uyandran kalbini, ruhunu okayan, severek ezberlenen
n dadl meyv , Dym , A dana , Azerbaycan iiri Samed Vurgun`un eserlerine
Q glir ve b. bu gibi iirleri vardr. ok gzel bir rnektir.
n dadl meyv iirinde ihtiyar bahivan El bilir ki, sn mnimsn,
ocuklara soruyor: Yurdum, yuvam msknimsn.
Anam doma vtnimsn,
- n dadl meyv hansdr ?
Ayrlarm knl candan,
Bahivan sorusunun cevabnda ocuklarn Azrbaycan, Azrbaycan ! (S. Vurgun)
azndan eitli meyvelerin ismi kt, fakat
ocuk edebiyat ve ocuklar iin yazmay
bahivan onlarn fikrine kar kt ve dedi :
basite almak ve kolay bir i olarak nitelemek ok
- Bu saat mn siz deyim yanl bir tutum. uras unutulmamal ki, ocuk-
- n dadl meyv ndir ? lar iin yazmak, bykler iin yazmaktan ok
- ... n dadl meyv daha zor bir olaydr. Hem ocuklar iin yazmay
- ancaq hafife alp, hem de ocuklar iin yazmak ocuk-
Snin z zhmtinl lara yaplabilecek en byk ktlktr.
Yetirdiyin meyvdir ! (M. Rzakuluzade)
Hayat, yaamay, sevmeyi her kes ocuk
ocuklarn her zaman ilgi duyduklar, haya- iken renir. ocukluumuz iirlere yansr. Ya-
tn gzelliini tabiata yanstan ieklerdir. Bir admz, grdmz, sevdiimiz eylere iir-
ok airler bu gzellikleri iirlere aktarmlar. ler yazarz. Her iirin iinde birer ocuk yaa-
Byle airlerden birisi Rasl Rza`dr. trz. Zaman geer biz byr, genleir,
Bnvym, bnv yalanrz. Fakat byk airlerimizin ocukken
Qda yatb torpaqda duyduumuz duygularn, sevgilerin yanstld
Yaz banda hmi bu iirler hep ocuk kalr, hep ocukluk
Aram ld, bada, hatralarmz hatrlatr.
tirliym, gym, iirde, genellikle yaama sevinci, aile sev-
Bahar qz iym gisi, tabiat, yurt ve millet sevgisi, gzellik duy-
Tez ab , tez solaram... ( R. Rza .) gusu gibi temalar yer almaldr. ocuk iirinde
Rasl Rza ocuklarda tabiatn zengin nimet- her trl olumsuzluktan uzak kanlmaldr.
leri hakta ilk tasavvurlar yaratmak iin bir sra iirde ahengi salayan unsurlarn banda gelen
iirler yazd. Onun byle iirlerinden birisi ritim, ocuk iiri iin de vazgeilmez nemli bir
unsur olmaldr. ocuklara ynelik yazlacak

4
Qara Namazov Azrbaycan uaq dbiyyat s 302
3
Qara Namazov Azrbaycan uaq dbiyyat s 257 Bak Bak 2007
5
2007 Samed Vurgun Eserleri v cilt. S 311. Bak 1972

156
 Materiallar

olan iirlerde zl ve kafiyenin gz ard edilme- 7. Geem Necefzade dbiyyat qzeti 06. 02. 2004
mesi gerekir. Mmknse kafiyeler belirli olmal 8. Abdulla aik Seilmi srlri III cilt, Bak,
ve belirli bir sistem ierisinde iirde yer alma- Avrasiya Press , 2005
ldr. iiri meydana getiren his, hayal ve fikir 9. Abbas Sehhet Seilmi srlri Bak, Lider
neriyat , 2005
unsurlar, ocuk iirlerinde farkl ekilde yer
almas gerekmektedir. ocuklarn ruh ve beden 10. Rsul Rza Seilmi srlri I cilt, Bak, nder
neriyat , 2005
geliimlerine paralel olarak yazlan iirlerde yer
11. http://yenisafak.com.tr
alan dnceler yaln, anlatmlar sade ve fikirler
12. Kara Namazov Azrbaycan uaq dbiyyat Bak
btnlk ierisinde olmaldr. Ar benzetme ve 2007
sanatl anlatmlardan uzak durulmal, yaplan
sanatsal benzetmelerde, ocuklarn birikimleri
gz nnde bulundurulmaldr. ocua gerek
bir hayat, gerein dnda sunmak iin zel bir
gayret gsterilmeli, eer byle bir anlatm yolu
tercih edilecekse, geein dndaki hayattan
geree doru gelinmelidir.
ocuk, sevgi ister, kucaklanmak ister. En
nemlisi de gvenli ve huzurlu bir ortamda
yaamak, d dnyasnn zenginliklerinde kay-
bolmak ister. ocuklar geleceimizdir. Onlarn
daha iyi yetimeleri iin duygu ve dncelerine
hitap eden iirler yazlmal. Her bir ocuk ken-
disinde bir dnyadr. Onlarn masum ve ocuksu
dnyalarn anlayalm, sevelim.
ocuk dnyasnn derinliini bilmek ve bu
dnyann gerektirdii atmosferi salamak yaza-
rn grevi olmaldr. ocuklarn yaam zengin-
liini gz nne alarak eserler meydana getirildi-
inde hem ocuksu bir dnya izilmi olacak,
hem de dier yazarlara yeni yol haritalar belir-
lenmi olacaktr.6
air, iirde kendi ocuk dnyasndan izler
yaatmak yerine, kendisini ocuun yerine koya-
rak ve ona onun diliyle hitap ettii oranda, ocuk
iirinde baarl olur.
Son olarak diyebiliriz ki, ocuk iin iir yaz-
madan nce ocuun dnyasn kefetmek, onun
dilini ve anlatmn benimsemek, her eyden
nce ocuu anlamak gerekir.

KAYNAKA
1. Ali Ziya amur Edebiyatmzda Dnden Bugne
ocuk iirleri
http://www.izedebiyat.com/yazi.asp?id=21260
2. Abdl Azizov Uaklarn Sevimlileri . Genlik
neriyat Bak 1978
3. Samed Vurgun Eserleri v cilt. Bak 1972
4. Trenur zbay, Ykmayn Dnyam 1.bask,
Ankara, Nisan 2002
5. Hacyev Aydn, Ferhadov Ferhad Azerbaycan Uak
Edebiyat Bak Genlik neriyat 1977
6. Azerbaycan Edebiyat, Mirze Elekber Sabir,
Hophopname Bak aolu neriyat 2004

6
Trenur zbay, Ykmayn dnyam, 1.bask, Ankara,
Nisan 2002

157


EK MASALLARINDA TRK MGES

ofie YKSEL
E. . Trk Dnyas Aratrmalar Enstits

Nilfer PEMBECIOLU
stanbul niversitesi letiim Fakltesi
e-mail: niluferpembecioglu@gmail.com

Nadi GLER
Trkiye letiim Aratrmalar Merkezi,
e-mail: cemilnadi@gmail.com

THE TURKISH IMAGE IN THE CZECH FOLK TALES

ABSTRACT
Turkish images are the ones used often and vividly in Czech Folk Tales. The issues of Turkish culture and motives are in the
common use of daily language, the sayings, ballads, folk tales and folk theaters of Czech culture. Most of these motives are
stemming from the relationship established between the Czech and Turkish culture. The wars between the two cultures, the
experience through the economical and commercial relations are all reflected in their literature. Tatars are the first and single
Turkish group embedded into the history of the Czech and Slovak people. Starting from 1241, Tatars started to settle into the area
passing through Moravia and gave a great damage to the area. Later on, most of the Ottoman Empire soldiers were referred as the
Tatars. Between the 16th and the 18th centuries, the name of Tatar has become almost equivalent to Turk.1
Ottoman Turks got closer to the Slovakia borders in the 16th century. After the attacks of the first years, Slovakia fields were
added to the Ottoman Empire and the Ottoman management is followed about 150 years. After the weakening of the Ottoman
Power in the area by the 17th century, the area is gained by the Habsburgs again.2 Slovakia and the East Moravia area became the
border area for the Ottomans after the 17th century during the time all the power balances changed in the era. The border areas
were the ones having the load of heavy battles and fights. In these areas, the people had to live almost a non-stopping war
atmosphere. The people of this area lived in the state of fear causing both of the sides having the war: Paying their taxes
sometimes to the both sides, yet, leaving under uncertain conditions, complexity and fear of becoming prisoners of war or
plundered. The dense feelings of the people of those times were all reflected in the folk literature and passed from one generation
to another. If we exclude the attack between 1717 and 1745 from Ukraine to Slovakia area, the last relationship of the Ottomans
with Slovakia and East Moravia people were by the end of the 17th century. It is surprising that even after 300 years by now,
meaning more than ten generations, the image of the Turks and the language related to those times are incredibly still so vivid in
the culture, reflecting the wars and the times of power.
The themes and concepts related to Turkish people were inserted into the folklore by the 18th and 19th century and the images
became stable. These materials were collected amateurishly after the end of the 19th century. There is not much information in the
first years of the collections, such as the storyteller, the conditions of collecting the material, etc. Yet, it is not even certain if the
collector has changed the story, adapted or left open to interpretations. The collection of the material in bits and pieces, the lack of
the systematic gathering and lack of careful study gave us very little clues about the issue. Not only the legends of the time, but
also the folk tales and the theater plays or ballads are difficult to analyze when it comes to finding out what is right and crucial in
the discourse. Here, the important thing is to find out which motive is added later on, which one is universal, which one could be
added by the story teller or the collector. It is also difficult to determine the level of the impact of the storyteller, how much the
story is changed or updated or how much its influenced by the current events of the time. Through the analysis of the folk tales
and trying to find out the Turkish images in them, we may also come across with some other difficulties. Specifically, the ones
liked most among the children, the ones known by everyone in the society we should also consider the fact that these could be
produced by the current literature, by the famous writers. The factors should be clarified such as describing if they were written
under the certain conditions, or for the popular culture, or a certain type of discourse. What makes the storyteller tell us this story,
etc, such questions are very important to have meaningful analysis. Similarly, those ones introduced in the form of film, not an
ordinary oral text but a visual one, force us to ask how the scenario is written, how much of it is fiction and how much of it is the
reality told from the earliest times. It should also be questioned that how the visual material is used, what were the reflections of
the audience, how they were affected by the text, what affects them most, etc. If we do not concentrate on such questions it would
be difficult to analyze the concept of Turk and Turkish image.
This paper is an attempt to analyze the Czech folk tales regarding the Turkish image in them and classify these images under
certain semiological classes. After giving the short summaries of the folk tales, Turkish image in all these tales are analyzed and
how the text is bearing the language and the concept of Turk is used in the Czech folk tales as well as their impact on the society.

1
Rychnov - Klmov, Dagmar. Kulturn Zzem Epiteta "Tatar Psohlavci". (Tatar - Kpekba Lakabnn Kltrel Temeli.)
L, 55, 1968, s. 110.
2
Osmanl dnemindeki Slovak blgeleri hakknda ayrntl bilgi bk.: Kopan, Vojtch. Tureck Nebezpeenstvo a Slovensko.
(Trk Tehlikesi ve Slovakya.) Bratislava, 1986.

158
 Materiallar

1. GR olaylardan elde ettikleri deneyimler de halk

edebiyatna yansmtr.
Masallar, anlatldklar ortam, gelecek kuak-
lara betimleyen, szl kltre ait anlatlardr. Tatarlar, ek ve Slovak halklarnn toplumsal
Masallarn pek ou her ne kadar olmayan ya da belleinde kalm ilk Trk grubu saylabilir.
olabilecek olmayan olaylar ele alsalar da, yara- Tatarlar 1241 ylnda Moravyadan1 geip yerle-
tldklar ve anlatldklar ortamdan, zaman dili- imleri yamalayarak blgeye byk madd zarar
minden, corafyadan, gncel olaylardan, kltr- vermilerdir. Daha sonralar Osmanl Trk ordu-
den etkilenmi anlatlardr, bunlardan kopuk ol- sunun yardmc blkleri Tatar olarak anlalm-
malar dnlemez. Bu nedenle, hangi kltrde tr. Hatta 16.-18.yzyllar arasndaki dnemde
olursa olsun, zmlendiklerinde gemile ilgili Tatar ad Trk adyla hemen hemen e deer
bir birikimi yanstrlar. Sylenler, temellerini olarak alglanmaya balamtr.2 Osmanl Trkleri
aldklar kltrn bir paras haline geldiklerinde, Slovakya snrna ilk kez 16.yzyln 20li
ilerindeki tadklar imgeler de o kltrn yllarnda yaklamlardr. lk dnemdeki aknlar-
zmsedii, benimsedii, genel geer kabul ettii dan sonra, Slovakya blgeleri Osmanl toprakla-
imgelere dnr. Bu yzden, masallarda, ocuk- rna katlm ve Osmanl ynetimi bu blgelerde
lara, gelecek nesillere, ne tr imgeler sergilendii, aa yukar 150 yl hkm srmtr. Osmanl
aland son derece nemlidir. hakimiyeti blgede zayfladktan sonra 17.yzy-
ln sonunda bu blge yine Habsburglarn ha-
1.1. Masallar ve mgeler kimiyetine girmitir.3 Slovakya ve Dou Moravya
Kltrleraras adan bakldnda ise, bir blgesi, ilk fetihlerin yapld dnemde ve daha
baka kltrn, farkl bir ulusun imgesi, masal- sonra g dengelerinin deitii 17.yzyl sonun-
larda, sylenlerde anldka, o lke ve kltr da da Osmanl iin bir snr blgesi olmutur.
hakknda o imgenin tad inanlarn, yarglarn Snr blgeleri, her zaman atmalardan en ar
da kltrn iinde gezindii grlebilir. Var olan etkilenen blgeler saylmaktadr. Bu yzden, bu
yaygn kan, farkl uluslarn imgelerinin farkl blgelerde insanlar srekli sava atmosferinde
sylenlerde deiik ekillerde karmza kabil- yaamak zorundaydlar. Savaan bu iki devletin
dii ve gnmz eitim, iletiim ve bar al- onlardan vergi almalarndan ve vergi demelerine
malar erevesinde bunlarn ele alnp zmle- ramen gvenliklerini salanamamasndan dolay
melerinin yaplmas gereidir. Son dnem peda- oluan belirsizlik ve karmaa, esir alnma ve
gojik yaklamlar ise, masallardaki imgelerin yamalama tehditleri altnda yaamlardr. nsan-
ocuklar korkuttuklar, rkttkleri, pein h- larn yaadklar bu olaylar karsnda hissettikleri
kmler ve olumsuz yarglar olumasna neden youn duygular halk edebiyatna yansyp nesil-
olduklar ynndedir. Bu yzden, masallar yeri- den nesle aktarlmtr. Ukraynadan Slovakya
ne, ocuu gerek dnyaya daha ok yaklatra- blgesine yaylan, 1717 ve 1745 ylndaki iki
cana inanlan olas olaylarn ve durumlarn akn4 saymazsak, Slovakya ve Dou Moravyada
aktarld yklerin yelenmesi nerilmektedir. Osmanl Trkleriyle son dorudan ilikileri 17.
1.2. ek Masallar ve Trkler yzyln sonunda yaanmtr. Bu tarihten beri
300 yl, yani yaklak 10 neslin gemesine
Trklerin farkl kltrlerde dile getirilii, ramen, Trk savalar ve iktidar dnemini konu
tanmlanmalar ve anlatlara konu olmalar, etkisi alan malzemenin bu kadar canl kalmas ar-
yzyllar ncelerine dayanan tarihsel motiflerden tcdr.
kklerini almaktadr. Olas olan, ya da olmu
olaylarn sylencelere dnerek szl kltrde Trklerle ilgili kavramlarla (konu ve motif),
dilden dile aktarld dnemlerden kalan alkan- halk bilgisi rnlerinin sava yllarnda olutuu,
lklar, gnmzde de izlerini srdrmektedir.
1
Baka kltrlerde olduu kadar, ek edebiyatnda Moravya ek Cumhuriyetinin Dou ksmn oluturmak-
da Trk motiflerine rastlanmaktadr. tadr.
2
Rychnov - Klmov, Dagmar. Kulturn Zzem Epiteta
ek halk edebiyatnda Trk motifleri olduka "Tatar Psohlavci". (Tatar - Kpekba Lakabnn
canl ve yaygn kullanlan unsurlar arasnda yer 3
Kltrel Temeli.) L, 55, 1968, s. 110.
almaktadr. Trk konular ve motifleri, gnlk Osmanl dnemindeki Slovak blgeleri hakknda ayrntl
bilgi bk.: Kopan, Vojtch. Tureck Nebezpeenstvo a
konuma, deyim ve ataszlerinin yan sra, Slovensko. (Trk Tehlikesi ve Slovakya.) Bratislava,
efsane, balad, masal ve halk tiyatrosu gibi farkl 1986.
anlat biimlerinde yer almaktadr. Bu motiflerin 4
Pakevi, Ivan. Dv Ukrajinsk Historick Psn o
ou, eklerin tarih iinde Trklerle kurduklar Dvkch Zajatkynch z Okol Medzilaborc Na Vchod-
nm Slovensku. (Dou Slovakya'da Medzilaborc Blge-
ilikilerden kaynaklanmaktadr. Trklerle yaptk-
sinde Anlatlan, Esir Dm Kzlar Hakkndaki ki
lar savalar, onlarla girdikleri ekonomik ve ticar Ukraynal Tarihi Balad.) NVC, XXXIII, Prag, 1956, s. 196.

159
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

18. ve 19.yzyllarda sabitletii muhtemel ek halk bilgisi rnlerinde, rnein masallarda,

grlmektedir. Bu malzemeler ancak 19.yzyln arklarda, baladlarda, efsanelerde, deyimlerde vs.
20li ve 30lu yllarnda, yani olaylarn yaand olduka sk karmza karlar. Her halk bilgisi
dnemden olduka uzun bir sre sonra, yava rnn kendine has zelliklerine gre Trk
yava amatrce derlenmeye balamtr. lk motiflerin eitlii, skl ve nitelii de deiir.
dnemde derlenen malzemelerde anlatc, rnein szck daarc ve deyimlerde daha ok
derleme ortamlar vb. hakknda bilgi olmamasnn Trklerin getirdikleri yeni rnler, yeni hareketler
yan sra, derleyicinin metni deitirip deitir- ve genel izlenimleri tespit edebiliriz. Buna karn
medii, uyarlad, eksik brakt veya bir eyler baladlarn yaps, Trklerle balantl kiisel ve
ekledii de bilinmemektedir. Malzemenin para arlkl olarak hznl olaylarn hatralarna
para derlenmesi, sistematik derlemenin ve ince- uygundur.5 Bu balamda, bu alma erevesin-
lemenin az olmas bu konuda aratrmalar de incelenecek masallar sz konusu olduunda,
zorlatrmaktadr. Gerek efsane ve masal, gerekse daha ok dier masal kahramanlarn yannda
halk tiyatrosu veya baladlardaki Trklerle ilgili durabilen, hem gereki, hem bir anlamda gerek-
malzemelerde neyin gerek ekirdek olduunu d karakterler olan Trklerden bahsedilebilir.
sylemek zordur. Burada hangi motifin sonradan Baz ek halk bilgisi rnlerinde Trklerin
eklendii, hangisinin evrensel ve yaygn kulla- varl, anlatya mizahi bir yn de kazandrr. Bu
nlan bir motif olduu veya yazar ya da derleyici karakterlerin savatan etkilenmi hallerinden ok
tarafndan uydurulmu ksm olduu, hl daha mizahi adan ele alnmas, genellikle hem sava-
derin aratrlmas gereken noktalar arasnda yer n bittiinden bu yana gemi zamana baldr,
almaktadr. Anlatclarn duyduklarn ne kadar hem de o savan merkezinden uzaklalmasyla
gncelletirdikleri, kimden ve nelerden etkilen- da ilgilidir. rnein Slovak balad, efsane veya
dikleri, ya da derleyicilerin hangi belli bir amala masallarda eklere gre daha az glmece unsuru
metni deitirdiklerini izlemek phesiz zordur. bulunur, nk, corafi olarak Slovakya snr
Masallar ve iinde bulunan Trk kkenli kav- savalarnn merkezinde bulunmutur, oysa ki,
ramlar incelerken, bu zorluklarn yan sra, baka ek topraklar daha ok seyrek aknlarn olduu
sorunlarla da karlamamz olasdr. zellikle blge olarak nitelendirilir.6 Bu tr zellikler doal
ocuklar arasnda beenilen, herkese bilinen, olarak masallarn ieriini ve iindeki karakterleri
halk masallarna uygun bir biimde yazlan, de etkilemitir diyebiliriz. ek halk rnlerinde
ancak eitli tannm yazarlarn kalemlerinden bulunan Trk tipinin sk sk glmece ykl bir
km masallar ele alrken, onlar yaratan karakter olarak gsterilmesi, incelenecek masal-
kiilerin ne amala, hangi artlar altnda, nasl bir larn iki ayr grup olarak ele alnmasna neden
sylem iinde onlar yazdklarn gz nnde olacak kadar nemli grnr. Bu nedenle, al-
bulundurmalyz. Ayn ekilde film olarak sunu- mamzda, Trklerin atmosfer oluturduklar ma-
lan masallar, yalnzca basit bir metin ya da yk sallar ile Trklerin glmece karakteri olarak
olarak deil, senaryonun hangi metinlerden karmza ktklar masallar ayr ayr ele alna-
esinlenerek yazld, grsel malzemenin nasl caktr. alma, yalnzca incelenen eserler ile k-
kullanld ve seyircilerde ne gibi duygular stl olup, daha farkl eserlerin incelenmesi duru-
uyandrd, onlar nasl etkiledii gibi sorular munda, farkl bulgular ve sonularla karlala-
temel alarak aratrmak daha dorudur. Bu tr bilecei gereinin de altnn izilmesi gerek-
zellikleri gz ard edersek, Trk kavramnn ve mektedir.
Trk konulu motiflerin kullann aratrrken
yanl sonulara ulaabiliriz. 3. BULGULAR
Aratrmamz erevesinde incelenen masal-
2. ARATIRMA ALANI VE YNTEM lar iinde, Trk imgesinin masallarda iki temel
Bu almada masallarn iindeki Trk imgesi tipte ortaya kt bulgulanmtr. Bu balamda
aratrlmakta ve ne gibi Trk betimlemelerinin
kullanld incelenmekte, masallarn ksa zetleri
5
verildikten sonra, Trk imgeleri zerinde durul- Ayrntl bilgi iin bk.: Bene, Bohuslav. Trkenthematik
maktadr. zellikle de, son dnemde gittike daha in der Tschechischen und Slowakischen Folklore. II.
Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt I.,
yaygn olarak gndemde olan film masallarnn Ankara, 1982, s. 37-47.; Beka, Ji; Mendl, Milo. Islm
iindeki Trk tasvirleri zerinde durulmaktadr. a esk Zem. (Islamiyet ve ek Blegeler.) Prag,
Son olarak gnmzde bu tasvir ve imgelerin ne Votobia Yay., 1998.
6
kadar etkili olduklarna ksaca deinilecektir. Sirovtka, Oldich. Rozen Balad s Tureckou
Tematikou v esk a Slovensk Tradici. (ek ve Slovak
Trk karakterleri ve motifleri genel olarak, Folklorunda Konusu Trk Olan Baladlarn Yayl.) L,
55, 1968, s. 104-105.

160
 Materiallar

masallardaki Trk betimlemelerinin iki grupta Na tom jsme se avlovali pl druhho dne,
incelenmesi, imge ilev ve zmlemelerin de bu Orada bir buuk gn kl salladk,
farkl gruplardaki deerlendirmelere gre yapl- Turek zle turmoval, troubil a bubnoval,
mas gerekmektedir.
Trk galeyana geldi, trompet ve davul
3.1. Trklerin yalnzca atmosfer ald,
oluumunda yer aldklar masallar Bimala maala, z plna hrdla val.9
ek masallardaki Trk betimlemeleri iki Bimala maala,10 borazan sesiyle
gruba ayrlabilir. Birinci grupta yalnzca masalda bard.
Trk savalarnn betimlenmesiyle oluturulan Trkler, ocuklarn ok sevdii baz halk ma-
karamsar atmosfer yer alr. Trkler bu atmosferin sallarnn yan sra, eitli yazarlarn kaleminden
dnda daha zel bir rol oynamamalarna ramen, km veya halk anlatlarndan uyarlanm
tehlikeli, zalim sava olarak gsterilirler. Trk masallarda da nemli bir yere sahiptirler. Halk
savalar esas olaylar iin sadece uygun bir fon masallar ve deiik yazarlarn hazrlad ocuk
olarak kullanlrlar. rnein Drdann yazd masal kitaplarnn yan sra, zellikle de son yirmi
Zlat Kaprad (Altn Erelti Otu) adl masalda otuz senede sinema gsterileri ve televizyon
Trk savalarn betimleyerek yaratlan hznl, yayn iin film olarak hazrlanan masallar da
hatta trajik atmosfer youn bir ekilde hissedilir, ocuklarn, ve yalnzca onlarn deil, yetikinlerin
ancak masaln ekirdeinde Trklerle hi alakas de dncelerinde ve dnya grlerinde derin bir
olmayan sevgililerin ayrl ve ihanet motifleri iz brakabilirler. Bilindii gibi, ocuklar grsel
yer alr.7 iletilere kar ok hassas ve duyarldrlar. Byk-
Baz masallarda Trkler sadece bir iki satrda lerden dinlenen masallarn aksine, yazl metin
geerler, rnein bakahramann Trklerle sava- halinde ocuklara ulaan masallar grsel malze-
tndan sz edilir. Bu gibi durumlarda, konu meyi, resimleri de ierip bunlarla verilmek
btnl salayan, konuyu rneklendiren, istenilen iletileri daha etkili hale getirilebilir.
neden-sonu ilikisinin kurulmasn salayan bir Ancak film olarak hazrlanan masallar da
noktada karmza kar bu tip imgeler. Masal Trklerle ilgili sahneleri ierir ve ocuklar hem
bazen bakahramann Trk savalarndan dnme- masaln olay akyla, hem de aktardklar
siyle balar, rnein Martin Kabtnk adl, orduya iletilerle etkiler. zleyicilerin kk ve henz
hizmetinden serbest braklan bir asker, byk bir kavram gelitiren yalarda olmalarnn yan sra,
cesaret gstererek, bir deirmeni ele geiren masallarn etkileyici sahneleri ocuklarda kalc
eytanlarla savar ve sonunda hem deirmeni, imgelerin, hatta genel olarak dnya grnn
hem de sevdii kz kurtarr. Bu balamda Trk olumasnda byk rol oynarlar. Bu nedenle
yenebilen biri eytandan da korkmaz, eytan da ocuklarn ve yetikinlerin arasnda da iyi
yener, her eyin stesinden gelebilir diye bir ileti bilindii ve sevildii iin, bu alma temelinde,
karmak mmkndr.8 Trk savalar bazen ma- film masalnn ele alnmasn uygun grdk.
saln iinde ksaca anlr. Kahramann savarken
3.1.1. Deirmenden Bir Prenses II.
yaad bir olay veya an anlatlr ya da ksa bir
(Princezna ze mlejna II.)
ark eklinde sylenir. Drdann eserinde yer
alan baka bir masalda ve bu masaln ta plak 2000 ylnda ekilmi, Zdenk Trokann
olarak hazrlanan versiyonunda asker bir arknn senaryosonu yazd ve ynettii bu masal filmi,
iinde Trk szc geer. Dier eytanlar ta- baarl bir masal filminin devamdr. Bu film,
rafndan unutulmu, iyi kalpli eytan olan masaln birinci masaln sonunda evlenen Jindich ve
bakahramannn iyi bir arkada demirci, ona Elikann hayat hikayesini izler. Kt kalpli
Trklere kar katld savatan anmsad ar- soylu bey Elikann onu reddetmesini ve baka
ky retir. Demirci bu arkyla hem kendi cesa- biriyle evlenmesini kabullenemedii iin, koca-
retini kantlar, hem de iyi yumuak kalpli eytana sn ortadan kaldrmaya alr. Jindich o yzden
cesareti, sert ve kat tavrlarn benimsenmesi ve Trklerle savamaya gnderilir. Filmin sonunda
gereken kararll retmeyi dnr.
U toho Dunaje irok pole, 9
Drda, J. esk, s. EKLE.; Ayn ark dinlemek iin
Tuna nehrinin yannda geni ova, uyarlanan bu masaln taplanda da yer alr. Dalskabty
Hn Ves. (Dalskabty Adl Gnahkr Ky) Prag,
Supraphon, 19EKLE
10
Bimala, maala kelimeleri, bismillahi, maallah
7
Drda, Jan. esk Pohdky. Prag, eskoslovensk kelimelerinin ekedeki bozulmu versiyonudur, bu
Spisovatel Yay., 1977, s. 233-260. bozulmu versyonu muhtemelen Trk askerleri tarafndan
8
Hrtky s ertem (eytanla Oyunlar.) yn. Mach, Josef. barlan, eklere anlamsz olarak gelen szcklerden
ek Televizyon, Prag, 1956. ortaya kmtr.

161
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

cad, eytan, su perisi gibi masal kahramannn bu betimlemelerinde gze batan, rnein Araplar
yardmyla dnmeyi ve tekrar eine kavumay Trklerle bir grmek gibi, temel yanllar gz
baarr.11 ard edilebilir olarak kabul etme olanakszdr.
Anlald gibi Trk imgesi, bu masalda Grnen o ki, film yapmclar temel ilk/ortaokul
yalnzca tek bir blmde rol oynar: Askere bilgileri bile gz nne almamlar ve sonuta,
alnm bakahraman, Trklerle savamaya gn- film yapmna bu konunun uzmanlar (tarihi,
derilir. Hem soylu bey tarafndan kendisine kar Trkolog, Arabist, arkiyat gibi niversite
doldurulmu hain komutan ona zorluk kartr, mezunlar) da davet etmemiler, danmamlar.
hem de Trklere kar savamak zorundadr. Bu Oysa ki gnmzde, salkl, gelecek nesiller iin
masalda yer alan Trkler, geleneksel Trk betim- yararl filmler iin bunlar gerekli grnmektedir.
lemelerine hi benzemez. Halkn hafzasnda Bu tip yanl bilgiler, betimlemeler ve bunlara
Osmanllarla deneyimlerden kalm tiplemelerden bal olan sunulan iletiler ve eortaya kan yanl
olduka farkldr. Muhtemelen ynetmen ve okumalar, yalnzca izleyen ocuklarn kafasn
senaryo yazan ile kostm ayarlayanlar ok basit kartrmakla kalmaz, saptrlm tarihi iletilere,
ve ucuz arkiyatlktan baka bir dnce kltrel yanl anlalmalara vs. sebep olabilir.
akmndan ilham almam gibidirler. Bunun yan Doas gerei gerei dzmeceden ayramayan
sra temel tarihi ve corafi bilgiler bile, Trklerin ocuklar, kavramlarn bu masallardan yola
bu betimlemenin oluumuna deinmemi gibi his karak gelitirecek olsalar, doal olarak Trkleri
uyandrr. Bu Trkler kum lnde yaayan, ata Kuzey Afrikada yaayan bedevi kabileden farkl
binen, uzun beyaz ve mavi cppeler giyen, ba- grmez, ayrt edemez, ya da Osmanl ordularyla
larnda sark olan, bazen de yzlerini kumala savamaya giden askerlerin Afrikaya gittiklerini
rten ve silah olarak tfein ve oklarn yan sra, sanabilir, vs. Bu adan bakldnda, masallar,
eri yataan ve kl kullanan vahi, acmasz ve anlat, kitap ya da film eklinde olsun ocuklara
sert savalar olarak karmza kar. Neredeyse dnyay tantr, grdkleri ve duyduklar bilgileri
tmyle dsel olarak retilen bu teki imgesi, anlamaya yardmc olur, yani belli bir rehber
masals bir anlatmdan teye gitmeyen, gerek grevi tamaktadr. Masaln eitsel ilevinin ve
kkenleri olmayan bir imge yaratr. Kolayca imge yaratma zelliinin unutulmamas gerekli-
anlallabilecei gibi, Trklerin bu masalda dir. Bu masal znde tmyle Trklerle ilgili
Kuzey Afrikada yaayan Tuareg gibi bedeviler olmasa da, ocuklarn zerinde olduka byk
gibi grnmeleri, orta Avrupann halk kltr etkiye sahiptir. stelik, bu masalda olduu gibi
iin gelenek d bir unsur olarak nitelendiril- sz edilen sahnelerin canl, renkli, heyecan
melerine yardmc olacaktr. Hatta Trklerin bu verici ve duygusal anlamda da ykl olduu
ekilde gsterilmesi ya bilinli bir yanltmann ya dnldnde, etkileyim gc daha da artmak-
da bilgisizliin, cehaletin bir gstergesi olarak tadr. Yalnzca bu film masalnda zmlendii
kabul edilebilir, hatta denilebilir ki, Edward gibi, ynetmen ve senaryo yazar ile dier film
Saidin tespit ettiinden biraz daha farkl, mo- yapmclar farkl kltr unsurlarna titiz bir
dern arkiyatlktan, egzotizme ar merakndan ekilde dikkat etmeli, kurgularna nem ver-
da etkilenmektedir. Bu daha yakn tarihte oluan, melidirler. nk masals filmler izleyen ocuk-
yani Osmanl dneminden sonra ortaya kan larn farkl kltr ve topluma kar tutumlarna
arkiyat akm Arabistana, ya da genel olarak olduka byk etkiye sahiptirler.
daha uzak, egzotik, gizemli lkelere, corafi 3.2. Trklerin glmece karakteri olarak
olarak da daha uzaktaki bilinmeyen alanlara bulunduklar masallar
bavurur. Bunlar elbette, yalnzca bilinalt bir
kinci grup masallarda Trkler daha byk
aba ya da eseri daha ilgin gstermek iin
rol oynar ve ounlukta bir adan komik karak-
bilinli bir aba olabilir. Bu film baarl ilk masal
terlerde grlmektedir. Trkler arlkl komik,
filminin devam olarak dnlrse, ynetmen ve
bazen dmanl dnen, ama yapamayan, ba-
ekibi seyircilere bu masal en az birincisi kadar
zen de yalnzca saflyla ve aptallyla komik
beendirmek iin elinden geleni yapm, bunun
karakterleri oynarlar. Bu blmde daha ok
iin var olan ve dnebildii tm aralar
edebiyat yazar tarafndan oluturmu, geni kitle
kullanmtr. Btn bunlar gz nne alsak da,
tarafndan beenilen tannm masallar ele aln-
maktadr. Bu masallarn ikisi ek Cumhuriye-
11
Princezna Ze Mlejna 2 (Deirmenden Bir Prenses 2),
tinde metin halinden daha ok film olarak bilinir
yn. Troka, Zdenk. S Pro Alfa Film, Barrandov Studio, ve hemen hemen herkes tarafndan seyredilir.
ek Televizyon, Prag, 2000. Film hakknda ayrntl Televizyon kanallar bu masallara Noel gibi belli
bilgi iin bk.: http://www.fdb.cz/filmy-obsazeni/16963- zamanda yer ayrdklarnda, yksek oranda tekrar
princezna-ze-mlejna-2.html, 09.07.2008, 1100.

162
 Materiallar

tekrar seyredilmektedir. Bu balamda, geni mutluluklar iin kullandklar, baka insanlar hi

kitleyi etkiledii, nl olduu ve Trkleri de belli dnmedikleri gerekesiyle geri alrlar. Masaln
tipik ekilde gsterdii iin zellikle asker yazl metninde hkmdar ve Bosana Trk de-
eskisi ve Lotrando ve Zubejda masallar ince- ildir. Yaadklar lkenin ismiyle hkmdarn ve
lenmitir. Bunun yannda baka bir masal, ek kznn ismi de yalnzca Balkan ve hafife
ocuk edebiyatnn tannm yazarlarndan olan oryantal havas tar, lkenin ad Monte Alba-
Vclav tvrtekin yazd Csask Vojna se dr (Beyaz Da), yani Monte Negroyu (Kara
Sultnem (mparatorun Sultanla Sava) adl ma- Da) anmsatr vs.
saldan da sz etmek gerekir. Bu masalda kk Film masal yazl metnin hikyesini izler,
bir ocuk ordularn yenemedii Trk sultan hikaye konusunda nemli deiiklikler gze
yenip kovar. ok akll bir olan zor durumda arpmaz. Fakat yazl metinde olmayan birka
kalan imparatora yardm etmek ister. Yalnzca unsur eklenmitir. Senaryoya katkda bulunan,
kendi zeka ve mantna bavurarak, imparatorun 80li yllarda olduka aktif bir tiyatro oyunu,
ordusundan bile daha gl olan Trk ordusunu senaryo ve ark yazar olan Zdenk Svrk bu
yener, stelik zaferi iin hi silah kullanmaz. filme de siyasi grlerinden ve mehur, kendine
Yalnzca gnlk yaamda kullanlan, normal has ineli mizah anlayndan birka notu ekleyip
artlarda tamamen zararsz olan eyalar, rnein ieriini zenginletirmitir. rnein prensesin
incir, hamut vs. kullanarak sultan ve ordusunu burnunun uzad ve yabanc lkelere kadar
karr.12 gittii sahnelerde o lkenin basn ve ynetim
3.2.1. Asker Eskisi (Ti Veterni) tepkilerini de eklemitir. Glmece unsurlarndan
bazlar yalnzca iki anlaml esprili ifadeler,
Ti Veterni13 ( Asker Eskisi)14 televizyon cmleler veya nktelerden ibaret deildir. Baz
masal, Jan Werichin yazd Fimfrum 15 adl sahnelere komik olmas gereken karakterler ve
masal kitabndaki ayn ad tayan masaln filme durumlar da eklenmitir. Masalda asker eskisi
uyarlamasdr. Masaln bakahraman sihirli hediyelerin sayesinde katldklar savalar
asker eskisi iyi kalpli, neeli cceyle tekrarlarlar, yazl masal metninde, Napolyon
karlar, her biri onlardan sihirli birer hediye savalarndan szedilirken, filmde bu tekrarlanan
alr. Hediyeler, hibir zaman bo olmayan para sava sahnelerinde Trkler ya da daha dorusu
kesesi, alndnda istedikleri kadar eit eit sarkl, beyaz mavi izgili kumatan yaplm
hizmeti getiren harfe ve dnlen eyay alvar giyen Mslmanlar (eski, gndelik dilde
getiren apkadr. Bir sre bolluk iin rahat yaa- artk kullanlmayan ifadesiyle Machometni,
yan kahramanlar, kt kalpli, gz doymayan bir yani Mahometler, Muhammedler) karmza
hkmdarn ve onun gzel, fakat ahlaksz, kibirli kar. Bu Trkler izleyicilere komik gelir, yle
ve cimri Bosana adl kznn ehrine varrlar. de olmasna allmtr, savata kaybederler,
Hkmdar kzyla hileyle hediyeleri onlarn pabular, sarklar, izgili kumalardan oluan
elinden alrlar. Aldatlm kahramanlar tekrar kyafetleri de davranlar da glntr. Bu gl-
ccelerden yardm alarak sihirli elmayla armut mece unsuru, hem kahramanlarn hem de izle-
alrlar. Elmay yiyen prensesin upuzun burnu yicilerin kendilerini stn hissetmelerini sala-
olur, hekim klna giren kahramanlar ona armu- maktadr. Senaryo ve kostm hazrlayanlarn
du sunarak, alnm eyalar geri vermesi gerek- bunlar ne derece bilinli olarak hazrladklarnn
tii artyla onu iyiletirir. Cceler sonunda hedi- sorgulanmas gerekir. Grne baklrsa, tarihsel
yeleri, kahramanlarn onlar yalnzca kendi zeminden uzak bu anlatda, tm bunlarn
arkasndan yalnzca filmi daha ilgi ekici
12
tvrtek, Vclav. Csask Vojna se Sultnem a Jin gsterme, renklendirme abas da olabilir.
Pohdky Na Motivy Lidovch Psn. (mparatorun eski askerin vard lke de farkl betim-
Sultanla Sava ve Halk Anlatlarndan Esinlenen Dier
lenmeye allmtr - Yar balkan, yar Oryantal
Masallar). Prag, Panton Yay., 1977, s. 5-8.
13
Bu metindeki vetern kelimesi, uzun dnem askerlik havasndadr. ehir pis, bakmsz, sineklerle dolu
hizmetini yapm, ya da paral askerlii yapm, artk olarak gsterilir. lkenin hkmdar ve kz
ordudan ayrlm veya atlm biri iin kullanlr. Bu kii hrszlk yapar, halk eski askere haince dav-
genellikle gazete satarak, dilenerek, iportaclk yaparak ranr. lk bata ok, hatta abartl saygl davran-
veya baka sosyal deeri pek yksek olmayan ile
geinmeye alan zavall, trajikomik bir karakterdir. malarna karn, sonra eyalarn alar, onlar
14
Ti Veterni ( Asker Eskisi.), yn. Lipsk, Oldich. ldrmeye alr, dnmeden hkmdarn
Barrandov, ek Televizyon, Prag, 1983. Film hakknda dediini yaparlar, vs. Bu lkedeki halk her gn
ayrntl bilgi iin bk.: http://www.fdb.cz/filmy/21432- farkl bir ey sylemesine karn, sultann dedii
tri-veterani.html, 09.07.2008, 1400.
15 her eyi dnmeden uygulamaktadr. Bir yandan
Werich, Jan. Fimfrum. Prag, eskoslovensk spisovatel
Yay., 1968. Ti Veterni masal s. 125-150de yer alr. bu lkenin komnist rejimini simgeledii syle-

163
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

nebilir, ancak, dier yandan bugnlerde masal gne ve temiz hava girer, bu da kzn iyilemesi
seyreden ocuklar komnist rejimle artk ilinti- iin yeterli olur. Aslnda yalnzca srekli kapal
sini, badakln grmez, anlamaz, yalnzca mekanda kald iin hastalanm olan Zubejda
Trkleri ve genel olarak Mslmanlar kt bylelikle iyileir. Film masalnda oduncuya yar-
imgelerle badatrr, srekli yineleyen bu sahne- dm eden Lotrando kza ak olur, ve kzn
ler krpe beyinlere hzla yerleirler. dadsnn aslnda hrsz etesinin bakannn ei
yani kendi annesi olduunu anlar, masaln
3.2.2. Lotrando a Zubejda (Lotrando ve
sonunda oduncuyla Lotrando, annesi ve iyile-
Zubeyda)16
tirilmi Zubejda ormana dnerler.
1997 vizyona girmi bu masaln senaryosunu
4. YORUMLAR VE SONU
yine Zdenk Svrk yazmtr. Bu film masal iki
yazl masal ile bir baladn uyarlamas olarak Dier masallar da gz nnde bulunduruldu-
nitelendirilebilir. Karel apekin Devatero poh- unda, Lotrando ve Zubeyda anlatsndaki Trk
dek (Dokuz masal) adl kitabndan Birinci karakterler daha belirgin biimde izilmitir.
Ekiyalk Masal ve Byk Doktorluk Masal Masalda sultan Soliman, kz ve film masalnda
Sleymanl Prensesi Hakknda birletirilip ise onlara ek olarak, sultann iki danman -
onlara Kaybolmu Olan Yenieri adl halk yardmcs da karmza kar. Yazl metinde
baladndan alnm unsurlar eklenmitir.17 Masal Trklerle ya da genel olarak Oryantal lkelerle
ekiyalarn hrszlarn hikyesiyle balar, or- balantl pek ok nyarg bulunmaktadr. Sultan
manda yaayan gl hrsz etesinin bakannn Soliman olaan hkmdar ve despot olarak
ei kaybolur, kk oluna bakmak ona zor betimlenir, doktorun ne olduu, ya da nasl biri
geldii iin olunu manastra eitime verir. Fakat olduunu bilmez, neye gre gerek doktor
manastrdan kan yetikin Lotrando (ismi tanndn da bilmez, nk kendi lkesinde
Yaramaz kelimesini andrr) iyi kalpli, kurallara yalnzca ifal bitki ve by kullanan arlatanlar
uyan, yardmsever, kimseye zarar veremeyen biri yanna arabilir vs. 18 Masaln yazld 30lu
olduunda hrsz etesinden kalan ksm hayal yllarda, bu tr yaklamn ve nyarglarn yay-
krklarna urar. Lotrando hrszlkla para kaza- gn, hatta klie olarak kullanlmakta olduuna
namad iin yola kar, baka yerde i bulmaya dikkati ekmek gerekir. Yazar masalda sivri dilini
gider. Ormanda oduncuyla tanr. Bu noktada esasnda sultana ve etrafndakilere kar kullan-
senaryo yazar ikinci, anlaty doktorluk masal maz, aslnda, kapal biimde eletirdii, kendi
balam grnmektedir. O masalda Zubejda toplumu ve ynetimidir. Masaln yazar dili
(Zbeyde, ekede bu ismin fonetii Dili anla- ustaca kullanr, metne pek ok szck oyunu,
m anmsatr, komik olur) kz hasta olan sultan komik sahneler ekler. Benzer glmece unsurlar
Soliman (Sleyman) doktoru arar, nasihatlere filmde de yer alr. Sultan ve sarayda yaayan
gre yalnzca ismi dr. ile balayan birini ister, o hizmetiler, aralarnda iki danman - yardmc
gerek doktor olur. ekede oduncu kelimesi komik kyafetlerle gsterilir, sarkl, ucu yukarda
drvotp, yani dr. ile balad iin, sultana olan ayakkablar giyerler, vs. Hizmetiler sultan
oduncuyu getirirler. Sultann kz hasta grnm- szcn her sylediklerinde, ona bizim parlak
l, mutsuz bir kz olarak gsterilir. Oduncu gneimiz lakabn eklerler. Bu ifadeyi her dile
doktor olmad iin, onu nasl iyiletirmesi getirdiklerinde, o anda ne yaparlarsa yapsnlar,
gerektiini bilemez, ama bo oturmaktansa sara- yere yatp sultana selam verirler. Genel olarak bu
yn etrafndaki bym aalarn kesmeye tekrarlamalar da glmece esini pekitirir.
balar. Bu ekilde Zubejdann odasna ilk defa Ancak, btn bu betimlemeler ve eylemler bir
yandan masal ho ve cazip klarken, dier yan-
dan Trkleri mantkl dnemeyen, otoritenin
16
http://www.fdb.cz/filmy/11583-lotrando-a-zubejda.html, dedii her eyi yapan, sultana tapan insanlar
09.07.2008, 1400.
17 olarak gstermektedir.
apek, Karel. Devatero pohdek. Prag, SNDK, 1959. Esir
dm / alnm / Kaybolmu olan yenieri adl Deinmeye deer baka bir konu ise, Trk-
baladn konu zeti yledir: Buza otlatan olan Trkler lerin kadnlara kar tutumlardr. zellikle son
esir alr, ondan yenieri yaparlar. Yllar sonra yalanm iki masalda kadnlar da nemli rol oynarlar.
anne da esir der. Tanmad kendi oluna hizmeti
yenierinin ocuuna bakan dad olarak gelir. Yenierinin Bosana ve etrafndakiler tam Trk saylmazsa da,
bebeine bakma grevini slendiinde, bebee ninni baz genel Oryantal, arkiyat zellikleri tar.
sylerken yenieri onun kendi annesi olduunu anlar. Olduka gzel olarak betimlenir, lks eyalara
Ayrntl bilgi iin bk.: Michlek, Jn. Variant Povesti o
Zajatom Synovi - Janiiarovi. (Esir Dm Olan -
18
Yenieri Hakkndaki Efsanenin Varyant.) SN, XI, 2-3, apek, Karel. Devatero Pohdek. Prag, SNDK Yay.,
1963, s. 390-397, vd. 1959, s. 198-200.

164
 Materiallar

dkndr, erkekleri yalnzca peinde koturur, zanaatyla iyilemesine katkda bulunduu

ilgilerini ekmek ister ve bunu baarr, ancak Zubejday iyiletirmekle ve onunla evlenmekle
onlarla kalc iliki kurmak amacyla ilgilenmez, kalmaz, yllar nce karlan annesini de bulur ve
yalnzca kendi karlarnn peindedir. Aktif bir geri alr. Masal ortamnda ok masum ve rastlan-
kahraman olarak nitelendirilebilir, fakat kt tsal grlebilecek bu karlama, aslnda, gelecek
kalplidir ve masalda cezalandrlr. asker nesillere aktarlan ilgin bir iletiyi iermektedir.
eskisinden birinin szckleri ile ifade etmek Son olarak incelenen grsel anlatlardaki ve
gerekirse, Bosana melek gibi bir cad olarak masallardaki Trk betimlemeleri geleneksel ma-
betimlenebilir. Dier masaldaki Zubejda ise onun sallarndakinden uzak grnmekle birlikte,
bir zttdr, edilgen bir karakterdir, masalda fazla gnmz ocuklarn daha ok etkilemektedirler.
aktif rol oynamaz. Yalnzca zlecek bir bil- nk bunlar, gsterili, hareketli, zengin anlatm
mece noktasnda durur ve bakahramann ortaya biimi ile grsel etkinlii arttrlm filmler
kp kendisini kurtarmasn bekleyen bir tiptir. biiminde karmza kmaktadrlar. Geleneksel
Genel karakteri itibariyle, gsz, hasta, olayn betimlemelerde Trk tipi zalim, acmasz, ocuk-
gidiatn pek fazla etkilemeyen biridir. Fiziksel lar ve kadnlar esir alan dman, ama ayn za-
grn asndan, dier masaldaki Bosana manda gl ve zengin biri olarak gsterilir.
kadar hotur, gzel kzdr, fakat nceki kzn Ancak bu geleneksel Trk imgesi, masal metin-
aksine gzelliini kullanmaz, ondan yararlanma- lerinde doru dzgn dnemeyen, komik
ya almaz. Bu iki masal kahraman aslnda Trk giyinen, despot rejimi destekleyen, kadnlara
kadnn pek de kesin hatlaryla izmedii ve belli uygun davranmayan, hrszlk yapan bir karaktere
bir noktaya oturtmad iin ilgintir. dnmtr. Bu betimlemelerden hangisinin,
Bu masallardaki kadnlara kar tutumunu bugnlerde Trklerin imaj iin daha tehlikeli ve
izlerken, ilgi ekici bir baka nokta ise Trk gereklerden daha uzak olduunu sylemek
(Oryantal) hkmdarlarnn kz babalar olmala- zordur, ancak, geleneksel Trk imaj en azndan
rdr. Bu durumda, sanki geleneksel toplumsal tarihi olaylarn sebep olduu baz zelliklerinden
cinsiyet ayrmnda daha stn, aktif, akll, so- kaynakland iin anlalabilir ve kabul edile-
nunda kazanan ve hakl kan hep erkek - ek bilir. Ancak son dnemde ortaya kan ve grsel
(Avrupal) olmal dncesi n plana tanmak- malzemelerle desteklenerek ocuklara ve topluma
tadr. Masaln, olmayann, bulunmayann ve hatta sunulan bu hatal Trk imgesi, her ne kadar bazen
zlenenin anlats olduu dnldnde, bu tr nasl dile getirilebilecei kestirilemeyen komnist
masals arptmalarn da bulunmas olaan gr- rejimin bir eletirisi olarak gsterilmeye allsa
lebilir. nk, gerek yaamda, kazanan, gl da, hibir ekilde Trklerin doru, somut ve
ve akll konumda olan ve daha erkeksi olarak gerek imajlarn oluturmazlar. Hatta, zellikle
tanmlanabilecek Trk imgesi, masallarda, g- de gnmz iletiim dnyasnda Avrupal ve
sz, yardm bekleyen kadna indirgenmi durum- Trk toplumlar arasnda iletiim kurma abala-
dadr. Yaygn olan arkiyatlk akmna uyarak rn etkileyebildii iin ok daha yanltc ve zarar
teki, bu balamda Doulu ve Trk olan daha verici olarak nitelendirilebilir.
arlkl olarak kz kadn olarak betimlen- Klasik masallardaki gl, sava, korkula-
mektedir.19 Masallarda Avrupal imgesi ise daha cak Trk imgesi, savalardan uzak blgelerdeki
ok erkek olarak, yani akll, baarl, aktif ve masallarda ok daha farkl bir biimde karmza
galip gelen rollerinde betimlenmektedir. Burju- kar. Trk savalarnn getii coraf mekndan
vazi, din ve iktidar o denli eski ve kemiklemi Batya ve Kuzeye doru uzaklarken hem
bir yapdr ki, tek bir kavrama dnmtr: masallarda, hem de dier Trk konulu halk
Bat.20 Mutlaka bir sorunu zerler, ya hkmdar edebiyat trlerinde yeni glmece unsurlar
ve kz yenerler, ondan ahlak ve zeka asnda kmaya ve n plana gemeye balar. Gerek
stn saylrlar, ya da onun yaamna aydnlk yaamdaki trajik sonun yerini, sorunun komik bir
getirecek bir ey yapar, rnein, kapal bir odaya biimde zm almaktadr. Bu tr masallarda,
sktrlm bir yaamdan kurtarrlar. Trk kzlar Trkler hl zengin ve gl gsterilmektedir,
burada Avrupann gzndeki klasik tekiyi ancak, anlatlarda, Trklerden daha zayf olma-
temsil etmektedir. Her ne kadar masal dnyasnda sna ramen, onlar hileye bavurarak yenen zeki
da olsa, Avrupann ald bir ten de sz etmek bir yerel kahraman karmza kar. Trk genel-
olasdr. rnein, Lotrando yalnzca odunculuk likle kt, zalim, gl, zengin ve ehir folklo-
runda da ehvetli biri olarak grnr, ama ayn
19
Yeenolu, Meyda. Smrgeci fanteziler. Oryantalist zamanda yenilir ve bylelikle dinleyici / seyirci
Sylemde Kltrel ve Cinsel Fark. stanbul, Metis Yay.,
kendisini ondan daha stn hissedebilir. Bu
2003, s. 76-79 vd.
20
Nadi Gler, Home Home, Go Home masals yengi, en azndan szl kltrde nesilden

165
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

nesile geen bir korkuyu yenme, rahatlama olarak nyargyla deerlendirmelerine neden olabilir.
grlebilir, iyiye, doruya, mant ve zekay ocuklarda oluabilen ve bilinaltna yerleen,
kullanmaya ynelik bir ar olarak deerlendiri- gncel anlat metinleri ile pekitirildiinden,
lebilir. Doudan gelen kltrlerle ve toplumlarla yetikinlerde de srekli canl kalabilen, Trkler
karlatklarnda, Avrupallarn stn hissetme- ve Trkiye hakkndaki dncelerin rnekleri,
leri aslnda dorudan doruya arkiyat sylem- herhangi bir ek masal ocuk kitabnda kolayca
le balantldr 21 ve masallarda, zellikle film bulunabilir.
olarak uyarlanm olanlarda yer alan baz sahneler Bu balamda denilebilir ki, Trk motifli
bu sylemden phesiz ve fazlasyla etkilenmi- masallarda ve zellikle de ocuklar bugnlerde
tir. Son dnem ekilen filmlerde bile Trklerin ok etkileyen film masallarndaki Trk imgesi ve
eskiden sylendii gibi gsterilmesi Avrupann Trkiye gerek d karakterler ile tarih d bir
eitli halklarn tekinin tasarmn yaratma zaman ve mekn hissini uyandrmaktadr. Bu
biimiyle uyum iindedir. 22 Saidin ifade ettii anlatlarda Trkler olaanst masal karakterle-
arkiyat sylemine gre, Araplarn yannda rine, olumsuz, aptal ve komik yaratklara ve
Trklerin de temsil ettikleri Dou, gerek bir Trkiye de onlarn yaad gerek d bir masal
mekandan daha ok bir dnce, bir tasarm lkesine dnmtr. Kkenlerini uzun yllarn
olarak tanmlanmaktadr. Herhangi bir batl deneyiminde ve sava ortamlarndan alan gele-
gelimekte olan bir lkeden biriyle tantnda neksel anlat biimlerinde bu tr imgeler kabul
genellikle onunla kltr zerinden iliki kur- edilebilir grnmekle birlikte, konu gnmzde
maya balar. Bir batl iin dou, egzotizmin evrilen ve yaygn olarak gsterime giren ek
kaynadr, kltrel bir malzemedir, fotoraf- filmlerine de benzer biimde aktarldnda, du-
larn ekebilecei bir eydir. Ortalama bir batl rum daha bir nem kazanmaktadr. stelik, bu
kendinden koyu tenli bir doulu ile karlat- imgelerin farkl masallardan geilerle pekitiri-
nda toplumsal bilinaltnn etkisiyle, atalarnn lerek, bir ekilde birbirleri ile balantlandrlarak
smrgeci ve kle ticareti alkanlklarndan ka- yeniden yazlmas, retilmesi, mitlerin dnm
lan deneyimleriyle kontrolsz olarak dnmeye gibi, farkl iletiim metinlerinde yeniden gncel
balar. nk dou hep bir tedirginlik noktasdr, iletiim ortamna katlmas, iin ok daha farkl
bilinmeyendir, az konuurlar, ne dedikleri ve boyutlarn gndeme getirmekte ve daha geni,
dndkleri belli deildir, cahildirler, bilimsel daha derin aratrmalar gerekli klmaktadr.
deildir, afyon ier, kadnlarn dverler 23
Dounun, medeni bir Avrupaya zt bir imge,
5. KAYNAKLAR
dnce, kiilik ve deneyim olarak bu tasarm
Avrupallarn kendilerini tanmlamalarna yardm Beka, Ji; Mendl, Milo. Islm a esk Zem. (slam
ve ek Blegeler.) Prag, Votobia Yay., 1998.
etmitir.24 Ele aldmz masallarda bulunan Trk
imgesi ve betimlemeleri Avrupallara, eklere Bene, Bohuslav. Trkenthematik in der Tschechischen
und Slowakischen Folklore. II. Milletleraras Trk
zg niteliklerin, bulunduklar evre artlarn ve Folklor Kongresi Bildirileri, cilt I., Ankara, 1982, s. 37-
dnya grlerinin kartn oluturarak, masal- 47.;
larn bakahramanlarnn olumlu, stn ve geli- Bernardinov, Eva. Kluci, Holky a Stodlky. (Kzlar,
mi meden kiliik zelliklerini daha net Olanlar ve Stodlky Ky.) Prag, Albatros Yay., 1978.
gsterilmesine yardm etmitir. Her ne kadar apek, Karel. Devatero Pohdek. Prag, SNDK Yay.,
Trklerle ilgili bu sahnelerin ve betimlemelerin 1959
ilettikleri mesajlar aka ifade edilmezse de, tvrtek, Vclav. Csask Vojna se Sultnem a Jin
insanlarn bilinaltna o denli yerleerek, daha da Pohdky Na Motivy Lidovch Psn. (Imparatorun
Sultanla Sava ve Halk Anlatlarnn Motiflerinden
etkili olmaya eilimlidir. Televizyonda duyduk- Esinlenen Dier Masallar). Prag, Panton Yay., 1977.
lar veya gazetede okuduklar haberlerle de ba-
Drda, Jan. esk Pohdky. Prag, eskoslovensk
lantl olarak, ocuklarn, hatta yetikinlerin Spisovatel Yay., 1977.
imgelemlerinde, masallarda anlatlan gerek d Endrdy, Jnos. Poturenec Hor Turka. (Trklemi
zaman ve mekan, bugnlerde var olan gerek lke olan, Trkten Beterdir.) Na Vchod. (Douya) dergisi,
ile iinde yaayan gerek insanlarla birleerek, internette yaynlanan makale, http://www.navychod.cz.
ocuklarn ada Trkiye ve gnmz Trklerini Hrtky s ertem (eytanla Oyunlar.) yn. Mach, Josef.
ek Televizyon, Prag, 1956.
21 Kopan, Vojtch. Tureck Nebezpeenstvo a Slovensko.
Said, Edward W. Orientalism. London, Penguin Yay., s. 7.
22 (Trk Tehlikesi ve Slovakya.) Bratislava, 1986.
Malekov, Jitka. rodn Pda. ena ve Slubch
Nroda. (Bereketli Toprak. Milletin Hizmetinde Kadn.) Malekov, Jitka. rodn Pda. ena ve Slubch
Prag, ISV Yay., 2002, s. 180-181. Nroda. (Bereketli Toprak. Milletin Hizmetinde
23
Nadi Gler, Home, Home, Go Home Kadn.) Prag, ISV Yay., 2002.
24
Said, E. W. Orientalism..., s. 1-2, 5.

166
 Materiallar

Michlek, Jn. Variant Povesti o Zajatom Synovi -

Janiiarovi. (Esir Dm Olan - Yenieri Hakkndaki
Efsanenin Varyant.) SN, XI, 2-3, 1963, s. 390-397.
Nadi Gler, Home Home, Go Home, Yaynlanmam
Makale
Pakevi, Ivan. Dv Ukrajinsk Historick Psn o
Dvkch Zajatkynch z Okol Medzilaborc Na
Vchodnm Slovensku. (Dou Slovakya'da
Medzilaborc Blgesinde Anlatlan, Esir Dm
Kzlar Hakkndaki ki Ukraynal Tarihi Balad.) NVC,
XXXIII, Prag, 1956, s. 196.
Princezna Ze Mlejna 2 (Deirmenden Bir Prenses 2),
yn. Troka, Zdenk. S Pro Alfa Film, Barrandov
Studio, ek Televizyon, Prag, 2000.
Rataj, Tom. esk Zem Ve Stnu Pulmsce. Obraz
Turka v Ran Novovk Literatue z eskch Zem.
(Hilalin Glgesinde ek Blgeleri. ek Blgelerinin
Erken Yenia Dnemindeki Edebiyatnda Trklerin
Tasvirleri.) Prag, Scriptorium Yay., 2002.
Rychnov - Klmov, Dagmar. Kulturn Zzem
Epiteta Tatar Psohlavci. (Tatar - Kpekba
Lakabnn Kltrel Temeli.) esk Lid (ek Halk), 55,
1968.
Sabatos, Charles. Bridging Cultures: Turkish Themes
in Prague-German Literature. yaynlanmam makale.
Said, Edward W. Orientalism. London, Penguin Yay.,
1995.
Sirovtka, Oldich. Rozen Balad s Tureckou
Tematikou v esk a Slovensk Tradici. (ek ve
Slovak Folklorunda Konusu Trk Olan Baladlarn
Yayl.) L, 55, 1968, s. 104-105.
Ti Veterni ( Asker Eskisi.), yn. Lipsk, Oldich.
Barrandov, ek Televizyon, Prag, 1983.
Werich, Jan. Fimfrum. Prag, eskoslovensk
spisovatel Yay., 1968.
Yeenolu, Meyda. Smrgeci fanteziler. Oryantalist
Sylemde Kltrel ve Cinsel Fark. stanbul, Metis Yay.,
2003, s. 76-79 vd.

FILMLER
Hrtky s ertem (eytanla Oyunlar.) adl televizyon
masal (yn. Mach, Josef. ek Televizyon, Prag, 1956.
Lotrando a Zubejda. (Lotrando ve Zubeyda.), yn.
Karel Smyczek. Art Cam nternational, Vida Film
Sofie, Eurimage, ek Televizyon, Brno, 1997.
Princezna Ze Mlejna (Deirmenden Bir Prenses), yn.
Troka, Zdenk. S Pro Alfa Film, Barrandov studio,
ek Televizyon, Prag, 2000.
Ti Veterni ( Asker Eskisi), yn. Lipsk, Oldich.
Barrandov, ek Televizyon, Prag, 1983.
http://www.fdb.cz/filmy-obsazeni/16963-princezna-ze-
mlejna-2.html
http://www.fdb.cz/filmy/11583-lotrando-a-zubejda.html
http://www.fdb.cz/filmy/21432-tri-veterani.html

167
 RETMENLERN BE - ALTI YA OCUKLARININ
KAVRAM GELMLERNDE TRKE DL ETKNLKLERN
KULLANMALARINA LKN GRLER
r. Grv. Nuran BAARAN
Gaziosmanpaa niversitesi Meslek Yksek Okulu
ocuk Geliimi ve Eitimi Blm
e-mail: nbasaran@gop.edu.tr/TOKAT

Uzm. Leyla ULUS KALENDER

Gerger le Mill Eitim Mdrl/ADIYAMAN
e-mail: leylaulus@hotmail.com

Yrd. Do. Dr. Adalet KANDIR

Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi
ocuk Geliimi ve Eitimi Blm
Okulncesi Eitimi Ana Bilim Dal / ANKARA
e-mail: akandir@gazi.edu.tr

REFLECTIONS OF PRE-SCHOOL EDUCATION TEACHERS ON THE ROLE OF TURKISH LANGUAGE

SKILLS IN CONCEPTUAL DEVELOPMENT OF FIVE-SIX YEAR OLD CHILDREN
ABSTRACT
Quality of the education a child gets shapes future of a country. Assisting child development means contributing to the future
of a society and quality of the education given appoints the future conditions of the country. The fact that kids spend a long time
at pre-school education institutions increases the responsibility of the teachers in those institutions. Better fulfillment of this
responsibility by teachers and further enrichment of cognitive thinking of children can be achieved through a well-planned and
systematic educational program. Taking conceptual activities as a step in cognitive activities, development of conceptual activities
by teachers through utilization of activities involved in the educational program will gradually enrich childrens cognitive
development. Turkish language learning activity of the pre-school and kindergarten curriculum, which must be repeated daily
under guidance of a teacher and which is of crucial role in pre-school and kindergarten childrens overall development, hastens
conceptual development of the kids and serves their learning through experience and activity. This research emphasizes
reflections of pre-school teachers working in the city centre of Ankara, on the role of Turkish language skills in conceptual
development of 5-6 year-old-children. In the light of the data acquired from the Province Directorate of National Education in
Ankara, the sample of the research is constituted of 300 teachers whose work area ranges from independent kindergartens, formal
and private pre-school classes and private kindergartens tied to the Ministry National Education, 215 of these interviewees are
from state institutions while 85 are from the private ones. Data of the research is gained through a survey form prepared
according to the relevant literature and expert opinion. The data gained during the survey is analyzed through percentage
distribution and frequency methods and Chi-Square Test. The results indicate that teachers working for state schools utilized
tongue twisters, finger plays and drama techniques of Turkish language activities while the ones working for private institutions
used drama, finger plays and tongue twisters, respectively. The least used techniques by pre-school teachers aiming improvement
of concept development are relaxation and movement activities following reading activities. It is investigated that teachers
eagerness to carry out new Turkish language learning activities that will help further improvement of kids linguistic skills and a
proposal is submitted accordingly.
Key words: Pre-school education, concept development, Turkish language activities, teacher.

1. GR Aratrmaclar, ocuklarn zengin uyarclar

Okul ncesi dnemde ocuklarn kazandklar ve aktif olarak katldklar deneyimlerle elde
olumlu deneyimler, onlarn ileriki eitim yaam- ettikleri kazanmlarn daha sonraki renmele-
larn olumlu ynde etkilemektedir. Bu eitim rinde daha bilinli ve baarl olma anslarn
yaantlarndan yararlanamayan ocuklarn geli- artrmakta olduunu belirtmektedirler. Bu neden-
imleri etkilenmekte ve ocuklar bu olumsuz le okul ncesi retmenlerinin ocuklara somut
etkileri yaamlar boyunca tamaktadrlar. Kav- materyaller ve zenginletirilmi renme ortam-
ram kazanmna ynelik etkinlikler, bilisel akti- lar sunabilmeleri iin donanmlarnn belirlen-
vitelerin bir basama olarak dnldnde, mesi ve gelitirilmesi nem tamaktadr
retmenlerin eitim programlarndan yararlana- retmenin yapt etkinlikler, ocuklarn
rak, ocuklarn kavram kazanm srecini destek- kavramlar arasndaki hiyerariyi anlayabilmele-
lemeleri son derece nemli bulunmaktadr rini, gnlk olaylarla iliki kurabilmelerini etki-
(Ulus,2005). ler. ocuun geliimsel kapasitesini anlayp ei-

168
 Materiallar

tim programlarnda bunu gz nnde bulunduran meceler ise ocuklarn bildikleri kavramlardan ve
retmen, her etkinliinde bir sonraki aktiviteye sz diziminden yola karak sonuca ulamalarn
temel hazrlamay baarr. retmenin de etkin- salar.
liklerin iine girmesi, geri bildirimleri deerlen- Hikye Anlatma: ocuklarn ilgileri ve geli-
dirmesi gerekir. renen tarafndan edinilecek im dzeyleri dikkate alnarak seilen hikyeler
her edinim retmenlerin yol gsterici faaliyetleri ocuklarn ilgisini ekebilecek nitelikle pazen
sonucunda oluacaktr. Bu da ocukta renmeyi tahta, kukla, slyt, tepegz, televizyon eridi,
tetikleyecektir. (Baaran,2006). film, film eridi, hikye kartlar ve kitaplar gibi
Dil geliimi de renmede nemli bir dier deiik teknikler kullanlarak anlatlr. ocuklarn
boyuttur. Dil geliimi zihin geliimi ile yakndan geliimlerine uygun hikyeler onlarn hayal g-
ilikilidir. zellikle ocukluk dneminde ren- lerini gelitirirken neden ve sonu ilikileri kura-
meyi yakndan takip eden dil geliimi renme- rak bilisel geliim srelerini kullanmalarn ve
nin temel ta gibidir. Ancak renme yalnzca yeni kavramlar renmelerini salar. retmen
okulda balamad, ancak okuldaki renmenin anlatt hikyelerde zaman zaman ocuklarn bil-
dier renmelerden farkl olduu da unutulma- medikleri kavramlara da yer vermeli bunlar o-
maldr. renme sadece bilisel, sadece duyusal cuklarla birlikte retmen tarafndan aklanma-
veya sadece davransal kazanmlarla snrl de- ldr.
ildir. Baz renme durumlarnda birden fazlas Hikye Sonras Etkinlikler: Hikye sonras
sz konusu olmaktadr (Baaran,2006). etkinlikler ocuklarn kendilerini ortaya koyma-
Aratrmalar ocuklarn konumann genel larna frsat salayan ve yaratcln geliimini
anlamn kavrama yeteneini, kelime anlamn destekleyen etkinliklerdir. Hikye sonras etkin-
kavrama yeteneinden daha nce kazandklarn likler belirlenmi baz kurallar iinde ocuklarn
gstermektedirler. ocuklar iletiim ve anlama zgrce oyun kurmalar ve bu oyunlar geli-
yeteneini gelitirmek iin dilin kelime anlamn- tirmeleri iin planlanan hikaye tamamlama,
dan ok genel anlamyla ilgilenirler. Ayrca bir hikaye oluturma, pandomim, dramatizasyon ile
konumada okuma yazma bilmeyen ocuklarn drama etkinliklerinden zihinde canlandrma, do-
daha ok konumann genel anlamn anlamaya alama, rol oynama, etkinliklerinden olumakta-
yneldikleri grlmektedir. te yandan yaa dr (Aral ve di.,2002: 118). Hikye sonras
daha byk olan ve okuma yazma bilen ocuklar etkinliklerle ocuklarnn kavramsal geliimleri
konumacnn genel amacyla konumaya ykle- desteklenir. zellikle dramatizasyon etkinlikleri
nen mecaz anlam birbirinden ayrt edebilirler. bu konuda nemli bir yere sahiptir. eitli ko-
Ksacas, ocuklar dili kullanma yeteneklerini nularda birok kavram, bu kavramlara ait tanm-
genel anlamda iletiim kurmak ve anlamak iin layc, aklayc bilgiler drama ile daha abuk ve
gelitirirler (Galda ve di.,1997:26). kalc olarak renilebilir (Aral ve di. 2000: 81).
Vygotsky, dili ayrca kavram renme, 2. Yntem
bilginin ve dncenin yaplanmasnda kltrel
Bu aratrma, retmenlerin be-alt ya o-
bir ara olarak da deerlendirir (lgen,2001:126).
cuklarnn kavram geliimlerinde Trke dil
zellikle okul ncesi dnemde pek ok ocuk etkinliklerini kullanmalarna likin Grlerini
anadilinin temel yapsn renerek, yetikinin- betimlemeye ynelik olduundan genel tarama
kine benzer sz dizimi yapsn kazanabilmekte modelindedir. retmen grlerinin, grev yap-
ve duygularn, dncelerini iyi bir biimde ifade tklar okula gre deiip deimedii de aratrl-
edebilmektedir. Bu balamda anaokulu ve anas- dndan ayn zamanda bu alma ilikisel tara-
nf programnda ocuklarn tm geliimleri a- ma modelindedir.
sndan ok nemli olan ve her gn tekrar edilmesi
2.1.Evren ve rneklem
gereken, retmen rehberliinde yaplan ve bir
grup etkinlii olan Trke Dili Etkinlikleri nem- Aratrmann evrenini Ankara ilinin yedi mer-
li rol oynamaktadr. Okul ncesi eitim program- kez ilesindeki okul ncesi eitim kurumlarnda
larnda Trke Dili Etkinliklerine u ekilde yer grev yapan 1612 retmen oluturmaktadr. Za-
verilmektedir; man, ulam ve kontrol glkleri nedeniyle
evrenin tamam yerine onu temsilen yansz bir
Hikye ncesi Etkinlikler: Hikye ncesinde
rneklem zerinde allmasnn uygun olduuna
parmak oyunlar, iir, bilmeceler, hikye ncesi
karar verilmitir. Evreni temsil etmede 300 kiilik
konuma gibi etkinlikler yer alr. Tekerleme, par-
bir rneklemin ( =0,5 ve %5 sapma miktar ile)
mak oyunu ve iir gibi etkinliklerde szel tekrar-
yeterli bir byklk olduu kabul edilmitir
lamalarla ocuklarn geliim zelliklerine uygun
(ng, 1994).
kavramlar (say kavram gibi) pekitirilebilir. Bil-

169
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Evreni temsil edecek rneklemi oluturacak 2.3.Verilerin Analizi

300 retmenin seimi ile ilgili yaplan n al- retmenlere ilikin genel bilgilerin betimlen-
mada, zel okullardaki okul ncesi retmenlerin mesinde frekans ve yzdelik dalmlar kullanl-
saylarnn resmi kaytlarn ok stnde olduu mtr. Anketin ikinci blmnde yer alan sorulara
grlmtr. Bu nedenle, zel okullardaki verilen cevaplar ile grev yaplan okul tr ara-
retmenleri temsil etmedeki yeterlilii salamak sndaki iliki ki-kare testi ile incelenmitir. Ki-kare
amacyla zel okullardan seilecek retmen sa- testi, sreksiz iki snflamal deiken arasndaki
ysnn toplam iindeki arlnn yaklak %30 ilikiyi, baka bir anlatmla deikenin birinin
olmas, kalan bykln ise resmi okullardaki dzeylerinde dier deikene ait deerlerin farkl-
retmenlerin oluturulmasnn uygun olacana lk gsterip gstermediini test eden parametrik-
karar verilmitir. Bu ekilde resmi ve zel okul- olmayan bir istatistiktir. Analizin temel varsaym
lardan seilecek rneklem byklklerinin de hibir gzenekte bek-lenen deerin birden kk
birbirinden ar bir ekilde farkllamas nlen- olamamas ve beklenen deeri beten kk gze-
mi, istatistiksel karlatrmalar iin daha uygun nek saysnn toplam gzenek saysnn %20sini
bir dalma ulalabilmitir. amamasdr (Bykztrk, 2004).Bu koullarn
Okullardan seilecek retmenlerin belirlen- salanmad durumlarda ki-kare testi sonular
mesinde her bir okul bir kme kabul edilerek yorumlanmam, sadece frekans ve yzde deeri
kme rneklemesi yaplmtr. Bu balamda 78 kullanlmtr.
resmi okul ile 18 zel okulda anket uygulamas 3. Bulgular ve Tartma
yaplmtr. Sonu olarak, aratrmann rnekle- retmenlerin demografik bilgileri incelen-
mini 215 (%72) resmi ve 85 (%32) zel okullarda diinde; grev yaptklar okul trlerine gre
alan okul ncesi retmeni oluturmutur. %71,5 ile resmi kurumlarda alan okul ncesi
2.2.Veri Toplama Aralar retmenlerinin ounlukta olduklar grlmek-
tedir. retmenlerin %28,3 ise zel okul ncesi
Aratrmada ihtiya duyulan veriler aratr-
eitim hizmeti veren kurumlarda almaktadr.
mac tarafndan gelitirilen anket ile toplanmtr.
Okul ncesi retmenlerinin ya aralklar ince-
Anket aamada gelitirilmitir.
lendiinde, %39,7sinin 3544 ya grubunda
Birinci aamada, aratrmann alt amalarna olduklar grlmektedir. Benzer orana sahip 25
cevap vermek iin ne tr zellikli verilerin 34 ya grubunda olan retmenlerin %34,7 oldu-
toplanmas gerektiine karar vermek amacyla u tespit edilmitir. retmenlerin % 12,7sinin
literatr taramas yaplm ve bu alanda uzman 25 ya ve altnda olduu belirlenmitir. ret-
niversitelerde grevli toplam sekiz alan uzmann menlerin %12,6s 4554 ya grubunda oldukla-
grlerine bavurulmutur. Elde edilen bilgilerin rn ifade etmilerdir. retmenlerin %56,0 gibi
nda bir madde havuzu oluturulmutur. byk bir ounluu niversite mezunudur.
Madde havuzunda iki tr soru yer verilmitir. Tek retmenlerin %85inin niversite ve meslek
bir seenein iaretlenmesi gereken sorular ve yksek okullarndan mezunu grlmektedir.
birden fazla seenein iaretlenebilecei sorular Aratrmada ocuk saylarnn 1015 arasnda
yer almaktadr. kinci aamada, madde havuzunda olduunu belirten retmenlerin orannn %37,7
yer alan sorular iin sekiz uzmandan gr olduu grlmektedir. retmenlerin %30,3
alnmtr. Uzmanlardan, formda yer alan sorular, snflarnda 1620 ocuk olduunu ifade etmi-
amaca uygunluk ve anlalrlk asndan ele- lerdir. Hizmet ylna gre, retmenlerin16 yl ve
tirmeleri ve uygun olmayan sorular iin dzeltme daha fazla kdem ylna sahip retmenlerin
nerilerinde bulunmalar istenmitir. Uzmanlar- %30,7 oran ile ounluu oluturduklar gze
dan alnan grler dorultusunda anketin uygu- arpmaktadr. retmenlerin %25,3nn 5 yl ve
lama formu oluturulmutur. Bu ekilde geli- daha az, %23,7sinin 1115 yl aras kdem ylla-
tirilen anketin kapsam geerliine sahip olduu rna sahip olduklar belirlenmitir. retmenlerin
kabul edilmitir. nc aamada, uygulamaya %50,3 hizmet ii eitime katldklarn ifade
kmadan nce kk bir retmen grubuna etmilerdir. Aratrmaya katlan retmenlerin %
(n=25) n uygulama yaplmtr. Bunun amac, 49,7si ise hizmet ii eitime hi katlmadklarn
sorularn hem soru kkleri hem de seenekleri belirtmilerdir. Aratrmada alt ya ocuklarna
balamnda anlalrln, uygulama sresini ge- eitim veren retmenlerin oran %84,0 iken be
ni uygulama ncesinde son kez deerlen- ya ocuklar ile alan retmenlerin oran
dirmektir. Uygulama sonularndan sonra anket %16,0 olarak saptanmtr. retmenlerin
sorular yeniden dzenlemitir. %45,3nn yarm gn altklar grlmektedir.
Tam gn akama kadar alan okul ncesi ret-
menlerinin oran %37,7 olarak belirlenmitir.

170
 Materiallar

Tablo 1. retmenlerin Kavram Geliimini Destekleyici Olarak En ok Yararlandklar Trke Dili Etkinliklerine Gre Dalm

Trke Dil
Resmi zel Toplam
Etkinlikleri
1 2 3 4 5 Puan Sra 1 2 3 4 5 Puan Sra f %
Tekerleme 43 36 34 25 12 523 1 15 11 7 12 6 170 3 201 100,0
Bilmece 4 40 33 29 14 351 4 2 16 18 8 8 152 4 172 100,0
iir 4 15 33 31 27 268 6 1 10 9 14 4 104 6 148 100,0
Parmak oyunu 49 29 24 34 12 513 2 16 9 11 9 7 174 2 200 100,0
Sohbet 22 9 18 12 21 245 7 15 7 4 6 11 138 5 186 100,0
Hikaye anlatma 18 24 18 11 22 284 5 4 4 4 4 9 65 8 118 100,0
Hikaye oluturma - 2 4 6 11 43 10 - - 3 2 2 15 10 30 100,0
Hareket almalar - 2 2 2 4 22 11 - 2 1 2 2 17 11 17 100,0
Dramatizasyon 51 26 13 16 37 467 3 22 8 8 7 6 186 1 133 100,0
Rol oynama ve 6 12 5 12 10 127 8 1 10 5 3 13 79 7 77 100,0
doalama
Pandomim 1 1 10 5 5 54 9 - - 7 6 1 34 9 36 100,0
Rahatlama almalar 1 - - - 5 12 - - - - - - - 5 100,0

Tablo 1de retmenlerin Trke dil etkin- etkinliklerini kavram geliimini destekleyici ola-
liklerinden kavram geliimini destekleyici olarak rak kullandklarn belirttikleri tekerlemeler
en ok yararlandklar etkinliklerin dalm ince- aslnda kavram geliimine yardmc olmaktan ok
lendiinde resmi kurumlarda grev yapan ret- ocuklarn mizah ynn gelitiren, belirli bir
menlerin birinci srada tekerlemelerden, ikinci ritmi olan ve iirsel bir e tayan etkinliklerdir
srada parmak oyunlarndan, nc srada ise ve hikayeden nce ocuklarn dikkatlerini topla-
dramatizasyondan, drdnc srada bilmecelerden maya yarar. retmenlerin tekerlemeleri kavram
ve beinci srada da hikye anlatma etkinliinden geliimine yardmc bir etkinlik olarak kullandk-
yararlandklarn belirtmilerdir. larn ifade etmeleri onlarn bu konudaki bilgi ve
zel kurumlarda grev yapan retmenlerin tutumlarnda bir eksiklik olduu dncesini
Trke dil etkinliklerinde kavram geliimini des- dourmaktadr. Bu sonu, retmenlerin program
tekleyici olarak en ok yer verdikleri etkinlikler; etkinliklerini uygulama konusunda ve hedeflerle
birinci srada dramatizasyon etkinlikleri ikinci sra- etkinlikler arasnda iliki kurmada uygulamaya
da parmak oyunlarndan, nc srada tekerleme- dnk bilgilerinde eksikliklerin olabileceini
ler, drdnc olarak bilmeceler, beinci olarak dndrmektedir.
hikye ncesi konuma olarak sralanmaktadr. zel kurumlarda grev yapmakta olan ret-
Resmi kurumlarda grev yapan retmenlerin menlerin ise birinci srada drama almalarndan
kavram geliimini desteklemek iin birinci srada yararlanmalar resmi kurumlarda grev yapan
tekerlemelerden yararlandklarn belirtmeleri d- retmenlerin tekerlemelerden yararlanmalarn-
ndrc bir sonutur. Zira tekerlemeler bazen dan daha sevindirici bir sonu olarak yorum-
lanabilir. ocuklar drama etkinlikleri yolu ile pek
anlaml bazen anlamsz szcklerin bir araya
ok yeni kavram renmelerinin yan sra drama
gelmesinden oluan ocuklara mesaj vermek ya
sayesinde yaadklarn adlandrarak, tanmlaya-
da onlara bir eyler retmek yerine daha ok
rak, kodlayarak ve snflandrarak bilisel dzey-
onlar elendirmek ve dikkatlerini bir yere top- de kavramsallatrrlar (Aral ve di., 2003:78).
lamak iin kullanlan bir etkinliktir (Aral ve di., Literatr bilgileri nda dnldnde zel
2002:112). Tekerleme, masallarn, halk hikyele- kurumlarda grev yapan retmenlerin Trke dil
rinin bazen banda bazen sonunda bazen de sz etkinliklerinden daha bilinli bir ekilde yararlan-
aralarnda sylenen yar anlaml yar anlamsz dklar sylenebilir. retmenlerin parmak oyun-
szlerdir ve ounluu mizah unsuru tar. Bun- larndan ikinci srada yararlanmalar da kavram
larn iinden ok az ocuklara sylenmek zere geliimi asndan doru bir tutum olarak deer-
eitici amal dzenlenmitir (Saatli, 1997,12). lendirilebilir. Bunun sebebi parmak oyunlarnn
retmenlerin byk bir ksmnn Trke dili bir ksmnn say, zaman, yn kavramlarnn re-

171
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

nilmesinde etkili olabilmesi olarak aklanabilir (Aral ve di.,2002:113).

Tablo 2. retmenlerin Kavram Geliiminde Destekleyici Olarak Trke Dili Etkinliklerinden Yararlanma Nedenlerine Gre
Dalm

Chi-Square
Yararlanma Nedenleri Resmi zel Toplam
Testi
f % f % f %
ocuklarn dil geliimleri ve kavram renmeleri iin 151 70,2 54 63,5 205 68,3 -
uygun bir etkinlik olmas
ocuklarla renilen yeni kavramlarn konuulmasna 129 60,0 43 50,6 172 57,3 -
frsat veren bir etkinlik olmas
ocuklarn bilmedikleri kavramlarn konuularak 111 51,6 44 51,8 155 51,7 -
anlatlmasna ve renmelerine imkan tanmas
renilen kavramlarn tekrar edilebilmesine olanak 104 48,4 35 41,2 139 46,3 -
tanmas
Yeni kavramlarn renilmesine imkan tanyan 110 51,2 35 41,2 145 48,3 -
almalar iermesi
ocuklar zellikle sohbet etkinlii srasnda yeni bilgiler 99 46,0 27 31,8 126 42,0 -
renebilmeleri
ocuklarn ezberleme yeteneklerini gelitirici almalar 71 33,0 24 28,2 95 31,7 -
iermesi (iir, parmak oyunu tekerleme v.b ile)
ocuklarn retmeni daha ok dinleyebilecekleri 42 19,5 13 15,3 55 18,3 :0,732 sd:1
etkinlikler iermesi p:0,392

Tablo 2de retmenlerin Trke dili etkin- ocuklarla ve yetikinlerle olumlu ilikiler kur-
liklerinden yararlanma nedenlerinin dalm mann yannda szel ynergelerle kavram ge-
incelendiinde %68,3 ile ocuklarn dil geliim- liimleri de desteklenir. Bu etkinlik sayesinde,
leri ve kavram renmeleri iin uygun bir etkinlik ocuklarn birbirlerini dinleme, dinlediini anla-
olmasnn ilk srada yer ald grlmektedir. ma, anladn szel ynergeler ve hareketlerle
retmenlerin %57,3 ocuklarla renilen yeni ifade etme yetenekleri de gelimi olur. Buna
kavramlarn konuulmasna frsat veren bir gre Tablo 3de retmenlerin byk ounluu-
etkinlik olmasn, %51,7si ocuklarn bilmedik- nun ocuklarn kavram geliimlerinde Trke dili
leri kavramlarn konuularak anlatlmasna ve etkinliklerinden yararlanma nedeni olarak, ocuk-
renmelerine imkn tanmas sebebiyle Trke larn dil geliimleri ve kavram renmeleri iin
dil etkinliklerinden kavram geliimini destek- uygun bir etkinlik olmasn ve ocuklarla reni-
leyici olarak yararlandklarn ifade etmilerdir. len yeni kavramlarn konuulmasna frsat veren
retmenlerin %48,3nn ise yeni kavramlarn bir etkinlik olmasn tercih etmeleri, etkinliklerin
renilmesine frsat tanyan almalar iermesi zelliklerine ilikin bilgiye sahip olduklarn
sebebiyle Trke dil etkinliklerinden kavram ge- ancak bu bilgilerini uygulamaya dntrmede
liimini destekleyici olarak yararlandklar ortaya glk yaadklarn dndrebilir.
kmtr. retmenlerin %31,7si ocuklarn
4. Sonu ve neriler
ezberleme yeteneklerini gelitirici almalar ier-
diini, %18,3 ocuklarn bu etkinlikler srasn- zel kurumlarda grev yapan retmenlerin
da retmeni daha ok dinleyecek etkinlikler Trke dil etkinliklerinde kavram geliimini
iermesini yararlanma nedeni olarak belirtmi- destekleyici olarak en ok yer verdikleri etkinlik-
lerdir. ler; birinci srada dramatizasyon etkinlikleri ikinci
Trke dili etkinlikleri okul ncesi eitim srada parmak oyunlarndan, nc srada teker-
kurumlarndaki eitim programnda ocuklarn lemeler, drdnc olarak bilmeceler, beinci ola-
tm geliimleri asndan ok nemli olan ve her rak hikye ncesi konuma olarak belirlenmitir.
gn tekrar edilmesi gereken grup etkinliklerinden Resmi kurumlarda grev yapan retmenlerin ise
biridir. Bu etkinlikler ocuklarn kavram ren- birinci srada tekerlemelerden, ikinci srada
meleri ve yeni rendikleri kavramlar tekrar parmak oyunlarndan, nc srada ise dramati-
edilebilmesine imkan tanyan almalar ierir. zasyon almalarndan, drdnc srada bilmece-
Trke dil etkinlikleri ile akc ve dil kurallarna lerden ve beinci srada da hikaye anlatrken
uygun olarak konumay renen ocuun, dier yararlandklar ortaya kmtr.
retmenler Trke dil etkinliklerinden ya-

172
 Materiallar

rarlanma nedeni olarak ocuklarn dil geliimleri

ve kavram renmeleri iin uygun bir etkinlik
olmasn (%68,3), renilen yeni kavramlarn ko-
nuulmasna frsat vermesini (%57,3), belirtmi-
lerdir.
Bu sonular nda; Okul ncesi retmen-
lerinin ocuklarn kavram geliimleriyle ilgili
bilgilerinin ideal kazanm iin retmen eitim
programlarnda bu konuya gerekli olan nem gs-
terilmesi, retmenlerin kavram geliimi konu-
sunda bilgi eksikliklerini gidermeleri iin hizmet
ii eitim seminerlerinden yararlanlmas ve
retmenlerin kavram geliimi ile ilgili kaynaklar
ve kaynaklara ulama yollar (rn.interaktif orta-
m kullanma gibi) konularnda bilgilendirilmele-
rine nem verilmesi nerilebilir.

KAYNAKA
Aral, N., Kandr, A., Can Yaar, M. (2002). Okul
ncesi Eitim ve Anasnf Programlar retmen
Rehber Kitab ,Ya-Pa Yaynlar, stanbul s:93-126
Aral, N., Baran, G., Pedk, ., Erdoan,
S.(2003).Eitimde Drama, Ya-Pa Yaynlar, stanbul
s:77-78
Baaran, N. (2006) Erken renme Becerilerini
Deerlendirme Aracnn Tokat rnekleminde 4866 Ay
Trk ocuklarna Uyarlanmas. Gazi niversitesi
Eitim Bilimleri Enstits. Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi. Ankara.
Bykztrk, . (2004). Sosyal Bilimler in Veri
Analizi: statistik, Aratrma Deseni, SPSS
Uygulamalar ve Yorum, PegemA Yaynlar, Ankara
ng, H. (1994). rnekleme Kuram, Hacettepe
niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, Ankara, s: 64,234
Galda ve Ark.(1997) Language Literacy And The
Child. Chapter 2 The Development Of Oral
Language Prindet n The United States Of America
Pp:23-31
Gnce, Glseren (1972) ocukta Zihin Geliimi
Piaget Kuramna Toplu Bak. Baylan Matbaas.
Ankara
Saatli G.(1997).Okul ncesi Eitim Kurumlarnda
Anadili Etkinlikleri Milli Eitim Bakanl Kz Teknik
retim Genel Mdrl Mesleki ve Teknik Eitimi
Gelitirme Projesi, Ankara, s:12
Kandr, Adalet (2003) ocuum Byyor. Morpa
Yaynlar stanbul S: 3747
Ulus, L. (2005) Ankara l Merkezinde Grev Yapan
Anaokulu ve Anasnf retmenlerinin 5-6 Ya
ocuklarnn Kavram Geliimine likin Bilgi Dzeyleri
ve Eitim Programnda Kavram Geliimini Destekleyici
Etkinliklere Ne Derece Yer Verdiklerine likin
Grlerinin ncelenmesi, Gazi niversitesi, Eitim
Bilimleri Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi. Ankara
lgen G. 2001 Kavram Gelitirme Kuramlar ve
Uygulamalar. Pegem Yaynclk 3. Bask Ankara Sayfa
125126

173
 KIRGIZSTANDA OCUK EDEBYATININ ORTAYA IKII,
GELM VE GNMZDEK DURUMU
Nurgl SLEYMANOVA
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi, Trkoloji Blm
Yksek Lisans rencisi
e-mail: nur_skg@yahoo.com

THE PUBLICATION OF CHILDREN LITERATURE, DEVELOPMENT

AND PRESENT SITUATION IN KYRGYZSTAN

ABSTRACT
Russian literature has a lot of influences on the development of Kyrgyz literature for children. The literature for children had
not been investigated until 1924, which was the beginning of the Kyrgyz written literature. From 1920 to 1930 Kyrgyz literature
had met with the first written literature. Since then in Kyrgyz literature for children had been published stories of different types.
From 1950 to 1960 there had been made many different activities and developmental programs in the Kyrgyz literature for
children. Now we would like to talk about authors, who wrote stories for children and exercised it as their profession.
We are going to explain the themes of literature for children, historical sources and problems which had occurred in the each
period of time. Now we are going to talk about the present situation of literature for children in Kyrgyzstan.
Key words: Literature for children, literary questions, poems, genre.

Krgz ocuk edebiyat Ekim nklabndan sisteminde ocuk edebiyatnn yerini, grevlerini
nce, yazma edebiyatmz oluuncaya kadar halk ve hukuklar kesin belirtilmitir.
edebiyatnda, daha dorusu, gelenee, dine, ie Genel Sovyet ocuk edebiyatnn ayrlmaz
bal olarak ortaya kan Beik r, Temin bir paras olan Krgzistanda ocuk Edebiyat
rlar, Op mayda, Bekbekey, Caramazan da Ekim nklabnn neticesi ile ortaya konul-
Kedeykan v.b. tarzdaki iirlerde, halk destan- mutur. Demek, Krgz ocuk Edebiyatnn mey-
larnda sylenegelmitir. Bu iirlerde ocuk haya- dana gelmesinde Ekim nklabnn byk etkisi
tna, ocuk dnyasna armaan edilen sanat, vardr. Fakat, Krgz ocuk Edebiyat yok yerden
t-tavsiye, terme ve arzu iirleri de ortaya konulmu deildir. Krgz ocuk Edebiya-
nemle saylmaktadr. tnn asl balangc, kayna olarak Krgz folklor
Rus edebiyatnn geliimi, zengin manevi eserleri saylr.
gelenek ve eitli eserlerin retilmesi Ekim nk- Krgz folklor rnleri atalarmzdan kalan
labndan sonra balmtr. 1918 tarihinde devlet manevi iz, te yandan da insanolunun byk-
yaynn dzenlemek ii Sovyet hkmetinde ele ln, vatan, birlii, kimlii v.b. hakknda geni
alnmtr ve klasik yazarlarn ocuk eserlerini bir bilgi veren didaktik, lirik tarzdaki ruhi gtr.
yaynlamay ama edinmilerdir. Sonradan 1921 Bu eserler kuaktan kuaa kural-yasa, adalet-
ylnda ocuklar iin Edebi Okuma Enstits haklk, efkatlilii v.b retmitir. rnein, oyun
kurulur, ocuklarn yeni kitaplar adl bilgi dergi- ve gelenek ocuk iirlerinde vatan korumak iin
leri yayanlanmaya balamtr. zellikle 1930 ocuk tez canl, duygusal, kararl olamaya eit-
tarihinde Yksek Komsomol Partisi (b) BKnn lirse, ataszleri, sanat-nasihat iirleri ocuun ah-
ocuk edebiyat yayn dzenlemek ile ilgili ya- lakl, iyi yrekli olmasna neden olur. Bu eser-
zda (raporda) bilgiler gelecek edebiyatnn lerin baka bir zellii de ocua retmen-ustas
gelimesi iin hazrlkt. gerektirmez, gnlk hayattan alnan konuulan
Bu ilk adm atlan raporda A.M.Gorkiy: szlerdir. Masallar 2-3 yandan 8-9 yandaki
ocuk edebiyatnn temelinde gnl sevilen ocucklarlarn dncelerini, dnya grn,
yetenek ve sanatsal g olmaldr. Zanaat deil fikir retmelerini salayan nemli eserlerdir.
belli ressamlar, yapay manzum deil hakiki man- Krgz halknn aynas olan Manas destan
zum lazm. ocuk edebiyat bykler iin edebi- ve destandaki epizodlar ocuklarn vatan sevgi-
yatn oalmas olamaz. ocuk edebiyat msta- sini, arkadalk, ailevi durum, uluslararas dostluk
kil hukuklar ve kanunlar olan byk topluluktur mnasebetlerini de arttrmtr. Krgz destanla-
(). Onun bu tespitinde edebi eserin rndaki ocuklar kt yoldan kurtaran nemli bir

174
 Materiallar

husus ant imedir. Vatan korumak, ktlk yap- Savatan sonraki dnemlerde ocuk edebiya-
mamak, by ezip gememek, sayg gstermek tn zenginletiren yazar ve airlerimiz A. Osmo-
gibi ocuklara didaktik ynden muhim ders olur. nov, R.krbekov, A.Toktomuev, K.Cantev,
Demek, folklor eserler sadece ocuklara deil K.Bayalinov vb.
ayn zamanda byklere de arkadalk, vatanse- Alkul Osmonovun ocuklar iin (1947)
verlik, ahlakllk, sevgi, sayg gibi nemli husu- adl iir kitab kk ocuklardan genlere kadar
lar didaktik, kahramanlk halk rnlerinden re- okunan nemli eser olmutur. Abdrasul Toktomu-
nebilirler. ev ocuk edebiyatnda ve genel edebiyatta
SAVA DNEM VE ONDAN SONRAK byk yer almaktadr. Onun ocuk manzum
DNEMLERDE OCUK EDEBYATI eserleri Dilek, Gencin dilei, Yrekte,
Cakp olu, am rak, hafzanda tut,
kinci dnya sava btn halkn yreini
Bunlar nasl, Arstanbap v.b kitaplar ocuk-
titreten byk darbe olmutur. Sovyetler Birli-
larn zel eyas olarak gnmze kadar deer-
ine bal olan btn lkelerdeki ocuklarn psi-
lendirilmektedir. 1930lu yllarda K.Esenkocoyev
kolojisinde ar bir yaam tarz olmutur. Bu
tarafndan ele alnan bilimsel-fantastik eserler
durumda yazar ve airlerimiz asl konusu okul ya-
K.Cantev tarafndan devam ettirilmitir. Yaza-
ndaki ocuklarn ruhunu, inancn, vatanseverlik
rn Au aan su adl kk roman hakiki
duygusunu uyandrmak ve dmanlara olan
didaktik-eitsel yk vardr. Yazar, ocuk edebi-
duygusunu glendirmek amacyla eserlerini
yatnn zelliini edebi estetik ve eitim psiko-
ortaya koymulardr. Bundan sonraki eserlerin
lojisi olarak birbirine balamtr. Bu dnemde
konusu vatanseverlik fikirleri, kahramanlk motif-
Krgz ocuk edebiyatnn baz eserleri btn
ler n plana kmtr. Halkmzn kahramanlk
Sovyet sahasna yaylmaya balamtr. rnein,
gelenei eser diline alnmtr. Destan motifler
T.Sdkbekovun Da ocuklar adl roman,
zerinde allmaya balamtr.
Hikayeler kitab merkezdeki Detgiz (ocuk
Sava dneminde krgz ocuk edebiyatnda eserlerinin yayn)de yaynlanmtr.
bir ok manzum ve nazm eserler yazlmtr.
1950 yllarnda btn Sovyet ocuk edebiyat,
rnein, T.mtaliyevin kahramanlarla iligi
onun iinde Krgz ocuk edebiyat da geliim
ocuklar iin yazd iirleri, A.Tokombayevin,
noktasna gelmilerdir. Mesela, Sovyet Sosyalist
C.Bknbayevin masal ve iirleri, A.Toktomu-
Cumhuriyetleri Birlii Yazarlar Birlii Ynet-
evin ocuk uzun iiri sava meydanndaki
menlii ile XIII. toplantda Sovyet ocuk edebi-
sovyet halknn birliini yanstmtr. Bu dnem-
yatnn durumu ve onu gelitirmenin yollar hak-
de yazlan nazm eserlerin byk rol vardr.
knda rapor (1950), Krgz Yazarlar Birlii Y-
Mesela, T.Sdkbekovun Beklemek, zledim
netmenliinin VIII. toplantsnda Krgz ocuk
ki, Kk candan sevenler adl hikayelerinde
edebiyatn gelitirmenin yollar ile ilgili karar
halkn acsn, duygusunu estetik sanat ile yanst-
(1950) kabul edilmitir. Yazar ve airler arasnda
mtr.
ocuk edebiyatnn gelimesi iin yarmalar
Savatan sonraki dnemlerde krgz ocuk dzenlendi ve yarmada .Beyenaliyev genlere
edebiyatnda gerileme olmutur. Onun iin top- armaan edilen Gerek Dostluk adl eseriyle
lum idareciler buna dikkat etmilerdir ve Krgzis- birincilii kazanmtr.
tan Yazarlar Birliinin VI. genel toplantsnn
1950den sonra Krgz ocuk Edebiyatnn
(1947) kararlar ve Lenin Komnist Genlik
epik trde de eserler yazlmtr. Ayrca, estetik
Birlii Merkez Komitesinin lkedeki ocuk
ve tematik bakmndan yeni fikir, yeni tarzdaki
edebiyatnn durumu ve onu gelitirmenin yollar
manzum ve nazm eklindeki eserleri vermiler-
ile ilgili raporu (1950) ile ie balamtr. Bun-
dir. Ayn zamanda retmenlere Yardm dergi-
dan nce Krgz Yazarlar Birliinin VII. Toplan-
sinde, Leninci gen, Krgzistann Komsomo-
tsnn kararlarnda ocuk edebiyatnn yeni
lu, retmenler Gazetesinde ocuk edebiyat
eserlerini yazmak ve nce yaynlanan eserleri tek-
ile ilgili tenkid makaleler de yanlanmaya ba-
rar yaynlamak hakknda btn yollar kullanmak
lamtr.
lazm, az vakit iinde ocuk edebiyat ile ilgili
komisyon kurulsun ve ocuklar iin nemli Savatan sonraki dnem Krgz ocuk ede-
eserleri yazmak iin yazarlar bilgilendirmek ii biyatnda byk bir ilerileme olmutur. Gen
desteklensin1 gibi kararlar kmtr. yazarlar ve airler: T.Abdmomunov, N.Baytemi-
rov, .Beyenaliyev, M.Cangaziyev, S.Eraliyev,
S.Cusuyev, B.Sarnogoyev, .Aytmatov, K.
Kaimov, C.Tatemirov, A.Tokotakunov v.b. Bun-
1
Krgzistan Pioneri, Krgzistan Yazarlar Birliinde,
1947, 6 ubat.

175
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

larn bir ou ocuk edebiyatn meslek olarak larn psikolojisine dardan bakm birisi deil,
gnmze kadar devam ettirmektedirler. ocuu dndrerek, konuturarak ve duygusu-
1954te Krgzokuu pedmambas (Krgz nu insanlarla paylaan birey olarak yanstmtr.
okuma eitim devlet yayn) yayn kurulmutur. C.Aytmatovun bu eserleri baka yazar ve airler
Krgz ocuk edebiyatnn durumu hakknda iin rnek olmutur.
defalarca doklad hazrlanmtr ve okunmutur. C.Aytmatov Krgz ocuk edebiyatn dnya
Krgz ocuk edebiyatnn haftal dzenlen- edebiyatna getirdi. Aytmatovun ocuklar ola-
mitir. .Beyenaliyevin Destek, Gerek Dost- rak tannan Erken gelen turnalardaki Sultanmu-
luk (1950), Kan (1954), N.Baytemirovun rat, Beyaz Gemideki ocuk, Deniz dolaarak
Sagn (1953), Sk Dostluk (1950), M.Cangazi- koan Ala Kpekteki Krisk ve Camiledeki
yevin Ayrlmaz Dostlar (1952), Nazarbekin Seyit, bunlar hayatn farkl farkl durumlarnda,
snf arkadalar (1954), Yeni Dost (1956), C. farkl dnemlerde yaayan ve farkl yata olan
Tatemirovun Askarbek (1964), Altn Kay- ocuklar ve ocuk dnyasdr.
nak (1956), S.mrbayevin Cenibekin Arka- Bu dnemde Krgz ocuk edebiyatn geli-
dalar (1950) v.b. hikaye, romanlar, iirler Kr- tirmek iin gayret gsteren yazar ve airlerimiz
gzokuu pedmambastan (Krgz okuma eitim .Beyenaliyev, M.Cangaziyev, T.Kasmbekov,
devlet yayn) yaynlanmtr. Bu dnemde hem N.Caparov, C.Mavlyanov, .Abdramanov, A.
tr, hem konu, hem de kalite bakmndan ileriye Aytbayeva, A.Cakpbekov, S.Cetimiev, T.Ko-
gitmilerdir. comberdiyev, A.Kdrov, M.Gaparov v.b.
Demek ki, 1950li yllarda ikinci, 1960. 1960tan sonraki Krgz ocuk edebiyat hem
yllarda birinci yars Krgz ocuk edebiyatnn says hem de kalitesi ilerlemitir. Buna rnek
gelimi dnemidir. Bu dnemde ocuklarn ya- olarak Krgz Yazarlarnn IV. toplantsnda
na gre farkl farkl trdeki eserler yazlmtr. alnan resmi bildirilerde III. IV. toplantlarn
arasnda Krgz ocuk edebiyat iin 270 isim-
1960-1970L YILLARDAK KIRGIZ deki kitap 2000000 (iki milyon)a yakn nshada
OCUK EDEBYATI yaynlanmtr. nceki kitaplarda kelime ok-
1960-1970 yllar Krgz edebiyatnda bir luu, skc olaylar, tekrarlama, t verme, genel
insana bal kalmak ve bir insan tarznda psikoloji gibi durumlar yer almsa, sonradan ya-
dnmek gibi siyaset ortadan kaldrld. Bunun ynlanan eserlerde ortaya koyulan problem insan,
etkisi Krgz ocuk edebiyatnda da olmutur. ocuklar fikir retmek, karar vermek, dayank-
Demokratik sosyalizm ilkelerini yerine gelmesi llk gibi insanla eitici eserler olmutur. Bu
edebi eserlerin canl olmasna neden olmutur. dnemde Krgz ocuk edebiyatnn fondunu
Fakat eski siyasetten kurtulanlar yeni siyasete T.Kasmbekovun Yetim, K.Caparovun Ab,
kavumulardr. Mesela, 1960-1970 tarihlerinde K.Osmonaliyevin Azaptn izi, M.Cangazi-
olan ekonomik durum, kltr siyasetleri gibi zor yevin Yedi yln genleri, Dilekteler, .Bey-
durum Krgz edebiyatnda gurur duyulan nemli enaliyevinKarlga, Zarn kua, Danaker,
airlerin btn eserlerini okumay yasaklamlar- K.Emambetovin Birbirine benzemeyen gn-
dr. Cazg akn (19. asrda yazan air) Moldo ler, M.Gaparovun Konuk, E.Otuniyevin
Kln, Krgz yaz dilinin temelini oluturan Batan gne doar v.b.
Kasm Tnstanovun (K.Tnstanov zaten 1938 Bu dnemde hikaye tr en gelimi nokta-
ylnda basknda ldrlmtr) eserlerini sna ulamtr. Yazarlarn seviyesi ayn derecede
zellikle ocuk eserlerini okumay yasaklamtr. olmad iin yazlan hikayelerin tm uzak
Bu dnemde yazlan eserlerde batl iddia ol- mrl olamtr. Edebiyatlar Krgz ocuk
mutur. Eserlerin ou gzellik ve plan iin edebiyatnn zelliine uygun eserleri eletirmi-
yazlmtr. 1966, 1971, 1976 yllarnda toplan- lerdir. Bunun hepsi toplumun fikrini, rencilerin
tlar dzenlemi ve ocuk edebiyat eserlerine bir dncesini anlatmlardr.
sr ikayetler gelmitir. Maalelef, bu sorun
zlmemitir.
Sonraki senelerde Krgz ocuk edebiyatna
mkemmel eserleriyle Krgz halknn byk
yazar Cengiz Aytmatov gelmitir. C.Aytmatov-
un ocuk edebiyatna gelii Krgz ocuk Edebi-
yatnda byk bir nklap olmutur. Yazar ocuk
dnyasn ocuk anlay olarak deil, yazarlk
kabiliyetinin glln gstermitir. ocuk-

176
 AZRBAYCAN UAQ DBYYATININ YARANMASINDA
VARSLK PRNSP
Rafiq YUSFOLU

THE HERITAGE PRINCIPLE IN THE CREATION OF CHILDRENS LITERATURE

ABSTRACT
In the paper the heritage principle in the creation of childrens literature has been cleared up. Basing on literary facts the
author comes to the conclusion that Azerbaijani childrens literature has three main sources: folk literature, classical literature and
world literature. All further investigations follow this direction.

Uaq dbiyyatnn mumi dbiyyatn ayrl- tlim-trbiy, mnvi-xlaqi trqqi istiqamtin

maz trkib hisssi, onun aparc, z d spesifik ynltmy chd gstrmidir. Onun Fzuli
qollarndan biri olmas danlmaz faktdr. Bunu poeziyasn bynmmsi d mhz bu arzudan,
rtlndirn n byk amil is onun uaqlara istkdn qaynaqlanmdr. Byk mtfkkir drk
nvanlanmas, dnyann, hyat hadislrinin, etmidir ki, gl-blbl, aiq-muq poeziyas il
insanlarn qarlql mnasibtlrinin bdii drki, yeni nsli trbiy etmk imkan xaricinddir. Yeni
elc d trbiy ii il birbaa bal olmas il lifbann yaradlmas, xalqn savadlanmas onun
laqdardr. El buna gr d yeni nslin dn- yaradclnn balca istiqamtini tkil etmidir.
yagrnn, hyat bilgisinin, bdii zvqnn, Azrbaycann digr maarifprvr ziyallarn,
txyylnn formalamasnda uaq dbiyyat alimlrini, yazlarn da bu msllr daim
mstsna hmiyyt ksb edir. dndrm v qaylandrmdr. Sistemli uaq
Uaq dbiyyat uaqla hyat arasnda mnvi dbiyyat yaratmaq chdi d mhz bu zrurtdn
krpdr, dbiyyatmzn, mdniyytimizin qaynaqlanmdr.
strateji hmiyyt malik bir sahsidir. Uaq ox maraql faktlardan biri ondan ibartdir
dbiyyatnn dili sad, aydn, obrazl olmaldr. ki, uaq dbiyyat yaratmaa chd gstrn
Uaq dbiyyat il byk dbiyyat arasnda trqqiprvr ziyallarn, air v yazlarn ks-
el bir keilmz srhd, in sddi yoxdur. Bu riyyti bu v ya digr kild trbiy msllri
dbiyyatlarn hr ikisinin qida mnbyi hyat v il, elm v thsill, mktbl, mtbuatla, kitab-
rngarng, ibrtamiz hyat hadislridir. Tcrb xana il bal insanlar olmular. Hsn by Zr-
gstrir ki, hans bdii srin mrkzind yaz dabi, Seyid zim irvani, Ncf by Vzirov,
mramnn ifadsin xidmt elyn xarakterik sgr aa Gorani, Sfrli by Vlibyov,
sjet varsa, hmin srlr uaqlar daha ox hmd by Cavanir, Mahmud by Mahmudb-
maraq gstrirlr. yov, Abbas Shht, Mirz lkbr Sabir, Firudin
Uaq dbiyyatnn zngin bir nnsi var v by Krli, Rid by fndiyev, Soltan Mcid
o, uaqlarn dnyagrnn formalamas, traf Qnizad, Sleyman Sani Axundov, Abdulla aiq
mhitl tanl, dilimizin incliklrin sahib v baqalar Azrbaycan uaq dbiyyatnn ilkin
olmas, xalqmzn mnvi-xlaqi dyrlrini xz mrhld sistemli kl gtirilmsind vzsiz
elmsi kimi problem ykl msllrin komp- xidmti olan insanlar kimi yadda qalmlar.
leks hllind n zruri, vzolunmaz, byk tsir Bu insanlar uaqlar n eirlr, nallar ya-
gcn malik vasitlrdn biridir. zanda Azrbaycan v dnya folklor nmunlrin-
Folklor nmunlrimizd, klassik dbiyyat- dn, klassik dbiyyatmzdan, elc d dnya
mzda uaa mhbbt motivlri gcl olsa da, dbiyyatndan bhrlnmilr. Uaq oxusu n,
uaq dbiyyatnn bir spesifik sah kimi forma- onu trbiylndirmk n yararl fsanlr, na-
lamas maarifilik hrkatnn balanmas v llar, rvaytlr, tmsillr ycam kild qlm
inkiaf il laqdardr. Hl XIX srd Mirz alnm, trcm edilib, ilnilmi, bir yer top-
fi Vazeh, smayl by Qutqanl, Abbasqulu lanmdr.
aa Bakxanov v baqalar xalqn maariflnmsi Bir konkret nmun gtirmkl, tezislrimi-
n mktblrin almasna byk ehtiyac zin gydndm olmadn sbut elmk o
olduunu drk etmilr. Mirz Ftli Axundov is qdr d tin deyildir. Msln, uzun illrdir ki,
maarifi realizmin yaradclarndan biri kimi drsliklrimizd zn mhkm yer tutan, bala-
dbiyyatmzn inkiaf yolunu yeni istiqamt larmzn dilinin zbri olan bir eir var: Abdulla

177
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

aiqin Xoruz eiri. Bu eir slind orijinal yaranan poetik nmunlr doma kimi baxr,
deyil, rus folklorundan trcmdir. Btn drslik yeni kitablar trtib edilrkn hmin yazlar lazm
yaradan trqqiprvr yazlar kimi Abdulla aiq oldu-olmad drsliklr salnr. Masir airlrin
d lin ken nmunlri seib-arayb, trcm is az-ox uurlu olan srlri unudulur. Bel
elyib, ilyib. Bu sahd onun xidmti danlmaz- drslik trtibilrin srin zndn ox xalqn
dr. qbul eldiyi, sevib hrmt bsldiyi klassikin ad
Rus variantnda eir beldir: daha nmlidir. Bu is mumi iimiz ziyan
Petuok, petuok, gtirn bir tendensiyadr.
Zolotoy qirbiok. Yeri glmikn onu da qeyd edk ki, baqa
Zaem rano vstae? xalqlarn dbiyyatndan, folklorundan istifad
Zaem qromko poyo? etmkl uaq oxusu n srlr yaratmaq, onlar
Zaem spat ne dae? ilyib ap etdirmk, drsliklr salmaq tkc
Hmin mzmunlu eir Azrbaycan dilind bizim n yox, btn dnya xalqlar dbiyyat
bel sslnir: n d xarakterik olmudur. Msln, grkmli
rus yazs Ley Nikolayevi Tolstoy iri-iri
Ay pipiyi qan xoruz,
romanlar yazmaqla brabr, uaqlar n drd
Gzlri mrcan xoruz.
kitabdan ibart oxu materiallar toplam, onlar
Sn n tezdn durursan,
qlm almdr. dibin qz z xatirlrind
Qqrb banlayrsan.
yazr ki, atam (L.Tolstoy R.Y.) bu kitab z-
Qoymayrsan yatmaa,
rind ilyrkn lin ken btn mnblrdn,
Ay can mstan xoruz.
dnya xalqlarnn dbiyyatndan, folklorundan
eirdki bzi ifad qsurlar gz qabanda- bhrlnir, onlar ycam kild ilyib bir yer
dr. ndiki uaq baa drm ki, yaxud indiki toplayrd.
mllim baa sala bilirmi ki, gzlri mrcan,
Lev Tolstoyun bu ycam yazlarnn ksriy-
Ay can mstan xoruz n demkdir?
ytind didaktik hmiyyt malik rq mnbl-
Yaxud, Mirz lkbr Sabirin Yaz gnlri rindn, elc d digr dnya xalqlarnn folklo-
eirin nzr salaq: rundan istifad etmsi aydn kild zn gs-
Gl-gl, a yaz gnlri, trmkddir. Bunu saysz-hesabsz yazlara istina-
lin ziz gnlri. dn sbut etmk mmkndr. Ancaq el d-
Dada rit qarlar, nrk ki, fikrimizi ifad n birc nmun d
Bada rit qarlar. kifaytdir.
aylar dab sel olsun, Lev Tolstoyun imzas il istr rus, istrs d
Taxllar tel-tel olsun. bizim drsliklrimizd zn mhkm yer tutan
Aaclar asn ik, ki yolda adl bir hekay eyni il Qrimm
Yarpa lk-lk qardalarnn topladqlar nallarda da vardr. Bu
Bu eir d uzun illrdir ki, drsliklrimizdn sjetin haradan Qrimm qardalarnn srlrin
dmr. lk beytd 'yaz v ziz szlrinin glib xmasn aradrmaq folklornaslarn ii-
hmqafiy olmas bir yana dursun, qar szn dir. Ancaq bizim n bu v ya digr sri kimin,
cm kilisi artrmaq dilimizin qrammatik qay- hans xalqn nmayndsinin yaratmasndan ox,
dalarna uyun deyildir. aylar dab sel olsun hmin yaznn bugnk trbiy iimizdki praktik
ifadsi d dzgn deyildir. aylar dab sel hmiyyti maraqlandrr. Bizim uaqlarmz in-
olmur, sel glnd aylar dar. Selin ayr, ayn san insan kimi formaladrmaa xidmt edn n
is ayr leksik mnas var ki, onlar eynildirmk dyrli srlrdn bhrlnmyi bacarmaldrlar.
ua adra bilr, onu mslnin mahiyytindn Byk zhmt bahasna toplanan, ilniln bu
uzaqladrar. Aaclar asn ik, yarpa lk- ycam, trbiyvi hmiyyt malik hvalatlar-
lk beytinin d slubi chtdn nqsanl dan, rvaytlrdn, fsanlrdn, olmu hadislr-
olduunu sezmk o qdr d tin deyildir. dn, tmsillrdn, elc d sntkar fantaziyasnn
lbtt, biz bununla klassiklrimizi inkar et- mhsulu olan yazlardan oxdan bridir ki, dn-
mk istmirik. Onlarn Azrbaycan uaq dbiy- yann ksr xalqlarnn uaq yazlar, daha
yatnn formalamasnda ox byk xidmtlri konkret desk, drslik trtib ednlri bhrln-
olub. Ancaq unutmaq lazm deyil ki, indi XIX sr milr v bu i indi d davam etdirilir. Drsliklr
deyil, XXI srdir. Bizi klassiklrin n yolla olur- yazlarkn varislik prinsipi mtlq gzlnilir v
olsun gndmd qalmas yox, yeni nslin gnn, mumbr mdniyytinin mtrk malna ev-
srin tlblrin uyun tlim trbiysi daha ox rilmi bu yazlardan geni istifad edilir ki, bu da
maraqlandrr. Ancaq tssf ki, bizdn vvl fikrimizc, ox tbii v qanunauyun haldr.

178
 Materiallar

Uaq dbiyyatnn tarixi Azrbaycan mkt- cavab axtarr v doru nticy glirdi ki, biz
binin, Azrbaycan uaq mtbuatnn tarixi il uaqla dandmz zaman insanla dandmz,
ayrlmaz surtd baldr. tn srin vvllrind uaqlar n yazdmz zaman insan n
Mktb, Rhbr, Dbistan jurnallarnn yazdmz unutmamalyq.
nri uaq dbiyyatmzn formalamasna ox slind bu fikir, bu qnat uaq dbiyyatn
byk kmk gstrn faktorlar srasndadr. O asan sah hesab ednlr mllifin nvanlad
dvrn tannan diblrinin uaqlar n eirlr, srt bir mesaj idi.
poemalar, nallar, hekaylr yazb ap etdirm-
M.Mfiqin uaqlar n yazd srlrd
lri uaq dbiyyatnn yaradlmas sahsind
folklor nnlri ox gcl idi. ngl, ngl,
atlan ilk addmlar idi.
Mngl, Kndli v lan mnzum nallarnn
lbtt, bu srlrin hams yksk bdii s- sjeti birbaa xalq nallarndan gtrlm,
viyyd deyildi. Onlarn hams zamann snan- mnvi-xlaqi problemlrin bdii hlli msl-
dan xa bilmdi. Ancaq Firudin by Krlinin sind d mllif xalqn xlaqi grlri mvqe-
toplayb nr etdirdiyi folklor nmunlri, yind dayanmd. airin digr mvzularda yazl-
A.S.Pukindn trcm etdiyi Toru v balq, m srlrind d folklor ab-havas, folklor slu-
M.Y.Lermontovdan trcm etdiyi xurma, bu duyulmaqda idi.
Koltsovdan trcm etdiyi A kii, niy yatb-
Sovet dvrnd uaq dbiyyat il daha
san? eirlri, Sleyman Sani Axundovun Qor-
yaxndan v sistemli mul olan airlrdn
xulu nallar, Abbas Shhtin, Hseyn Cavidin,
Mirmehdi Seyidzadnin, Mikayl Rzaquluzadnin
li Nzminin, Cfr Cabbarlnn, Ibrahim by
eirlrind, mnzum nallarnda da folklor
Musabyovun, Rid by fndizadnin, Soltan
motivlri, folklor slubu aq-aydn grnmkd
Mcid Qnizadnin, elc d adlar dbiyyat
idi. Onlar tkc xalq dbiyyat v klassik dbiy-
almind tannmayan digr mlliflrin yazlar
yat sjetlrindn deyil, hm d xalq yaradcl
xeyirxah bir mqsdl qlm alnmd. Do-
slubundan, folklor janrlarndan yaradc kild
rudur, bu srlrin hams indi dil v ifad bax-
bhrlnrk uaqlar n srlr yazrdlar. Bu
mndan masir uan tlbatn dmk sviy-
airlrin yaradclq nmunlrindki vtnpr-
ysind deyil. Ancaq masir uaq dbiyyatnn
vrlik, my mhbbt, xeyirxahlq motivlri
formalamasnda, onun istiqamtinin, mumi
folklordan v klassik dbiyyatdan glm idi.
axarnn myynlmsind hmin srlrin ha-
Xsusn M.Rzaquluzadnin Nizami srlrinin,
msnn bu v ya digr drcd rolu olmudur.
elc d Dd Qorqud dastannn sjetlrindn
Mahmud by Mahmudbyovun, limirz bhrlnmkl yazd srlr maraq doururdu.
Nrimanovun, Abbas Shhtin, Frhad Aaza- Dnya dbiyyatnn maraql nmunlrini dili-
dnin, Abdulla aiqin v baqalarnn trtib etdik- miz trcm edn hmin yazlarn orijinal,
lri drsliklrin n nmli chtlrindn biri d o sntkar txyylnn mhsulu olan srlrind
idi ki, mlliflr mtnlri tkc zlri yazmr, hm klassik dbiyyatn, hm folklorun, hm d
hm klassiklrimizin srlrindki ibrtamiz he- dnya dbiyyatnn tsiri duyulmaqda idi
kaytlri sadldirib yeni kild ilyir, hm d
Byklr n yazan tannm yazlarn,
dnya dbiyyatnn mnasib bildiklri nmu-
airlrin ksriyyti uaq dbiyyatna ehtiyacn
nlrini trcm v iqtibas edrk z kitablarna
ox byk olduunu drk etdiklrindn bu sahd
salrdlar. Nec deyrlr, bu sahd d hm milli
d z qlmlrini snayrdlar. Mirz Ibrahimo-
folklor nnlrindn, hm klassik dbiyyat-
vun, Mehdi Hseynin, Sleyman Rhimovun, li
mzdan, hm d dnya dbiyyatndan yaradc
Vliyevin, lyas fndiyevin, Bayram Bayramo-
kild bhrlnm meyli zn gstrmkd idi.
vun, smayl xlnn, Hseyn Abbaszadnin,
Sovet dvrnd Azrbaycan uaq dbiyyat Anarn, Elinin v baqalarnn orta v byk ya
yeni inkiaf mrhlsin qdm qoymudu. Bu dvrl uaqlarn oxusu n yararl srlri az
dvrd z qlmlrinin uaq dbiyyat sahsind deyil. Xsusn Elinin bu sahdki axtarlar
snayan mlliflr d Azrbaycan uaq dbiyya- diqqti daha ox clb edir. Onun kiik yallarn
tnn tml dalarn qoyan yazlarn, airlrin, hyatndan bhs edn rngarng mvzulu hekay-
pedaqoqlarn qabaqcl nnlrini davam v lri, nallar daha ox maraq dourur. Bu heka-
inkiaf etdirmy almlar. Vaxtil Firidun by ylrin balaca qhrmanlarnn bdii obraz z
Krli kimi maarifprvr bir ziyalnn rhbrlik orijinall, tbiiliyi il seilir, yadda qalr.
etdiyi Qori mllimlr seminariyasnn Qazax
Byklr n yazb yaradan airlrimizdn
filialnda thsil alan Smd Vurun Balalarmz
Rsul Rza, Mmmd Rahim, Mirvarid Dilbazi,
n gzl srlr yaradaq adl mhur mqal-
Bxtiyar Vahabzad, Nbi Xzri, Qasm Qasm-
sind uaq dbiyyat nec olmaldr? sualna
zad, Mmmd Araz, Tofiq Bayram, Nriman

179
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Hsnzad, Xlil Rza Ulutrk, Fikrt Sadq kimi frdi yaradclq slublarna, elc d srlrinin
airlrimizin d yaradclq nmunlri arasnda mvzu v problematikasna da tsirsiz qalmam-
uaqlara nvanlanan srlr az deyil Xsusil dr.
Rsul Rzann Balacalarn tbit ensiklopediya- Bu sahd mrhum airimiz Tofiq Mahmu-
s silsilsindn yazlan eirlri tbiti, bitkilri, dun myini xsusi qiymtlndirmk lazmdr.
heyvanlar, qular uaqlara tantmaq mqsdi Mhz onun tbbs v cfakeliyi nticsind
dayan didaktik hmiyyt malik srlrdir. Belorusiyada, Qazaxstanda, zbkistanda
anapipik, anapipik, Azrbaycan uaq dbiyyat antologiyas nr
Alabzk, qara kirpik. olunub yaylmdr. ndi Almaniyada yaayan,
st-ba zolaq-zolaq, maraql eirlr mllifi Simax eydann yhudi
Balacaboy, nazik ayaq. dilin trcm elyib nr etdirdiyi Azrbaycan
Daraq kimi pipiyi var, uaq dbiyyat antologiyas da dbiyyatmz
Nazik, uzun dimdiyi var. xaricd tantmaq chdi kimi maraqldr.
Gah ct olur, gah tk olur, Hazrk mrhld bu ii davam etdirmy
Onu gendn grmk olur. ox byk ehtiyac var. Qarlql bhrlnm
Zaman kedikc hr ya dvrn uyun sr- uaq dbiyyatnn daha davaml stunlar z-
lrin yaranmas uaq dbiyyatnn profesional- rind qrar tutmasna yardm ola, trkdilli
lama meylinin gstricilrindn idi. Btn h- uaqlarnn mtrk dbi nmunlr sasnda
yatn, mrn uaqlar n bdii srlr yaz- trbiysi xalqlarn birliyini tmin edn n nmli
maa hsr elyn Xanmana libylinin, Teymur vasity evril bilrdi
Elinin Azrbaycan uaq dbiyyatnn inkiafn- Bu tendensiyan nsrl mul olan Xalid
dak xidmtlri xsusi qeyd olunmaldr. Bu air- Hasilova, Hbib, lviyy Babayeva, ziz
lrin yaradclq nmunlrinin sasn kiikyal hmdova, Nriman Sleymanov, li Smdli,
uaqlara nvanlanmas tqdirlayiqdir. Onlarn Tofiq Aayev, Zahid Xlil, Fuad Tanrl, Eyvaz
eirlrindki ycamlq, lakonizm, dil aydnl, Zeynalov v baqalarnn yaradclq nmunl-
uaq tfkkrn uyun bnztmlr daha ox rind sezmk d tin deyildir. Adlar kiln
folklor nnlrindn yaradc kild bhrln- yazlarn bir qismi hm d bdii trcm il
mnin qanunauyun yekunu kimi diqqti clb mul olmular. Bu trcm is onlarn z frdi
edir. yaradclna da tsirsiz qalmamdr. Msln
Teymur Elinin uaq eirlrind, poemala- ziz hmdova mhur isve yazs Astrid
rnda tkc milli folklorumuzun yox, hm d Lindqrenin Balaca v damda yaayan Karlson
dnya folklorunun, dnya uaq dbiyyat nmu- srini trcm etdikdn sonra hmin srin
nlrinin ruhu aydnca duyulmaqdadr. Onun ruhunda Damda yaayan Karlsonla bacada yaa-
ingilis, ex, fransz, yapon, yunan, rus, belorus, yan Damdabacann macralar romann yazb
grc, lat, moldav folklorundan, elc d nr etdirmidir.
N.Zabila, A.Barto, K.ukovski, S.Marak, A.Tu- gr Hbib, lviyy Babayeva, Nriman
dora, P.Voronko, T.Hofman, N.Zkriyy v Sleymanov, li Smdli, Mmmd Namaz,
baqalarndan eldiyi trcmlr hm Azrbaycan Qm sabyli kimi uaq yazlarnn srlrin-
uaqlarnn oxu corafiyasn genilndirmi, hm d milli folklorumuzun nnlri aydnca duyu-
d Azrbaycan uaq dbiyyatnn yeni istiqa- lursa, folklor sjetlri qhrmanlarn xarakterini
mtd inkiafna tkan vermidir. amaq vasitsin evrilirs, Zahid Xlilin, Tofiq
Tofiq Mahmud, Hikmt Ziya, Tofiq Aayevin, Aygn Bnyadzadnin nsrind
Mtllibov, Fikrt Sadq, Mstan Gnr, lyas dnya uaq dbiyyat klassiklrindn Anderse-
Tapdq, Rfiq Zka Xndan, Mmmd Aslan, nin, Coni Rodarinin, Emin Mahmudov v Namiq
Kamal sgndr, Mmmd Namaz, Eldar Bax, Abdullayevin srlrind is Jl Vernin ruhu,
smayl manzad, nisbtn sonra dbiyyata slubu aydnca duyulmaqdadr. Qarlql bhr-
gln Tofiq Mirz, Qm sabyli, ahin Xlilli, lnm v znginlm uaq dbiyyatnn yeni
Almzar lizad, lsgr liolu, Qm istiqamtd inkiafna tkan vern n hmiyytli
Ncfzad, lmdar Quluzad, Sevinc Nuruqz amillrdndir. Kompter, internet srind uaq
v b. yaradclnda da dnya uaq dbiyya- dbiyyatnn inkiaf hm milli, hm d mum-
tndan, elc d folklordan bhrlnm meyli bri dyrlr kontekstind formalamaldr.
zn bu v ya digr kild gstrmkddir. Bu Byk Cavidin Azr poemasnda bel bir
airlr d bdii trcm il mul olmu, baqa misra var: Bir ar var, ancaq yenilmk
xalqlarn dilind sslnn dbi nmunlri Dorudan da, beldir. Unutmaq lazm deyil ki,
dilimiz evirmilr. Btn bunlar is onlarn z biz indi XXI srd yaayrq. Unutmaq lazm

180
 Materiallar

deyil ki, biz indi Mstqil Azrbaycan Respubli- Uaq dbiyyat kemiin, bu gnn v gl-
kasnn vtndalaryq. Az-ox olanlarmzla cyin dbiyyatdr. Dnyaya yeni gln nsil z
ynmmli, onlarn qabaqcl nnlrin istina- xalqnn kemiini bilmli, soykkmz, dbiy-
dn masir, kompter, internet sri uann yatmza, mdniyytimiz, incsntimiz m-
tlblrini dy bilck yksk bdii sviyyli hbbt ruhunda trbiy olunmaldr. Btn bunlar
srlr yaratmaa almalyq. Bu, ox tin m- qloballama dvrnd, kompter-internet, ayr-
sl olsa da, l-qolumuzu yanmza salb dayana, ayr mdniyytlrin bir-biri il qaynayb-qar-
gzlm mvqeyind dura bilmrik. mas, millilikl briliyin arasndak msafnin
ox tssf ki, istedadl qlm sahiblrinin maksimum qsalmas, dbi meyarlarn myyn
he biri uaq dbiyyatna glmyi zn s- mnada itmsi dvrnd mnvi bir kompas kimi
drmr, onu ikincidrcli bir dbiyyat hesab yeni nsl doru, dzgn yol gstrmlidir.
edir. Lakin unudulur ki, uaq dbiyyat strateji Tarixi dvrn hadislrini ks etdirn sr-
bir snt sahsidir, dvlt sviyyli hmiyyt lrl yana uan bugnk maran tmin edn
malik bir dbiyyatdr. nki bu dbiyyatn bdii srlrin yaranmasna byk ehtiyac var.
qarsnda Mstqil Azrbaycan Respublikasnn lbtt, zamann snandan xm bdii sr
glck yaradcs, qurucusu olan insanlar trbiy nmunlri az deyil. Ancaq kemi trbiy, tlim
elmk kimi son drc mhm, tin v rfli metodlar il thsili irli aparmaq mmkn
bir vzif dayanr. olmad kimi, hmin srlrl d internet sri
Uaq dbiyyatnda varislik prinsipi olduqca uann diqqtini clb etmk, ona tsir gstr-
vacib msldir. Bizdn vvl mxtlif dillrd mk asan msl deyil. El buna gr d masir
yazlan klassik uaq dbiyyat nmunlrindn uan maraq v tlbatn dy bilck yeni
bhrlnmk, xarakterik nmunlri drsliklr dbi nmunlrin yaranmasna byk ehtiyac
salmaq ox yaxdr. Ancaq kim n deyir desin, var. El srlr yaranmaldr ki, glck nsillrin
XXI sr uann tlbatn XIX srd yazlan d diqqtindn knarda qalmasn Mhz bu
dbi nmunlrl dmk mkl msldir. baxmdan deyirik ki, uaq dbiyyat kemiin,
ndi yeni tipli srlr eirlr, poemalar, nallar, bu gnn v glcyin dbiyyat olmaldr
hekaylr, dram srlri yaratmaa byk ehtiyac Bu tipli srlr yaratmaq ns varislik
vardr. Masir anlamda klassik uaq dbiyyat prinsipin riayt etmk olduqca vacibdir.
nmunlrimizin ksriyytinin dili, mvzu v ox tssf ki, mlum tarixi sbblr ucba-
problematikas, onun bdii hlli bugnk dvrn tndan eyni dil, din, soykk, adt-nny,
tlblrin o qdr d cavab vermir. xlaqa malik trk xalqlar bir-birindn ayr saln-
Bizdn vvl yarananlarn n yax chtl- m, bu is btn sahlrd olduu kimi uaq
rindn yaradc kild bhrlnmli, dbiyyat- dbiyyatnn da qarlql mbadil zminind
mz yeni istiqamtd, bu gnn reall konteks- formalamasna, znginlmsin ngllr trt-
tind inkiaf etdirmy almalyq. Onu da n- midir. Trkdilli xalqlarn bir-birin yaxnlama-
zr almaq lazmdr ki, Azrbaycan uaq dbiy- snn ox sehrli, qdrtli bir vasitsi var ki, o da
yat nmunlrinin ksriyyti sovetlr birliyi trk dilidir. Bu dil vasitsi il bu vaxta qdr
dvrnd yaranb v ktlvi tirajlarla nr edilib. yaranan srlrin seilib bir araya gtirilmsi,
Prezident srncam il klassik dbiyyat trbiy iimizin bu mnblrdn bhrlnmkl
nmunlrimizin, dnya xalqlar dbiyyatnn n qurulmas yeni nslin bir-birin yaxnlamasna,
say-sem nmunlri yenidn latn qrafikas il hm d mtrk mumtrk uaq dbiyyatnn
nr edilrk yeni nslin hdsin verilib. Bu ox yeni istiqamtd inkiafna tkan vermi olard.
byk idir. Ancaq tssf ki, iin icras zaman
bzi nqsanlara yer verilib. Msln, Azrbay-
can uaq dbiyyat antologiyasnn trtibi za-
man masir dbiyyatmz tamamil unudulub.
Sovetlr birliyi dvrnd nr olunan antologiya
eyni il ap olunub. Yetmiinci illrdn sovetlr
birliyinin dald, yeni fikrin formalad dvr
qdr, elc d mstqillik illrind yaranan uaq
dbiyyat nmunlri tamamil unudulub ki, bu
da masir Azrbaycan uaq dbiyyat haqqnda
yeni nslin tsvvrn hmiyytli drcd
daraldr.

181
 BRTANYA UAQ POEZYASI V ONUN AZRBAYCAN
TRKCSN TRCMS HAQQINDA
Prof. Dr. ahin XLLL
Azrbaycan Dillr Universiteti

ON BRITISH CHILDRENS RHYMES AND THEIR TRANSLATION

INTO AZERBAIJANI TURKISH LANGUAGE

ABSTRACT
According to a statement at the beginning of the article by the author it is noted that the childrens rhymes of the UK are
almost few in Azerbaijani Turkish translations.And the vast visions of the rhymes in English, ecpecially of the poets of the second
half of the 20 th century are of great value in the bringing up of young children as the owners of the world of the future.It is the
opinian of the author that here should be orginized a special branch,or department at Qafqaz University which could coordinate
the translation and critisizim of childrens rhymes of the UK or English speaking world.The Congress of Childrens Literature
held at Qafqaz University is of great signifisance and value, as it is the very first step in establisment and commending the
translation of Literature for children.Childrens literature is analogous to the childhood of literature in much the same way as
some academics accept folklor and epics to be.

Mnim almimd uaq dbiyyat dnya poeziyasnn Azrbaycan trkcsin trcmsi

uaqlarnn drd-srindn, mid-arzulara syk- demk olar ki, ox azlq tkil edir. Yalnz ingilis
nn acl-irinli mr yolunun, taleyinin szl dilindn trcm sahsind byk uurlar il
dzmn yaradan iql bir dnyan xatrladr. seiln, Vilyam ekspir dramaturgiyasn v liri-
Kimliyindn, niliyindn asl olmayaraq hr bir kasn ana dilimiz byk snt sevgisi il tr-
br vlad bu dbiyyatn gzndn su i-i cm edn air v mtrcim Sabir Mustafann
onun ssi, sz il dnyann sirlrin mbtla hm d gzl uaq airi olduunu nzr alsaq,
olur. Azrbaycanmzdan msafc ox-ox uzaq onun bu sahd myyn zhmti v uuru
olan Byk Britaniyann uaq dbiyyatnn xsusil qeyd etmk istrdik. Lakin S.Mustafann
inkiaf yoluna nzr salanda gzlrimiz nndn Britaniya uaq poeziyasndan etdiyi trcmlr
dumanl Albion lksinin uaq dbiyyatnn, haqqnda thlildn vvl bu boluun doldurul-
xsusil uaq eirinin sirlrin bld olmaq, onu mas n myyn dnc v tkliflrimizi
yrnmk, trcm edib balaca oxucularmzla qeyd etmyi mqsduyun hesab edirik.
tan etmk istyirsn. Uaq dbiyyat, xsusil Br tarixinin ayr-ayr inkiaf mrhll-
uaq poeziyasna dair dnclrimi yazanda rind bu v yaxud digr lknin tacidarlar v var-
istr-istmz ibtidai siniflrd oxuyan uaqlar- dvlt sahiblri hm yazlar, hm d mtr-
mzn ox byk tinlikl zbr yrndiklri, cimlri yazb-yaratdqlar n gzl srin v
byk sbilik, narahatlq keirdiyi mqamlar trcmsin gr bir qayda olaraq mkafatlan-
dnrm. El dnrm ki, eirlrin zbr drmlar. Bu baxmdan Harun l-Ridin,l-
yrnilmsi mcburiyyti olmamaldr. Yalnz Mmunun,l-Mnsurun v baqalarnn dbiy-
sinif proqramna daxil edilmi bu v ya digr yatn v trcm iinin vstin byk dayaq dur-
eirin dzgn oxunuu v thlili diqqt mrkzin mas tbii ki, hmin lk dbiyyatnn zngin-
kilmlidir. lmsin tkan vermidir. Trcmilri maari-
Tbii ki, eirin znmxsus ahngi, ritmi v fin pot atlar adlandran byk rus airi A.S.
trbiyvi hmiyyti vardr. V airlr z eir- Pukin hqiqtn d dnyann ayr-ayr xalq-
lrini uaqlara zbrltmk xatirin deyil, larnn biri-birin yaxnlamasnda trcm iinin
uaqlarda tlqin etmk istdiyi bu v ya digr n qdr vacib rol oynadn vurulayaraq
anlayn, fikrin poetik aqlamasn yaratmaq, bu onlarn dbiyyatlarn v xalqlarn biri-birin
haqda onlar dndrmk xatirin yazrlar. He daha da yaxnlamasnda mstsna hmiyyti
bir snt adamnn, yaxud airin sri il bu v ya olduunu gstrmidir. Mdrik insanlar byk
digr dili yrnmk mmkn deyildir. Onlarn dbiyyatla dnyan tfkkr edib zlrinin v
srlri il hmin dillrdki poetik znginliyin, xalqnn tarixind byk mllrl iz qoysa da,
fikrin, hyat hadissinin grnmyn qatlarna onlarn uaq dnyasnda ox mhm rol oynayan
enmk, onlar drk etmk yalnz bu eirlr uaq dbiyyat slind ayrca bir dbiyyat
vasitsi il hyata keiril bilr. Britaniya uaq statusu qazanmam, ox da mhur olmamdr.

182
 Materiallar

Bs uaq dbiyyat n vaxt yaranmdr? olmazsa myyn, ayrca bir kitab klind nr
Onun ilk yaradcs kim olmudur? lbtt, bu olunmamas is slind bu sah zr mtxssis
kimi suallarn cavablandrlmas n qdr tin, mtrcimlrin az olmas il baldr. Xsusil,
mrkkb olsa da, el hesab edirik ki, uaq XX srin ikinci yarsnda yaayb-yaradan Brita-
dbiyyatnn byk dbiyyatn bir qolu kimi niyann uaq yazlarnn srlri il tanlq
inkiaf etdirilmsinin dbiyyatn yarand za- demk olar ki, yox drcsinddir. Hr bir lk
manlardan xeyli vvllr tsadf etdiyini sy- dbiyyat kimi Byk Britaniyann zngin uaq
lmk daha mqsduyun olard. Htta bel dbiyyatnn Azrbaycanda yaradlan uaq m-
demk mmkn olsa dnyann dahi airlrindn dniyyt mrkzi trfindn alnb trcm
Nizami Gncvi,Vilyam ekspirin ayrca uaqlar olunmas il milli uaq dbiyyatmz daha da
n yazd srlri olmasada, onlar n erkn znginldirmy nail ola bilrik.
yalarndan eitdiyi, yrndiyi uaq dbiyyat il Bu baxmdan hmin uaq yazlarndan bir
byk dbiyyata cr amlar. Lakin bu nesi haqqnda qsa xlasnin verilmsini
korifey v klassik airlrin srlri irisind mqsduyun hesab edirm. Andrew-Fusek
myyn misra, yaxud beytlrd uaq psixologi- Peters (1965-ci ild anadan olmudur-.X.) Brita-
yasna uyun detal v tsvir indi d yaddalarda niyann ox mhur uaq airidir. O, uaqlar n
myyn pafosu il seilir. 45-dn ox kitab nr etdirmidir. Mllifin iki
Tbii ki, N.Gncvi d, V.ekspir d kitab Karnegi medalnn nominasiyasna layiq
zlrinin uaqlq illrind dvrlrinin dillr zbri grlmdr. A.F.Petersin Qoyunlar mktb
olan, blk d yazya alnmam uaq nallarnn, getmir adl eirlr antologiyas Milli kurriku-
eir v mnzumlrinin sehr-ovsunu il byk luma daxil edilmk n seilmi, burada topla-
dbiyyata glnd daha ox zamann tlbi, nan uaq eirlrinin sntkarlq xsusiyytlri,
xalqn v onun tacidarlarnn arzu, istyi il ciddi ideya-estetik dyrlri yksk qiymtlndirilmi-
dbiyyatn yaradlmasna daha meylli olmu v dir. Son 20 ild yzlrl ingilis mktblrind
z istedadlarn mhz byk dbiyyatda sna- agirdlr qarsnda x edn airin srlri
mlar. Bir qayda olaraq dbiyyatnaslq area- Britaniyann radio dalalarnda gzl eirlr
lnda qdim dastanlar briyytin uaqlq dvr adn almdr. otlandiyada keiriln Edinburq
qbul edirlr. Lakin uaq dbiyyat el z d festivalnda is A.F.Petersin eirlri uaqlarn saf
briyytin uaqlq dvrnn n ilkin yaradclq ylncsi kimi dyrlndirilmidir. Onun eirl-
mhsulu kimi dyrlndirilmlidir. V bu dbiy- rinin balaca oxucularn ryind oyatd n gzl
yatn uaq knln oxayan laylalarndan tutmu duyularn n olduunu tfkkr etmk n
oynaq n mzhkli eirlrindk yarand gn- airin SD-y krlm ssini eitmk, onun
eirlrini orijinaldan trcm edib balaca szsevr
dn ayrca uaq dbiyyat, poeziyas adn
oxuculara atdrmaq lazmdr.
almamas, onun xsusi tsnifata, yaxud blgy
daxil edilmmsi dvrn yazlmayan dbiyyat- air, mtrcim Sabir Mustafa Vilyam ekspir
naslnn grnmyn problemidir. Uzun v yaradclnn ah srlrinin dilimiz trcmsi
byk bir yol ken uaq dbiyyat, yaxud poe- sahsind vzsiz xidmtlri olan qlm hlidir.
ziyas slind br vladnn qhrmanlq v Onun ingilis v ingilisdilli xalqlarn folklorundan
mhbbt dastanlarnn yaradlmasna gtirib etdiyi trcmlri 1986-c ild nr olunmu
xaran n ilkin dbiyyat kimi uzun srlr boyu Uzaq ellr, doma nmlr. Folklor nmun-
z adn v hrtini dbi tarixin vrqlrin lri, eirlr v poema kitabna daxil edilmidir.
yazdrmamdr. V bu kitabda verilmi folklor nmunlri i-
risind uaq zvqn v ya sviyysin uyun
dbiyyatn trcmsindn shbt dnd gln xeyli sayda eirlr myyn mziyytlri il
istr-istmz xalq mdrikliyindn gln, atalar diqqti clb edir. S.Mustafa bu eirlrin hr birin-
sz kimi xatrlanan aadak mhakim yada d znmxsus airlik istedad, uaq poeziyas-
dr: Trcm-qadn kimidir: gr o, gzldir- nn oynaq, tutumlu, obrazl deyim trzi il orijina-
s, demk sdaqtli deyil, yox gr sdaqtlidirs- ln kiz taylarn yarada bilmidir. Mtrcimin bu
demk gzl deyildir. uuru, hr eydn vvl, onun gzl, ustad uaq
Azrbaycan trk airlrinin ingilis uaq airi kimi znn uaq eirlrinin mllifliyindn
dbiyyatndan, xsusil nsrindn etdiyi trc- glir. Aada onun ingilis dilindn trcm
mlr Dnya uaq dbiyyat seriyasnn bir etdiyi bir ne nmuny diqqt yetirk:
ox cildlrin daxil edilmidir. Amma bu trc- Bu gn hr ey doru oldu,
mlr sasn birbaa ingilis dilindn deyil, vasi- Bir eyd shv taplmad,
ti dildn-rus dilindn ana dilimiz trcm Sanki sz qarmd
olunmudur. ngilis uaq poeziyasnn is he Konfetlrin tri, dad.

183
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Oxad n gzlrdki
Arzu mni, hvs mni,
N etdims gld ham,
Danlamad bir ks mni.
(Ad gnnd eiri)
Yaxud rdk adl eir d ritmik, obrazl v
sad poetik dili tez yadda qalr:
rdy bax, rdy bir!
Bilirsnmi n elyir?
Yava-yava addmlayr,
Qaqqldamr, qaldayr.
ox sevdiyi budur onun:
Glmdir, sudur onun,
Suya cumur birc anda
Yem grnd, yem tapanda.
lk baxdan hr iki eirin folklor nmunsi
kimi dilimizin, eirimizin trcm qiyafsind
n qdr tbii v sad olduunu geni rh etmy
ehtiyac yoxdur. Sadc olaraq bu kimi trcmlr
ingilis uaq eirinin qdim tarixi olduunu v
btn dnya xalqlarnn dbiyyatnda folklor n-
munlrinin sralarnda uaq eirinin laylalar kimi
dbiyyatn yaranmasnda mhm yer tutduunu
demy sas verir.
Britaniya uaq poeziyasnn n iql shif-
lrini trcm dbiyyatmza gtirmk v onu
glck nsillr trmk, hr eydn vvl, air-
lrimizin milli mhdudiyytlrdn knara xb
dnyann zn v szn daha yaxndan duy-
maq, yrnmk v inkiaf etmk demkdir. Tbii
ki, bel bir missiyasnn yerin yetirilmsind
beynlxalq sviyyli konqresin keirilmsi z
buna arn n gzl ifadsidir. El hesab
edirm ki, Qafqaz Universitetind Uaq poezi-
yas mrkzinin tsis edilmsi glckd uaq
dbiyyatnn trcmsi v onunla bal prob-
lemlrin hllind ox i grmy istiqamt ver
bilr.
kinci bir trfdn is, dnyann bir ox
lklrind, o cmldn Byk Britaniyada nr
olunan uaq jurnallar, yaxud drgilrinin mnt-
zm olaraq internet vasitsi il alnb trcm
edilmsi ox mhm v hmiyytli bir m-
sldir.
Dnya uaqlarnn hyatn, dnclrini
mdriklik qlmi il kazlara krn uaq
yazlarnn hyat v yaradclq yolu bard
dbi tnqidin sz, yazs il masir Azrbaycan
trk oxucusunu mntzm tan etmk ox
faydal bir i olard. V bu kimi vziflrin yerin
yetirilmsi il Azrbaycanda milli uaq dbiyya-
tnn znginlmsinin yeni perspektivlrin nail
olmaq mmkndr.

184
 ORMANIN BLGEL: BEN BR GRGEN DALIYIM
- Hasan Ali Toptan Ben Bir Grgen Dalym Adl Eseri zerine -
Seval ahin GM
Yard. Do. Dr., Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm
e-mail: seval_sahin@yahoo.com, sevals@msu.edu.tr

WISDOM OF FOREST: I'M A HORNBEAM BRANCH

- About Hasan Ali Topta's novel; "I'm a Hornbeam Branch" -

ABSTRACT
Hasan Ali Topba is one of the most important writers in late era Turkish Literature. The only published novel of him is I'm a
Hornbeam Branch... In this novel where the main topic is mankind vs nature, he is not only bringing human kind against nature
but also he emphasizes on the pasifism of nature against the cruelty of mankind. This pasifism leads nature to burn itself out. In
this explanatory, Hasan Ali Topta's novel which is weaved with image and peotrical language will be examined according to
mankind and nature relations and the book's uniqe image usage.

Masallar, ncesi tam olarak bilinmeyen bir zellikle byk anlatlarn sonunun ilan
zamandan bu yana insanlk tarihinin ve edebi- edilmesinden sonra masallar daha nemli bir yer
yatnn en nemli kaynaklar arasnda yer almtr. kaplamaya balad. Trk edebiyatnda birok
nceleri masal denildiinde sadece ocuklar hatr- yazar, Murathan Mungan, Latife Tekin, Tomris
lanrken bugn, hatta ok uzun zamandr yle Uyar, brahim Yldrm, Bilge Karasu, Yusuf
deil, artk bykler iin de masallar var. Atlgan, Hasan Ali Topta gibi, masal yazmaya
Sanayi devrimi sonrasnda dnyann kendini baladlar. Bu yazmlarda Murathan Mungan gibi
yeni piyasa ilikileri ve ortaya kan byk gelenekten beslenenler olduu kadar gelenei
kentler zerinden ekillendirmesiyle birlikte baka bir ekilde modern dnyaya tayan Bilge
edebiyat da bundan nasibini ald. Kendini tanm- Karasu gibi yazarlar da vardr. Aslnda hepsini
lamas ve kendi zerine dnmesi de giderek birletiren nokta bu yazarlar iin eletirmenler
deimeye balad. Klasik roman, iir, hikye ve tarafndan kaleme alnan yazlarda ounlukla
tiyatro yava yava kendilerini ayr birer tr modernist ve postmodernist gibi nitelemeler
olarak deil birbirine girmi trler olarak duyur- yaplmasna ramen ok da geleneksel bir eyle,
maya balad. Trler arasndaki snrlar yava ya- masalla uramalardr. Bu noktada hemen
va ortadan kaybolduka; birbirleri arasnda gidip aklmza gelecek soru udur: Modernist bir yazar
gelmelerle tam olarak ne ekilde adlandrlabile- neden masal yazar? Bu sorunun cevabn Hasan
cei tartmal yeni trler ortaya kt ve hl Ali Toptan Ben Bir Grgen Dalym adl ocuk
kmaya devam ediyor. ou zaman adlandrla- kitabndan yola karak arayacaz.
mayan bu trler iin ise hazr bir cevap var: Hasan Ali Topta,Yoklar Fslts, l Zaman
Postmodernizm. Gezginleri, Sonsuzlua Nokta, Kayp Hayaller
Postmodernizm ile sadece edebiyat deil Kitab, Glgesizler, Yalnzlklar, Bin Hznl
dier tm sanat dallar iin ortaya koyduu Haz ve Uykularn Dousu isimlerini tayan ve
hiyerari kavramnn ortadan kalkmasyla bugne neredeyse yazd her eser ile bir dl alm, son
kadar nemsenmeyen, ou zaman adi edebiyat dnem Trk edebiyatnn en yetenekli
rn olarak kabul edilen polisiye, ak vb. gibi yazarlarndan biridir. Ben Bir Grgen Dalym ise
edeb trler yksek edebiyat rnlerinin iine onun yazd ilk ve tek ocuk kitabdr. Bu
szd. Geri bu szma yeni deildi ancak bunun noktada yle bir soru akla gelebilir? Neden bir
olumlanmas ve yksek edebiyat rnnde bir ocuk kitab zerinden modernist bir yazarn
yark gibi durmamas da postmodernizm ve onun masal yazmas konusu irdeleniyor? ncelikle bu
hiyerarileri kaldran tavr ile oldu. Zaten devir kitabn bir ocuk kitab olmas iki adan bizim
artk postmodernizme gre byk anlatlarn iin nemli: Birincisi insanlarn masallarda -
devrinin bittii bir dnemdi. Fakat gerek klsik unutulmamaldr ki bunlar bykler tarafndan
gerek modernist gerekse postmodernist olsun yazlr- ocuu gelecee hazrlamak iin aslnda
masallar her zaman yazlmaya ve anlatlmaya byklerin dnyalarna ait prototipleri sunmu
devam etti ve edecek de. olmalar, ikincisi ise modernist bir yazar olan

185
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Toptan eserine masal deil de roman adn zamanszla ulama abasnn kendisinin ortaya
vermesi. Burada yukarda sylediim trlerin kmas artc deildir.
kendi aralarndaki snrlarn kalkmas konusu Ben Bir Grgen Dalymda, ormann iindeki
nemli. grgen aac gnn birinde insanlarn tpk dier
2003 ylnda yaymlanan Ben Bir Grgen aalara yaptklar gibi onu da keseceini bilir,
Dalym, ormandaki bir grgen aacnn konu- fakat eer kesilecekse odun olarak yanmak deil
malarn, hayallerini, kesilmesini ve sonrasnda gzel bir eya olarak yaamak ister; bunun iin de
bir daraac yaplmasn anlatr. 1 Aalarn, onu odun yapmasnlar diye ormandaki en gzel
hayvanlarn ve neredeyse btn bir doann dile aa olmak iin mmkn olduunca dik ve gzel
geldii kitapta tam anlamyla bir masal dili ve olmaya alr. Bylece lmeyecek, baka bir
havas hkimdir. Peki bunun ocuk edebiyat sz nesne olarak yaamaya devam edebilecektir. Oysa
konusu olduunda bir masal dili ve havas grd ryada topraa bal deil ku gibi
tamas artc mdr? Evet. Bence artcdr, gklerde uan bir aatr. Ryasnda zaman-
nk bu kitap, bir ocuk kitab olduu kadar szla doru bir uua geen grgen aac, ger-
bykler iin yazlm bir roman havasn da ek hayatnda aslnda oduncularn gelip kendisini
birlikte tamaktadr. Modernist yazarlarn yaz- kesecei ve baka bir eye dnmemenin
d ou bir hikye ve roman trne dahil edilen imknsz olduu bir dnyada yaamaktadr. Yani
bu tarz eserler, hem ocuklara hem de byklere yaad dnya gerektir ve o, bu gereklik
seslenmektedir. Burada ortaya kacak soru ise u iinden gzelleerek hayatta kalma adna bir
olabilir: Btn masallar hem ocuklara hem de direnmeye girer. Kesilse de yaamaya devam
byklere ynelik yazlm deil midir? Hayr, edebilmenin direncidir bu. Zamanszlk iinde
deildir. Bir kez daha trlerin birbirine kar- utuu ryadan birden kklerinin aslnda yerinde
masn burada hatrlayacak olursak nce moder- olduu bir zaman dilimine oktan gemitir.
nizmin sonrasnda da postmodernizmin hitap Eserin sonunda kesildikten sonra uzun bir zaman
ettii kitleyi yava yava deitirmeye balad bir bahede bekletilmesi ve ardndan daraac
da unutulmamaldr. ncelikle bu masallar eski yaplmas ise onu imdiye getirir. Her eyin sonu
masallarn, evvel zaman iinde kalbur saman bitmitir. nsanlarn son anlarn ac bir ekilde
iinde, kalbyla balayan ve zamanszla iaret yaadklar son nefeslerini grecek bir nesneye
eden kalbndan uzaklamlardr. Modernist dnmtr. Kendi kendine, keke odun olup
masallar, eski masallarn zamanszl yerine yansaydm, diye bouna demeyecektir.
zellikle imdiye ve bugne iaret eden bir za- Modernist yazarn kent yaam ve insan
mandan bahsetmektedirler. Artk masallarn hayatnda brakt ykmlar ve skntlarla ba
zaman yakn zamanlardr. Modernist bir yazarn etmek iin okuruna bulunduu zamandan
daha yakn bir zamandan bahsetmesi ve bunu yaratt bir mittir aslnda masal. Ancak bu mit,
masal formunda kaleme almas ise bu trn hem neredeyse her seferinde baarszla ve sonunda
roman ve hikye ile birletiini gstermesi hem hzn tamaya mahkmdur. nk artk eski
de hitap ettii kitlenin sadece ocuklar deil masallarn zamanszl yok olmutur. Birey mo-
bykleri de kapsamasn beraberinde getirmitir. dern dnyada yaad tecrbeyi bile anlamlan-
Sanat artk u grup bu grup iin deil trlerin drmaktan uzaklamtr. Her gn belirli saatlerde
birbirine dahil olduu ve oradan baka bir trn ie gitmek, belirli saatlerde yemek yemek, i
ortaya kt bir baka syleme dnmeye dnda kalan zamanlarda televizyon seyretmek,
balamtr. O hlde modernist bir yazarn masal evde yatp dinlenmek vb. gibi srekli bir makine
yazmaya baladnda masaln geleneksel unsur- gibi yaad tekdze hayatnda, zaman kendisini
larn kullanmasna ramen ncelikle zamansz- durmadan hissettirmektedir. Her ey saatlere
l ortadan kaldrmas nemlidir. Belki de artk hapsolmutur. Modernist yazarn yaratt masa-
sadece ocuklara deil modernizmin, ama yenilik ln sonunun hznle bitmesinin sebebi budur.
olarak adlandrlan modernizmin, hep bir ilerleme Eski zamanlarn karnavallar, enlikleri ve insan-
ile varolann srekli yklarak yerine yeni bir larn sadece doaya bal yaad dnemler bit-
eyin gelmesi ve gelenein tamamen inkr edil- mitir. Saatlere hapsolmu bir dnyada modernist
mesi anlamndaki modernizmin, ykclna dire- yazar kendisine masal bir mit olarak arabilir;
nen eski zamansz masallarn yerini bu zaman- bu arma ise daha batan zamanszln
szln paraland modernist masallarda, o krlmas ile bir ac sonu getirir.
Modernist yazarn masal yaznda bir baka
ey daha vardr: Hayatn kendisi zerine dn-
1
Hasan Ali Topta, Ben Bir Grgen Dalym, Bankas mek ve buradan bir bilgelik gelitirmek. Ben Bir
Yay., stanbul, 2003.

186
 Materiallar

Grgen Dalymda yal, ak sakall bir mee benim burada bahsettiim modernist yazar Hasan
aac vardr. O, ormann bilgesidir. Btn aalar Ali Toptan modernistliini, srekli bir yeni-
onun tecrbelerini ve insanlar hakknda anlat- liin gelmesi olarak almadm belirtmeliyim.
tklarn dinlerken korkudan buz keser. Meenin Modernist yazar, modern dnya zerine
anlattklar srekli ac tecrbelere dayanmaktadr. dnebilen, bu dnceyi eletirel bir ekle
Yeniyetme aalara hayata dair bir eyler sokabilen bir yazardr.2 Bu balamda da yukarda
anlatmak ve onlara t vermek onun doasnn sylediklerimin yan sra masal yazyor olmas
gereidir. Bu mee aac bir masal anlatcs anlam kazanr. Masallar da yledir: Hayat zerine
gibidir. Eski zamanlarn ocuklar bana toplayan gemiin bilgisinden yola karak bir dnce
ve onlara masallar anlatan ihtiyar bireylerini yaratmak ve bu dnceyi eletirel bir ekle
anmsatr. Oysa yeniyetmeler ondan sadece korku sokmak. Eski masallarn eletirisi dorudan t
duyarlar. Modernist yazar da masal anlatarak vermek zerinden ekillendiinden byk bir
hayatn kendisi zerine dnmek ve buradan bir ounlukla mutlu sonlar vardr. Modernist masal
bilgelik karmak ister, dahas modernist bir zaten modern dnya dncesini bir mit aracl-
masal yazar olarak bunu yapmak zorundadr. yla masala soktuundan bunu t zerinden
Modern dnyann tekdze hline getirdii yaam yapmaz, mitler zerinden yapar ve bu nedenle
ve srekli yeni olana yapt gndermeler; her hznl sonlar kullanr. Hznl sonlar kullan-
eyin daha alnr alnmaz eskimeye balamas mann sebeplerinden biri de modern dnya ze-
dncesi tecrbeyi de paralam, hatta yok rine dnrken elikiler yaratmas gerektiidir,
etmitir. Eskinin sadece p diye atld bir nk modernizmin kendisi bizzat elikilerle var
dnyada tecrbenin yeniden ortaya karlmas olur. Kknarn, doal hlinde kambur iken bir
iin masallar gereklidir. Masallar bu eskiyi hem kap olarak dz olmas ya da grgenin insanlara
deerli klmakta hem de imdiden yazlan ve gzel grnp odun olmaktan kurtulma abas,
zamanszln yok olduu anlatlarnda tecrbenin gzel olmak iin dik durmaya almas ve sonun-
gerekliliini vurgulamaktadr. imdi ve bugn da bunun bounaln anlamasndaki eliki de
bile olsa gemiin bilgisi nemlidir. imdiye ve buradan gelir. Dnmn olduu yerde her eyin
yakn zamanlara iaret eden bu anlatlarn masal dmdz olmas zaten imknszdr, dnm be-
havas ve dili tamas da bu yzdendir. raberinde elikileri de getirir. Kknar asndan
Dilin masal eklinde kurulmas gemiin bu eliki ise kambur bir aaken dz bir kap
bilgisinin arlmas demektir; fakat gemie bu olduunda kap olarak bulunduu yerin bir
ar salt bir nostaljiden ibaret deildir. Nostalji hapishane olmasdr. Rzgrla ormana sesini yol-
bugnden memnun olmamay beraberinde getirir. ladnda orada her gn insanlarn skntlarna
Oysa modernist yazarn masal, gemiin bilgi- tanklk etmenin ne kadar zor ve ac olduunu
sini, bugn dntrmek ve deitirmek iin anlatr. Dz olmak ama nerede dz olmak? Bir
kullanlabilmelidir. Bu sebeple mee aacnn hapishanede.
syledikleri nemlidir ve ormandaki btn Ormandaki aalarn ve hayvanlarn ark-
yeniyetme aalar onu her seferinde dinlerler; laryla dolu tabiat ile insanlarn yaad yerler
nk bilge onlara gerek masallar anlat- arasnda eserde bir tezat grlr. Orman, iinde
maktadr. barndrd her unsuru sevgiyle karlayan, iin-
Toptan eserinde grgen aacnn gzelle- de hiyerarilerin olmad herkesin birbirine
mesine karlk yannda kambur ekilde duran bir iyilikle yaklat bir ortamdr. Bu eserde orman
kknar vardr. Bir gn grgen aac yanna Mikhail Bakhtinin karnaval 3 ve Henri Lefeb-
baktnda kknar gremez; nk o, oduncular vrein festivali 4 gibidir. Her iki yazar da ortaya
tarafndan kesilmitir. Uzun sre ormandakiler koyduklar kuramlarda karnaval ve festivali al-
kknardan haber alamaz. Sonra bir gn rzgr klar. Bakhtin iin Ortaa ve Rnesans,
ormana onun sesini getirir: Kknar, bir kap ol- Lefebvre iinse pre-modern dnem nem tar.
mutur. Kambur aatan dmdz bir kap yapl- Onlara gre bu dnemlerdeki karnaval ve festival
mtr. Kamburluu gitmitir ve artk yaamn bir gibi etkinliklerde kiiler, kurumlar vb. gibi toplu-
kap olarak srdrecektir ama yine de insanlar mun iinden gelen herkes eit konumda
arasnda mutlu deildir. Doal hlinde iken kam-
bur olan bir aacn dzeltilerek bir kap yapl- 2
Modernizm konusundaki tanm ve dncelerim Marshall
mas, kendinden baka bir eye dntrlmesi. Bermana dayanmaktadr. Baknz, Marshall Berman, Kat
Srekli bir dnmn yaratt bir sknt Olan Her ey Buharlayor, letiim Yay., stanbul, 2006.
3
modernist yazar sz konusu olduunda ilk akla Ayrntl bilgi iin baknz, Mikhail Bakhtin, Karnavaldan
Romana, Ayrnt Yay., stanbul, 2001.
gelen unsurlardandr. Ancak burada yazarn iki 4
Ayrntl bilgi iin baknz, Henri Lefebvre, Modern
ynl tutumundan bahsetmek gerekir: ncelikle Dnyada Gndelik Hayat, Metis Yay., stanbul, 2007.

187
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

bulunmakta ve bizzat yaanan hayatn kendisi ile

alay edilerek herkesin herkesin yerine geebile-
cei bir ortam yaratlmaktadr. Bu ortam,
zgrlklerle doludur. Ben Bir Grgen Dalym-
da orman, hem Bakhtinin karnaval hem de
Lefebvrein festivalidir. Fakat aalar kendi doal
hllerinden koparlarak baka bir nesneye dn-
trlp insanlarn dnyasna adm attklarnda
orada grdkleri sadece acl ve skntl surat-
lardan ibarettir. nsanlarn dnyasnn karnaval
ya da festivali yoktur. Ormann arklar insan-
larn dnyasnda atlara dnmtr. Ormann
gzelliklerine ve dinginliine karlk insanlarn
dnyas irkin ve srekli bir karmaa hlindedir;
stelik alk ve sefalet de alm ban gitmitir.
lkinin bilgelii yerini dierinin cahilliine
brakr.
Ormann iinde barndrd btn bu zel-
likler modernist bir yazar olan Hasan Ali Topta
tpk Bakhtinin karnavalnda ve Lefebvrein
festivalindeki zgrlk ve birliktelii tad iin
nemlidir. Yaanlan modern dnya zerine d-
nmek iin bir orman hayal etmek, kentlerin
egzoz ve kf kokan ortamlarna karlk hl
yeeren dleri simgeler. Hepimizin bir orman
olabilecei dncesini uyandrr. Bu sadece
kentin dnda yaanlacak huzur dolu bir ortam
olarak deil; dayanmann ve birlikteliin
yaratabilecei bir orman eklindeki arkadalklar,
dostluklar, ksacas akla gelebilecek her tr
sevgiyi beraberinde getirir. Topta, Nazm
Hikmetin Yaamak bir aa gibi tek ve hr ve
bir orman gibi kardeesine ve Sait Faikin
Dnyay gzellik kurtaracak, bir insan sevmekle
balayacak her ey szlerine kendi masalnda
orman ile bir imge aryor gibidir. Bu imge, Ben
Bir Grgen Dalymda hayata gemez. nsanlar
aalar kesip onlar kendi kklerinden ayrrlar.
Onlar iin kklerinin olmad bir yerde, stelik
de insanlarn dnyasnda nefes almak imknsz-
lar.
Modernist bir yazar neden masal yazar? Belki
de herkese ve tabi ki zellikle ocuklara bu
orman imgesinin her eye ramen gereklee-
bilecei umudunu vermek iin. Masal, bu imge-
nin bir gn herkesin hayali olma umudunu da
iinde tar. Bylece eski zamanlarn masal anla-
tcsn kentte yeniden uyandrmak ister; ama
bunu en ok kenti bir ormana dntrmekten hi
vazgemeyeceini gstermek iin yapar.

188


Do.Dr.
..
, .
,

- . ,
, , ?!
, -
?! :
. , , - !
- , .
, , - , -
-
, - , -
. ,
- -
, , -
. . , -
,
- ,

.
. -
: , , , -
- - ,
; . . ,
-
-
-
;
- .
- -

;

-
-
.
-
, . ,
, . , -
..
? ,
, 1941
,
, ,
2002
. .
,
: , , -
. 2004

- - -
. - ,

189
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

. - - ,
, .
, , ,
. : ?
,
,
!
.
,
,

.

!
:
,
- , - .
.
, :
?
- , - . (3)

. , -
-
,
, - . ,
,
-
.
. , ,
, - -
, , . (
, ),
-
! (1) .
, - - -
- , ,
.
.
- ,
. -
.
.
.
,
, ,
: , ,
1. , ,
, , , ,
() . ,
; -
2. ; -
3. -
; , ,
4. - . -
;
5. ( )
;
6. - . -
. (2) , ,
.
, , , ,
: -

190
 Materiallar

,
: -
,
, -
(-
) -
, -
-
(
)
. ,
-
- -
( - -), --
, , -
-- ). :
, ---,
.

. (4)
-
( ) -
.


.

1. . .- : .- 2002.-
. 4-5
2. .- .- 1985.- .282
3. . .- : .-
1996.- .93
4. . .- :
.- 2005.- . 34

191
CUMHURYETIN LK YILLARINDA ANADOLU OCUKLARININ AIR
HAYATI MEVLUT KAPLANIN ESERLERNDE (TREN DDKLER
ROMANI ESASINDA)
Do.Dr. Tamilla Abbashanl ALYEVA

Trk dnyasnn nl ocuk yazar Mevlt letirir. Ama ben diyerdim ki, Memicann onlar-
Kaplann Tren ddkleri ocuk roman sadece dan stn ynleri oktur. Nedir o stn ynler?
bir ocuun yks deil. Bu yeni bir cemiyete Memicann ilime olan merag, Memicann anne-
merhaba diyen Anadolu insannn yksdr. baba sevgisi, Memicann Vatan-kye sevgisi ve
z de yle bir ykm ki, insann kalbini s... Memican bazan nl Rus yazar Maksim
yandrp-yakan bir yk...Kurtulu Savann Gorkinin kahramanlar ile kyaslyorum. M.
aclarn hayla omuzlarnda tayan, sfrdan Gorki z hayatnzge kaplarnda adl eserinde
balad hayatta fakirlik adl bir devin penele- kaleme alp. Onun yazp-okuma sevgisi Memi-
rinde ezilen, bir para ekmeye, bir ayakkabya, bir cann o ynden olan sevgisine ok benziyor.
ilaca, scak bir yuvaya muhta Anadolu insann Sanki kk Maksim ele Memicandr. Memican
yksdr bu... Satrlar arasndan bir kadar azapa da Maksim de zge kaplarnda bir para ekmek
direnen, kurtulu yolu arayan, yine saf manevi- iin hizmetilik yapmlar. Geceler kitap okumak
yatn bozmayan, zaman-zaman bu aclar iinden iin ne azaplara katlanmlar.
glmseyen bir insann yksdr bu...Sanki M. Romann kahraman Memicandr. Memican
Kaplan bununla insanlara diyor:- Bir zamanlar bir Anadolu kynde yaayan fakir bir ailenin
Vatanm Anadolu byle idi... Bugnk gnleri- ocuudur. Evin ilkidir, yani ilk ocuudur. On-
nizin deerini bilin. Unutmayn Memicanlar... dan sonra her Trk ailesinde olduu gibi burada
A-yalavac, ayak yaln, ba ak Memicanlar... da birka ocuk var. Azerbaycanda byle bir
Memican unutmak gemii unutmaktr. Memi- deyim var: -Fakirin hi neyi olmasa da ocuktan
can unutmak bu gne saygszlktr. Memican bol oluyor. Kklkten hayatla lm-kalm sava-
unutmak geleceimize hakarettir... Memicanlar na kmt Memican. Boazndaki yara onu
unutulmayacak. Bugn ve yarnn hatirine lmn kendarna srkleyirdi. Ama C.Londonun
unutulmayacak... Hayat ak eserindeki nsan gibi Memican da
Diyorlar ki, tarihi sadece tarihiler yazar. lm adl dii, kurtla hayat urunda mcadele etti
Doru deil. Bazen tarihilerin kuru sadalamalar ve Memican lm yendi. Yazar bu ailenin
bizi tarih okumaktan usandra bilir, ama byle yaantsn byk bir ustalkla kaleme alyor:
romanlar tarihimize daha gzel k tuta bilir. Memicann daha geride drt kardei vard.
Okuyorsan, zevk alyorsun, ayn zamanda eski Babalar ok alyordu. Ald besinler gl
dnemlerde halkmn neler ektiini renirsen. olmasna yetmiyordu. Avurtlar kk, benizi ka-
Sadece bu mu?! Hayr... Halkmn o zaman ki, kt. elimsiz, zayf bir adamd. Her yl Aydn
konuma dilini, insanlarn pshologiyasn, rf Nazilli tarafna gediyor, k boyunca pamuk tarla-
detini, kltrn, etnografyasn renirsen. larnda anz skyor, meyan kk kazyordu.
Bunlar deyen yazarn byk mesuliyet hissi var. Kydeki evleri iki katl, tek odayd. stte
nk yazar gendirse, mutlaka bunlar nazari- kendileri kalyor, altta bir kz, bir eek, be
yeden renecek, bu ise bazan etkili, bazen tavuk, bir horoz barnyordu(1)
etkisiz ola bilir. Ama yazar o gnleri kendisi
Yazar bir ailenin hayatn bylece tasvir
yaasa... Btn bunlarn canl ahidi olsa...
etmekle bir kurunla sanki birka tavan vuruyor.
Olaylarn iinde olsa... Artk bu esere denilecek
Ne demek bu? Baba ok zayft, avurtlar k-
sz kalmaz...Tren ddkleri byle bir eserdir.
mt. O dnemim insan:- fakirlik, yoksulluk...
M.Kaplann Memican da bize M.Tvenin Uzak ellerde k gnnde aileni basz koyup
Tom Soyyerini, Hekleberi Finini, X1X asr gedmek ve tarlada almak. Bir odann iinde alt
ngiliz edebiyatnda tenkidi realizm edebi trnn insann barnmas... Hayvanlarn onlarn altndaki
nde giden yazarlarndan olan .Dikkensin evde uyumas... Hangi temizlik kurallara uygun-
Oliver Tvistini hatrlatt. Dorudur, bu kahraman- dur bu?! Tabii ki, uygun deil. Sonradan
larla Memican arasnda benzerlik olsa da farkl- ocuklar yara basacak. Tabiidir. Hayvanlarla
lklar da oktur. Zor artlarda yaamak, fakirlik, yakn mesafede olmak ve bedenin lzm besinleri
hayat urunda mcadele Memican onlarla bir- almamas ocuklar hasta edecek.

192
 Materiallar

Memican ve Annesi... Bu ayrca bir konudur. biri bandan kard. Gece-gndz almak
Ve yazar Anadolu kadnn yle tasvir ediyor ki, isterdi ki, balalarnn istedii gibi yedirip-geydir-
biz bu konunu Tren ddklerinden ayrb ayrca sin. Ama o zor dnemde bu mmkn deildi.
bir konun gibi ilenmeye ihtiya duyduumuzu Bazan ocuk sevgisi babann ban yle kar-
bele sylyoruz. Memicann Annesi kurtulu trrd ki, onlarn vacip ihtiyalarn unutur, vacip
savanda ocuunun stnden battaniyeni alp olmayan eyler alr, bununla ocuklarna dnya
top mermisinin stne atan bir kadndr- desek boyda sevin verirdi. Anne buna kzard:- Baba-
yanlmaz. Memicann annesi Kastamonulu lar bazan Aydn dnnde yemeleri iin
erife annedir, desek, yine yanlmaz. Memica- portakal, zm, incir; kaynatp suyunu imeleri
nn annesi Anadolu efsanesindeki kovasndak iin meyan kk; kaval yapmalar ttrmeleri iin
st bitmeyen Annedir- desek, yine yanlmaz. kam getirirdi. Anne ise kocasnn bu davranna
Kocasna sadece kar deil, karde, bacdr, sr- bakar, bakar, kzar, sylenirdi:- Bunlar getirece-
datr, evinin koruyucusudur, Simurktur, Ankadr. ine klarna don, ayaklarna pabu getirseydin
Evin direidir, ocuklarnn Annesidir. Byle bir ya.
kadndr Memicann Annesi. z yemez, yedirir,
Kocas kaslr, bbrlenirdi:
z geymez geydirir. Onun ailesi ve ocuklar
iin grd iler sadece bir kadnn ailesi iin - Avrat, sen sus. ocuklar krk ylda bir karn-
grd iler deil. Bu kadn gemiten bu gne larn kaya-kaya yesinler,i isinler. Bunlar
bir Annenin, bir kadnn grd i olmakla portakal, zm, inciri, meyan kkn nereden
beraber, ayn zamanda o dnemdeki kadnlarn bulacaklar? Kaval nerede ttrecekler? (4)
ailesi iin ektii ilenin bir simgesidir. Ne Siz bakn Anne de hakl, baba da hakl...Anne
yapard o dnemim kadnlar?! Anas kahraman daha mantkl dnr. Yamal elbise giyen,
bir Anadolu kadnyd. Kklerden birini srtna ayaklar karda, buzda arn iinde su olup
sarar,vendire elinde pelerine derek kzleri yen ocua portakal m lazmdr, ya ayakkab?
ynetirdi. (2) Bu kahraman Anadolu kadn daa Elbisesi batan baa yama iinde olan ocua
kar, yakmak iin al-rp getirirdi. Sonbahar zm, incir mi lazmdr ya elbise?! Ama babann
olunca Memicanla Kapkayann sarp yamala- ocuk sevgisi mantktan uzaklar, duygusallar
rna trmanr, yemek iin ahlat toplarlard. Har- ve bu da annenin mantk karsnda clz ve
man sonunda krlar dolar, baak adn snk oluyor.
verdikleri al, itburnu totlarlard. Ahlat ve
allardan ham olanlar evin bir kesine serer, Bir fakr Anadolu ailesinin sofrasnn tasviri
olgunlanca yerlerdi.(3) de okuyucu iin hem ilgeken, ayn zamanda o
dnemim aclarn, sosyal durumunu gz nne
Memicann Annesi bu ailenin btnl idi. getirmek iin bir ressam tablosudur:
Bir aile bir devletin kk formasdr, diyenler
hi de yanlmyorlar. Memicann da ailesi kk Sofralarnda daha ok bulgur pilav, bula-
bir devlettir, ama bu devletin sorumluluu ma, kuru ve ya yeil soan bulunurdu. Etin,
babann stnde olsa da btn arlk Annenin stn, peynirin yznyse, hi mi hi grmez-
stndedir, Anne btn aileni kanatlar altna lerdi. Yemeklerde tereya, zeytinya, iek ya
alarak her tr tehlikeden ve aileni dalmaktan bilmezler, her zaman ha-ha ya kullanrlard.
koruyur. Memicann annesinin lmyle btn Memican ekmek paralaryla kavrulmu yu-
aile dalr. ocuklar peren-peren derler, len murtal soan yahnisini arada bir de olsa ok
lyor, kalanlar zor durumda... Baba da ocuklar severdi. Ailecek hibir n doru drst
gibi yetim .. Annesinin dnyalar kadar seven doyduklarn bilmezlerdi.(5)
Memicann da hayat kararr. Ky Enstitsnde Eger bu kitabn Trkiyede basldn ve
okuyan Memican kye gelirken ilk ziyaret ettii yazarnn M. Kaplan olduunu bilmeseydim, bu
yer annesinin mezardr. Memicann annesinin sofrann Azerbaycanda ayn dnemde bir fakir
mezar tana yazd iir yalnzca onun kederli bir ailenin sofras olduunu duyacaktm. Mesafece ne
iir paras deil, o dnemden kalan bir mezar kadar bir-birlerinden aral olsalar da sofrann
st iirdir ve bu da Mezar st iirler ad ile
dzeni, stndeki yiyecekler aynen Azerbaycan
edebiyatmzda bir trdr. iire dikkat yetirelim:-
ailesinin sofrasdr. Azerbaycann nl yazar
Sana dmeden ak, E.Nicat bu hakda yazyor:- Dnyann her yerin-
Gtrd kara toprak, de seheng ev kap-kaaklarda, hal ve halcalarda
ksz kald yaprak, ayni bir sevginin, ayn bir arzunun boyalar,
Yalnz, sessiz alayan... ilmeleri, naklar hekk olundu. Dnyann her
Memican ve babas... Yukarda syledik ki, yerinde ayn kalp dan kopan ayn mahnlar okun-
Memicann babas yavrularna bir parca ekmek du, ayn evler, ucald, baalarda ayn tandrlar
lkazanmak iin Anadolunun bu bandan vurup o kaland (6)

193
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Bakn, ngiliz bilim adam bele diyor ki, Trk kardei saylan Ereli-vriz Ky Enstitsne git,
dnyann neresinde olursa olsun, hallarnda ayn retmen k dediler.(8) Maalesef babas onun
nak var, nerede olursa olsun ayn tandrda ek- bu arzusuna hayr diyor. Memican evden ka-
mek piiriyor ve sofrasnn dzeni de, stndeki yor, amcasnn yannda alyor, ama parasn
yiyecekler de ayndr. nsanlar bir soydan geldik- sinirlendii, kzd babasna gnderir. Bu da
leri iin onlar ne asrlar, ne mesafeler, ne savalar Trk Halknn aileye, anneye, abasna olan sevgi-
ayra bilmez. sinin bir rneidir. ne olur-olsun, baba yine baba-
Memican ve babas... Bu da ayrca bir dr. ocuuna tokat atsa da, arzularna hayr dese
konudur. de... Burada Memicann babas ile barmas,
onun hastalanmas, babasnn onu tedavi etmesi
Memican ve o dnemin ocuk oyunlar...
sahnesi okuyucunu duygulandran, ayn zamanda
Yine Azerbaycann ve dnyann eitli yerlerin-
ailedeki balarn, baba-evlat mnasebetinin en
de yaayan Trk ocuklarnn oyunlar...Hibir
gzel rneidir.
fark yok. Memicann mee ve am dallarndan
kesip dzeltdii topatan kimsede olmazd. Yazar Memicann hayatnda bir gnein
nk o topa atn ok sslerdi. Yazar Memi- domasn Tnelin ucunda beliren k adlan-
cann sevdii oyunlar sylemekle ayn zamanda drr. kes kyne Ali Erdem adl bir retmen
o dnemin ocuk oyunlarn okuyucunun nazarine geliyor. Onu Memicann gelecekte gzel gnler
attrr. Mesela, Memican hang ocuk oyunlarn grmesi iin sanki Yce Tanr gndermiti. Her
severdi.?! Memican oyunlar iinde en ok be ey ok iyi gediyordu, birce Ereli vriz ky
ta, met, ks, dme, enek, birdirbir, krebe, ke Enstitsnde lahana sfatl, prasa sal o erkek
kapmaca gibi oyunlar oynar, bir de gre tutard. olmasayd. M. Kaplan sanki eserdeki bu obraz
Krbala vura vura topa dndrrd (7) yaratrken btn kt huylar bunun stne
ym. Kltr, maneviyat sardan ok ac olan bir
Memicann egitimi romanda esas konudur.
insan...Yani ele bir insan ki, onu sadece mezar
Memican nce ky imamnn ynettii Kuran
dzelter. Bu adam ilk gnden Memicann gz-
kursuna gider. Bu ders usulu Memicann houna
n korkutur. Sonradan renir ki, bu mdr deil,
gitmez. nk okul okuldan daha fazla hayvan-
Egitimba Rfat Akndr. Yazar kyden bin bir
larn ahrna benzer, Hocann dediklerinden bir
hevesle okumaa gelmi, burada ise tahkirle
ey anlamaz, saatlerce diz zerinde oturmak onu
karlanarak odadan kovulan Memicann acla-
yorar, stelik mam her Cuma gn ocuklardan
rn sanki kendisi de gz ya dkerek anlatr. yi
yiyecek ister. Meer ocuklarn kendilerinin
ki Memicann saf yrekli arkadalar vard.
karnlarn doyura bilecek yemekleri vard ki,
Onlar Memicann sakinletirir:-zlme, ala-
mama da versinler? Bunlar Memican okuldan
ma, mdr bekle -diyorlar.( 9) Memican Ensti-
soutur, aslnda o yeni harflarn renildii okula
tdeki grdkleri sanki bir hayal idi. Memican ilk
gitmek ister. Bir gn yeni retmen Ferhat Er
defa pirin pilavn, ay burada grmt. Onun
gelir ve Memicann hayatnda kkl deiiklik
atal, ka, taba ilk defa burada oldu,
oluyor. Okula gittii gnlerde Memicann bana
imdiyse lahana sfatl Rfat bey onu oradan
byk bir facia geliyor. Yazar bu facian sadece
uzaklatrmak istiyordu. Memican her an Rfat
bir annenin lm gibi deil, onsuz da zor gnler
Beyle karlaacan dnerek tir-tir esiyor ve
yaayan bir ailenin yerle-yeksan olmas gibi
korktuu bana geliyor. Rfat bey onun karsna
gsterir. Annesiz ocuklarn bir-birinin ardyca
kyor. Yazar burada Rfat Beyin i yzn
lmesi, ocuun bir eya gibi baka insanlara he-
btn plakl ile ap gsterir. Biz burada Rfat
diye edilmesi Memicann yarna olan umutlarn
Beyi insanlktan haberi olmayan bir varlk, bir
kryor. Ama sonuta Memican ayak ste kala
canl gibi gryoruz. Kafamzdan bir soru
biliyor. Memican gah ailesine yardm ediyor, gah
geiyor:-nsan insan dverimi? Demek dvermi.
okula gediyor. Annesinin yeri hep grnyor.
Memican dvmek olarm?! Zaten hayat onu
st-ba kir iinde, sofrasz, souk evlerde yapa-
yeterince dvmt. Annesini elinden almakla,
yalnz... nk baba ekmek dalnca yine uzak
a koymakla, plak koymakla...daha nelerle
kylerde...
...hayat Memican yerle-yeksan etmiti. imdi bu
Memicann kalbinde en byk arzu retmen prasa sal Rfat Bey onu dvrd: Egitimb
olmaktr. Bunun iin komsu Reis okulunda eiti- Memicann kulandan tuttu, ona iki tokat att:-
mini devam ettirir. Bir defa Kerimler kynn Sen daha buralarda msn? Aradan drt gn geti,
konak odasnda birka genle tan oluyor. Bu daha ne duruyorsun? Bavulunu al, hemen idareye
genler Isparta Gnen Ky Enstitsnde okuyor- gel-dedi. (10) Bu usulla yazar Rfat Beyi kendi
lar. O genler Memicana yaz yazdrp hesap diliyle elletirir, sonra ise yazar kendisi onun
yaptrrlar ve sonuta:-yisin, sen de bizim okulun hakknda bildiklerini veriyor: O ok sert, ters

194
 Materiallar

biriydi. stelik kt niyetli kt yrekliydi. n- Dorusu sana hi yaktrmadm. Ayptr. Gnah-

sanlktan, gariban kylnn halinden hi anlam- tr. Bundan utanmalsn. Hem de ok utanma-
yordu. Memican buradan uzaklatrmak istiyor- lsn.(12)
du. Oysa gidecek durumda deildi. Tren paras Romann poetikasndan konuurken onu sy-
yetersizdi. Korkuyordu. Kye geri dnemezdi. lemek lazmdr ki, eser iin ok gzel bir konu
Yllardr yreinde besledii, beyninde ycelttii semi. ster bu gn iin, isterse de o dnem iin
mitleri bir anda yok edemezdi, Yoksa yklr, ok akteldir. Yani bu gnk nesile gemiin ok
yok olurdu. Hele kyde yllarca alay edilirdi. zor olduunu, ocuklarn okullarda neler yaa-
(11) Bakn, yazar iki insan kar-karya koyur:- dn, hang artlarla okuduunu gstermek iin
Biri ilim, maarif iin alp yanan, temiz, saf bu konu nemlidir. M.Kaplan bu konunu semek-
Memican, biri ise ilim, maarif ocanda alan, le ayn zamanda gemiimize k tutuyor. Roma-
ama alt yere hi yakmayan kt niyetli nn konusu ise ideyas bir-birine sk surette ba-
Rfat Bey... Bunlar karlatran okuyucu stn- ldr. Yazar bu eseriyle diyor ki, insanlar ilime,
l Memicana veriyor. Halbuki Memican hele eitime nem verin. Maarif ktr. Her kese iyi
okumayp, okulun sadece kandarna ayak basp, bellidir ki, eserin mazmun ve formas bir-biriyle
ieri girmeye bele Rfat beyler izin vermiyorlar. sk baldr. Burada da yledir. ok iyi biliyoruz
Dnrsen, Rfat Bey de Trktr, bu halkn ki, btn edebi trlerde hayattaki olaylar z aksini
oludur. Niye o istemiyor ki, kylere maarif, buluyor. Mesela, burada Memicann ocukluu,
eitim adl gne gtrecek Memicanlar fazla koy okulunda okumas, bir retmenle tanl,
olsun. Niye istemiyor? Niye ba ekmeini ye- Ky Enstitsne gedmesi, orada bana gelen
yip, suyunu itii bu lkenin srtndan vuruyor? olaylar, tren yolculuu, ky ve yeniden okula
Niye? Bu lke ne yapt ki, Rfat Beye? Onu dn... Eer mazmunun terkip hissesi konu ve
retmen etti, Egitimba yapt. imdi devlete ideyadrsa, formann terkip hissesi tr, ahenk,
olan borcunu geri vermek, yani Memicanlara l ve dildir. Yazar kahramanlarn hayattan
yardm etmek evezine, tam eksi olarak onlara alm ve bunlarn resmini okuyucu iin bir ressam
zulm ediyor. Niye? Okuyucu bu karsnda ce- gibi iziyor. M.Kaplannn eserinde hem mspet,
vapsz kalyor, M. Kaplan da yine bunun cevabn hem de menfi kahramanlar var. Eserin esas
bulma okuyucunun kendisine brakyor. Ama mspet kahraman Memicandr. O, Tren ddk-
nasl derler:-Zalimin topu-tfengi, mazlumun da leri eserindeki esas ideyaya taraftardr, onu
Allah var. Memicann da Allah vard. Zor tebli ediyor, bakalarna hmaniste yaklar.
anlarnda tuttu onun elinden, mdr Recep Grel Onunla beraber halkn manafeyine zt hareketler
Hzr gibi yetiti. Bylece Memicann ileri kay- eden Rfat Beyler de var. Okuyucu bunlara menfi
gsna dt. Artk Memican bilim deryasna kahraman ad veriyor. Sanki devletin Enstits
atld. Gece-gndz alt, okudu. Birce tatile Rfat bey kendi maldr, istediini burada okutur,
giden zaman tren yolculuu olmasayd... O istemediini kolundan tutup dar atar. M. Kap-
Memicann tatilini mahv etti. Parasn okulda- lan Rfat beyin dili ile onun dahili alemini ayor
yatakhanede unuttuundan bilet ala bilmedi. ve bylece okuyucuda bu insana kar nefret uya-
Eyalarn okul arkadalarna verib paras iin nr. Yazar Rfat Beyi en fazla Memicanla
okula kotu. Treni kard, sonra renci bileti mnagiede gsterir. znden byklere yere
ald, kimlii yannda olmad iin bana kadar eilip tezim eden yalaka Rfat Beyin gc
olmazn eziyeti geldi. Ve burada yazar insanlar kimsesiz, a-yalva Memicana atr. Memicana
galerisi dzeltir. Her tr insan dolar Memicann att tokatlar sanki Trkiyenin btn kimsesiz
etrafnda... Kimi kk ve yarmck bir kayg ocuklarna atlr. Halbuki Yce Atatrk bu lke-
gsterir, kimi ise ona hibir esas olmadan hrsz nin temelini atarken her zaman bu lkenin gele-
diyor. Memican tren yoluluundanki Rfat beyin cei olan ocuklara, genlere ok gvenirdi,
ekiz kardei Cabbar beyle karlar. nsanlar bir- midini onlara balyordu. imdi ise Rfat Beyler
birlerine nasl da benziyorlar.? Memican renci meydan bo grp atn- saa-sola apr. Rfat
olduunu bir tr kantlaya bilmiyor. Ta kalpli Beye benzeyen kt kahramanlardan biri de tren
Cabbar onu trenden indirir. apkas ile, saatini istasyonunda alan Cabbar Efendidir. mrmde
almak isteyen Memican hareket memuru bir fare yakalamayan Cabbar Efendi imdi byk
yerden-yere vurur. Cabbar onun yannda yalan kahramanlk gstermi, susuz bir ocuu ya-
oluyor:- renci olmadn halde ne hakla, nasl kalam, her kese onun hayrsz olduunu sy-
renci olduunu sylersin? Devletin trenine ka- lyor.
ak olarak nasl bine biliyorsun? Bu bir hrszlk,
M. Kaplan Tren ddkleri eserinde baka
bu bir dolandrclk deil midir? Bu senin gibi
kiiler de vardr ki, onlar Memican kadar nemli
okullu olduunu syleyen bir delikanl yapar m?
kahraman deiller, ama onlarn da Memicann

195
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

kahraman seviyesine ykselmesinde rol vardr. Her ey gz kabanda:- Doan insan besli-
M.Kaplann portre yaratmak baarsna hayran yor ve lmeye koymuyor.
kalyorsun. Mesela, Memicann babasnn Yazar eserindeki eyalar ele tasvir ediyor ki,
portresi:-Avurtlar kk, benzi kakt. elimsiz sanki onlar gznn karsndadr ve onlara
zayf adamd.(13) Memicann babasnn portresi bakyorsun. Etnografik ve tarihi ynden de bunlar
bizim kalbimizde ona kar bir merhamet hissi nemlidir. Mesela, Memicann yaad evinin
oyadr, ayn zamanda yazar da ilave cmlelerle grn...Bir odal iki katl ev... Birinci katta
onun niye byle grkemde olduunu anlatr ve hayvanlar, ikinci katta aile... Bakn, hayvanlar
iimizdeki merhamet hissi, hmanizm daha da onlarn altndaki odadadr. Niye? Bu zaman
artr:-Ald besinler gl olmasna yetmiyordu. hayvanlar daha ok gven iindedir. Bir de
(14) hayvanlarn scak nefesi onlar da isidir. Memi-
Yazar menfi kahramann dahili irkinliini cann ilk eitim ald Kuran okulunun tasviri: -
d irkinlii ile ne kadar ayni olduunu Rfat Kurs yaplan yer karanlkt, ahr gibiydi, pis ko-
Aknnn sfatnda gsterir. Bunun iin onun kuyordu(18) Ve ya Memicann kargdan dzel-
hem konumasndan, hem de zahiri grnnden ttii at. Onun ssl grn her kesin gz
istifade ediyor. Yazar Rfat Akncnn d gr- karsndadr. stasyonun ve ya trenin grn,
n ressam gibi byle gsterir:-Adam ekinilme- tren garnda pirelerle dolu odann grn, Ky
ycek, korkulmayacak durumda deildi. Prasay Enstitsnn grn, Memicann annesinin ot
andran uzun saclar yanaklarna dodu indike basm, uulmu mezarnn grn ve s.
krllayordu. Surat gne grmemi krmzl- M. Kaplan eserinin sjetini (srecini) gzel
hanay andryordu. Ellerinin zerinde grlen kuruyor. Bellidir ki, sjet Fransz sz olup ola-
mavi kan damarlar atal matald (15) yn kendisi demektir. Ama eserde her hangi bir
Yazar zaman zaman romannda Doaya eya, olay sjet anlayn ifade edemez. Her
mracaat ediyor. Her zaman Doa ile insan hangi bir olayn eserde belli bir hat zere
unsiyyette gtrr. Zaten insan Doann bir geliimine sjet denilir. (19) Eserde olayn bir
parasdr, insan ondan ayrmak ok zor. Doa balang ve son nktesi var. Memicann
insan yedirir, giydirir. Mevlt Bey de btn doumu, hayat, Ky Enstits... Butun olaylar
eserlerinde Doaya nem veriyor. Her bir eserde bu sjet zere ba verir. Bellidir ki, eserdeki
Doa sevgisi var. Eer insan mutludursa, Doa da olaylarn bir-biri ile alakalandrlmas, meyyen
mutlu verilir. nsan mutsuzduysa, Doa karabu- bir sistemde kurulmas kompozisiyadr. Yazar
lutlar, souk k var. Bakn, Tren ddklerinde eserini en nemli bir konu zerinde kurur. Bunun
ailenin maddi durumu ok ar durumda, doann iin eserini ele bir olayla balyor ki, bu konuya
da durumu idi deil... Yazar diyor ki, doann uygun gelsin. Mesela, yazar karsna maksat
kar, buzu, tufan bu aile iindir. rnek:- Doann koymu ki, Trkiye Cumhuriyetinin il yllarnda
souu, sca, yamuru, kar, dolusu ve frtnas fakir ocuklarn musibetini, balarna gelen
onlar iindi. Dalarda, krlarda sk-sk lm olaylar ve onlarn ho gne kmasna yardm
tehlikesi geirirlerdi. Kimi yal, imekli, gk eden Ky Enstitsnden konusun. Konuya
grltl gecelerinde souk k gecelerinde r- girmek iin Memicann domasndan balar:-
ler, kular gibi rperir, birbirlerine sokulurlardr Anas bir Haziran sonrasnda, aysz bir gecede,
(16) Yukarda syledik ki, Doa ayn zamanda arpa tarlasnda, yn dibinde domutu (20)
onlar yedirir, geydirir. Yazar da bunu sylyor. M.Kaplann eserinin dili olduka canl, canl
Demin syledi ki, kn kar, souu onlar iindi, olduu kadar sade, anlalan ve yadda kalandr.
imdi ise sylyor ki, doa onlar yedirir, mahv ster yazar sz, ister kahramanlarn ky
olmaa koymuyor:-Baa, baheye, tarlaya gide- lehesiyle dedikleri szler insann iini str, o
medikleri zamanlarda daa kar, yakmak, sn- dnemki temiz, cesur insanlar gzmz nnde
mak iin al, rp getirirlerdi. Mevsimi gelince canlanr. Yazarn diliyle:- Babalar bazen Aydn
mera ve tarlalardan gneik kazarlar, labada dnnde yemeleri iin portakal, incir, zm;
yapra, pancar pazs, ebedigmeci, kuzukula, kaynatp imeleri iin meyan kk; kaval yap-
mantar, domalan toplarlard. Sonbahar olunca, malar ttrmeleri iin kam getirirdi. Analarysa
yapraklar sararnca ana oul Kap kayann sarp kocasnn bu davranna bakar, bakar, kzar,
yamalarna trmanr, yemek iin ahlat silkelerdi. sylenirdi. Yazar z sznden sonra anann ky
Harman sonunda krlar dolar, baak adn lehesiyle dedii szleri ne kadar doal veriyor.
verdikleri al, itburnu devirirlerdi. Ahlt ve Hatta vulgarizmden (yani dilde ilenmeyi ayp
allardan ham olan evin bir kesine yar, olan sz) de istifade ediyor: - Bunlar getireceine
olgunlanca yerlerdi (17)

196
 Materiallar

klarna don, ayaklarna pabu getirseydin ya 15 A.G.E., s.18

(21) 16. A.G.E., s.7
17. A.G.E., s.2
Bakn, edebi ve yazl dilimizde k sz
18. A.G.E.,s.3
ilenmez. Ama yazar olayn ok ciddi olduunu,
19. Edebiyat naz.s.
yani bugn ocuklarn portakaldan daha fazla
20. A.G.E., s.2
elbiseye ihtiyac olduunu sylemek iin anann
21. A.G.E,s.2
diline bu edepsiz sz ilave ediyor ve fikrini daha
22. A.G.E.s.4
da kuvvetlendirir. Babann konumasnda da
yazar diyalekt sznden istifade ediyor. Babann
konumas doal olduu kadar gzeldir, ayn
zamanda onun karsnn stne var kuvvesiyle
barmas Anadolu erkeinin evdeki hkmne bir
iarettir. Bir de onun bu hareketi ocuklarna olan
byk sevgisinden geliyor.-Avrat, sen sus.
ocuklar krk ylda bir karnlarn kaya-kaya
yesinler, isinler. Bunlar portakal, zm, inciri,
meyan kkn, nereden bulacaklar? Kaval
nerede ttrecekler (22)
Eserdeki szler bu gn arkaik (yani eskimi
szler) saylsa da o dneme gre arkaik deildir.
Eserin dilinde neologizm (yani yeni szler) var.
Mesela, direktor, potin, apka, lokomotif, vagon,
konduktur, niforma, polis, komiser, park Ensti-
ts ve s. Demin syledik ki yazar olaylar
kuvvetlendirmek iin vulgarizmden (edebi dile
yakmayan szler) istifade ediyor, ama bunu z
diliyle deil, kahramanlarn diliyle veriyor.
M. Kaplan bedii tasvir vasitelerinden, mesela,
mecazlardan, epitetlerden, benzetmelerden, meta-
nomiyadan istifade ederek eserinin dilini daha da
kuvvetlendirmitir.
Sonu olarak:-Trkiyenin nl ocuk yazar
M.Kaplann Tren ddkleri eseri Cumhuri-
yetin il dnemlerinin ansiklopedisidir-desek, ya-
nlmaz. Bu eserde sadece Memican adl bir
ocuun bana gelen olaylar rnek gibi alnarak
o dnemin tarihi olaylar, lkenin iktisadi duru-
mu, eitimi, eitimcileri, Trk ailesinin zor art-
lardaki yaam, insan maneviyat byk bir
ustalkla kaleme alnmtr.

KAYNAK
1. M.Kaplan.Tren ddkleri, s.7
2. A.G.E.,s.2
3. A.G.E.,s.2
4. A.G.E., s.2
5. A.G.E., s.2
6. E.Nicat. Nallara dnen tarih. Bak, 1993, s.7
7. A.G.E., s.2
8. A.G.E., s.9
9. A.G.E., s.18
10. A.G.E., s.19
11. A.G.E., s.19
12. A.G.E., s.36
13. A.G.E., 7
14. A.G.E, 7

197
 GNMZ TRK RNDE OCUK TEMASI
Do. Dr. TURAN KARATA
Gaziosmanpaa niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi.
Tokat / TRKYE

CHILD THEME IN CURRENT TURKISH POETRY

ABSTRACT
In this study, we have investigated for what reasons the chid and chidhood theme came into the agenda of poets in our
contemporary poetry especially in Turkish poetry after 1950, which poets brought this theme to the fore, how it was expressed in
poetries. By 1950s, we have tried to determine using small samples which characteristics of childs were put forward by the most
important Turkish poets, how the poets have seen and shown the beauty and creation wisdom in childs. With the help of samples, it
was also explained how painful was the death of a child for parents, how the massacre of childs in wars was reflected and how
childs who pushed down into a cliff because of poverty and lack of love were reflected in poetries. In addition, we have tried to
show in what way a chid was a factor for keeping families together and what was the function of poetries in teaching good habits to
childs.
Key Words: Turkish poetry, Child and childhood theme, Explanation of child by contemporary poet.

GR hatta sanatn gzbebeidir. ocuk ve ocukluk

Toplumumuzda Tanzimatla birlikte hissedilen sanatkr iin her seferinde yeni ilhamlarn mutu-
yeni yaama biimi, tabi olarak, air ve yazarla- cusu, yeni ufuklarn aralaycsdr. Baka bir de-
rmzn da yeni konulara, zgn temalara ynel- yile sanatn madeni; tkenmeyen, tketilemeyen
mesine vesile olmu; dier edeb trlerle beraber bir madenidir ocuk ve ocukluk. Merhamet
iirin de yeni ufuklara almasna zemin hazrla- sahibi, duyarl airi emzirecek kadar da cmert bir
mtr. Recaizde Mahmud Ekrem'in, zerreden kaynaktr.2
gnee her ey iirin konusu olabilir belirlemesi, airi ocua/ ocuklua ynelten sebepler
o zamann gen airine, bir bakma, ayrntya y- Her ne kadar ocuk ve ocukluk zengin, ltl
nelme, kk eyada, varlklarn hemen hepsinde bir kaynak olsa da, airi bu konuya ynelten baz
ve her durumda kefedilmeyen gzellikleri arama sebeplerden sz edilebilir. Sz konusu sebepler
cesareti vermitir. Yeni keifler peinde olan yeni eitlidir. airin dnya gr ne olursa olsun,
air, o gnden sonra, sanatn nemli madenlerin- ocuk veya ocukluk sz konusu olunca, ok
den biri olan ocuu ve ocukluu iirinin gnde- zaman ilgisiz kalnamaz. Farkl saiklerle sz
mine yerletirir. Sz konusu keif yeni almlarla konusu tema/ konu evresinde eserler yazlmtr.
geniletir alann. 19. yzyln ikinci yarsndan bu Sz gelimi, ocuklarn aclara, zulmlere, sava-
yana birok manzume/ iir, ocua ve ocukluk lara, yokluklara, ala ve lme birinci derecede
temasna tahsis edilegelmitir. maruz kalan krlgan varlklar olmas, airi bu
Son yarm asrda belli bir seviyenin stnde, temaya ynelten nemli bir etkendir.
estetik ve edeb kymette rn yaymlayan birok
airimiz, iirlerinin bir ksmnda ocuk ve
ocukluk temini ilemitir. 1 Dier bir deyile 2
bugnk Trk iirinin ne kan temalarndan biri Genel olarak yazarlar, zelde de airler iin ocuk
sevgisine yaslanmay, ocuk duyarlna ynelmeyeyi,
de ocuk ve ocukluktur. Dnyann en gzel ve kimsenin kar kmay gze alamayaca, daha batan
nadide varlklar olan ocuklar, birok airimizin silahszlandrc sevimli bir yntem olarak gren Tomris
ilhamn tazelemi, yeni eserlerin ibdsna vesile Uyar, bu temann bir yazar ya da airde fazlaca grn-
olmutur. Denebilir ki, ocuk saflyla, mesini bir zayflk sayyor. Gerekesi de u: iirde hangi
dnya gr savunulursa savunulsun, air, dnyay
gnahszlyla ve sevimli insanlk haliyle iirin ocuun gznden grmeye, birinci tekil kii azndan
anlatmaya kalkt m, bir anlamda ocuklat m, dili de,
1
Edebiyat dnyamzda hla ayrtrlamayan bir hususu deyii de, imgeleri de ocuklayor, dmdzleiyor.
burada hatrlatmak gerekir. ocuk iirleri ile ocua (Uyar 2005: 381) Uyarn kayglar, ocuklar iin retilen
dair/ ocuk(luk) temal iirler birbirinden farkl rnler balamnda haksz deildir. ocuk edebiyat
eylerdir. Birinci gruptaki rnler, ocuklar okusun diye bal altnda ortaya konan rnlerin birounda basit-
yazlan, daha ok kolay bir yapda olan ve anlalr hatta lik ve dmdz olma hali, belirgindir. Ne var ki, z
basit bir dille sylenen, iir kymeti az manzumelerdir. ocua ya da ocuklua tahsis edilen birok iir bu olum-
kinciler ise, znde/ ieriinde ocua yer veren iirler- suzluktan, eksiklikten uzak kalabilmitir.
dir.

198
 Materiallar

Evlat acsnn baba, anne yreine drd ltl geen nlar dahil oluyor. Her ocukluk iiri
yangn vardr. Edebiyatmzn en ili atlarnn denebilir ki, bir bakma bir sevincin masdr. Bu-
mlhimesi bu ac lmlerdir. Byk Yunusun, radan hareketle ocukluunu huzur bahelerinde
bizim Yunusun gk ekini bimek eklinde ha- geiren airlerin, daha ok ocukluu bir tema
rikulade bir benzetmeyle vecizeletirdii gen olarak ne kardklarn syleyebiliriz. Aksine,
lmler, ocuk lmleri air yreini harekete mutsuz geen ocukluk, baka trl yansyor iire.
geiren bir dier etmendir. Bir dedenin merhamet Bu balamda Cemal Sreya rnei ilgintir. Bir
denizini de bulandrabilir bir torun lm. rnek- vey annenin tabir yerindeyse zulm altnda, skn-
se, belki de btn iir tarihimiz boyunca bir airin tlarla geen ocukluu Sreyann iirini besle-
torunu iin yazd en gzel, en ili bir at, kif mitir, ama ironiye vardrmtr airi. Onun iirinde
Paann (1787-1845) Mersiyesidir. el pembe gl pembe hatralar, ekerden ryalar
Baz temalarn anlatlmasnda, ocuk etkileyici denizinde geen nlar, ku srlerine karan
bir figr olarak kullanlabilir. Bylece iirin atmos- uurtmalar, sevgiyle kucaklayan kollar yoktur.
feri daha bir youn hale getirilir. Sz gelimi, lm Yaayan airlerimizin nde gelenlerinden Fazl
temasnn dile getiriliinde ocuk dramatik bir Hsn Dalarca kendisiyle yaplan bir konumada
edir. rnekse Sezai Karako Balkon, Anne- yle der: iir[e] yal ocuk denebilir. Bugn
ler ve ocuklar3, Rubailer balkl iirlerinde bu evirilerden okuduum kadaryla sylyorum, b-
figr kullanr, hem de etkili bir biimde. tn byk ozanlarda bu yal ocuu grmm-
ocuksuzluun strab air duyarln hare- dr. () ocuk iiri yazmadm gn eksik
kete geirebilir. air bu eksikliini, yoksunluunu yaammdr. (Polat 2002: 84). Burada grld
iiriyle dile getirip paylamaya alr. gibi, kimi airler ocuk iiri yazmay bireysel bir
sorumluluk, bir yaamak alkanl olarak da
zlemin ateledii gnl szs, dize dize iire
grebiliyorlar.
dklebilir. ocuklarn zleyen air, bu zlemini
iir yoluyla duyurur. ocuk ve ocukluk temasn nemseyen
te taraftan, air umudunu diri tutmak, By- airler
dke yaam da bytyor ocuklar/ gnn ilk Yirminci asrn ikinci yarsnda nc, nemli
rengi kadar duru, o kadar maviye dost diyebil- airler arasnda yer alan Fazl Hsn Dalarca
mek iin ocua ynelebiliyor. (do. 1914), Oktay Rifat (19141988), Behet
ocukluk, baz dnemlerin air zerindeki Necatigil (19161979), Sezai Karako (do. 1933),
siyasal basks nedeniyle snlacak sakin bir li- Cahit Zarifolu (19401987), Ataol Behramolu
man olabilir. Buna, bir eit dnem duyarl de- (do. 1942) iirlerinde ocuk temasna zel bir yer
mek olasdr. Baka bir deyile moda bir eilim. ayrmlar ve bu balamda zgn rnler ortaya
koymulardr. Bir dier ifadeyle, bu airlerin
Ayn zamanda, ocuklua dn, dnemin ko- iirinde ocuk(luk) nemli bir tema olarak grlr.
ullarna yenilmilik, bir eit edilgenlik saylabi- Son elli yln Trk iirini bu tema balamnda daha
liyor. Sz gelimi, seksenli yllarda byle bir yne- geni bir bakla incelediimizde, Cokun
lim dikkati ekiyor. O yllarda dergilerde kan Ertepnar (do. 1914), lhan Geer (191720006),
iirlere gz attmzda youn bir ocukluk nos- Cahit Klebi (19171997), Ceyhun Atf Kansu
taljisi hemen fark ediliyor. Baz rnekleri, Tomris (19191978), Necati Cumal (19212001), Yavuz
Uyar da gndkmlerinde zikretmektedir. Aaya Blent Bakiler (do. 1936), Eray Canberk (do.
aldmz iki kk rnek tam da dediklerimize 1940), Mustafa Ruhi irin (do. 1955), smail
uygundur: Karakurt (do. 1964) ve Gkhan Akiek (do.
Bilmem ki bu yamda ne oluyor bana 1961) gibi isimlerin yukardaki airlere ikinci dere-
iimde ince ince bir ocuk alamas. ceden eklendiini grrz.
ocuklara/ ocuklua sylenen iirlerin
Ne zaman biraz karanlk olsa ortalk mahiyeti
Bir korku kaplar iimi
ocukluumdan kalma (Uyar 2005: 379) iirin gndemine farkl ekillerde, eitli zel-
likleri ve yzyle konuk olan ocuk ve ocukluk
Bunun yannda safla, gnahszla, masumi- temini daha iyi anlayabilmek yahut anlatabilmek
yete duyulan zlemdir ocuk(luk). Bilhassa ocuk- iin bir takm balklar altnda inceleyebiliriz.
luk temal iirlere okluk mutluluk fotoraflar, Geri, bu tr tasnifler, kategorize etmeler iirin
doasna uyan yntemler deildir, ama konunun
3
Sezai Karakoun Anneler ve ocuklar iirinden hare- daha iyi anlalmas iin bazen kanlmaz olur.
ketle yaplan genie bir yorumlama iin baknz: Turan
Karata, lmn Acsn Artran ki Figr Anneler ve
1. ocuklarn gzelliini, safln; insanlk
ocuklar, Trk Edebiyat, S. 414, Nisan 2008, s. 55-57. iin bir nimet oluunu dile getiren iirler.

199
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Fazl Hsn Dalarca ocuklar/ En gzel birli./ ocuklar yaar yan bamzda/ Gizlice
basamaklar/ Gnlerin deil/ Yzyllarn4 diyerek koruyarak gzelim bir sevgiyi. der.
ocuu, insanln soy antlar, ocukluu mr- 2. ocukluk ann safahatn yanstan iirler.
lerin, asrlarn dnm noktalar sayar; lkeler iin,
ocukluk a, 3 yandan balayp 14, 15
milletler iin, anne ve babalar iin... (ocuklara
yana kadar uzanan yaklak on bir, on iki yllk
zel bir sevgisi olan Dalarcann ocuk ve Allah
bir sreyi kapsar. Bu sre zarfnda ocuk, dillenir,
(1940) isimli ikinci iir kitab, kanaatimizce airin
dnyay ve eyay tanr, korkuyu ve sevmeyi
en nemli yaptdr.) ocuk, iir burcunda gelece-
renir. Yaman hayat snav iin, tabir yerindeyse
in afanda domas beklenen ve insanoluna
hazrlk kurslarna katlr. ok cepheli bir gelime
ebediyet duygusu vehmettiren nazl gnee benzer.
evresi olan ocukluk anda dnya ettiini koy-
Her zaman korunmay, baklmay bekleyen o- maz, yeni konuu ocua. Oktay Rfat, oumuz
cuklarmz; sevgiye, gler yze, hogrye ihtiyac gibi, bu an su gibi geip gittiine hayflanr.
olan varlklardr. Acemi, saf durularyla insano-
lhan Geer ise, canllndan, enerjisinden
lunun yaama dr onlar. Cokun Ertepnar,
mlhem yeil a sayar bu dnemi. Kanmzn
demoullarna yaama gcnn ocuktan geldi-
gr ve deli akmaya, nne geleni ykmaya namzet
ini, insan gelecee balayan en muhkem ban
yllardr bu yllar. Umutlarn byk, gzlerin l
ocuk olduunu syler. air, bahemizin iei,
l olduu ve krpe yreklerde kt gnlerin
gecemizin yldz sayar ocuklar.
endiesinin duyulmad gnler. lhan Geerin
Dnyann en gzel hazinelerinden biridir dudaklarndan Sizin yanzda olmak ne iyi o-
ocuk. Onun her hareketinde bir gzellik yansr. cuklar/ Ne iyi/ Asp dnceyi bulutlara/ Hr
Yarm yamalak konumasnda, nazlanmasnda, kelebekler gibi msralar dklr.
ive ve cilvesinde kendine zg gzellikler sakl-
ocukluk ann kahraman ocuk, birok
dr. Behet Necatigil bu saflk hazinesinden, bu
eyden habersizdir. Yllarn ac lndan, kin-
gzellik pnarndan habersiz olan insanlara acr.
den, nefretten, hainliklerden, iki yzllkten ve
nsann hayatn bir bakma dzene koyan, daha nice olumsuzluklardan. Alaeddin zdenren
yani hayatmz bir ynyle tanzim eden mhim bir (do. 1940), dnyann, daha dorusu insanlarn
unsurdur ocuk. Tarlamza yaan berekettir. Onsuz kara yznden habersiz olan ocua seslenir ve
mutluluklarmzn bir taraf eksik kalacaktr. Evsiz- Ah bebem/ Rzgar sal bebem/ Bilsen insanlarn
barksz-ocuksuz yaamann mmkn olmadn/ halini bir/ Bu kara yalnzlkta krelen/ Ik
olamayacan syler air lhan Geer. Hi ocuu benimdir deyiverir (Habersiz).
olmad iin, yllar yl tenha kalan kucandan,
ocuk edebiyatmza hatr saylr bir emek
tad buruk mutluluklardan ve hep bir yan krk
veren, mesaisinin ounu ocuk yaznna hasreden,
tten ocandan yaknr durur. Bu olumsuzluklarn
ocuk edebiyat kavramn ciddi bir ekilde
sebebi ocuksuzluktur. nk, insana g katan,
edebiyatmzn gndemine getiren ve bu konuda
kol kanat veren ocuk, midimizin ufkundaki
kmsenemeyecek almalara imza atan air M.
mealeyi sndrmeden gelecee tayacak hayrl
Ruhi irin, her gn dle klan ocukluk
halefimizdir.
safahatna farkl bir noktadan bakar: Kkken
Yeni Trk iirinin nemli ahsiyetlerinden biri abuk bymek isterdik/ neydi acelemiz yoktu bunu
olan Cahit Zarifolu, ocuklara k bir airdir, bilen de/ kulardan renirdik her iyilii
denebilir. Gl kokular ocuklarn kaburga krk- (ocukluun Bilgelii).
larndan geliyor dizesinde olduu gibi ocuklar
3. Bebekler iin yazlan gzellemeler ve
iin yeni syleyiler bulmutur. uras da var ki
ninniler.
Zarifolu, ocuklara dair yazmaktan ok, ocuklar
iin yazmay tercih etmitir. ocuk kukusuz gzeldir, ama bebeklerin
gzellii ve safl daha bir bakadr. Doumundan
Birok iirini ocuklar iin yazan, kzna mek-
neredeyse yana kadar, insanolunun bebeklik
tuplarn iirletiren Ataol Behramolu, bir ocua
devresidir. Bu devre, en sevimli, pp okanacak
layk olmay, insan iin nemli bulur. oumuz
en gzel amzdr. Mavi atlaslara belenen, ma-
yetikin yanllarzdr aslnda/ Kat, gvensiz, ki-
sallarla elenen bebekler kukusuz ok sevilir.
nk Ataol Behramolunun deyiiyle: Bebek-
ler, iei insanlmzn/ Gllerin en has, en
4 Bu yazy kaleme alrken Trk iir klliyatnn nemli goncas/ Sarn bir k paras kimi/ Kimi kapkara
eserlerini tarayarak hazrladmz Ryalarmzn Sarn zm tanesidir.
Buday -ocuk zerine yazlm iirler sekisi-
Bebekleri uyuturken ninni sylemek, Trk
(Perembe Kitaplar, st. 2001, 381 s.) adl kitabmzdaki
milletinin yaama ritellerindendir. ocuklar uyu-
346 seilmi rnekten yararlandk.

200
 Materiallar

yarak byr, yallar uyuyarak lr szn doru iiriyle paylar ve Dayanmak onlara dt,/ on-
kabul edersek, uyku ocuklarn en serin bahesidir. larn haline alamak bize der.
Uyumamakta srar eden bebee, air diliyle ilti- unu da hatrlatmal, hayatn ykn ocukla-
fatlar edilir, Sana Tanr armaan/ Desem uyur rnn omzuna ykleyen toplumlarn i arsnn
musun yavrum/ Gelecein kahraman/ Desem uyur yreklerden hi gitmediini, iirler de duyurur bize.
musun yavrum rneinde olduu gibi ninni
5. ocuklarn lmne yazlan atlar.
sylenir. (Sezai Karako, Ninni)
ocuklarn lmnden airin duyduu soy ve
4. ocuun trajedisini yanstan; strabn,
keskin acy iirden daha gzel ne dile getirebilir?
kymn duyuran iirler.
Ne ekilde olursa olsun, lmn acs, her yerde,
ocuk, rzgr bile dokunsa sararp solabilen her devirde, her yrekte hemen neredeyse ayn
nazik ve hassas bir varlktr. Narin bir iek. akslamel bulur. iirin burcunda lmn daha
ocukluk dneminin her safahatnda trl-eitli trajik bir boyut kazanaca muhakkaktr. Bir de
aclara maruz kalabilirler, olumsuzluklarla yz len gnahsz ocuklarsa, genlie adm atmaya
yze gelebilirler. Toplumlarn krlgan anlarnda, hazr delikanllarsa daha ac bir hl vardr orta
ateten gnlerinde en ok zarar gren, madur olan yerde. Alaeddin zdenren, cierparesinin lm
unsuru ocuklardr. Savalarn ldrd, aln zerine yle ili syler ki iirini, Kereme Atna
ve bakmszln eksik ya da ktrm brakt biz de katlrz elimizde olmadan:
ocuklar. Bu kmeye yoksulluun ve sevgisizliin
Ardmda hilik dereleri
uuruma yuvarlad ocuklar da ekleyebiliriz.
nmde varlk glleri
Btn bu manzaralardaki perian ocuk halleri bir
Ellerim Kerem'in elleri
ekilde iire yansr.
Uzaktan ocuk haberleri
Bu yrek actan kara hlleri en iyi gzlemleyip Dediler ki Kerem lm
sunan airlerdir. ocuklarn lmyle birlik, sava- Gzellikler deren lm.
larda, igallerde, tabi felaketlerde ac ekmeleri, a-
susuz kalmalar, hastalklara dr, yaamaa nar Canmn ba olum
olmalar airlerin yreini kanatan, lmden beter Kalbimin a olum
hllerdir. Dnya gr, dncesi, ideolojisi ne Acnn da olum
olursa olsun, ocuk sz konusuysa air yrei Bir dert ki au olum
ayrlk-gayrlk tamaz. Frtnal yreinin gittii Gkyz boydan boya
yere giden Nazm Hikmet (1902-1963), Hiroima- Hzn rma olum
da susuz yere can veren kk kz ocuunun Senin gzelliinden
dilinden bir yaman acy dile getirir ve ocuklarn Yerler amal olum.
lmemesi iin kap kap dolap imza toplar: Kap- 6. ocukluk nostaljisi
lar alan benim / Kaplar birer birer/ Gznze g- Kt yaanm olsa bile, ocuklua yaplan her
rnemem/ Gze grnmez ller (Kz ocuu). hayal yolculuu byldr, cezbedicidir. Anlar
Yreinde btn yetimlerin yrei szlayan, mahzeninin en can alc blm, ocukluk ann
her akam iinde isimsiz, anasz ocuklar alayan; galerileridir. Bu mahzenlerde, kirlenmemi hayat
salncaksz, kucaksz btn ocuklara kucan paralarnn pembe tozlarna bulanr ellerimiz,
dahas kalbini aan Yavuz Blent Bakiler, ocuk solgun fotoraflara taklr kalr gzlerimiz. Btn
bahsinde duyarl bir airdir, gzel rnekler ortaya tevecchlere mazhar, tm baklarn zerimizde
koymutur. topland bir altn adr ocukluk. O ada
Gkhan Akiek, byk bir insanlk aybn yediimiz yemilerden, meyvelerden ayr bir tad
yani bebek lmlerini, Halepeli Bir Bebek kalmtr damamzda.
iirinde syler. iirdeki motifler, imajlar derin izler Orhan Veli Kank (1914-1950), ocukluunun
aar yreimizde. Dnyann drt bir yannda anne- masal ikliminde yaamay hazlarn doyulmaz
sine, babasna, bebeine, oyununa, arkadalarna addeder. nk, ergenliin, yalln dnyas ac-
doymadan len/ ldrlen ocuklarn acsn duyu- masz, sorumluluu ardr. ocukluk, kukanad
ran daha nice iir vardr Trkede. Yine kimi air- gibi hafif ve uardr. Bedri Rahmi Eybolu
ler, savan alp gtrd, depremin yok ettii; (19131975), Biz de ocuktuk derken, geri
a-plak kalan ocuklara yanar yaklr. gelmez bir hazzn peindedir.
Doyuncaya kadar ekmek yiyemeyen, hastalk- ocukluunun altn kapsn aralayan air
larn penesine den; dada, bayrda, ormanda, Ceyhun Atf, glgeliklerde geen mesut ocuklu-
pamuk tarlalarnda, ahrda, samanlkta bymeye unu, masallarn serin sularnda ve rya ormanla-
alan krsal blge ocuklarnn hli, air A. rnda geen ocukluunu lezzet ile yd eder. smail
Kadire (1917-1985) fena dokunur. Hznn Karakurt, o harika gnlerin arksn mrldanr iir

201
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

diliyle: ocuktum/ pten bir at yaptm/ yaprak- rpnrsa/ Boulmu bir ku gibi/ Bir deniz/
lar kanat yaptm/ utum gl bahelerine // ocuk- Annesi lnce bir ocuk yle rpnr. Sanrm,
tum/ gnei seyre ktm/ balkonlar yktm/ katm ocuklarn anneye olan ihtiyac, bundan daha veciz
gl bahelerine // ocuktum/ kck bir ildim/ ifade edilemez. air, anne-ocuk ayrlmazln
kendimi yusuf bildim/ atm gl bahelerine (Bir dile getirmek iin Anneler ve ocuklar iirinde,
Zamanlarn arks). baka zgn bulularyla okura yeni, zengin bir
sofra aar.
7. ocuklara iyilik dilei ve dua olmak zere
sylenen iirler Bu arada, ocuklar, annelerine yakn olduklar
kadar, babalarna olamazlar; anneleriyle kurduklar
ocuklar, geleceimizin gvencesi ve snme-
diyalogu babalaryla kurduklar pek sylenemez.
yen umutlarmz olduu iin, onlara rzgr desin
Babalar, okluk, biraz resm ve souktur ocuk-
istemeyiz. Gzmz gibi titreriz stlerine. yi dilek-
larna kar. Ne olursa olsun, ocuklar, yine de
lerimizi, dualarmz onlara yr ve yolda klarz.
evde sorularn ounu babalara sorarlar. nk
Yine de korkarz, o goncelerin solmasndan.
ocuun gznde baba, her eyi bilen bir bilge
Ali Akba (do. 1942), Tanrnn ve annenin gibidir. Aklnn almad, kavrayamad, bir trl
bir armaan olarak kabul ettii bebeini adeta akl erdiremedii her eyi baba halleder/ etmelidir.
uan kutan, esen yelden saknr, onun zerine Babann sevgisinden phe edemeyiz. Belki anne
titrer. Nazar demesin diye gk boncuk ve hamayl kadar da yanstmaz, iin nmyi tarafn ihmal
takar; tts yakar kolu, dal olan bebeine, nk eder ama babalar da ocuklar iin bir sevgi ant
kem gzlerden korkar. tarlar ilerinde. Bu sevgi, hem air babalarn hem
8. ocuklara t veren iirler oul airlerin dilinden iire dklmtr.
ocuklara nasihat etmek, her anne-babann, Aile iinde ocuun nasl bir kenetleyici unsur
dahas her byn vazifesi saylr. Bir grev bili- olduu, bilinen bir hakikattir. Saadet fotorafn
riz onlar ktlklerden sakndrmay. Zamane tamamlayan altn motiftir ocuk. Cemal Sreya-
ktdr, ocuk yanlabilir, kandrlabilir, aldatla- nn Fotoraf iiri bu balamda gzel bir rnektir:
bilir; ne olur, ne olmaz. ocuklara kazandrlacak Durakta kii/ Adam kadn ve ocuk// Adamn
kimi iyi alkanlklarda iir bir retici unsur elleri ceplerinde/ Kadn ocuun elini tutmu//
olarak kullanlmtr. Geri bu bahiste yazlanlarn Adam hznl/ Hznl arklar gibi hznl//
ou iir katna ykselmeyen manzumelerdir, ama Kadn gzel/ Gzel anlar gibi gzel// ocuk/
genel erevede iir kmesi iine dahil edilir. Gzel anlar gibi hznl/ Hznl arklar gibi
ok bilinen rnekleri ve tleri bir yana gzel.
brakp iyi iirlerdeki zarif tlere deinelim. 10. ocuk-retmen ilikisine degin iirler
Mesela, baz airler, ocuklardan, bir insanlk g- Mesleini seven, idealist, bilgi ve birikimini
revi olarak iekleri ezmemeyi, kular ocuklarn istifadesine sunan retmenlerin ocuk-
vurmamay, bir cana kymamay ister. Gnmzn lara kar besledii sevgi de, anne-baba sevgisine
nemli airlerinden biri olan Hseyin Atlansoy yakndr. retmen air Cokun Ertepnar Ben
(do. 1962), iinden bir poyraz fler kz Elifin retmenim ocuklar balkl iirinde, dost yz-
kulana. stei/ dilei, nainceliklidir: Her eye lerini, uuk benizlerini hibir zaman unutamad/
atlma, kendini sakn/ her ocuk iyi ki dodun unutamayaca rencilerine duyduu bu scak
pastasna bymez/ kzm der. (Elif) sevgiyi dile getirir:
9. ocuk ve aile iirleri rencilerini, yani ocuklar dnyann en
Necip Fazln (1905-1983) Annesi gl gzel iekleri sayar Ceyhun Atf Kansu. ocuk-
koklasa, az gl kokan ocuk msra, aslnda suz bir n dnemedii gibi ocuksuz bir lm
baka sze gerek kalmadan anne-ocuk de dnemeyen Ceyhun Atf, lrken bile gl
ayrlmazln en veciz ekilde dile getirir. Behet yzl ocuklara son bir ders vermek iin can atar.
Necatigil Mavi Ik iirinde Sen bir ieksin/ 11. ocuk-evre-eya mnasebetinden bahis
Annen saks dizeleriyle ocuun anneye duyduu aan iirler
ihtiyac, annenin ocuk hayatndaki yerini belirler. Gkyznn, yeryznn; yldzlarn, ayn ve
Anne-ocuk balamnda, denebilir ki en ar- gnein; yamurun, karn, sularn; aalarn,
pc, en can alc, en lirik ve en sade dizeler, Sezai bitkilerin, otlarn, ieklerin cmle mevcdatn;
Karakoun kaleminden kmtr. Hzrla Krk ksacas eyann ve nesnelerin ocuun yannda,
Saatin 22. blmnde yer alan u dizeler, ocuun gznde ayr bir yeri ve deeri vardr.
tespitimizi dorular niteliktedir: Bir balk grnce Hayvanlarn da, ocuklara mesafesi farkldr. K-
nasl rpnrsa bir mart/ Gn batnca nasl tlk gelmeyeceini bildii iin olmal, ocuklara

202
 Materiallar

daha bir yakn durur, daha bir dost grnr hay-

vanlar. Fazl Hsn Dalarca, Kedi ile ocuk
iirinde, bir hayvann ocuk iin gsterdii scak-
l, bir masal havas iinde dile getirir. Kundura-
cdan, evleri yapan ustalardan ocuun rahat iin
medet uman airler az deildir.
Ali Pskllolu (do. 1935), ocuun lm-
ne, onun sapan tana hedef olan serelerin yas
tuttuunu ve aladn syler: lmeye ocuk ol-
mal iyisi/ alasn diye sereler/ sere olmal sevil-
meye/ yaamaya dersen solgun iekler (Aka-
mn Sular Sereli).
SONU
ocuk/ ocukluk temi, Trk airlerinin bgane
kal(a)madklar nemli bir konudur. 5 ocuk, ha-
yatmzda tuttuu yere kout olarak, iirimizde
dahi mhim bir yer igal eder. Trk iir vadisinde
imdiye kadar ortaya konan kayda deer eserlerden
hareketle yaptmz bu aratrma sonucunda unu
fark ettik, iir dilinde ocuklar ayr bir gzellik
kazanmaktadr. ocuklarn, gzmzden kaan
nice zellikleri ve gzellikleri air duyarl saye-
sinde sze dklr; hem sz ltl bir hl alr hem
de ocuun dnyas aydnlanr. Bir de airlerin
gzyle ocua ve ocuklua bakmak, insanl-
mz zenginletiren, merhametimizi bereketlendi-
ren bir tavr olarak grnmektedir.
Unutulmamal ki, tematik incelemeler yaplr-
ken, mutlaka gzden kaan rnekler olacaktr. Bu
durum, sahann genilii, rneklerin okluu gz
nnde bulundurulursa doal karlanabilir.

KAYNAKA
Karata, Turan (2001), Ryalarmzn Sarn Buday
ocuk zerine Yazlm iirler Gldestesi-, stanbul:
Perembe Yay.
Polat, Mge Sucu (2002), Fazl Hsn Dalarcann
iirlerinde ocuk Temas, Ankara: Kltr Bakanl Yay.
Uyar, Tomris (2005), Gndkm I, stanbul: Yap
Kredi Yay.

5
Bu aratrmay yaparken dikkatimi eken bir hususu da
zikredeyim. Dzenli bir aile hayat yaayan ve ocuk
sahibi airler, eserlerinde ocua daha fazla yer vermiler.
Sz gelimi, Ahmet Haim, Yahya Kemal Beyatl ve
Ahmet Hamdi Tanpnar, iirlerinde ocua yer vermezler.
Bu tavr, sz konusu airlerin evlenip oluk-ocuk sahibi
olmaylarna balanabilir. Ne ki, Sezai Karako da
evlenmemi, ocuk sahibi olmam, ama o, adeta
ocuklara k bir airdir.

203
 QLOBALLAAN DNYADA TCRD OLUNMU DNYALAR:
TRKDLL NFORMASYA MHTND UAQ DBYYATI
Zakir LYEVA
AMEA Nizami adna dbiyyat institutunun elmi iisi
F.Krli adna Respublika Uaq Kitabxanasnn ba biblioqraf

Qloballaan dnyada hazrda informasiya Uaq v gnclrin mtalisi hr bir milltin

cmiyytinin formalamas proseslri getmkd- yaamas v glckd iklnmsi n sas
dir, trk dnyasnn uaqlar da hmin cmiyytin tminatdr. Tcrid olunmu uaq dnyalarn
glck itiraklar olacaqlar. Lakin kibermhit- formaladran sbblrdn biri uaqlarn m-
dn istifad bymkd olan nsil n bir ox tali bhran v yararsz mtali repertuar il
problemlr yaradr. nformasiya cmiyyti z laqdardr.
zvlrind formalaan mumi mdniyyt v ndi uaqlarn mtali dnyasnda (hm ap,
mnvi qtlqla z-zdir. Qrbd mtali tcr- hm virtual, hm d ekranlarda) zoraklq, mal-
bsi artq insan kapital biliklr, intellekt, m- dvlt prsti, qorxu, qeyri-insani davranlar
sahib mdniyyti v xsiyytin yaradclq tbli edn dbiyyat daha ox yer tutur. Bu
keyfiyytlrinin realladrlmas il bir sviyyd qbildn bdii srlr uaqlar xeyirl rin artq
llr. Bu praqmatik vziyyt masir igzar bir sviyyd lldy digr dnyalarla tan
dnyann ruhuna uyundur. edir. Bel srlrin dadc enerjisi z oxucula-
Kapital kimi o da zngin mtali mdniy- rn tcavz v kriminal davranlarn real
yti saysind toplanr v ona sahib olan insan itiraksna evirir.
cmiyyt trfindn baa dlr, gzl nitq sahi- Glin mslnin baqa bir trfin d nzr
bi v maraql msahib kimi hr id uurlu ge- salaq. Bu gn torpaqlar ial olunmu, valideyn-
dilr etmyi bacarr, zn ifad edir v baqala- lri v zizlrinin gz qarsnda qtl yetirilmi,
rn daha yax anlayr. Bu mnada bdii dbiyyat vaqon-adrlara snm uaqlarn mnvi dnya-
mumiyytl insanln mnvi laboratoriyasdr. snn yaralarna hans srlr mlhm qoymaldr.
Bu gn real hyat hqiqtlrinin v canl dn- Ax bir trfd Vtn tssbkeliyi-humanizm,
yann bdii mnzrsini tsvir edn bdii dbiy- insanprvrlik, tolerantlq- o biri trfd is etnik
yatn mtalisi uaqlarmz n, mnviyyatn, soyqrm, vhilik, varlanmaq ehtiras v s. onlar
xlaqn, qlbin v idrakn trbiysi n daha va- hat edn mhitin, zamann realldr. Bu nslin
cibdir. dbi qhrmanlara dialoqda olan uaqlar knln hans mtali, hans dbi sr, dbi
z daxili alminin duyularna cavab tapr, zn qhrman ulaya, doru yol gstr bilr. Mta-
v onu hat edn dnyan yrnir, bir szl li d vtn mhbbt kimi hyat trzidir. V biz
kamil insana evrilir. uaqlarmzda mtali mara oyatmalyq. Qoy, o
Bir ox lklrd, xsusil d Qrbd insan- zn d, milltini d, dnyan da yax tansn.
lar getdikc daha ox cmiyytin, tarix boyu O zaman, onu hat edn dnyann problemlrini
qazand tcrbnin, biliklrin nsildn-nsl o z idrak il hll ed bilr. Televiziya ekranlar
trlmsinin imkansz olduunu artq mahid da, nternet saytlar da, kitabxanalar da n gzl
edirlr. Bu da yeni srin insannn dncsini bdii srlri- istr klassiklr olsun, istr masir-
tnhaladrr, mhdudladrr cmiyytd zn lr, istr milli yazarlarmz olsun, istr xarici
yer tapmasna mane olur. vvlki srlrdn frqli mlliflr yeniyetm v uaq oxucularmz bir-
olaraq uaqlar, valideynlr, babalar v nnlr birin yaxnladra bilr.
ox zaman tcrid olunmu dnyalarda yaayrlar. Daha ox narahatlq douran thlkli in-
Bel bir vziyytd mxtlif kommunikasiya formasiyann bymkd olan nsill z-z
vasitlrin tsirli dyin dnyann fsadlar daha olmasdr Bu gn uaqlar v yeniyetmlr
ox uaqlara v yeniyetmlr tsir gstrir. Qlo- informasiya texnologiyalarn mnimsyn n
ballaan dnyann uaq v yeniyetmlrini hat fal qruplardr. Onlarda byklr xas olan psixo-
edn mnvi mhitin fsadlar, tcrid olunmu loji manelr yoxdur. Lakin onlar hat edn yeni
dnyalarn qapanm dairsini genilndirir. informasiya mhiti uaqlarn dnc trzi n
Tbiidir ki, trk dnyas uaqlar v yeniyetm- thlkli ola bilr. Bel thlky: pornoqrafiya,
lri n d bu ac bir reallq olaraq qalr. aqressivlik, mnvi pozunluu v s. nmun

204
 Materiallar

gstrmk olar. Xarici mtxssislr bu proble- lma haqqna riayt ql,

min hllini uaqlarn dnc trzi v psixologi- hli elm hmi hrmt ql
yasna mvafiq informasiyann kibermhitdn se- Dem ol kafr, ol mslmandr
ilib tqdim edilmsind grr. Lakin burada, bir Hr kimin elmi var, o insandr tkc bu
trfd informasiya mhitin qovumaq imkan misralar deyn Seyid zim irvaniy nzr
olmayan uaqlarn dnyas (ucqar kndlrd, im- yetirmk kifaytdir ki, tolerantlq, dzmllk,
kansz aillrd, qaqn drglrind v s.) v demokratiya anlaynn milli zmind izahna
digr trfd, informasiya almaq hququn tsbit meydan versn. Hl biz digr - Shht, A.aiq,
etmi v ondan geni imkanlarla bhrlnn uaq mirz Clil, Sabir, M.Dilbazi, M.Rzaquluzad,
dnyas mvcuddur. Nticd sonuncularn n- M.Seyidzad, T.Elin, I.Tapdq, X.libyli v b.
ternet saytlarnda yararl-yararsz mtaliy h- kimi uaqlarn mnvi dnyasn daima zngin-
vsi daha da artr. Bu vziyytin parametrlrini ldirn srlr bx edn mlliflri demirik.
is artq myyn etmk olar: Trkdilli xalqlarn, o cmldn Azrbaycan folk-
Thsil proqramlarnda nzrd tutulan bilik- loruna nzr salsaq prsti etmli qhrmanlar,
lrin qavranlmas sviyysinin bsitlmsi; ibrtamiz hekaylr, ylncli msllrin xzin-
Ekranlarda mtali repertuarn detektiv, tril- sini grrik.
ler, dhtlr, komik, macral janrlarn vz mumiyytl, uaqlar n yazmaq tin v
etmsi; rfli bir idir. Xalq airi S.Vurun Balalarmz
llstrasiyal jurnallara, ylnc xarakterli n gzl srlr yaradaq adl iri hcmli mqa-
nrlr stnlk verilmsi. lsind uaqlar n yazman n qdr msuliy-
ytli v tin bir i olduunu, mumiyytl uaq
ntellektual v mnvi boluq problemini hyatn, uaq tbitini trnnm etmyin n q-
yaradan digr bir sbb nsillr arasnda dr vacib olduunu z yaz hmkarlarna dn-
mvcud olan mtali estafetinin ksilmsidir. - dn sylmidir. Bu, onunla laqdardr ki,
gr biz uaqlq vaxtmzda valideynlrimiz v uaqlar n yazan sntkarlar uaq almini, uaq
mllimlrimizin biz A.aiqin, A.Shhtin, Sa- psixologiyasn drindn bilmkl yana, balaca-
birin v b. srlrindn irin ana dilimizd tlqin larn ya xsusiyytlrini, qavrama qabiliyytini,
etdiyi nallardan, bayatlardan, bilmclrdn v zvqn v tfkkrn nzr almaldrlar.
s. hvsl oxuduu paralardan mhrum olsaydq,
bu gn intellektual v mnvi boluumuzu he Uaq dbiyyatnda yksk xlaqi keyfiyyt-
bir eyl tamamlaya bilmzdik. Azrbaycan folk- lr, vtnprvrlik, dostluq, doruuluq, mkse-
loru rngarng yaradclq nmunlri il zngin- vrlik, mrdlik, insanprvrlik v s. yksk insani
dir. Bu nmunlrd xalq dilinin axcln, sad- xsusiyytlr n plana kilmlidir. Uaq dbiy-
liyini v ycam fikir alarnda szn hikmtini yatnda mrd v csur qhrmanlar, sad v yadn
znd saxlayan, uaqlarn diqqtini clb ed ifadlr, uaqlarn yana uyun slis bdii dil
bilck, onlarn milli ruhda trbiy edilmsin sas amillrdndir.
tsir edck bir mktb var. Sadc onu uaqlara Professor Camal hmdov yazr ki, Uaq
maraql ola bilck variantlarda, dayclarda srlri humanist ideyalar tbli edir, onlar x-
tqdim etmk lazmdr. V el tqdim etmk la- siyyti formaladrr, ncib insani hisslr alayr,
zmdr ki, uaqlar burada axtardqlar, bnzmk balaca oxuculara cmiyyt v tbit hadislri
istdiklri qhrman tapa bilsinlr. lbtt bu bard bilik verir, bu sahd onlarn mlumatla-
qhrman terroru, vampir, qsbkar, qatil v s. ol- rn genilndirir v tamamlayr.
mamaldr. Amma ekranlarmzda, nternet oyun- str Azrbaycan yazlarnn, istrs d
larnda uaqlarn daha ox grdklri bel dnya dbiyyat korifeylrinin kediklri hyat
qhrmanlardr. v yaradclq yollarn diqqtl izldikd bel bir
Gnc nsil v ideal qhrman problemi inkaredilmz faktla qarlarsan ki, hans janrda
yaranr - XIX srin son rbnd Azrbaycan yazb-yaratmasndan asl olmayaraq grkmli
ziyallar uaq dbiyyat yaratmaq v onu inkiaf sntkarlar, bir qayda olaraq, iki chtdn frql-
etdirmk n btn qvvlrini sfrbr etmi- nirlr: bunlardan biri, ifahi xalq dbiyyatndan
lr.Bu id kini, Kkl, Ziya, bhrlnmk, digri is uaq dbiyyatnn inki-
Mktb, Dbistan, Rhbr kimi mtbuat afna ciddi fikir vermlridir. Bu iki cht istr
orqanlar, air v yazlarmz diqqtlayiq ilr Nizami v Fzuli, Sabir v Mirz Clil, S.Vurun
grmlr. mumiyytl XIX srin sonu XX v R.Rza, istrs d ekspir v Pukin, Qorki v
srin birinci yars Azrbaycan uaq dbiyyatnn Tolstoy, Taqor v Abay, M.Tven v C.Vern kimi
hm kmiyyt, hm d keyfiyytc mhsuldar bir sntkarlarn yaradcl n sciyyvidir. Sz
dvr olmudur. sntinin trbiyvi hmiyytin yksk qiymt

205
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

vern hmin sntkarlar bir trfdn, z xalqnn Torpaq cdadlarn mantidir,

azadl urunda mbariz aparan folklor qhr- z gc, qdrti, z srvtidir.
manlarn yenidn dbiyyata gtirir, onlarn zizdn zizdir torpaq dnyada,
mrdlik v yenilmzliyini yada salr, gnc oxu- Torpaq he bir zaman verilmz yada.
cularda vtnprvrlik v qhrmanlq hisslri Kitabxanalar informasiya cmiyytinin
alayr, digr trfdn uaqlarn v gnclrin b- qan damarlardr bu fikir YUNESKO kimi
dii zvqn uyun, onlarn mnvi trbiysin mtbr beynlxalq tkilatn mramlarnda
tsir edn gzl bdii srlr yaratmlar. dn-dn tsbit olunmudur. Kitabxanalar
Lakin hmin srlrin qhrmanlar uaq v informasiya dnyasnn srhdsiz pncrlri ola-
yeniyetmlrin arzu etdiklri, bnzmk istdik- raq qalmaqdadr. Kitabxanalar z nnvi model-
lri ideal qhrmanlar idi. Masir dbiyyatmz- lrini yeni informasiya reallqlarna adaptasiya
da is bu sosial tsir xsusiyyti itmkddir v etmyi bacaran sosial institutdur. Uaqlarn vir-
yeniyetmlrin bnzmk istdiklri qhrman- tual dnyasna da sirayt edn trkdilli lk
larn simas clzlar, eybcrlir. Digr trfdn kitabxanalarnn ali mqsdi, lbtt, ilk nvbd,
yuxarda qeyd etdiyimiz kimi uaqlarmza irin xsiyytin mnvi yksliidir, bdii yaradcl
nallar danan nnlr demk olar ki, yoxdur, v bdii dbiyyata olan hvsi d kitabxanalar
vvlki illrd humanist ruhda kilmi cizgi trbiy etmy qadirdir. Qeyd etmk lazmdr ki,
filmlri d ekranlarda daha grnmr. Ulduz ail v mktb trbiysindn sonra, balalarmzn
mhariblri, vampirlrin vuruu, dhtli cina- mnvi chtdn kamillmsind uaq dbiy-
ytlrin seyrin dalm uaqlar bdii srlrd yatnn, elc d uaq kitabxanalarnn rolu vz-
qalm qhrmanlara nec yaxnladrmaq olar. olunmazdr.
Yen mtali problemin qaydaq. Bs uaq- Bs trk dnyasnn uaqlarna kitabxana
larda kitaba, mtaliy sevgi ndn balayr? Bu xidmtinin sviyysi necdir?
sualn cavabn F.Krli adna Uaq kitabxana- Bu gn gnc istifadilrin intellektual inki-
snda Soros Fondu ACI-nun himaysi il hyata afna xidmt edn trkdilli informasiya mhiti-
keirdiyimiz Uaqlar v kitablar: glcyin dia- nin yaradlmas mslsi daha aktualdr. Dnya-
loqu adl layih zr tkil olunmu Kitablarn nn bir ox lklrinin informasiya siyasti nter-
tmiri v brpas mrkzinin mllri zaman netin bugnk v sabahk istifadilri olan uaq-
el uaqlarn zndn aldq... Kitablarla uaqlarn lar, yeniyetmlr v gnclrin ehtiyaclar nzr
dialoqunun nec baladn, onlarn hvsl t- alnmaqla formalar. Qrbd bu funksiyan daha
mir v brpa ilrini nec byk maraqla apar- ox ktlvi, mktb v uaq kitabxanalar yerin
dn mahid etdik. Tmir etdiyi kitablar sli- yetirir, bu mqsdl mktb v kitabxanalarn
q il vrqlyib oxuyanlar, indiy kimi bel qoulaca mtrk bk proqramlar yaradlr.
srlri n satda, n kitabxanalarda grmdik-
fsuslar olsun ki, trkdilli lklrin sas
lrindn ikaytlnir v heyfsilndilr ki, bu
informasiya bazalar olan kitabxanalar arasnda
kitablar kiril lifbasndadr. Bu khnlmi srlr
laq, mkdalq v informasiya mbadilsi arzu
ldn-l gzdi. Demk qhrmanlar khnlm-
olunan sviyyd deyil. V ya baqa szl, bu
yib, sadc biz onlar masir slubda tdris v
mk-dal id, mld tsbit edck he bir
tbli etmy sy gstrmliyik. Digr bir trf-
ictimai tbbs mexanizmi yoxdur.
dn, bu mtalilr yaradc istedadlar da z
xard. Baxn 4-c sinif agirdi, kitabxanann Artq 1993-c ildn Kitabxana, kitabxana
fal oxucusu Lman Srdarlnn poetik dnc- assosiasiyalar v nairlr dyin dnyada
lri nec d knl yatandr. O Araz erind devizi il YUNESKO v IFLA kimi mtbr bey-
yazr: nlxalq tkilatlarn hamiliyi il hr il Ukrayna-
nn Sudak hrind beynlxalq konfrans kei-
Trkiynin dalarndan,
rilir. 2002-ci ild bizim tbbsmzl hmin
Gy Xzr axrsan sn.
konfransn gediind Simferopoldak Tatar Milli
Min bir gzl mnzry,
Kitabxanasnda trkdilli lk kitabxanalarnn
hey baxrsan, baxrsan sn.
xsusi seksiyas yaradld v hmin seksiyann
Qoy sninl bu yerlrdn,
Simferopol Milli Kitabxanasnda keirdiyi ma-
Birc lng taxm gedim.
vird, prezidenti Qazaxstan milli Kitabxanas-
Tlsirm Araz ay,
nn direktoru Roza Berdgliyeva olmaqla,
Xzr d baxm gedim.
Trkdilli lk kitabxanalarnn Asammbleyas
V yaxud: Torpaq erind: tsis edildi. Qrzstan, zbkistan, Trkmnis-
Brktli torpaq, qdim obamz. tan, Dastan, Krm-tatar v Azrbaycan nma-
Urunda qan tkb ata-babamz. yndlrinin missiyas v birg syi il tkilatn

206
 Materiallar

nizamnamsi yaradld. El buradaca Trkiynin Azrbaycan dilindn xarici dillr trcm

Azrbaycandak sfirliyini d msldn hali olunmu bdii srlr, birdilli, ikidilli v oxdilli
etmk qrar verildi. fsuslar olsun ki, sfirliyin ltlr, habel bu haqda elmi-nzri material-
Mdniyyt ataesi il grsk d xsusi bir larn mtnlri, biblioqrafik tsvirlri daxil edil-
reaksiya duyulmad. Digr trfdn, bir millt, iki midir.
dvlt olmaqla kitabxanalarmzda ttbiq olunan
avtomatladrma sistemlri, informasiyann il-
nilmsi haqqnda standartlar, evik mbadil sis-
temlri v proqramlar, mtrk mlumat baza-
lar, virtual kitabxanalar, o cmldn trk dnyas
folklorundan tutmu masir yazarlarn yaradcl-
na qdr, uaq dbiyyatn ks etdirn saytlar
ox czidir v uaq mtalisinin btn tlblrin
cavab vermir. Ax, mtali tkc hanssa sri
oxumaqla bitmir, oxunulan srlr ilk nvbd
uaqlar n clbedici, mzmunlu olmaqla yana
maraql, rngarng formatda tqdim olunmaldr.
Artq dmir prdlrin gtrldy bir vaxtda
mdniyytlraras dialoqun n gzl nmunsi
olan dbi laqlr, uaq dbiyyatlarna dair
birg layihlrin ilnilmsini zruri edir.
Azrbaycan kitabxanalarnn bu sahd
qarda duran vziflri, hll edilmli problem-
lri is xsusi bir mvzudur. Znnimizc, artq
trkdilli, o cmldn Azrbaycan dilind virtual
uaq kitabxanalarn saynn artmas da iin xey-
rin olard. Bu, uaqlarn tlim-trbiysin, mta-
lisin yardm edck, problemlri aradan qald-
racaq byk addmdr. Bu gn n vacib vzif-
lrdn biri: masir dnyann qlobal informasiya
raitind yeniyetmlrin davranlarndak dyi-
iklri tkc grmkdn yox, yeni elektron md-
niyytinin elementlrinin qavranlmasnda onlara
yardm etmk v mtali mdniyytini geniln-
dirmkdn ibartdir.
Son illrd Respublikamzda yaradlm v
bymkd olan gnc nslin mtalisi n h-
miyytli olan bzi nternet nvanlarn tqdim
edirik:
http: azeribooks.aznet.orq
- nternet sayt v Azrbaycan dbiyyat-
nn qzl fondu elektron nri tqdimat (Azr-
baycan ifahi xalq dbiyyatndan nallar,
dastanlar, atalar szlri, bayatlar, ltiflr v s.
Nmunlrl yana yazl dbiyyat XI srdn,
Qtran Tbrizidn balayaraq sonrak srlrd
yaam yazlarn yaradcl haqqnda qsa
mlumatlar v bdii srlr v s.).
http: gutenberg.aznet.orq - XIXsrin sonu
XX srin vvllrind yazb yaratm Q.B.Zakir,
C.Mmmdquluzad, N.B.Vzirov, A.A. Bakxa-
nov v b. srlri il bu nvanda tan ola
bilrsiniz.
www.tercume.az Son 40 ild (1970-2007)
xarici dillrdn yaxn Azrbaycan dilin v

207
 TRK DNYASI OCUK EDEBIYATI TARIHI NIIN VE NASIL
YAZILMALIDIR?
Yrd. Do. Dr. Zeki GREL
Abant zzet Baysal niversitesi retim yesi
ocuk Edebiyatlar Birlii Bakan - ANKARA
TRKAY - BR Trk Dnyas
Aydnlar ve Yazarlar Birlii Bakan- ANKARA
e-mail: zekigurel@yahoo.com

HOW AND WHY TURKIC WORLDS CHILDREN LITERATURE SHOULD BE WRITTEN?

ABSTRACT
In this work we are going to touch some important points of the history of Turkic Worlds children literature and we will try
to find answers for questions such as why and how we must write the history of Turkic Worlds children literature, whom and
what kind of content it should be written with? . Also we are going to speak about the studies that were done until now. At last
we will establish and evaluate the point that we came.
Key Words: Turkic World, Literature, Child, Children Literature, History of Literature

Trk Dnyas kavram zellikle 1991den Bir ksm ilim adamlar, kiide ahsiyetin on
sonraki yeni yaplanma dneminden sonra yaygn iki yandan nce teekkl edeceini ifade
kullanm kazanm bir kavramdr. ederler. Mesel B. Russel, bu iin alt yanda
Bugn dnyada Trk atann ocuklar, iki biteceini syler ve doru ekilde sevk ve idare
yz milyonluk bir nfustur. Bu iki yz milyonluk edildii takdirde karakter terbiyesinin alt yanda
insan kesiminin bir ksm yedi bamsz devletin hemen hemen bitmi olmas gerekir. der.
vatanda olma mutluluuyla, bit ksm ise baka lm verilere gre temel eitimin muhtevas
devlet ve milletlerin iinde yaama huzuruyla ve kalitesi, sadece ferdin karakterini deil, top-
hayatlarn srdryor. lumlarn, milletlerin, devletlerin ve insanln da
Edebiyat malzemesi dile dayanan sanat kaderini tayin etmektedir. O hlde, herhangi bir
olarak tarif ediyorsak, Trk Dnyas iin toplumda tarihin herhangi bir dneminde ortaya
Trkenin ekilmedii yerler demek daha doru kan k ve ykseli hareketleri temel eitim
olacaktr. safhasnda ocua verilen bir ksm telkinlerin
nsan, biyo-psiko-sosyal bir varlktr. nsann tabii bir sonucundan baka bir ey deildir.
doumla genlik devresi arasndaki dnemine Hz. Muhammed, kklkte renileni ta
ocukluk devresi denmektedir. Modern bilimin ve zerine nak yapmaya yallkta renileni de
dinin kabulleri, atalarmzn tecrbeleri ocukluk su zerine yaz yazmaya benzetmilerdir.
devresinde verilen terbiyenin insann ruh dnya-
Edebiyat metinleri, Trk soylu halklarn
sn ekillendirmedeki nemine dikkatleri ek-
mektedir. ortaklklarn ortaya koyma bakmndan salam
bir belgedir.
ocuk edebiyat dediimiz faaliyet ocuun
ruh ihtiyalarnn salkl bir ekilde karlan- Dili bir, gnl bir Trk Dnyas istiyorsak,
mas aamasnda en etken vastalardan biridir. yetien yeni nesli; ortak insanlk ideallerini zm-
nemi de buradan gelmektedir. semi, kendisiyle, milletiyle, devletiyle, tarihiyle
Milletlerin ve tabii ki insanln ileride ala- ve yaratanyla bark insanlar olarak grmek
ca ekil asndan ferdin ocukluk dneminde istiyorsak ocuklar iin edebiyatn nemini kavra-
yaadklar olduka nemlidir. m olmalyz. Ve en ksa zamanda da TRK
Kk yata retilen eylerin nemi husu- DNYASI OCUK EDEBYATI TARHni
sunda gnmzde bilim adamlar ve eitimciler yazmalyz.
de ittifak ederler. Ahlak deerleri alt yap olarak Biz bu tebliimizde TRK DNYASI O-
ele alan Karl Marksn zddna, toplumun iktisad CUK EDEBYATI TARHnin niin ve nasl,
kalknmasn bile cemiyetin ahlk ve zihniyet kimlerle ve hangi muhteva ile yazlmas gerek-
meselesi olarak izah eden ilim adamlar vardr. tiini, bu hususta bugne kadar hangi al-
M. Weber ve S.F. lgener gibi isimlerin eserleri malarn yapldn ve gelinen noktay tespit ve
bunu ok gzel bir ekilde ortaya koymulardr. deerlendirmelerimizle dikkatlere sunacaz.

208
 Materiallar

23 Nisan 1994te LESAM, MEB Talim ()

Terbiye Kurulu Bakanl ve Atatrk Kltr Mesel SSCB inde yaynlanacak ocuk kitap-
Merkezi Bakanlnn birlikte dzenledikleri larnda ilenecek zamanlarla ilgili Maksim
Birinci ocuk Edebiyat Sempozyumunda Gorkinin btn Sovyet yazarlarna baz tek-
sunduumuz bildiride OCUK EDEBYATI lifleri olmutur. 1917 ncesinin fazla ilen-
ENSTTS kurulmasn teklif etmi ve bu memesi gerektiinin vurguland bu grleri
enstitnn yapmas gereken ilerden birinin de iin ve SSCB indeki ocuk edebiyatnn dier
Trk Dnyas ocuk Edebiyat Tarihini yazmak meseleleri iin Maksim Gorkinin Sanat ve
olduunu zellikle vurgulam idik: Edebiyat Yaamm adl kitabna baknz. Bun-
eviri ve tercme faaliyetlerinin ocuk ede- dan unu anlyoruz: Kltrel kimliin, mill
biyatndaki yeri nedir? eviri ve tercmeyi bir benliin kazanlmasnda mazi ok nemlidir.
balk hlinde dnmek de mmkndr. Mazi dmanl yaplarak veya mazi sakla-
Ancak, ben eviriyi Arap harfli Trke narak / yok saylarak ocuklar; yarnn sahip-
metinler ile Kiril harfleriyle Trke yazlm leri z benliklerinden uzaklatrlabilecektir.
metinlerin imdi kullandmz Latin harfli Sz SSCB inden almken ocuk edebiyat
Trk alfabesine aktarlmas veya lzum nazariyatyla alkal bir baka eserden de
grlrse dier Trk lehe ve ivelerinden bahsetmeden geemeyeceim. Bu kitap 1991-
Trkiye Trkesine aktarma faaliyeti olarak de zbekistanda baslm. Edeb Tenkit ve
dnyorum. imdi yeni bir imkn dodu. zbek Balalar Edebiyat isimli bu eser de
Trk Cumhuriyetlerinde ok gl bir ocuk evrilecek kitaplar listesinde olmaldr bence.
edebiyat geleneinin olduunu gryoruz. Bu Efendim ben bu kitab doktora almam
imkndan faydalanmamak olmaz. Mesela srasnda Latin harflerine aktarm idim. Ama
Azerbaycanda, zbekistanda, Moldovada Trkiyenin gndeminde ocuk, ocuk edebi-
baslan ocuk kitaplarndan ka tanesini yat olmad iin byle bir eseri yaynlamaya
Trkiyede yaynlayabildik? Eer yaynlasak kimsenin talip olmayacan da bilmenizi iste-
unu greceiz: Biroumuzun yllarca kr bir rim. Konuyla ilgili zikredilmesi gereken bir
inat uruna grmezlikten geldii Trk Dn- eser de Uygur Trkesi ile inde yaynlanm
yasnn bizden kltr asndan bir fark yok- olan Balalar Terbiyesine Dair Yz Sual adl
tur. Mesel Dede Korkut, Krolu ortaktr. kitaptr. Bu rnekleri oaltarak vaktinizi al-
Bir Tepegz hikyesini gidin Gagavuz Trk- mak istemem.
lerinde btn canllyla yaadn grecek-
Trk Dnyas ocuk Edebiyat Antolojisi
siniz.
hazrlanmaldr. u anda Kltr Bakanlnn
Trk Dnyasndan ocuk edebiyatmz adna yrtt bir proje var. On yedi kitaplk bir
yeterince faydalanmyoruz. Yukardaki ocuk proje. Trk Dnyas Edebiyatlar Antolojisi.
kitaplar sergisindeki eserleri yle bir ince- Benim teklifim udur: Bu antolojiye sadece
leme demiyorum karlatrma imkn bulabi- ocuk edebiyatna ayrlm bir cilt daha ilave
lirseniz Trk Dnyasndaki ocuk yayncl- edilsin. ki ciltlik malzeme de mevcuttur. Ama
nn muhteva ve bask teknii asndan olduk- imdilik bir cilt hlinde Trk Dnyas ocuk
a nitelikli olduunu greceksiniz. Bu sergiye Edebiyat da bu projede yerini almaldr diye
zellikle btn Trk blgelerinden rnek dnyoruz. Malzeme ortaya konsun, benzer-
ocuk kitaplar getirmeye altm. likleri ve fark insanlarmzn grmesi salan-
Pek tabiidir ki, Trkiye dndaki kardeleri- sn.(Grel 1995: 108110)
mizin ocuk edebiyat tecrbelerinden istifade Bu proje, Trkiye Dndaki Trk Edebiyat-
edelim derken bizim birikimimizden de onlarn lar adyla 38 ciltte tamamlanmtr. Ancak Trk
faydalanmalar iin stmze den her eyi Dnyas ocuk Edebiyat iin mstakil bir cilt
de yapmamz gerektiini vurgulamak istiyoruz. oluturulmamtr. Ciltlerde ocuk edebiyat me-
Karlkl eviriler vakit geirilmeden yapl- tinlerine de ara ara yer verilmitir.
maldr.
Trk Dnyasnda yaynlanan ocuk edebiyat
Tercme faaliyetleri ile ilgili olarak da zel- antolojileri ve nazariyat kitaplarnn Trkiye
likle unu belirtmek istiyorum: Trk Cumhu- Trkesine aktarlarak yaynlanmas ise maalesef
riyetleri de dhil btn dnyada hangi dilde bugne kadar mmkn olamamtr. Biz, bu ki-
olursa olsun ocuk edebiyat nazariyat ile il- taplardan bazlarnn aktarmasn yaptk, hatt
gili olarak yaplm yaynlarn, semeler yap- bazlaryla ilgili olarak da Atatrk Kltr Mer-
larak acilen Trkeye kazandrlmas gerek- kezinin Bilge adl dergisinde tantm yazlar ya-
mektedir. ynladk. Bu yazlarmz Trk Dnyas ocuk

209
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Edebiyat kitabmza aldk. Bu kitabmz 2002de Trk Dnyas ocuk edebiyat tarihi ve anto-
yayna hazrlam olmamza ramen ancak 2008- lojisi vakit geirmeden hazrlanmaldr.
de bastrabildik, bunu yaparken de ilk hazrlad- Trk Dnyasnn masallar ve destanlar
mz ekliyle yaynladmz belirtmeliyiz. ncelikle derlenmeli, her yataki insanmz
8-10 Aralk 1994de Ankarada dzenlenen iin, bilhassa da ocuklarmz iin uyarla-
kinci Trk Dnyas Yazarlar Kurultaynda sun- narak yaynlanmaldr. Bu malzeme ocuklar
duumuz tebliimizde Trk Dnyasnda Kltr iin izgi roman ve izgi film olarak da
Birliinin Gelitirilmesinde ocuk Edebiyatnn deerlendirilmelidir. Bu eserleri Trk Dn-
Rol ve Meselelerini anlatrken ortaya koyduu- yasnn btn ocuklarnn okumas ve sey-
muz teklifler arasnda Trk Dnyas ocuk retmesi mutlaka salanmaldr. Mmkn ola-
Edebiyat Tarihinin yazlmas da vard: bilirse Trk Dnyasnn muhtelif yerlerinde
Vakit geirmeden yazar ve airlerimiz Trk parklar yaplmal ve bunlara ortak Trk
ocuklar iin ortak kltr unsurlarmz destanlar nakedilmelidir.
konu alan (vatanseverlik, misafirperverlik, Trk Dnyas yazarlarnn III. kurultaynda
doruluk, kahramanlk,) eserlerini yazar- ilenecek asl temadan birinin ocuk ede-
ken ortak tarihimizi ne kartrlarsa Trk biyat konusu olmas gereklidir.
Dnyasnn kltr birlii iin daha da fay- Hemen imdi burada bulunan Trk Dnyas
dal olacaklar kanaatindeyiz. Birlik yolunu temsilcileri en az beer tane ocuk kitab ismi
gstermek, bu husus nemlidir diye dn- tespit etmeli ve bu kitaplardan oluacak bir
yoruz. set btn Trk Dnyas iin yaynlanarak II.
Karlkl yaynlar yaplmaldr. ocuk ya- Trk Dnyas Yazarlar Kurultaynn hedi-
ynclnda yabanc edebiyatlardan eviri yesi olarak btn Trk Dnyasnn ocukla-
yapmayalm demiyoruz ama imdilik eviriye rna datlmaldr. B konuda ilk adm da
verdiimiz arlk kadar, bir o kadar da Trk TC Mill Eitim Bakanl atmaldr diye
Dnyas, kendi iinde ocuk edebiyat eser- dnyoruz.
lerini karlkl olarak aktarmak suretiyle, ()
ortak dilin olumasna ve kltr birliine
Ortak dili edebiyat yaratr. Ortak kltr de
hizmet etmelidir.
dil yaratr ve tar. Tabiidir ki ortak ve aydn-
Trk Dnyasnda yaayan ocuklara kar- lk gelecei de ortak dil ile yakalayabiliriz.
lkl olarak adresler datlmal ve bu ocuk- Ortak dil ile yaratlacak edebiyat, ocuk
larn mektup arkadal yapmalar salan- edebiyat ise gelecee mitle bakma hakkna
maldr. Ortak dilin olumasnda bu mektup da sahip oluruz. (Grel 1998: 498-499)
arkadalnn nemini hatrlatmaya gerek
Bu tebliimizi Trkistan Yazlar isimli
duymuyoruz.
kitabmzda da yaynladk. (Grel 2004: 191-235)
() Bu kitabmzda Trk Dnyas ocuk edebiyat
Trk Dnyas ocuklarnn, ncelikle bizim sahasnda mukayeseli almalarn nemini vur-
iin nemli olan mill ve din gnlerde birbir- gulayan, ocuk oyunlarnn Trk Dnyasnn
lerine kitap hediye etmeleri salanmaldr. mterekleri olarak aratrlp tespitinin yaplma-
Trk Dnyas iin ortak bir sanat ve edebiyat sn ngren, ocuklarmz iin Trk Dnyas
dergisi kartlmaldr. Bu dergiyle birlikte ocuk dergisinin adn Yeni Gn / Nevruz olarak
Trk Dnyasnn ocuklar iin de ortak bir teklif ettiimiz ocuklara Nevruzu Anlatmak
ocuk dergisi kartlmal ve bunun, tn balkl tebliimiz de yer almaktadr.
Trk Dnyasnn en kk yerleim birimin- II. Trk Dnyas Yazarlar Kurultay Sonu
deki ocuumuzun eline bile ulatrlmas Bildirisinin 8. maddesinde ocuk edebiyatyla il-
salanmaldr. gili u karara yer verilmiti:
Her bir Trk toplumu her yl bir ocuk ede- Trk Dnyas edeb ve fikr eserlerinin 7
biyat yll hazrlamal. Bu yllklar kar- 13; 1324 ya gruplarna uygun hle geti-
lkl olarak yaynlanmal veya bu yllklardan rilmi basklarnn hazrlanmas ve yayn-
semeler yaplarak bir Trk Dnyas ocuk lanmas; bu cmleden olmak zere bir Trk
Edebiyat Yll hazrlanp, her ya iin ayr Dnyas ocuk Edebiyat Kurultay ile
ayr ve her lehede yaynlanmaldr. Ankara, Bak, Akabat, Bikek, Almat, Ta-
Trk Dnyas ocuk edebiyatna hizmet d- kent ve Kazanda ocuk yaynlar fuarla-
l verilmelidir. Bylece ocuk edebiyat a- rnn gerekletirilmesi iin hazrlklar ya-
lmalar zendirilmelidir. plmas (Grel 1998:549)

210
 Materiallar

Bu kurultayda gndeme getirdiimiz gibi III. mtr. Bakanln yaptm komisyon, kongre-
Trk Dnyas Yazarlar Kurultay 6 Kasm ye sunduu raporunda Trk Dnyas ocuk ede-
1996da Bakde toplandnda kurultayn gn- biyatn da gndeme getirmi, kongre yeleri de
demindeki konulardan biri ocuk edebiyatyd. bu teklifi kabul etmitir. Raporun 34. maddesinde
Ben, Trkiyeyi temsilen katldm bu kurultay- unlar yer alyordu:
da Trk Dnyas ocuk Edebiyat Enstitsne ocuk ve genlik yaynlarnda Trk Dnya-
Doru balkl bir tebli sundum ve bir de Trk snn edebiyat eserlerine de yer verilmelidir.
Dnyas ocuk kitaplar sergisi atm. Sergiledi- Bunun iinde:
im kitaplar da Trk Dnyasnn muhtelif yer-
a. Trk Dnyas ocuk dergisi kartlmal
lerinden kurultaya davet edilmi olan yazarlara
hediye etmitim. b. Trk Dnyasndan ocuk kitaplar Trki-
yede yaynlanmal
Trk Dnyas ocuk edebiyat tarihinin yazl-
masnn gereklilii bu kurultayda da gndeme c. Trkiyeli sanatlarn eserlerinin Trk
getirilmi, bu iin de kurulmas kararlatrlan Dnyasnda yaynlanmas, tantm ve da-
Trk Dnyas ocuk Edebiyat Enstitsnn va- tm yaplmaldr
zifelerinden biri olmas gerektii vurgulanmtr. d. Yaplacak kltr anlamalar erevesin-
III. Trk Dnyas Yazarlar Kurultaynn de ocuk ve genlik yaynlar konusunda
sonu bildirisinde Trk Dnyas ocuk Edebiyat ortak hareket edilmelidir (Komisyon
Enstitsnn kurulmasna dair karar yer almtr. Raporlar 1998:5758)
6-8 Kasm 1996da Bakde dzenlenen bu nc Trk Dnyas ocuk Edebiyat, bir nite
kurultay teblileri maalesef hl kitap olarak olarak; Anadolu retmen Liselerinde okutulan
baslamamtr; ama bizim Trk Dnyas ocuk ocuk Edebiyat dersinde de yer almtr.
Edebiyat Enstitsne Doru balkl bildirimiz 1995de benim bakanlmda hazrlanan
Trkiye Yazarlar Birliinin kard Trkiye mfredatta ocuk Edebiyat Tarihi baln
Kltr ve Sanat Yll 1997de yaynland. tayan III. nitede Trk Cumhuriyetleri ve Top-
(Grel 1997: 219293) luluklar ocuk Edebiyatna dikkatlerin ekil-
Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu mesi amalanmtr.
Atatrk Kltr Merkezi Bakanlnn Trk Sz konusu mfredata uygun olarak MEB-
Dnyas Ortak Edebiyat adyla yrtt projede nca hazrlattrlan ders kitabnda da Trk Dn-
yer aldmda ilk toplantlarda bu proje kapsa- yas ocuk edebiyatna yer verilmitir. (Tuncer-
mnda Trk Dnyas ocuk Edebiyatnn da ya- Yardmc 2000:2729)
zlmas gerektii hususundaki fikrimi hocalarmla Bu kitabn haricinde ne liselerde okutulan ne
paylatmda nce itirazlar olmutu ama sonunda de niversitelerimizde okutulan ocuk Edebiyat
Trk Dnyas Edebiyat Tarihinin 12. cildinin ders kitaplarnda Trk Dnyas ocuk Edebiyat
Trk Dnyas ocuk Edebiyat olmas kararla- konusu yer almamaktadr.
trlmt. ( Tural 2000:12)
Yrd. Do. Dr. Fahri Temizyrek ve Yrd. Do.
Bu alma deerlendirme ve antolojik me- Dr. Namk Kemal ahbaz ile birlikte hazrlad-
tinlerle birlikte 600 sayfalk bir cilt olarak plan- mz ocuk Edebiyat kitabnn ikinci basks iin
lanmtr. Bakan Yrd. Do. Dr. Zeki GREL, 80 sayfalk bir blm olarak Trk Dnyas ocuk
bakan yardmclar da Dr. dris KARAKU ve Edebiyatn ilve ediyoruz. Ancak bu ilvede sa-
Dr. Nesrin ZENGN olarak belirlenmiti. Trk dece Trk Cumhuriyetlerinin ocuk edebiyatna
Dnyas temsilcileri ile bu konuda bir toplant yer verebileceiz.
yaplm, sz konusu cilt iin hazrlanacak metin-
lerle ilgili olarak kendilerine bir plan verilmiti. Sonu olarak, Trk Dnyas ocuk Edebiya-
tn Trkiyede gndeme getirme almalarmz
Atatrk Kltr Merkezinin Trk Dnyas meyvesini vermedi dersek yalan olur. zellikle
Ortak Edebiyat projesi nihayete ermi ancak Trk Dnyasndan masallar Trkiyede Trkiye
Trk Dnyas ocuk Edebiyat ilk bata da belir- Trkesiyle yaynlanmtr. Baz zel yaynevleri-
tildii gibi bu proje kapsamnda maalesef kala- nin bu almalar rabet de grmektedir. Ancak
mamtr. arzu edilen Trk Dnyas ocuk Edebiyat Tarihi
TC Kltr Bakanlnn 1619 Aralk 1998- henz hazrlanp yaynlanamamtr. Bu bir
de Ankarada dzenledii Ulusal Yayn Kong- kiinin ii deil, bir ekip almas olmaldr. Bu
resinde 5. Komisyon ocuk, Genlik ve zrl- almann iindekiler ksm u ekilde olu-
lere Ynelik Yaynclk Komisyonu olarak al- maldr:

SZBAI

211
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

GR
Trk Dnyas Kavram
Edebiyat ve ocuk Edebiyat Kavram

1. SZL EDEBYAT
1.1. ANONM EDEBYAT
1.1.1. Mitler, Efsaneler, Menkabeler, Alk ve Karglar, Okamalar, Ninniler, Dualar,
Bilmeceler, Ataszleri, Tekerlemeler, Saymacalar, Dilkrmalar, Fkralar, Masallar,
iirler, Hikyeler, Tiyatrolar, Monologlar, Romanlar (Mifler, Rivyetler, Legendalar,
Ulamlar, Anzlar, Kep-Kuunlar, Blrg Sehenler, Batalar, Laylaylar, Cumbaklar,
Ertegiler)
1.1.1.1. TRKYE, BALKANLAR VE DER KOMU ALANLAR
1.1.1.1.1. Trkiye
1.1.1.1.2. Balkanlar
1.1.1.1.2.1. Bulgaristan Trkleri
1.1.1.1.2.2. Makedonya Trkleri
1.1.1.1.2.3. Yunanistan Trkleri
1.1.1.1.2.4. Romanya Trkleri
1.1.1.1.3. Gagavuz Trkleri
1.1.1.1.4. Kbrs Trkleri
1.1.1.1.5. Bat Avrupa Trkleri (Almanya, Fransa,
Hollanda, svire)
1.1.1.1.6. Amerika Trkleri
1.1.1.1.7. Suriye Trkleri
1.1.1.1.8. Irak Trkleri
1.1.1.1.9. Kosova Trkleri
1.1.1.2. AZERBAYCAN, KARADENZ VE KUZEY KAFKASYA ALANI
1.1.1.2.1. Azerbaycan / RAN Trkleri de burada yer alacak
1.1.1.2.2. Krm Trkleri
1.1.1.2.3. Kumuk Trkleri
1.1.1.2.4. Karaay- Malkar Trkleri
1.1.1.3. TRKSTAN ALANI
1.1.1.3.1. Krgzistan
1.1.1.3.2. Uygur Trkleri
1.1.1.3.3. Kazakistan
1.1.1.3.4. zbekistan
1.1.1.3.5. Trkmenistan
1.1.1.3.6. Tacikistan
1.1.1.3.7. Karakalpak Trkleri
1.1.1.3.8. Afganistan Trkleri
1.1.1.4. DL-URAL ALANI
1.1.1.4.1. Kazan Trkleri / Finlandiyadaki Trkler de burada yer alacak
1.1.1.4.2. Bakurt Trkleri
1.1.1.4.3. uva Trkleri
1.1.1.5. GNEY VE KUZEY-DOU SBRYA ALANI
1.1.1.5.1. Altay Trkleri
1.1.1.5.2. Tuva Trkleri
1.1.1.5.3. Hakas Trkleri
1.1.1.5.4. Saha (Yakut) Trkleri

Bu plana elbette ki ilveler yaplabilir. Me- Trk Halklar ocuk Edebiyat balkl
sel Trk kltr corafyas iinde dnd-- uluslar aras bu kongrenin katlmclar / delege-
mzde Kzlderililer, Macarlar, Arnavutlar, Bo- leri TRK DNYASI OCUK EDEBYATI
naklar Trk Dnyas ocuk Edebiyat Tarihi ENSTTSnn kurulmas iin bir karar alma-
iinde yer almaldr diye dnrm. ldrlar. Ve her delege bu kararn hayata geiril-

212
 Materiallar

mesi iin lkesinde alma balatmaldr Ve KAYNAKA

bu enstitnn ilk ii de Trk Dnyas ocuk Birinci ocuk Edebiyat Sempozyumu, Hazrlayan:
Edebiyat Tarihini yayna hazrlamak iin pro- Zeki Grel, Ankara 1995, LESAM Yayn
jesini hayata geirmek olmaldr. Grel, Zeki; ocuk Edebiyat1996, Trkiye Kltr
ve Sanat Yll1997, Ankara 1997, Trkiye Yazarlar
ocuklarmz iine doduklar mill klt- Birlii Yayn
rmzn bir ferdi olarak, ortak insanlk ideallerini Grel, Zeki; II. Trk Dnyas Yazarlar Kurultay,
gerekletirecek biimde yetitirmek mecburiye- Ankara 1998, LESAM Yayn
tindeyiz, kreselleen dnyada var olmann art Grel, Zeki; Cumhuriyet Devri ocuk Edebiyat,
budur. Trk milletini, kendi devletini ve btn Ankara 1998, ocuk Edebiyatlar Birlii Yayn
insanlar seven, tarihi, dilini ve dinini bilen, mill Grel, Zeki; kibine Doru ocuk Edebiyatmz,
kimlik ve mill benlik meselelerini halletmi, Ankara 2001, Zeki Grel ocuk Edebiyat htisas
Trk Dnyasnn birlii ve kalknmas iin al- Ktphanesi Yayn
an bilgili, faziletli yeni nesiller yetitirmemiz o- Grel, Zeki, Trkistan Yazlar, Ankara 2004, Berikan
cuk eitimine ve ocuk edebiyatna vereceimiz Yaynlar
mill istikamete baldr. Grel, Zeki- Temizyrek, Fahri, ahbaz, Namk Kemal;
ocuk Edebiyat, Ankara 2007, nc Kitap
Dili bir, gnl bir insanlar, insanlk iin Trk
Grel, Zeki; Trk Dnyas ocuk Edebiyat, Ankara
Dnyas iin almak; ama ok almak mec- 2008, Berikan Yaynlar
buriyetindeyiz. Bu almalarmz ocuk merkez-
Tuncer, Hseyin- Yardmc, Mehmet; Anadolu
li olmal ve ocuk edebiyatna odaklanmaldr. retmen Liseleri in ocuk Edebiyat, Ankara
Byle olmasnda ok byk faydalar vardr. 2000, MEB Devlet Kitaplar
Gerek Trkiyede gerekse Trk Dnyasnda, Tural, Prof. Dr. Sadk Kemal; Trk Dnyasn
biyografi ve bibliyografyaya boulmam, edebi- Birletiren Gstergelerden Edebiyat Hayat Trk
yat tarihi ile kltr ve medeniyet tarihi ayrmn Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas
Edebiyatlar Ansiklopedisi, Cilt:1, Ankara 2000, s.
yeterince yapm olmak artyla, edeb eserleri 512
esas alan bilgi, zihniyet, iman zevk tabakalarna Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar, 36 cilt, Ankara
ait rnlerin tarihi henz yazlmamtr. Bu iin 19932004, TC Kltr Bakanl Yayn
Trk Dnyas ocuk Edebiyat Tarihi olarak da IV. Ulusal Yayn Kongresi Komisyon Raporlar,
yaplmas gerekmektedir. Ankara 1998, s.4758, TC. Kltr Bakanl Mill
Ktphane Bakanl Yayn

213
 L SMDL V MASR UAQ DBYYATI
Zmin AXUNDOVA
Azrbaycan, Bak Mdniyyt v Turizm Nazirliyi
Mdniyytnaslq zr Elmi-Metodiki Mrkz
Sntnaslq namizdi
e-mail: akhundova.z@rambler.ru

ALI SAMADLI AND MODERN CHILDREN LITERATURE

ABSTRACT
Childrens literature began to develop in the XIX century in comparison with literature which has very ancient history and
formed as special activity only in the beginning of the century. Ali Samadli, the prominent representative of the Azerbaijan
modern childrens literature, has his own role in forming childrens future world outlook, growing up as a worthy citizen.
Being the author of 26 books, 24 staged dramas Ali Samadli aimed to bring up an intellectual, well-educated, knowledgeable,
clever citizen, a person loving his native land, nature, and future profession.
Key Words : child, theatre, literature,drama, play

I. GR -
- -
. . . -
d, . . , . , .
, , . , . , . . -
, . .
, 60-
, - ,
, , , , - -
, , , - ,
. ,
, ,
. - .
,
. , . -
. , . , . , . -
, . .
-
-
, ,
- , , -
. , , -
, .
-
, -
. , ,
,
,
, , , , -
, , ,
, , .
,
, II. L SMDLNN UAQ
DBYYATINDA MVQEY
1. -
, -

1
. . .
. , , 2005, .7.
,

214
 Materiallar

.
. .
, , , .
. - :
2 ,
, , , , , - ,
, , -
. . - -
-
.
. - .
. , -
1959- .
. , .
(, , 1979-
), (, -,
1991- ), (, .
1973- ), , -
, 1996- -
, (, ,
1989), (, - .
, ), (,
, 1996), (, - -
, 1986) - -
,
. . , ,
. - ,
- ,
. - - -
.
, , , - . -
, , , , -
, -
. - , -
.
, .
- -
- ,
-
. . , -
, ,
- .
. 30-40
, , . ,
.
, , . -
: .
. ,
. ,

, .
, , , , .
, , ,
, -
2 .
. .
. , , ,
2006, 153 , ,

215
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

- -
, (. ).
-
. . , ,
, -
: ,
. ,
.
.
.
,
. ,
, . -
, , .
. . ,
, , -
, , . , ,
, -
. .

, - , ,
. ,
- .
-
- - , ,
. -
. ,
, - .
- .
, , - ,
, , - , ,
, , -,
. , ,
3 - , , -
, - , , -
- , ,
. - - -
. - .
, , - , -
. - , III. AZRBAYCAN TARX V L
- , SMDL DRAMATURGYASI
, - ,
, , ,
. . ,

, ,
. . ,
. - , , --
. ,
- , -
,
, .

3
. , -
(-
, ,
) , , 1997, 70
. -

216
 Materiallar

. , ) , -
, . .
, -
. , ,
,
, , , , , -
,
. . -
, - -
. ,
,
. .
, , -
-
. - ,
.

. . -

.
,
, ,

a
, -
,
. , -
. .
.
-
-
.
: ,
16- -
.
. -
. ,

- .
r-
, , . -

. - ,
.
- , .
- ,
.
, .
31

,
. . -
-
. , .

. -
- , ,
-
. . - -
. , -
- . , -
, -
. , -
. , -
. ,
.
(

217
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

NTC .
-
. ,
. , - .

:
.
1. . .
. ,
, 2006, 268

2. (-
) , , 1997, 96
. , 3. . (
- ) , 1962, 72
( ) 4. . .
- , . , , 2005, 248 .
5. . .
. . , , 2004, 264 .
6. www.cisbusiness.info
- 7. azeriedebiyyati.azeriblog.com

218


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ V DL



KEMALETTN TUCUNUN OCUKLAR N YAZMI OLDUU

HKYELERDEK DL VE ANLATIM AKSAKLIKLARI
Yrd. Do.Dr. Hayrettin AYAZ
Ahmet AKKAYA
Frat niversitesi Trke Eitimi Anabilim Dal /
Yazkonak 8 Evler lkretim Okulu Trke retmeni
e-mail: akkaya_ahmet@hotmail.com

LANGUAGE AND EXPRESSION PROBLEMS IN THE STORIES THAT

KEMALETTN TUCU WROTE FOR CHILDREN
ABSTRACT
Language and expression comes at the first of the elements that determine if the text is according to a child or not. In our
study, language and expression problems in the stories that Kemalettin Tucu wrote were examined. It is seen that Kemalettin
Tucu used long sentences with more than one subjects and predicates vocabularies that arent used in the language, which
cant be understood or can be understood difficultly by children. A lot of expression disorders writing and punctuation errors
are established in Kemalettin Tucus Works. These errors shouldnt be in child literature works. The language and the
expression in the texts that written for children should be perfect. Because, the child meet most of the structures firstly.
Key Words: Child literature, Kemalettin Tucu, language and expression, long sentence, expression disorders, writing and
punctuation errors.

1. Giri 2. Kemalettin Tucunun ocuklar in

Kemalettin Tucu, 1902 ylnda stanbulda Yazm Olduu Hikyelerdeki Dil ve Anlatm
dodu. Trk ocuklarna usta ve kvrak kale- Aksaklklar
miyle ocukluk alarndan balayp iir, roman, Dil, ulusal kltrn aynasdr. ocuk edebi-
hikye yazd. Hibir okula gitmedi, hibir yat yazarlarnn ulusal kltrmz ocuklara iyi
retmenden ders almad. Kendi kendisini yeti- bir ekilde aktarabilmeleri iin kullandklar dilde
tirdi. Yaz hayatna sadece kendisi iin balam, seici olmalar gerekir. Dil ve anlatm, bir eserin
yazarak yaam ve elenmitir. Bu yaz yazma ocua gre olup olmadn belirleyen en nemli
ii onda bir avuntu ve bir tutkudur. Kendisi bunu kstaslardan ikisidir. Dil ve anlatm i ie girmi
yle anlatr: Ben yazdm kadar yaarm. Bana iki kavram olduundan bir arada deerlendiril-
tesir eden bir kk olayla iimden geldii gibi melidir.
yazmaya balarm. Heyecanm sresince yazarm. ocuklarn kk yalarda manileri, bilme-
Edeb, ilm, politik bir iddiam yoktur. celeri, saymalar, tekerlemeleri mrldanmaya
Tucu, ilk yazlarn Yavrutrk ocuk Der- balamalaryla birlikte, onlar iin renkli, devin-
gisinde yaymlatmtr. 1936 ylndan sonra gen ve elenceli bir dnyann kaps da aralan-
hemen hemen stanbulda kan btn ocuk maya balar. Bu dnyada Trkemizin yzyllar-
dergilerinde iir, hikye ve ocuk romanlar dr ilenegelmi snrsz anlatm incelii, yaratc
yazmtr. 1 Kemal Tucunun Kuklac ve Yer gc; insanmzn scak ve iten duyma, dn-
Altnda Bir ehir adl hikyeleri Milli Eitim me, paylama ve yaratma yetisi sakldr (Sever,
Bakanlnn ilkretim rencilerine nerdii 2003:137). Trkenin snrsz anlatm inceliini,
100 temel eser iinde yer almaktadr. 2 Teblii- yaratc gcn ocuklara hissettirebilmek; o-
mizde Kemalettin Tucunun ocuklar iin yaz- cuklarn okumu olduklar eserlerden zevk ala-
m olduu hikyelerdeki dil ve anlatm aksak- bilmesini ve ilgiyle okuyabilmesi salamak iin
lklar incelenmeye allacaktr. dil ve anlatmn ocuk edebiyat rnlerinde ku-
sursuz olmas gerekir.
Kemalettin Tucunun ocuklar iin yazm
olduu hikyelerin dil ve anlatm incelendii
zaman, hikyelerinde ocuu bilisel ve duyusal
1
alanda gelitirebilecek bir kullanm olduu ka-
http://www.ahiliturkceciler.com/modules.php?name=
dar, ocua gre olmayan kullanmlar da vardr.
Forums&file=viewtopic&t=605 (08.03.2008).
2
http://tr.wikipedia.org/wiki/MEB_100_temel_eser_ Kemalettin Tucunun hikyelerindeki dil ve
listesi_(ilk%C3%B6%C4%9Fretim) (09.03.2008). anlatm aksaklklar yle incelenebilir:

220
 Materiallar

2.1. Kemalettin Tucunun ocuklar verilmelidir (avuolu, 2006:36). Fakat; Kema-

in Yazd Hikyelerdeki Kelimeler ve lettin Tucunun eserlerinde ksa, tek znesi ve
Kelime Gruplar tek yklemi olan cmlelerin yannda; uzun,
Yaama ansn yitirmi, eski ve anlalmas birden fazla znesi ve yklemi olan cmleler de
g szck ve deyimlerle ocuklarda okuma kulland grlmektedir. Uzun, znesi veya
zevkini uyandracak ve gelitirecek eserler yazl- yklemi birden fazla olan cmlelere u rnekler
mas mmkn deildir (Ouzkan, 2006:378). verilebilir:
ocuk edebiyat eserlerinde kullanlan kavram, Al yanakl nazik kzlar, srtlarn zengin
deyim ve atasz gibi dil ve anlatmla ilgili babalarna dayayp iyi koca beklerlerken ren-
unsurlarn ocuun yaam alanna ve yana ber ve tarla sahiplerinin kzlar alaca karanlkta
uygun olmas gerekir. Kemalettin Tucunun o- kalkar, inek samak, ahr krmek ya da evin
cuklar iin yazm olduu hikyelerde ocuun baka ilerini grmek iin durmadan alr,
yaam alan dnda olan kelimeler ya da kelime analar babalaryla tarlaya da gider, srasnda
gruplar kulland grlmektedir. Bu kullanm- apa yapar, srasnda trpan sallyarak ekin
lara aadaki rnekler verilebilir: bierlerdi (Kemalettin Tucu, Bir Da
inek samak, ahr krmek ya da evin Masal, s.6).
baka ilerini grmek iin durmadan al- Ellerinden hi i gelmeyen ev kadnla-
r(Kemalettin Tucu, Bir Da Masal, s.6). rndan bir ksm eline bir t, bir ekmek kzartma
Kadri Efendi beni cin ft etme. Babam makinesi gibi eyay alp getiriyor ve bana
yerindesin (Kemalettin Tucu, Hacbaba, s. bakmam sylyorlard (Kemalettin Tucu,
14). Hacbaba, s.56).
Murat arkadann izbesinden ald Son zamanlarda, babasnn dkkanndan
ceketini ve amarlarn dkkanda saklyordu ard pastrma emenini ekmein arasna ko-
(Kemalettin Tucu, Sokaktan Gelen ocuk, s.18). yarak yiyen Rasimin sarmsak kokusundan iim
bulanrd (Kemalettin Tucu, ocukluk
Satlarn tavsad srada bana bra-
Arkadam, s.21).
klan mektuplara cevap yazardm(Kemalettin
Tucu, Btyklerin Gnah, s.28). Onun uzun salarna makas vurup kesen
ve onu olan ocuklarna dndren Kerime
Serap bence fezadr (Kemalettin
Hanm, bir yaz geliinde Dilein inceliine ve
Tucu, Bu ocuk Kimin?, s.42).
salarnn gzelliine ap kalmt (Kema-
Ahr krmek, cin ft etme, izbe, tavsamak, lettin Tucu, Can Yoldalar, s.32).
feza gibi birok kelime ya da kelime grubuna
ocuk edebiyat ocuksu bir dil ile oluur.
Kemalettin Tucunun hikyelerinde rastlanmak-
ocua gre bir anlatm tar (irin, 200:12).
tadr. Fakat; bunlar yaama ansn yitirmi, eski
Fakat; bu rneklerde de grld gibi Kema-
ve anlalmas g kelime ya da kelime grup-
lettin Tucu, ocuklara ynelik hikyelerinde
lardr. Kemalettin Tucunun ocuklar iin yaz-
uzun, znesi veya yklemi birden fazla olan
m olduu hikyelerde bu tr kelime ya da
cmleler kullanmakla ocuksu dilin ve ocua
kelime gruplarna ska rastlanmas, bu kelime-
gre anlatmn dna kmtr. Bu nedenle, r-
lerin hikyeler yazld zaman gncel kelimeler
nek cmlelerin ocuklar tarafndan anlalmas
ya da deyimler olduunu gsterebilir. Fakat;
zordur.
gnmzde bu kelime ya da deyimler kullanl-
mamaktadr. Bu nedenle, bu tr kullanmlarn 2.3. Kemalettin Tucunun ocuklar
ocuk edebiyat rnlerinde olmamas gerekir. in Yazd Hikyelerdeki Anlatm
Bozukluklar
2.2. Kemalettin Tucunun ocuklar in
Yazd Hikyelerdeki Cmleler ocuk edebiyat eserleri, ocuun anlayaca
bir anlatmla sunulmaldr. Bu sunumun da kar-
ocuk yaynlarnda yazarlar cmle ve parag-
mak olmamas ve ocua gre olmas gerek-
raflarn kurarken, szcklerini ve deyimlerini
mektedir. Bu eserlerin duruluk, aklk, sadelik,
seerken seslendikleri kk okurlarn okuma
samimilik gibi anlatm zelliklerini tamas
yeteneklerini, kavray glerini ve szck ha-
gerekir. Bu zellikler de ocuun verilmek iste-
zinelerini daima gz nnde tutmaldrlar. Orta-
nen iletileri daha kolay bir ekilde alglamasn
lama be veya alt szckten oluan ve iinde tek
salar. Kemalettin Tucunun ocuklar iin yaz-
zne ve tek yklem bulunan cmlelere ncelik
m olduu hikye kitaplarnda birok anlatm
verilmelidir (Ouzkan, 2006:378). ocuk ede-
bozukluu yapt grlmektedir. Anlatmn duru,
biyat rnlerinde cmleler ksa olmal; 6. snf-
ak, sade ve samimi olmad cmlelere u
tan sonra yer yer daha uzun cmlelere yer
rnekler verilebilir:

221
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Elinden birok i geldii gibi, okumaya rnlerinde hangi nedenden kaynaklanrsa kay-
da dkn, geni grl, hemen her eyle ilgile- naklansn yazm ya da noktalama yanllklarna
nen, inceleyen, zleyen bir insandr (Kema- yer verilmemelidir. nk; ocuk dorusunu
lettin Tucu, Kuklac, s. 6). Bu cmlede nesne henz bilmemektedir. Kemalettin Tucunun
eksikliinden kaynaklanan bir anlatm bozukluu ocuklar iin yazm olduu hikye kitaplarndaki
vardr. nk; inceleyen sfat-fiilinden nce kelimelerin yazmyla Yazm Klavuzu karla-
her eyi kelime grubu getirilmelidir. trld zaman birok yazm ve noktalama yanl
Bu ahin Bey airet reisidir, dman grlmektedir. Yazm yanllarna u rnekler
ok, kan gderlermi (Kemalettin Tucu, Bir verilebilir:
Da Masal, s.24). Bu cmlede tmle eksikliin- indeki eksiklikler Mart ayna kadar ta-
den kaynaklanan bir anlatm bozukluu vardr. mamland(Kemalettin Tucu, Sokak Kpei,
nk; kan gderlermi deyiminden nce s.40).
ahin Beye tmleci getirilmelidir. Kenan Bey bir ka direi kaldrarak
Caddeyi bir kebap, kzarm et kokusu atlarna bakt (Kemalettin Tucu, Bir Da
sarmt ((Kemalettin Tucu, Sokaktan Gelen Masal, s.63).
ocuk, s.6). Bu cmlede gereksiz szck kullan- Senden birey istediim yok usta
mndan kaynaklanan bir anlatm bozukluu var- (Kemalettin Tucu, Sokaktan Gelen ocuk, s.23).
dr. nk; kebap, kzarm ettir.
Olu Bedri Hukuku bitirmi (Kema-
Byle kapatlmak ho bir ey deildi ama lettin Tucu, Kuklac, s.6).
karakolun nezarethanesinden sabkal ve sulu-
Oniki daireli olan Zmrt apartman
larla sabahlamaktan hayrlyd (Kemalettin
onundu (Kemalettin Tucu, Kuklac, s.6).
Tucu, Sokaktan gelen ocuk, s.15). Bu cmlede
gereksiz szck kullanmndan kaynaklanan bir Babasnn evinde herey bedevaRecai
anlatm bozukluu vardr. nk; sabkal olan bey, bu Hayri beyi basit bir memurken
suludur. (Kemalettin Tucu, Kuklac, s.7).
Herkesi artan, adamn bu kadar para Sdn tatmadm (Kemalettin
biriktirmesinden ok, dilini ve konumasn dei- Tucu, Bu ocuk Kimin?, s.52).
tirmesiydi(Kemalettin Tucu, ocukluk arka- Ortaokullularn, Liselilerin baheleri ay-
dam, s.12). Bu cmlede gereksiz szck kulla- ryd (Kemalettin Tucu, Kyde Unutulanlar,
nmndan kaynaklanan bir anlatm bozukluu s.40).
vardr. Dil ile konuma ayr kelimeler olmasna Kemalettin Tucunun hikyelerindeki nokta-
ramen bu cmlede ayn anlamda kullanlmtr. lama yanllklarna da u rnekler verilebilir:
Bu nedenle, bu iki kelimeden birinin kullanlma- Grc myd Esma.(Kemalettin
mas gerekmektedir. Tucu, Bir Da Masal, s.33).
Yukardaki cmleler incelendii zaman anla- Basknda siz arptnz deil mi? (Kema-
tmlarnn duru, sade ve ak olmad; kark lettin Tucu, Bir Da Masal, s.61).
olduu grlr. Anlatm bozuk olan bu rnek-
lerin ocuklar tarafndan anlalmas zordur. Bu Elif fidanlardan, ya da diktii sebzelerden
nedenle, anlatm bozukluklarnn olduu cmlele- hi ayrlmaz (Kemalettin Tucu, Can Yolda-
rin, ocuklarn ifade etme yeteneklerini gelitir- lar, s.11).
meyi amalar arasnda gsteren ocuk edebiyat Yaa? ne oluyor acaba? (Kemalettin
rnlerinde olmamas gerekir. Tucu, Can Yoldalar, s.27).
2.4. Kemalettin Tucunun ocuklar Serap Hanm, annemi, kye sordu
in Yazd Hikyelerdeki Yazm ve (Kemalettin Tucu, Bu ocuk Kimin?, s.17).
Noktalama Yanllklar Gelir misin? gider misin? (Kemalettin
ocuk edebiyat rnlerinde yazm ve nokta- Tucu, Can Yoldalar, s.38).
lama kusursuz olmaldr (avuolu, 2006:36). Kemalettin Tucunun ocuklar iin yazm
Bu nedenle, ocuk edebiyat rnleri oluturulur- olduu hikyelerden alnan yukardaki cmlelerde
ken yazm ve noktalamaya dikkat edilmeli, hata birok yazm ve noktalama yanl vardr. Bu ya-
yapmamaya allmaldr. Yazarlar, hata yapma- zm ve noktalama yanllarnn ocuk edebiyat
mak iin yazmn bilmedikleri kelimelerin yaz- rnlerinde olmamas gerekir.
mna Yazm Klavuzuna bakarak dorusunu 3. Sonu
renmelidir. Yazm ve noktalama yanllarnn
sebebi, dilbilimsel sapmalar olabilecei gibi yazar Dil ve anlatm bir metnin ocua gre olup
ya da matbaa hatas da olabilir. ocuk edebiyat olmadn belirleyen unsurlarn banda gelir. Bu

222
 Materiallar

nedenle, ocuk edebiyat alannda rn veren ya- TUCU, Kemalettin, (2006), Byklerin Gnah,
zarlarn oluturduklar metinlerin dilini ve anla- Damla Yay., stanbul.
tmn ocua gre semesi gerekmektedir. Ke- TUCU, Kemalettin, (2006), Can Yoldalar, Damla
Yay., stanbul.
malettin Tucu, ocuklar iin yazm olduu
eserlerde dil ve anlatma dikkat etmekle birlikte TUCU, Kemalettin, (2006), ocukluk Arkadam,
Damla Yay., stanbul.
ocuun anlayamayaca ya da anlamakta zorluk
ekecei yaplar da kullanmtr. rnein; ocuk- TUCU, Kemalettin, (2006), Hacbaba, Damla Yay.,
stanbul.
lar iin yazd hikyelerde uzun, znesi ve yk-
TUCU, Kemalettin, (2006), Sokak Kpei, Damla
lemi birden fazla olan cmleler kullanmtr. Bu Yay., stanbul.
cmlelerin ise ocuk tarafndan anlalmas zor-
TUCU, Kemalettin, (2006), Sokaktan Gelen ocuk,
dur. Bu nedenle, ocuk kitaplarnda bu tr cm- Damla Yay., stanbul.
lelerin olmamas gerekmektedir.
TUCU, Kemalettin, (2006), Kyde Unutulanlar,
Kemalettin Tucunun artk kullanlmayan Damla Yay., stanbul.
kelime ya da kelime gruplarn ocuklar iin yaz- TUCU, Kemalettin, (2007), Kuklac, Damla Yay.,
d hikyelerde kulland grlmektedir. ocuk, stanbul.
gnlk hayatta kullanmayaca kelimelere ilgi Trke Szlk, (2005), TDK Yay., Ankara.
duymaz. Bu nedenle, ocuun anlayamad ve OUZKAN, A. Ferhan, (2006), ocuk Edebiyat, An
ilgi duymad kelimelerin ya da kelime grupla- Yay., Ankara.
rnn ocuk edebiyat rnlerinde olmamas ge- Yazm Klavuzu, (2005), TDK Yay., Ankara
rekmektedir. http://www.ahiliturkceciler.com/modules.php?name=Fo
ocuk edebiyat rnlerinde metinlerin anla- rums&file=viewtopic&t=605 .
tmnn ak, anlalr bir dille ve akc bir anla- http://tr.wikipedia.org/wiki/MEB_100_temel_eser_li
tmla yaplmas gerekir. Fakat; Kemalettin Tu- stesi_(ilk%C3%B6%C4%9Fretim).
cunun ocuklar iin yazd hikyelerde birok
anlatm bozukluuyla karlalmaktadr. Anlatm
bozukluklarnn ocuk kitaplarnda olmamas,
dilin kusursuz bir ekilde kullanlmas gerekir.
Kemalettin Tucunun ocuklar iin yazm
olduu hikyelerde birok yazm ve noktala yan-
lyla karlalmaktadr. Bu yazm ve noktalama
yanllklar Tucudan kaynaklanabilecei gibi
matbaadan da kaynaklanabilir. Tucunun ayn
yazm hatalarn hikyelerinin genelinde yapmas,
bu hatalarn Tucudan kaynaklandn gstere-
bilir. rnein; Tucu, hikyelerinin genelinde
saylar bitiik ekilde yazmtr. Baz hatalarn
kayna da matbaa olabilir. nk; baz yazm
yanllklar bir yerde karmza kmaktadr.
ocuk edebiyat rnlerinde kusursuz bir dil
ve anlatm kullanlmaldr. Cmleler uzun ve bir-
den fazla zneli olmamal, yaplan anlatm bozuk-
luklar ve yazm-noktalama yanllklar dzeltil-
melidir. nk; ocuk, ou yapyla yeni kar-
lamaktadr.

KAYNAKA
AVUOLU, Ali, (2006), Anadili ocuk Edebiyat,
Ufuk Yay., Kayseri.
SEVER, Sedat, (2003), ocuk ve Edebiyat, Kk Yay.,
Ankara.
RN, Mustafa Ruhi, (200), 99 Soruda ocuk
Edebiyat, ocuk Vakf Yay. stanbul.
TUCU, Kemalettin, (2006), Bir Da Masal, Damla
Yay., stanbul.
TUCU, Kemalettin, (2006), Bu ocuk Kimin?,
Damla Yay., stanbul.

223


DVANU LUGATT-TRKTE GEEN OCUKLA LGL

KAVRAMLAR ZERNE
Emek ENMEZ
stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm,
e-mail: fahemek@gmail.com

ABSTRACT
The Karahanl Turkish is one of the most important periods of Turk language. At this period, Turks started to accept Islam.
Divanu Lugatit-Trk is very important work that have arrived to our time. There are alot of many scientific work on Divanu
Lugatit-Trk now.
We must study children terms on Divanu Lugatit-Trk, and classify the children terms. And than we think the studies will
utilize to scientific researchs and works.
Key Words: Divanu Lugatit-Trk, Children, Term

GR ncelikle ocuk kelimesini ele almakta fay-

Divanu Lugatit-Trkn esasen bir szlk da gryorum. ocuk kelimesi Divanu Lugatit-
olmas aratrmaclar iin son derece verimli Trkte gnmzdeki anlamndan biraz farkllk
malzemelerin ortaya kmasna vesile olmutur. arzetmektedir. ocuk Divanu Lugatit-Trkte
nk eser szlk olduu iin belli bir konuya domuz yavrusu veya hereyin k anlamn-
ynelmemitir. Bu nedenle Divanu Lugatit-Trk dadr. Lakin burada kelimenin szlk anlam
ierisinde ok eitli sahalara ait kelimeler ve verilmitir. ocuk iin de ayn kelimeyi kullan-
bilgiler bulunmaktadr. Konu her ne olursa olsun mlardr. Hereyin k anlamndan hareketle
aratrmaclar iin Divanu Lugatit-Trk ba ocuklar ve domuz yavrusu iin bu adn kul-
yaptlardan birisidir. Meseleye bu adan bakt- lanlm olduunu syleyebiliriz. ocuk szi
mz zaman aile ve aile ii dzene son derece Divanu Lugatit-Trkte sadece bir yerde ge-
nem veren Trkler iin ocuk kavram ayr bir mektedir. (1/381)
deer ve ldr. Trk milleti iin ocuk neslin ocuk: Domuz yavrusu (1/381).
devam, yarnlarn gvencesidir. ocuksuzluk ve ocuk: Hereyin k (1/381).
ocuu olmayan aileler ou zaman ho grl- Gnmz Trk lehelerinin ounda ocuk
memitir. Dede korkut hikayelerinde ocuklu ve kelimsi iin bala sz kullanlmaktadr. Ama
ocuksuz aileler, misafirlere verilen deer aka Divanu Lugatit-Trkte bala kelimesi ku ve
grlmektedir. ocuu olmayan misafirler kara hayvn yavrusu iin kullanlmtr. Aslnda bura-
adrda arlanrken ocuu olanlar ak adrda da terimsel bir hata vardr. Bala kelimesi ku ve
arlanarak hrmet ve ikramda bulunulmaktadr. hayvan yavrusu iin kullanldna gre domuz
ocuu olmayanlara kara adrda, kara koyun da bir hayvan yavrusudur. O halde domuzun
yahnisi verilmekte ve yemei yemesi iin zor- yavrusuna neden baka ad verilmektedir bu
lama veya buyur yaplmamaktadr.1 sorunun cevab tartlmaldr.
Kakarl Mahmut mehur eseri Divanu Atal ogul: Birinin en son ocuu (1/105)
Lugatit-Trkte hemen hemen her maddeye de- Divanu Lugatit-Trkte bu kavram atal
indii gibi ocukla ilgili madddeleri de izah maddesi ad altnda aklanmtr.
etmitir. Sadece ocukla ilgili terimler asndan
Ata: Byklk gsteren ocuk (1/52)
bakld zaman sz konusu terimlerin Divanu
Lugatit-Trkte oka yer tuttuunu sylemek Halkn by imi gibi byklk gsteren
zordur. Fakat eserin geneli tarand zaman o- ocua bu ad verilmektedir.
cukla ilgili terimlerinbir araya getirilmesi, der- Ata ogul: Byklk gsteren ocuk (1/52,
lenmesi salanm olup bir eit tasnif yaplm 2/80)
olunacaktr. Ata ogl ata togar (II/80)
Bu atasznde doan ocuun ileride huyu-
nun babasna benzeyeceine iaret edilmitir.
1
At: ocuklarn ceviz oynad ukura veri-
Konuyla ilgili geni bilgi iin bk: Muharrem Ergin, Dede
len addr. (1/52)
Korkut Kitab, TDK Yay.

224
 Materiallar

Ul: ocuklara sevgi anlatmak iin kulla- en sz konusu terimler daha ok doum ve
nlan bir sevgi sz. (1/52) doum sonras durumlara iaret etmektedir.
Ulm: ocuum! Yavrucuum! (1/52) Bazen de ocuun kk yalarda toplum tara-
fandan deiik adlandrmalarla isimlendirilmesi
Eke: Kendini herkese bir kzkarde gibi
olarak karmza kmaktadr. Mesela bir kz
sevdiren, daha, kklnde anlay ve zeyrek-
ocuu iin ayn durum yada ifadeyianlatmak
lik gsteren kz. Bu sz kz ocuu iin bir sevgi
iin iki farkl ismin kullanldn grmekteyiz.
izeri olarak sylenir. (1/52)
Eke ve ana sz bu durumu rneklendir-
Ana: Herkesin anas imi gibi kendini sev- mektedir. ocuk oyunlarndan sadece birisinin
diren, kklnde byk bi anlay gsteren dorudan adna rastalyabildik. Oysa daha fazla
kz ocuk. Bu sz kz ocuu iin bir sevgi izeri ocuk oyunu olmas gerekir. Fakat biz unu bili-
olarak sylenir. (1/52) yoruz ki Kakarl Mahmut Divanu Lugatit-
Uak oglan: Kk ocuklara verilen ad. Trke gerek grmedii ou kelimeyi almam-
(1/67) tr. Bir yerde ceviz oynamak ifadesi geiyor ki
Ebek: ocuk dilinde ekmee verilen ad. (1/68) bu da bir ocuk oyununa iaret etmektedir.
Ogul: ocuk, herhangi bir ocuk. (1/74) Baze ocukla ilgili ifadeler dorudan anne
Oglan: ocuklar (1/74) ile ilintilendirilmektedir. Mesela ayn anneyi
emen ouklar veya ayn anneden doan ocuk-
Kakarl Mahmut bu kelimenin yanl bir larn adlar meselesi buna rnek olarak gsterile-
yolla Arapa okluk kurallarna gre yapldn bilir. Veya bir kadnn doan ocuklarnn ilkine
aslen bunun okluunun ogullar olmas gerek- ve sonuncusuna verilen adlar da bu guruba dahil
tiini syler.2 edilebilir.
Ur oglan: Erkek ocuk (1/88) ocuklara duyulan sevgi szlerini ifade eden
grk: ocuun beiini sallamak (1/105) kelimelerdn de sadce bir tanesine yer verildiini
Umay: ocuun ana karnndaki eine verilen grmekteyiz. (ul) bazen de ocuklar yalarna
ad. (1/123) veya byklklerine gre toplum tarafndan de-
Umayka tapnsa ogul bolur (1/123) iik adlarla adlandrlmlardr.
Bu kadn dourduktan sonra karnndan kan Divanu Lugatit-Trkte ocuk ve ocuklarla
hokka gibi nesneye verilen addr. Kim ki bu ilgili terimler unlardr:
esnada kadna yardm ederse ocuk doar. Ka- Ana Eke Tun ogul
dnlar sonu uur sayarlarm. Atal ogul Emikde Ul
kkiz: ikiz, ikiz ocuk. (1/143) Ata Etelik Ulm
Etelik: ocuklarn ceviz oynamas iin Ata ogul Etik- Umay
alan uku yerler. (1/151) At kkiz Ur oglan
engli mengli Karnda Uak oglan
Etik-: ocuun yetimesine, byyp tom- i i Oglan grk
bullamasna iaret eden fiil. (1/192) ocuk Ogul
i i: ocuklar ietmek iin sylenen sz. Ebek Tun kz
(1/331)
Karnda: Bir anadan doan iki ocuk. YARARLANILAN KAYNAKLAR
(1/407)
ATALAY, Besim. (1943), Divan Lgat-it-Trk
Emikde: Bir memeden emen iki ocuk. Tercmesi I, TDK Yay., Ankara,
(1/407) ATALAY, Besim. (1943), Divan Lgat-it-Trk
Tun ogul: ster erkek ister kz olsun bir Tercmesi II, TDK Yay., Ankara,
kadnn ilk ocuuna verilen addr. (3/137) ATALAY, Besim. (1943), Divan Lgat-it-Trk
Tercmesi III, TDK Yay., Ankara,
Tun kz: Bir kadnn dourduu ilk kz
ATALAY, Besim. (1943), Divan Lgat-it-Trk
ocuuna verilen ad. (1/137) Tercmesi; IV. Endeks, TDK Yay., Ankara,
engli mengli: Bir ocuk oyununun ad.
(1/379)
Divanu Lugatit-Trkte geen ocuk ve
ocukla ilgili terimler bunlardr. Burada ortaya
kan sonuca gre Divanu Lugatit-Trkte ge-

2
Geni bilgi iin bk: 2/74.

225


OCUKLAR N YAZILMI EDEB METNLERDE DL OLGUSU

Do. Dr. Hanifi VURAL
Gaziosmanpaa niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm, retim yesi
Tokat / TRKYE
e-mail: hvural@gop.edu.tr.

ocuklar iin yazlm edeb metinler ifade- drlmas, bu anlamdaki bireysel edimleri iin bir
siyle kastetmek istediimiz, aslnda ocuk Ede- hazrlk veya gei evresi saylabilir. Hatta bu
biyatnn yazl ksmdr. Edebiyatn bu tr, aamada ocukla bu trden ilikiler kurmak,
ocukluk anda bulunan kimselerin hayal, duy- pedagojik gerekliliklerdendir. ocuun; bykle-
gu ve dncelerine ynelik szl ve yazl btn rinden duyduu ninniler, masallar, iirler ve oyun
eserleri kapsar. Masallar, hikyeler, romanlar, arkadalaryla birlikte tekrarladklar tekerlemeler
anlar, biyografik eserler, gezi yazlar, iirler, fen ona ana dilinin zevkini tattracak ve her geen
ve doa olaylarn anlatan yazlar bu edebiyatn gn bu zevki artrma yoluna sevk edecektir:
erevesine dhil edilebilir elemanlardr (Ouz- Laylay dedim can dedim
kan 1987: 2). Yuhudan oyan dedim
ocuk szc, her ne kadar 214 yalar Sen yuhudan durunca
arasndaki kimseleri anlatyorsa da biz burada bu Canm kurban dedim
isimle yazl metne, esere muhatap olabilen okul Balam laylay a laylay
andaki ocuklar sz konusu etmekteyiz. Daha Glm laylay a laylay
ak bir ifadeyle syleyecek olursak, ocuk s- ocuk belki de bu ninnide geen hibir keli-
zyle 614 yalar arasnda kalanlar iaretledi- meye aina deildir. Fakat bu ninni kulana de-
imizi belirtelim. dikten sonra uyku iin gzlerini kapattnda
Okul ncesi dnemde, duyduklarn anlam- laylaylarn kanatlaryla renkli dil dnyasnn r-
landrabilen, meramn anlaml szcklerle ifade yasna demlenecektir. Bu duruma masallarn bir
etmeye balad sreten itibaren dil denen en varm, bir yokmularn, tekerlemelerin komu
gelimi anlama dizgesi ile tan olan ocuk, komu / olun geldi milerini de ekleyerek bu
ailesinin ve evresinin katklaryla her geen gn dnemin yazyla/kitapla buluma ncesi verimli
bu alandaki geliimini artrarak devam ettirir. Bu bir hazrlanma aamas olduunu belirtelim.
evrede tamamen szl olandan yararlanr. Fakat Okul dnemi evresinde bir taraftan mfredat
yazl olanla, kitapla tan olmaya baladktan gerei ilenen dersler dorultusunda okuma yaz-
sonra iki ayr kaynaktan beslenmeye adm atan ma eyleminin znesi konumuna geen ocuk, di-
ocuk, bir taraftan dinleme ve konuma arac- er taraftan da aile byklerinin ve/veya ret-
lyla, dier taraftan da okul yoluyla dil dnya- menlerinin tavsiyesi dorultusunda ders d et-
snn ayn caddeye kan farkl sokaklarnda kinlikler cmlesinden edeb rnlerle tanacaktr.
gezintiye kar. Ancak, takdir edilecei gibi bu tanma rasgele
Okul ncesi devrede ocuklarda dil geliimi- olmayacaktr. Baka bir ifadeyle syleyecek olur-
nin genel olarak aamada olua geldiinden sak, ocuklar iin yazlm olsalar dahi her eser
sz edilmektedir: Birinci aama; balang, al- her yataki ocuun eline tututurularak Al bunu
trma aamasdr ve bebein ilk bir yan iine oku. denmemeli. Sradan ve geliigzel olma-
alr. kinci aama, szck ve cmle dnemidir. mak kaydyla ocua okutturulacak eserleri se-
Bu srete ocuk ilk konuma altrmalar sra- mede birtakm ltlerin belirleyici olmas, iin
snda istek ve ihtiyalarn birer kelimeyle ifade tabiat gereidir. Kanaatimizce bu deikenleri
eder. nc ve son aama ise cmle aamas- birincisi ve en nemlisi dil boyutu olmaldr.
dr. Bir buuk yandan itibaren ocuk artk zne Edebiyat, dil ile sanatn birlemesinden do-
ve yklemden oluan iki szckl cmleler mu sz ve yaz sanatdr. Dil ise, hem dnce
kurmaya balar ve takip eden yllarda bunu git- transferi sistemidir hem de edebiyatn aracdr.
tike gelitirir (imek 2002: 16). Dolaysyla dil ve edebiyat birbirinden ayrlamaz.
Okumay ve yazmay henz bellememi o- Edebiyat dilde kklemitir ve dil edebiyata
cuun ebeveyni veya dier aile bireyleri tarafn- dnmektedir. Dilin zenginlii ve incelii ko-
dan kimi edeb trlerden szl olarak yararlan- numa dilinde deil, onun edebiyatnda grl-

226
 Materiallar

mektedir. Dil, edeb zevkle ilendiinde gzelle- snrlarn ama gayretindedir. Bu durum ocuk
mekte, resimlerle zenginleip, somut hle gel- edebiyat iinde geerli olmakla beraber, ok kar-
mektedir. Dil ve edebiyat, insanlarn deneyim- mak benzetmeler, mecazl ve istiareli syleyi-
lerini birbirlerine aktarmaya yaradndan, yeti- ler hedef kitlenin alg snrn zorlayabilir. zel-
kinlerin de bu gerei ocuun dil kabiliyetini likle ocuklar iin yazlacak iirlerde buna dikkat
artrmasnda kullanmalar gerekmektedir (Gnen: etmek gerekir (imek 2002: 137). Mesela Cahit
http://www.yuva.odtu.edu.tr/ayinkonusu.html.). Klebinin aadaki iiri bu anlamda sanattan
Madem edebiyat ve dil arasnda bylesi kop- azade bir dille kaleme alnmtr.
maz bir iliki vardr, yle ise ocuklar iin yazl- HKYE
m edeb metinlerin dili nasl olmal ve gerek o-
Senin dudaklarn pembe
cuklar iin metin oluturmada gerekse hazrlanan Ellerin beyaz
metinlerden seme yapmada nelere dikkat edil- Al tut ellerimi bebek
meli sorusuna cevap aranmaldr. Bu dorultuda Tut biraz.
sylenebilecekleri yle sralamak mmkndr: Benim doduum kylerde
1. Ya Meselesi Ceviz aalar yoktu,
Ben bu yzden serinlie hasretim
Hayatta tekml anlk deil, tedricdir. Geli-
Oka biraz!
meler, bymeler, ykselmeler hep derece dere-
cedir. nsanolu iin doum izgisi ile lm iz- Benim doduum kylerde
gisi arasnda dnyann kendi etrafnda dn Buday tarlalar yoktu,
saysnca basamaklar, dereceler vardr. Her basa- Dat salarn bebek
man gerei kendine gredir. ocuklar iin Savur biraz!
yazlan eserlerde de dil-alg erevesinde ya Benim doduum kyleri
dzeyi dikkate alnmaldr. rnein 68 yalar Akamlar ekyalar basard.
arasndaki dnem, ocuklarn okuma alkanl Ben bu yzden yalnzl hi sevmem
ve kltr edinmelerinde en duyarl dnemdir. Konu biraz!
zellikle, tasarm, dil ve ierik zellikleriyle o- Benim doduum kylerde
cua gre olan kitaplarn ocuklarla buluturul- Kuzey rzgrlar eserdi,
mas gerekir (Sever 2007: 13). Bu konuda o- Ve bu yzden dudaklarm atlaktr
cuk edebiyat uzmanlarndan Mustafa Ruhi irin p biraz!
yle demektedir: ocuk edebiyat ocuksu bir
Sen Trkiye gibi aydnlk ve gzelsin!
dille oluur. ocua gre bir anlatm znde Benim doduum kyler de gzeldi,
tar. ocuk ya gruplarnn dzeyi dil ve anlat- Sen de anlat doduun yerleri,
mn erevesini belirler. Dilin kullanmnda o- Anlat biraz!
cuksu eda ocuk kitab yazarlnn vazgeilmez Cahit KLEB
kuraldr. Dil, ocuun alglama dzeyine gre
4. Kelime Kadrosu
biimlenir. Bu ise sanld gibi gereksiz ssl
anlatm deildir. Dilin ve temann anlatm iin Orhan Okay Hoca, ocuk edebiyatn iki
gerekli olan yapya ulamasdr. (irin 2000: 13). farkl adan ele almak lazm. Biri ocuklar iin
edebiyat, dieri ocuk ruhunu aksettiren edebi-
2. ocuksu Dil ve Duyarlk
yat. (Okay 1987) demektedir. Ancak bilinen o ki
Hi phesiz ocuk edebiyatnn iyi hazr- ocuk edebiyat ifadesiyle bu iki karlktan daha
lanm bir rn, her yatan okurun ilgisi iinde ok birincisi kastedilmektedir. Yazarn muhayyi-
kalabilir. Ancak hedef kitle ocuklarsa burada lesinde kurgulananlar, kda aksederken yazar
kullanlacak dil ocuksu bir saflkta ve durulukta ana dilde var olan btn sz varlklarn, dil un-
olmaldr. Nitelikli ocuk kitaplarnda ocuksu surlarn kullanma hrriyetine sahip deildir. Bir
len vardr. yi ocuk kitaplarnn baars yan- aratrmac, dilde henz yaygnlamam kelime-
sttklar ocuksu duyarlkla, ocuksu dil ve lerin kullanmn eletirirken unlar sylemek-
anlatmla oranldr (irin 2000: 29). tedir: Byklerin bile kullanmasn bir trl
Buna dikkat ederek ocuksu dili merkeze alan beceremedikleri, oturmam radyoaktif kelimeler,
yazar, amacna ulam; ocuun zihinsel -hatta kklerin zihnini allak bullak edecek, doru
bedensel- geliiminde, dil edinimi ve birikiminde ifade kabiliyetinin geliimini engelleyecektir. Bu
ok daha etkin hle gelmi olacaktr. eit bir radyasyona maruz kalan zihinlerden
dengeli gelime, salkl tefekkr, insani terakki,
3. Mecazlara ve Dier Sz Sanatlarna ok edeb zevk beklemek de boadr. (Cnan 1987).
Yer Vermeme Metinlerdeki kelime kadrosu art zamanl deil,
Edebiyat, dilin sanata dnt bir alandr. genellikle e zamanl olmaldr. Bizde ok baa-
Edebiyatta dil, genel olarak konuma dilinin rl bir hikye yazar olan mer Seyfettinin

227
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

kulland dil kendi dneminde ok sade ve anla- Ana dilini yeni yeni renme aamasnda olan bir
lr olmasna ramen, ayn dili bugnk eserlerde okurun rendiklerini zihinsel bir temellendir-
ilemek pek doru olmasa gerek. Fakat bugnn meye ulatramadan melez bir dille karlamas,
yazarlar, kaleme aldklarnda dilin gemile gele- onu, bir bilgi bulankl ile kar karya getire-
cek arasnda biricik kpr oluunu dikkate alarak cektir. Bilgi bulankl (interference) durumu,
eski kltrmze ait sz varlklarn da metin iine renme psikolojisinin nemli konularndandr.
serpitirerek kullanma yoluna giderlerse, ocuk Bu yapsyla ana dili, bilgisayarlarn ilk ve temel
yataki okur, gittike mensup olduu kltrn alma programlarna benzemektedir; her yeni
btn rnlerinden yararlanma frsat bulacaktr. program, kesinlikle, bu ilk programla ilikilen-
5. Gramer Uygunluu dirilecektir. Ana dili dediimiz insan zihninin bu
ilk programnn nemi de burada balamaktadr.
Her dilde kelimeler yan yana, art arda dizi- Kiinin ana dili edinimindeki her yanllk veya
lerek yargsz veya yargl birlikler oluturmay eksiklik, yeni renmelerde, yeni ilikilendirme-
belli kurallar erevesinde gerekletirirler. Her lerde katlanarak artacaktr. Kiinin salam ve
dilin kendine zg olan bu dil yasalar ayn za- zengin bir ana dili anlam rgsne sahip olmas
manda ait olduklar dilin gramerini tekil ederler. ise, yeni renmelerinde iini kolaylatracaktr.
evresinde konuulan dili renen ocuk, farkna (Karaaa 2002: 112).
varmadan ana dilinin kurallarn da dolaysyla
renmi olur. Ancak bu yolla renilenler ere- Sonu
ve veya genel kurallardr. ocuk, dil kurallarnn ocuklarn iinde filizlenen dil tohumunun
salkl olarak uyguland metinlerle tantnda istenilen dzeyde serpilip gelimesi iin salana-
dilin geni kabiliyetiyle karlap sz konusu cak gerekli artlardan biri de, ocuu muhatap
yasalar daha iyi renme ve uygulama frsat alan ve ocuk iin kaleme alnm olan edeb
bulur. te bu sebepten ocuk edebiyat yazarlar eserlerin salkl bir dile sahip olmalardr. Sz
iin bu boyutunu da ihmal etmeyerek bu adan konusu salkl dilin olumasnda da ya, ocuksu
da okuruna yol gsterici olmaldr. Agh Srr dil ve duyarlk, mecazlara ve dier sz sanatla-
Levend sanat eserlerinde dikkati eken dil bilgisi rna ok yer vermeme, kelime kadrosu, gramer
yanllar ile ilgili olarak unlar sylemektedir: uygunluu, yabanc kaynakl sz varlklar ve ana
dili meselesi son derece nemlidir. ocuun
Yksek sanat eserlerinde grdmz ar-
minyatr bir yetikin, aklnn da kk apta bir
tamlar [meziyetler], onlar dil bilgisi bakmndan
yetikin akl olmad (Vygotsky 1985: 28)
kusurlu bulmamza engel olmaz. Yanl yanltr.
hakikati; ocuk edebiyat yazarlarnn yaslanm
Salt bu yzden en yksek sanat eserlerini bile
olduklar ana dilden birtakm devirmelerde bulun-
eletirmeye hakkmz vardr.
duklarnda, ocuun ruh dnyasn hesaba katarak
Kelimelerin ve deyimlerin yersiz kullanl- yazp izdiklerinde yol gsterici olmaldr.
mas, tamlamalarla bileik isimlerin ve sfatlarn
yanl kurulmas, cmlelerin birbirine iyi balan- KAYNAKLAR
mamas, cmlelerin zne, nesne ve bala bak- Cnan, brahim (1987), ocuk Edebiyat Nasl
mndan sakat oluu, bu yzden anlamn kaymas, Olmaldr, ocuk Edebiyat Yll 1987, Gkyz
daha kts selika dediimiz gzel syleme ve Yaynlar, stanbul.
yazma yeteneinin bulunmamas, beenmedii- Gnen, Mbeccel, http://www.yuva.odtu.edu.tr/ayin
konusu.html (14.05.2008).
miz eserlerde grlen balca kusurlardr.
Karaaa, Gnay (2002), Dil, Tarih ve nsan, Aka
(Levend 1973: 61) Yaynlar, Ankara.
6. Yabanc Kaynakl Sz Varlklar ve Levend, Agh Srr (1973), Dil stne, Trk Dil
Ana Dili Meselesi Kurumu Yaynlar, Ankara.
Diller aras al veriler kanlmazdr. Hatta Ouzkan, Ferhan (1987), Yerli ve Yabanc Yazarlardan
tarih srecinde ana dile girmi, kabul grm, rneklerle ocuk Edebiyat, Emel Matbaaclk Sanayi,
Ankara.
kimi fonetik deiikliklere uram sz varlklar
o derece benimsenir ki bunlar yabanc saymak Okay, Orhan (1987), Edebiyat Dnyasnda ocuk,
ocuk Edebiyat Yll 1987, Gkyz Yaynlar,
bile doru bir yaklam olmaz. Ne var ki son stanbul.
dnemlerde kimi diller, ait olduklar uluslarn Sever, Sedat (2007), ocuk ve Edebiyat, Kk
siyasi ve iktisadi gelimilikleri ve stnlkleri Yaynclk, Ankara.
dorultusunda dnyada konuulan dier btn imek, Tacettin (2002), ocuk Edebiyat, Rengrenk
dilleri etkileme yoluna gitmektedir. Dolaysyla Yaynlar, Ankara.
ocuk edebiyat rnleri ierisinde saylacak olan irin, Mustafa Ruhi (2000), ocuk Edebiyat, ocuk
edeb metinlerde dil cephesinden dikkat edilecek Vakf Yaynlar, stanbul.
hususlardan biri de henz ana dile mal olmam Vygotsky, L. S. (1985), Dnce ve Dil (ev. Semih
alnt sz varlklarna yer vermemek olmaldr. Koray), Kaynak Yaynlar, stanbul.

228


-

.. , .. , . ,
I. A. DBROV, M. Ch. CHEERCHEV

ABSTRACT
Turkic - Daghestan lingvistic contacts in the Alazan valley. The article deals with lingvistic interaction of the
Alazan valley Daghestan langvages and the Azerbaijani langvage. It is stated that the influence of the latter is
mainly abserved in enriching the lexical system of the Daghestan langvages being in contact with the Azerbaijani
langvage. These contacts have a protracted history. The process of borroving has been rather intense and included.
Some cases of borroving a number of Iranian words through the Azerbaijani language.

, , , ,
, .
. , -
- , . -
, -
.
-
.
, - XIX - XX , -

, - , -

. .
-- - -
, , - -
, ,
- . - .
- , , , -
-,
,


. - .
-
, , , -
, , , . -
. , -
-
. . -
-
: , - -
, . - .
- -
, , ,
; - ,
. -
.
, -, ,
-, .. , , -
, , - -

229
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

. 1. .
- , ,
. .
- 2. . -
, - , , -
, ,
- , , -
. ,
.
-
, , -
,
, , , - -
, , - . -
, , , -
. , .

,
.
. ,
- . -
.
, ,
, - .
.

-
,
, . -
:
-
: "
.
, "; ", -

"; "";
, - -
""; ""; "";

""; "";
,
""; ""; 1 "";
.
.
-
, -

-

,
, -
. : "",
"", "", "",
(. ) "",
, ", ", " , ",
. - "", "", "",
. "", "", "
, ", " ".
, .
. 1 "", "", 1
"", "3-4 ",
-- "".
. -
-
-
,
, -

: .

230
 Materiallar

. . ", ", .
. "", . , . ", , ", .,
. . ; . "", . ., . ; . ",
, . , . , . , ", . 1) ", ,
; . " "; 2) ", "; 3)
", . , . , ", ", . 1;
. , . ; . 1
"", j, . 1, . , .
1; . " , , ,
, ", . , .
, . , . ; . .
" ", . , . , .
, . ; . " (
, , , ) -
", . , . . -
, . /, . ; .
"", . , . ,
, . //, . , ,
. , -
. - -
, .
. "", . 1)
", ;
"; 2) ""; 3)
"", . "", . ;
. "", . "", .
, . ; . ",
", . ", ", .
"", . ; . "", .
", , ", . , .
;

:
. 1) " ",
2) ""., . "", ., .,
. ; . ", ",
. "", . , . ; .
" ( )", ,
" ", . ., .
;
.
. ", , ,
", . ", ", . ,
. . -
( ", , " ),

, ,
,
", ".


. -
, . ", ,
" - . .
' " ".

231


TRKMENCEDE OCUKLARLA LGL DOLAYLI KELMELER

Prof. Dr. Mehmet KARA
Fatih niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
TRKYE
e-mail: mehkara@yahoo.com

THE INDIRECT WORDS CONCERNING CHILDREN IN TURKMEN

ABSTRACT
The word ocuk means piglet in Divanu Lugatit-Turk. Later on, this word was also meant child in some Turkic languages,
an example of meaning improvement. However the word written as cocuk preserved its original meaning in Turkmen.
In Turkmen, when some words were uttered, it is easily understood that the word is about children by people who speak that
language. In other words, when these words are used, children come to mind: bala child, aa child, doma son, perzent
generation, child etc.
On the other hand, some of aforementioned words describe the children indirectly. These words are used figuratively. All of
these words means affectinately loved child. They frequently used when children are called out: cierbent literally the tissue
connecting liver to the body, the child who is loved very much, kek literally the baby camel, a nich name used for cute
children, maz literally a type of melon, a nich name used for cute children.
It is possible to come accress these type of expression variety in other languages as well as Turkic languages.
Key Words: Child, the expressions of love, the loved objects, Turkmen, Turkmens, Turks in Turkey.

ocuk, anne ve baba; nemli bir gen mesinde meydana gelen anlam deiiklii ve
olutururlar. Toplumlarn salkl olabilmesi, bu Trkmencede dorudan ocuklarla ilgili kelimeler
genin kenarlarnn birbirlerine skca tutunma- zerinde durmak istiyoruz.
larna baldr. Dvn Lgatit-Trkte ocuk kelimesi,
Toplumdan topluma deimekle birlikte in- domuz yavrusu; her eyin k anlamlarna
sanolu, canndan bir para olan yavrusunu ok gelmektedir2. Daha sonra bu kelime, birok Trk
sevmekte ve ona duyduu sevgiyi deiik ifa- lehesinde anlam iyilemesine urayarak insan
delerle dile getirmektedir. nsanln bir blm- yavrusu iin de kullanlr olmutur. Ancak Trk-
n oluturan Trk toplumunda da sevgi ifadeleri men Trkesinde cocuk eklinde geen bu
ok eitlilik arz ederler. Bu ifadeler, cmlelerle kelime, ilgili lehede Dvn Lgatit-Trkteki
veya seilmi baz kelimelerle dillendirilir. anlamn korumaktadr.
Kelimelerle dillendirilen sevgi szcklerinin, ocuklarla ilgili Trkmence kelimeleri kendi
cmlelerle ifade edilenlerden daha gl bir an- iinde iki grupta ele alabiliriz:
lam ve etkiye sahip olduuna inanyoruz. nk
1. Mecazsz Anlatml, Dorudan ocuk
bunlara, genellikle ksa ve z bir mecaz ifadenin
Merkezli Kelimeler
derinlii damgasn vurmaktadr. Seni ok sevi-
yorum demeden, canmn ii demenin daha 2. Mecazl Anlatm Yoluyla ocuklar fade
etkli olduu ortadadr. Eden Dolayl Kelimeler
Trkiye Trkleri ocuklarna; badem gzlm, 1. Mecazsz Anlatml, Dorudan ocuk
bir tanem, canparem, canm, canmn ii, cier- Merkezli Kelimeler
parem, gz aydnlm, gzm, gzmn nuru, Mecazsz anlatml, ocuk merkezli Trkmen-
glm, kara biberim, kuzum, kuzu sarmam, mele- ce kelimelerin bazs dorudan ocuklarn ken-
im, minik kuum, ekerparem1 gibi sevgi szck- disini ifade eder:
leriyle seslenmektedirler. Bunlardan bir ksm atk torun, bala ocuk, yavru, bala-aa
insann nemli uzuvlaryla balantldr, bir ksm ocuklar, aa yavru, ocuk, ovluk bir
ise sevilen baka varlklarla ilgilidir. kimsenin torununun ocuu, doanolan amca
Bu tr sevgi szckleri, Trkmenlerde de ocuu, doma oul, erkek ocuk, govluk bir
yaygndr. Bunlara gemeden nce, ocuk keli-
2
AATAY, Saadet, Trkede ocuk Kavram, Trk
1
http://ahmedyasin71.blogcu.com, Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1977, Trk Dil Kurumu
http://orhanyildiz.tr.gg/BUSRANUR-DURMUS.htm Yaynlar, Ankara 1978, s. 1.

232
 Materiallar

kimsenin torununun torununun ocuu, metis cierbent iten sevilen (ocuk): Trkmencede
melez ocuk, olan erkek ocuk, olan-uak cier, karacier iin; yken ise akcier iin
kk ocuklar, oul erkek ocuk, olan, kullanlr. Karacier, vcudumuzdaki en byk
oul-gz ocuk, zrriyet, perzent ocuk, organmzdr. Byk olmasnn yan sra o, insan
yuvluk bir kimsenin torununun torunu. iin byk bir neme sahiptir. nk yaamak
Dededen balamak zere Trkmence iin iin gerekli olan birok kimyasal olay burada
yle bir sistematik karlabilir: ata dede meydana gelir. Bu yzden karacier, baz
kaka baba aa ocuk atk torun kimseler tarafndan vcudun "can damar" olarak
ovluk torunun ocuu yuvluk torunun da adlandrlr. Karacier ba anlamna gelebi-
lecek cierbent kelimesinin ocuk iin kullanl-
torunu govluk torunun torununun ocuu.
mas bu adan anlamldr. nk kymet verilen
Farkl kelimelerle ifadesini bulan byle bir
bu organ, bedene bir bala tutturulmutur. Bu ba
ayrnt, Trkiye Trklerinde yoktur.
sayesinde karacier ile beden arasndaki irtibat
Mecazsz anlatmla ocuklar ifade eden baz kurulur ve insanolu hayatn srdrr.
kelimelerse, ocuk evresinde olumaktadr:
dl ocuk, yavru, oul: dl, bunun dnda
balaszlk ocuksuzluk, aa-ua oluk
sperm, mahsul, rn (kavun, karpuz vb. iin),
ocuk, aala- ocuk dourmak, aal koyun, kei vb. iin yavrulama gibi anlamlara
ocuklu, aalk ocukluk, aasz ocuk- sahiptir. nsan yavrusu bir nutfeden yaratldn-
suz, aaszlk ocuksuzluk, rk ocuklar- dan, bu kelimenin bir dier anlam da ocuk
da grlen bir hastalk, rkla- ocuk olmutur.
hastalanmak, depedi ocuklarda di karmaya
dayal ishal hastal, ekiz ikiz, galpak kk hanm yetikin erkek ocuklarla karlal-
dnda, sevgi ifadesi olarak sylenen kelime:
ocuklarn henz kesilmemi sa, gutluk yeni
Trkmen Dilini Szlinde3 hanm kelimesinin
elbise veya ayakkab giyen ocua hediye olarak
bir dier anlam eskiden hanmlara saygyla
verilen ey, hamrak ocuuna dkn,
hitap ederken kullanlan bir kelime eklindedir.
ocuunun stne titreyen, yufka yrekli, huvva-
ocuklara sylenen sevgi sz olan hanm, ocu-
huv ocuklara ninni sylerken kullanlan bir
un gelecekte han olmasnn iten geirilmesi,
ifade, lir- ocuk bararak alamak, tasavvur edilmesiyle ilikili olmaldr. Bu ekilde
maala kz veya olan ocuk, maalasz seslenen kii, benim han olacak ocuum/
ocuksuz, olanla- ocuk dourmak, olanlk delikanlm demek istemektedir.
ocukluk a -erkek ocuk iin-, oullk vey
erkek ocuk, vey oul, oulszlk erkek Birok kaan, han ve padiah karm olan
ocuu olmama, olu bulunmama, posalak Trklerde bu tr bir hitabn genlere yneltilmesi
ok normaldir. Arif Nihat Asya da bir delikanlya
bembeyaz ve iman ocuk, tcirhoraz genel-
yle seslenmiti:
de ocuklarn boaznda beyaz benekler meydana
gelmesiyle ortaya kan bulac hastalk, topb Sen de geebilirsin yardan, anadan, serden....
ocuk apkas, zryatszlk ocuksuzluk. Senin de destann okuyalm ezberden...
2. Mecazl Anlatm Yoluyla ocuklar Haberin yok gibidir tadn deerden...
fade Eden Dolayl Kelimeler Elde sensin, dilde sen, gnldesin batasn...
Fatih'in stanbul'u fethettii yatasn.! 4
ocuklarla ilgili Trkmence kelimelerin bir
ksm ise, dolayl olarak onlar ifade etmektedir. ieri oluk ocuk: Bu kelimenin gerek anlam
Bunlarda genellikle mecazl anlatm sz konusu- yaanlan yerin ii, i ksm; evdir. Ayn keli-
dur. Aadaki rneklerde de grlecei zere, menin oluk ocuk anlamn kazanmas, Trk-
ocuklara sevgi ifadesini yanstmak zere kullan- lerin genelinde olduu gibi Trkmenlerdeki aile
lan kelimelerin ou; insann ok sevdii, onun mahremiyetinden kaynaklanm olmaldr. Bu
hayatnda nemli bir yer kaplayan varlklarla mahremiyet ocuktan ok ele, hanmla ilgilidir.
ilgilidir. Bu kelimeleri asl anlamlaryla birlikte Trkiye Trkesinde oluk kelimesi tek bana
aada ele alacaz: kullanlmamaktadr. Tam olarak anlam bilinme-
yen bu kelime, ei karlayarak mahremiyet ifa-
bidvlet ocuksuz, zrriyetsiz: bidvlet, ger- desini stne alr. Trkmencede ise bu mahre-
ekte parasz pulsuz ve bahtsz anlamlarna miyet, evin i ksmn anlatan ieri kelimesiyle,
gelmektedir. ocuksuz evde enlik olmayaca ve rtl bir anlatmla dile getirilmektedir.
ocuksuz kimsenin neslinin devam etmeyecei
dncesi, bu kelimeye byle bir anlamn yklen- 3
HAMZAYEV, M. Ya., Trkmen Dilini Szli,
mesine sebep olmutur. Demek ki ne kadar mal Trkmenistan Ilmlar Akademiyas Dil Bilimi nstitut,
mlk olursa olsun, ocuksuz insan gerek saade- 4
Aabat 1962.
tin bir ksmndan mahrum kalmaktadr. ASYA, Arif Nihat, Bir Bayrak Rzgr Bekliyor, tken,
3. Basm, stanbul 1982, s. 181.

233
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Bu arada oluk; Trkiye Trkesinde tekrarl kelime kullanlmaktadr. Trkmencede ayn keli-
ifade (oluk ocuk) dnda kullanlmazken, Trk- menin zavall, biare gibi anlamlar da vardr.
mencede oban yama, obann yardmcs nele ocuk, nesil: Aslnda, meydana gelen
anlamyla tek bana yaamaktadr. rn ve benzerlerini anlatan nele, dnyaya
inerim ok sevilen ocuklara sylenen bir gelen ocuu anlatmak zere de dillendirilmek-
sevgi sz: iner, Trkmencede bir yana gir- tedir.
memi erkek deve yavrusu anlamna gelir. Bu Bildirimizin banda Trkiye Trklerinde de
kelimede de yukardaki hanm rneinde olduu ocuklar iin ok deiik sevgi szlerinin kulla-
gibi iyelikli bir kullanm sz konusudur. Trkiye nldn ifade etmitik. ocuunu kaybeden
Trkleri koum ya da koum benim eklinde Trkiyeli bir annenin sevgi szlerini yanstan iiri
sevdikleri genlere seslenirler. Hayat iersinde okuyarak bildirimize son vermek istiyoruz:
ok yeri olan hayvanlarla ilgili bu tr ifadeler,
dier Trklerde olduu gibi Trkmenlerde de
yaygndr. CANIM YAVRUM
krpe en kk ocuk, en son doan ocuk: Canm, cananm, sevdiceim, birtanem, kuzu
krpe, aslnda tazelii ve yenilii ifade eder. sarmam.
Trkmenler en son olan kuzu/olak ve yeterince Yarenim yavrum, yavrucuum,
bymemi genler iin de ayn kelimeyi Gzlerinde yittiim, yznde sevindiim,
kullanrlar. salarn zlediim
keim ok sevilen ocuklara sylenen bir Scak, smscak nefesini itiim; kalbimde
sevgi sz: kek, aslnda devenin bir yana byttm,
girmemi yavrusunu ifade eder. Sevgi sz olarak Gz aydnlm
Trkmenler arasnda dier kelimelerin yan sra
deve yavrusunu anlatan iner ve kek kelime-
lerinin kullanlmasnn zel baz sebepleri olma- Canm, canmn ii, kalbimin hi bitmez
ldr. Trkmenistann byk bir ksm lle kapl sevinci.
olduundan dier hayvanlarla birlikte deve de Ruhumun bayram, birtanem sevdiim.
yetitirilir. Deveden hem binek hayvan olarak Gzleri boncuum, yz cennetim.
istifade edilir hem de etinden/stnden faydala-
nlr. Trkmenlerde al denilen deve ayran da Salar kara sevdam, yry hasretim.
mehurdur. Bu kavram ve ifade eitlilii, deve- Dokunuu serinliim, kokusu mjdem.
nin Trkmenlerin hayatnda nemli yere sahip Meleim, yavrum, yavrucuum.
olduunun bir gstergesi olsa gerektir. Bu sebep-
tendir ki, onlar ocuklarna sevgi sz olarak
Yavrum, birtanem, canmn ii, cier parem,
deve yavrularn ifade eden kelimelerle hitap
kalp szm, ruh yoldam;
etmekten holanyorlar.
Elinin scan zlediim...
maz ok sevilen ocuklar iin sylenen bir
sevgi sz: maz, gerekte elde oynanan ok
gzel kokulu bir kavun trdr. Elde oynanacak Canm yavrum5.
yapda olmas ve ok gzel koku yaymas, bu
kavun trnn dier kavunlar yannda ok daha
sevimli olmasn salamaktadr. Trkmenler, bu
sevimlilii, ok sevdikleri ocuklarna da akta-
rarak onlara anlan kavunun adyla seslenmek-
tedirler.
mive ocuk, nesil: Bu anlamnn yan sra
mive; meyve, bir iin neticesi, rn, verim
gibi anlamlara gelmektedir. Nihayetinde ocuk da
bir meyve veya rne benzedii iin bu kelime
onun iin de iletilir olmutur.
neresse kk ocuk: neresse, Farsa n-
resde kelimesinin Trkmencede ses deiikliine
uram hlidir. Gerekte yetimemi, erime-
mi, olgunlamam anlamlarna gelir. ocuk da
byle bir yapda olduu iin onun iin de bu 5
http://orhanyildiz.tr.gg/BUSRANUR-DURMUS.htm

234


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ V KLASSK
DBYYAT

BR OCUK EDEBYATI TR OLARAK MANZUM SZLKLER

Yrd. Do. Dr. Halil brahim YAKAR
Gaziantep niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm,
e-mail: yakar@gantep.edu.tr

ABSTRACT
Dictionaries in verse are the works written to teach the meaning of Turkish words in Arabic and Persian, basic gramatical
rules, numbers and meters, rather than to teach literary values. Dictionaries inverse written recently and having important place in
classical Turkish Literature are needed to be evaluated for their texts, commentrary and the fonctions in the educational system of
the Ottoman. As a language teaching method, in verse-dictionaries which has always been popular, had important roles in
expresing literary aabeylity of children. n this work, the formation of in-verse dictionaries is going to be stadied.
Key words: Verse dictionary, classical Turkish Literature

Manzum szlkler renim ana gelmi o-

cuklarn Trke kelimelerin Arapa ve Farsa 2006; Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler,
(Baslmam doktora tezi), Ankara niversitesi Sosyal
karlklarn, temel dilbilgisi kurallarn, saylar, Bilimler Enstits, Ankara 1996; Necmettin Yurtseven,
vezinleri kolayca ezberleyebilmelerini salamak Trk Edebiyatnda Arapa-Trke Manzum Lugatler ve
iin kaleme alnm, edeb deerlerinden ok Snblzde Vehbnin Nuhbesi, (Baslmam doktora
retici zellikleriyle n plana kan eserlerdir. tezi), Ankara 2003; Ahmet Kartal, Tuhfe-i Remz, Ankara
2003; Mehmet Krbyk, Mifth- Lisn Adl Manzum
Klasik tarz dil retiminde bir ders kitab olarak Franszca-Trke Szlk zerine, Seluk niversitesi
okutulan szlkler nazmn ho ve cazip olmas, Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say: 11, 2002,
vezin zere kolayca okunmas, tekrar yoluyla ksa s. 184-200; Mehmet Dursun Erdem, Osmanl Dnemi
srede ezberlenmeleri bakmndan byk alka Manzum ocuk Szlkleri ve Bir Lugt- Sbyn
grmlerdir1. Yazmas, Hece, ocuk Edebiyat zel Says, say: 104-
105, Austos-Eyll 2005, s. 178-189; Abdlkerim Glhan,
Son zamanlarda ortaya konulan almalarla Manzum Szlk Nazml-Lelin Dil ve slp zel-
klsik Trk edebiyat ierisinde bir hayli yer igal likleri zerine Bir Deerlendirme, Celal Bayar niver-
ettikleri gzlemlenen manzum szlkler, hem me- sitesi II. Uluslararas Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi,
11-12-13 Kasm 2005 Manisa; Atabey Kl, Manzum
tinleri, hem erhleri hem de Osmanl eitim sis- Szlklerimizden Manzme-i Keskin, 12-13 Nisan 2001
temindeki formasyonlar itibariyle deerlendiril- Kayseri ve Yresi Kltr, Sanat ve Edebiyat Bilgi leni
meleri gereken eserler konumundadrlar. Klsik Bildiriler, c. I, Kayseri 2001, s. 441-447; Atabey Kl,
Trk edebiyatndaki yerleri, tarihsel geliimleri, Mustaf bin Osmn Keskin, Manzme-i Keskin, Lain
ilevleri, trleri, saylar ve isimleri zerinde cidd Yaynevi, Kayseri 2001; Atabey Kl, Klsik Trk
Edebiyatnda Manzum Szlk Yazma Gelenei Ve
ve doyurucu almalara imza atlmtr2. Trke-Arapa Szlklerimizden Sbha-i Sbyn, Prof.
Dr. Abdlkadir Karahana Armaan Klasik Trk
1
Edebiyat Sempozyumu 6-7 Mays 2005 Urfa, (haz. Eyp
Yusuf z, Tuhfe-i hid erhleri, Konya 1999, s. 6. Azlal, Necmi Karada, M. Emin Karahan), anlurfa
2
Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerimizden Belediyesi Kltr ve Turizm Mdrl Yaynlar,
Sbha-i Sbyn -1- (nceleme), Turkish Studies, 1. Cilt anlurfa 2006, s. 186-189; Atabey Kl, Mevln
2. Say Ekim-Kasm-Aralk 2006, s. 82. http://www.tur Mzesi Kitapl 4026da Kaytl Manzum Szlk
kishstudies.net/dergi/cilt1/sayi2/makale/kilic.pdf Mecmuas Hakknda, Mevlana, Mesnevi, Mevlevihaneler
[Ali Alparslan, Manzum Lgatler ve Tuhfe-i Vehbnin Sempozyumu, 30 Eyll-01 Ekim 2006 Manisa; Atabey
Alfabetik Tertibi, (Mezuniyet Tezi), stanbul 1946-1947; Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerimizden Sbha-i
Turgut Karabey-Numan Kleki, Snblzde Vehb, Sbyn -1- (nceleme), Turkish Studies, 1. Cilt 2. Say
Tuhfe (Farsa-Trke Manzum Szlk), Erzurum 1990; Ekim-Kasm-Aralk 2006, s. 81-100. http://www.turkish
Adnan Karaismailolu, Manzum Szlklerimizden studies.net/dergi/cilt1/sayi2/makale/kilic.pdf; Trke-
Tuhfe-i Remz, Mill Kltr, say: 74, Temmuz 1990, s. Arapa Manzum Szlklerimizden Sbha-i Sbyn -2-
60-61; Cemal Muhtar, ki Kuran Szl Luat- (Metin), Turkish Studies, 1. Cilt 3. Say K 2007, s. 29-
Feriteolu ve Luat- Knn- lh, Marmara niver- 71.
sitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul 1993; http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi3/atabeykilic
Ahmet Hilmi mamolu, Farsa-Trke Manzum .pdf; Atabey Kl, Manzum Szlklerimizden Sbha-i
Szlkler ve ahidinin Szl (nceleme-Metin), (Basl- Sbyn erhi Hediyyetl-hvan, Celal Bayar niver-
mam doktora tezi), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler sitesi II. Uluslararas Trk Tarihi ve Edebiyat Kongresi,
Enstits, Erzurum 1993; Ahmet Hilmi mamolu, 11-12-13 Kasm 2005, MANSA; Turkish Studies, cilt 1
Mulal hid brahim Dede Tuhfe-i hid Farsa-Trk- say 1, Temmuz/Austos/Eyll 2006, s. 19-28.
e Manzum Szlk, Mula niversitesi Yaynlar, Mula

236
 Materiallar

Trke-Arapa, Trke-Farsa ve Trke- zum szlkler vcuda getirilmitir 6 . Anadolu

Arapa-Farsa kategorilerine ayrlan manzum sahasnda yazlm ilk Trke-Farsa manzum
szlkler, Osmanl eitim sisteminin son zaman- szlk, Hsam b. Hasan el-Konev (.1392)nin
larna kadar hem eitim kurumlarnda okutulmu Tuhfe-i Hsmsidir. 15 kadar rnei bulunan
hem de bir ihtiyacn sonucu olduu iin Osmanl Trke-Farsa manzum szlklerin en mehuru,
matbaalarnda baslmtr3. 10 civarnda rnein- Mevlev eyhlerinden hid mahlasyla hret
den haberdar olduumuz Trke-Arapa manzum bulmu Mulal brahim Dedenin yazd Tuhfe-i
szln Anadolu sahasndaki ilk ve en mehuru hiddir.
Feriteolu diye bilinen Abdllatif ibn Melek 16 civarnda mevcudu olduu bilinen Trke-
tarafndan 1392 ylnda kaleme alnd tahmin Arapa-Farsa szlklerin Anadolu sahasnda ya-
edilen Lugat- Feriteoludur4. Mellif nszde zlan ilk rnei Behd-dn ibn Abdurrahmn-
eseri torunu Abdurrahmann eitimi iin kaleme Malkarav tarafndan H. 827/M. 1424te yazlan
aldn ifade etmektedir. Trke-Arapa manzum Ucbetl-garyib f nazmil-cevhiril-acyib-
szlklerin ortaya kma sebeplerinin banda, dir. dilli szlkler arasnda yer alan ve Musta-
slam kltrndeki ou almada olduu gibi, fa Keskinin 1758 ylnda kaleme ald Manzme-
Kuran- Kerim ve hadisleri doru anlama ihtiyac i Keskin, Atabey Kl tarafndan yaymlanmtr7.
gelmektedir5.
Manzum szlkler genellikle mesnev tarznda
Edebiyat ve iir sanatnn ortaya konulma- yazlm bir mukaddime, szlk ksm ve yine
snda dil ve edeb unsurlarndan istifade edilen mesnev tarznda yazlm bir htime ile son bulur.
Farsann, renilme zorunluluu, Anadoluda Genellikle mukaddimelerde, hamdele ve salvele-
yazlan manzum szlklerin mukaddimelerinde den sonra mellife dair ksa bilgiler verilir; sebeb-i
dile getirilmitir. Daha nce Anadoluda meydana telif, telif tarihi ve tertip zelliklerinden bahsedile-
getirilen Arapa szlklerin Farsa izahl olmala- rek eser ksaca tantlr. Htimelerde de genellikle
rndan hareketle bu szlklerin anlalabilmesi ebced hesabnn saysal karlklar yer alr8.
iin Farsann bilinmesi gerektii ifade edilmi ve Manzum szlkler ncelikle anadil dndaki
Farsay retmek amacyla Trke-Farsa man- bir dili renmek ve retmee yardmc olmak
amacyla kaleme alnm ve zellikle kelime
ezberleme konusunda sbyn ve mbted diye
adlandrlan ocuklara ynelik olarak nazma e-
http://www.turkishstudies.net/dergi/cilt1/sayi1/makale/kili kilmi eserlerdir. Ezber yoluyla nemli miktarda
c.pdf; Atabey Kl, Sleymaniye Ktphanesi Reid kelime ve bir ksm gramer kurallarnn renil-
Efendi 977de Kaytl Manzum Szlk Mecmuas mesini ama edinen manzum szlkler ayn za-
Hakknda, Uluslararas Trklk Bilgisi Sempozyumu, manda bu seviyedeki ocuklar iin kltr, ede-
25-27 Nisan 2007 ERZURUM; Atabey Kl, Denizlili
Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzme-i Keskin, biyat ve aruz bilgileri de ihtiva etmektedirler. Bu
Uluslararas Denizli ve evresi Tarih ve Kltr Sempoz- szlklerde baz edebi sanatlarn, bahir ve vezin-
yumu, 6-8 Eyll 2006 DENZL; Atabey Kl, Bosnav lerin retilmesi ile iire ve airlie meyilli olan
Mehmed Necb Sba-i byn eri Hediyyetl-vn ocuklarn bu kabiliyetlerinin de ortaya kmas
(nceleme-Metin), Lain Yay., KAYSER 2007.; Atabey ve gelitirilmesi amalanmtr.
Kl, Manzum Szlk Mecmuas (Konya Mevln Mzesi Szlklerin manzum olarak yazlmasndaki
Ktphanesi 4026) Tufe-i Vehb-Tufe-i hid-Sba-i sebepler bu tr szlk yazm mellifler tarafnda
byn Lain Yay., KAYSER 2007.; Atabey Kl, dile getirilmitir9. erh-i Nuhbe-i Vehbide Reid
Mevln Mzesi Ktphanesi 2095te Kaytl Mevlevi Yayakyl bu durumu yle dile getirmektedir:
Mecmas Hakknda, (Okt. Zehra Gm ile birlik-
te) Uluslar aras Trk Tasavvuf Kltr ve Mevlana Sem- Nazmla bir sab okursa lgat
pozyumu, 29-30 Eyll 2007, MANSA; Zehra Gm, Hzr-ve n ider ol b- hayt
Tuhfe-i hid erhlerinden Tuhfe-i Mrin erh Ol merifde merd-i mhir olur
Metodu, Mevln, Mesnevi, Mevlevihaneler Sempoz-
Tab olur ise ir olur
yumu, 30 Eyll-01 Ekim 2006, MANSA;]
3
Sadi enli, Eski Harflerle Baslm Trke Szlkler Kdir olur o ire inya
Katalou, Akademik Aratrmalar Dergisi, say: 7-8, Mlik olur o nazma imlya10
Kasm 2000-Nisan 2001, s. 99-134.
4
Cemal Muhtar, ki Kuran Szl Luat- Feriteolu ve
6
Luat- Knn- lh, Marmara niversitesi lahiyat Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler,
Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul 1993, s. 30. (Baslmam doktora tezi), Ankara 1996, s. 49.
5 7
Atabey Kl, Klsik Trk Edebiyatnda Manzum Szlk Atabey Kl, Mustaf bin Osmn Keskin, Manzme-i
Yazma Gelenei ve Trke-Arapa Szlklerimizden Keskin, Lain Yaynevi, Kayseri 2001
8
Sbha-i Sbyn, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, s. 62
9
Enstits Dergisi, S. 20 (Prof. Dr. Tuncer Glensoy Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, s. 55.
10
Armaan) (2006), s. 65. Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, s. 58.

237
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Manzum szlkler ocuklarn Arapa ve Teallm itmedin tz lgat bil

Farsa bir ksm kelimelerin Trke karlklarn Mnsibdir bu zihne Fris dil14
renmeleri ve kelime ezberlemelerini kolayla- Manzume-i Keskin adl szln mellifi
trabilmeleri amacyla nazma ekilmilerdir. olan Mustaf bin Osman Keskin, lugat ilminin,
Nazm- Gird adl eserinde Ahmet Remzi bunu her ilmin kaps olduunu, hatta bu ilmin aptal
anlatmaktadr. insan bile zeki yapabileceini belirtir.
Nice manzme yazm ehl-i irfn Lugat old her ilmi kilidi
Ki zahmet ekmeye hfznda sbyn Lugat ilmi zek eyler beldi15
Kimisi Fris bbn am
Manzum szlk yazan pek ok mellif ya
Kimi bahr-i Arab drrini sam11
ocukluklarnda en az bir manzum szlk oku-
Nazml-lel yazar eyh Ahmete gre, o- mular ya da medreselerde ders verdikleri zaman-
cuklarn eitiminde, Kurann ezberlenmesinden larda manzum szlk okutmulardr. Aadaki
sonra yaplmas gereken ilk i, ilim yolundaki beyitlere gre, babas Keskinin tahsil grmesini
zorluklarn kolaylatrlmas iin, Arapa ve ok istemi, bunun zerine mellif ilk olarak
Farsann szlnn ezberlenmesidir: hid lugatini ezberlemi ve kendisine lugat
Pes andan sora bad-ez-hatm-i Kurn ilminin kaplar bylece almtr.
Budur yeste-i talm-i sbyn Bu efkar tfl iken hem dahi masm
Ki Tz y Der bir ilme tlib Heves idp peder magfr u merhm
Olursa budur evvel aa vcib Okutdurmakd her dem kesb u kr
Kim evvel hfz ide an lutn Aa mesken ola Kevser kenr
Bile t sora sn mkiltn12 n evvel hidiyi itdm ezber
1801 ylndan 1900l yllarn bana kadar Lugat ilminde mefth old ok der16
Sbyn mekteplerinde ders kitab olarak okutulan Tuhfe-i hid yazar hid de, ocukluun-
ve 30a yakn basks yaplan Sbha-i Sbyn adl da babasnn kendisine Tuhfe-i Hsm okuttu-
Arapa-Trke manzum szlk yazar Mehmed b. unu bildirmektedir:
Ahmed er-Rmye gre, iinin ehli olan kiiler Dahi masm iken cehd ile merhm
pek ok szlk yazmlardr. Bu manzum szlk- Oktmd lgatler baa manzm
leri hangi kk ocuk okur ve ezberine alrsa Okdm evvel Tuhfe-i Hsm
ona pek ok fayda salar13. Muattar old anla cn mem17
lm-i lugat emr-i mhim olmagn Anadili Arapa olan ocuklarn Trke ren-
Hfzn teshl in ehl-i yakn melerini kolaylatrmak amacyla Tuhfe-i Fed
Nazmla bir nie lugat yazdlar adl manzum Arapa-Trke szlk kaleme alan
Silk-i mende drer dizdiler Ayntabl Fed Mehmet Efendi de grev yapt
Kang sab kim okuyup hfz ide Trablusamda Farsa renmek isteyen kk
Aid olur aa nie fide ocuklara Trke-Farsa szlk olan Tuhfe-i a-
Manzum szlklerin pek ounun sebeb-i hidiyi okutmu, fakat ok zorluk ekmitir. Gr-
telif blmlerinde ilmin anahtarnn dil olduu d lzum zerine de Trke-Arapa olan eserini
Arapa ve Farsa yazlm eserlerin hakkyla yazmtr:
okunmas ve anlalabilmesi iin bu dillerin her Bir nie tfla oluban std
ikisinin veya en azndan birinin renilmesinin Okudup nazm u nesr idp ird
gereklilii zerinde durulmutur. Nazml-esm Kimisi Frsiye tlib idi
bu grler yle dile getirilmitir: Kimi Trkye evki lib idi
Lgatdr n kamu ilmi kilidi Her birine riyet eyler idm
Ki bizden n gelenler byle dedi Kudretim yitdgnce syler idm
Saa evvel ne gerek ala pes sen hid okudup ekp zahmet
Lgat tahsilne eyle heves sen Lk yetde ekdiler usret
Ki t dil bilmeyince her milelden
Sahih olmaz ibdet her ilelden 14
Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, s. 56.
15
Atabey Kl, Mustaf bin Osmn Keskin, Manzme-i
Keskin, s.22.
11 16
Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, s. 57. Atabey Kl, Manzum Szlklerimizden Manzume-i
12
eyh Ahmet, Nazm'l-lel, Gaziantep niversitesi Keskin, Klasik Trk Edebiyat zerine Makaleler,
Ktphanesi, vr.2b Turkish Studies , Ankara 2007, s. 231.
13 17
Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerimizden Atabey Kl, Trke-Farsa Manzum Szlklerden
Sbha-i Sbyn -1- (nceleme), Klasik Trk Edebiyat Tuhfe-i hidi (Metin), Klasik Trk Edebiyat zerine
zerine Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 271. Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 373.

238
 Materiallar

stedim bir luat idem bu fakr daki beyitlerde, Mehmed b. Ahmed er-Rm ese-
Luat- hidye ola nazr rinde nasl bir metod izlediini izah etmektedir.
Buna gre; nce Arapa kelime, ardndan terc-
Ki Arablar da nefini greler mesi olan Trke kelime getirilmi, bu yolla
Gavrine Trk lisn ireler18 kelime ile anlam birbirine uydurulmu, dier
Hasan Ayn de, Nazml-cevhir adl man- szlklerin byk bir ksmnda grlen rakam ve
zum szlnde, yirmi yanda iken Trke- krmz mrekkep kullanma zarureti giderilmitir.
Arapa szlklerden Nazml-leli okuduunu Bylelikle eser anlalmas ve ezberlenmesi ko-
sylemektedir: lay, hacmi kk kendisi byk bir szlk olarak
bn-i Ferite szl gibi bir hazine olmu, Kuran
Bi-hamdillh yetidim bist sle
kelimelerini iine almtr. Her bir ktann biti-
Heveskr old dil ilm kemle
minde hem ktann vezni hem de lkab veril-
Okudum evvel Nazml-leli
mitir.
Nice mevzn lgat inc misl19
Lafz mukaddem akabince hemn
Genellikle airler tarafndan kaleme alnan
Tercemesi buld aa iktirn
szlkler, muhtevalar itibariyle kk ocuklarn
Lafzla manas idp izdivc
ilerindeki airlik kabiliyetini gn na karta-
Kalmad surh u rakama ihtiy
cak bir rehber vazifesi grmtr. Nzmlar
T ki ola Fehmi v hfz yesir
kklklerinde okuduklar veya ileri dnemlerde
Hacmi sagir ola lugt kesir
okuttuklar manzum szlkleri ierik ve formas-
bni Ferite lugat gibi gen
yon olarak tespit etmiler, eserlerin eksik veya
Old v Kuran lugatin itdi derc
yanl ynlerini deerlendirerek kendilerinden
Kta temmnda dahi ikr
sonra gelen nesillere daha faydal ve kullanl
Hem lakab- bahri v hem vezni var21
eser braktklarn dnmlerdir. Her eserde
olduu gibi birbirlerini tenkit ederek daha m- Yine Sbha-i Sbyndan alnan aadaki be-
kemmele ulama abas gtmlerdir. eyh yitlerde yazar, szlkte karl verilen kelimeler
Ahmet, Nazml-lelde, bniferitenin yazd arasnda vezin gerei bile olsa baka kelime
Trle-Arapa manzum szl, son zamanlarda bulunmamasn, eer anlam verilen kelimenin
cahil katiplerin anlamn tahrif ettiini, veznini tercmesi kendinden nce olursa, bunun ezberlen-
bozduunu syleyerek kendi eserini vcuda getir- mesinin zor olacan belirtir. Vezin gerei kul-
diini dile getirir. nk, bn-i Feritenin sz- lanlan baz kelimelerden dolay, tercmesi
l son haliyle ocuklara faydadan ok zarar verilen kelime ile asl arasnda mesafe olursa
vermektedir: bunun da zorluk kartacan syler. Vezin iin
yaplan bu tasarruf belki metne akclk verebilir
Egeri eylemi bn-i Ferite
ama kelimenin ezberlenmesini gletirir.
Hezrn rahmet ol nig sirite
Bu lisn zre beli bir nazm- dilc Hfza haleldr bu dahi vka
Ki san her kts bir kd- ll Terceme lafz zre mukaddem ola
Ne sd amm ki an dest-i chhl Yhud ara yirde ola fsla
Klup erbb- dni gibi pml Vezn in ird olunan lafzla
Ne koymu manisinde istikmet Geri selsetde gelr b-nazir
Ne vezninde rekketten selmet Lkin olur zabt- lugat de asir22
Sabye byle talim etmek an Mehmed b. Ahmed er-Rmnin, Sbha-i
Virr sdundan efzunter ziyn20 Sbynda dile getirdii ve manzum szlklerin
Manzum szlk yazan airler, szlklerin formasyon olarak tertibatn ortaya koyduu
hangi tertip zerinde yazlmas gerektii zerinde hususlara genellikle uyduunu grmekteyiz:
de durmular, formasyon olarak ocuklara daha Halil erdir halile avretidr
faydal bir eser vcuda getirmenin abasn da Mahaz oglan togurmak zahmetidr
gstermilerdir. Subha-i Sbyndan alnan aa- Muhsin eylik idici muhbit tevzu idici
btildr snamak hem imtihn ihtibr
18
H.brahim Yakar, Manzum Szlklerimizden Tuhfe-i
21
Fed, Turkish Studies International Periodical For the Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerimizden
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Sbha-i Sbyn -1- (nceleme), Klasik Trk Edebiyat
Volume 2/4 Fall 2007, s.1015-1025. zerine Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 275.
19 22
mer Asm Aksoy, Drr'n-nizam ve Nazml-cevahir, Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerimizden
TDAY Belleten 1960, s.146. Sbha-i Sbyn -1- (nceleme), Klasik Trk Edebiyat
20
eyh Ahmet, Nazm'l-lel, Gaziantep niversitesi zerine Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s.
Ktphanesi, vr. 3a. 274-275.

239
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Y-leyte ey nolayd len elbette nahn biz natlar retmenin fayda salayaca mukaddime-
Key t met kaan ene ben innem hemn23 lerde belirtilmitir:
Manzum szlklerle ilgili dikkati eken Yakn bildim ki bir nev-reste masm
nemli hususlardan biri, bunlarn zellikle irler Lgatler okya veznile manzm
tarafndan kaleme alnmasdr. Fasih dil kullanan Aa her ilm olur elbette sn
air ve edibler nazm ve nesirde kullandklar Olur lemde bir merd-i suhen-dn27
kelimeler ile in sanatnda kullandklar Arapa
ve Farsa kelimeleri ilemiler, szlklerde, nadir Getrdm anda hem baz sanyi
olarak kullanlan kelimelere yer vermemilerdir. Kolur lafz u hat u manya tbi
Nazmedilen kelimelerin fesahat ve belgata Ki t maksd- aslden ziyde
uygun olmasna da dikkat edilmi, bununla gzel Ederler anlar hem istifde28
konuma ve maksad gzel ifade etme meleke- Manzum szllerin bahir ve vezin retimin-
sinin kazandrlmas, konuma ve kitabette akc- de salad faydaya aadaki beyitlerde iaret
ln salanmas arzu edilmitir. Cevhirl-Keli- edilmitir. Kelimeleri ezberinde tutan ocuklar bir
mt adl szlk yazan ems bu konuda yle
ok faydalar elde ettii gibi vezin de rendii
demektedir:
iin iir konusunda g kuvvet sahibi olur:
ol lgatler ki kullanur fusah
ol edlar ki kullanur uar Kang sab kim okuyup hfz ide
ol lgat kim gelrdi inda Aid olur aa nice fide
An yazdm kitba imlda Zabt- lgtla olur behre-dr
Nazm u nesr ire ol lgat kim az Veznile nazm ire bulur iktidr29
Gele ben dahi geldim andan vaz24 Manzum szlklerde genellikle her bahrin so-
Manzum szlklerde genelde gnlk hayatta nunda hem vezin hem de bahirin ad verilmitir:
sk karlalan temel kelimeler zerinde durul- Mefiln hezec bahri feln
mutur. Arapa ve Farsann temel kavramlar, Ki mahzf u mseddes geldi mevzn
isim ve sfatlar, fiil ekimleri, fiil masdarlar, Filtn filtn filn bahr-i remel
basit kelimeler, kolay darb- meseller, hayvan ve Vezni budur bu luhati ezber it kl ydigar
bitki adlar, saylar vb. kelimelerin Trke kar- Mefl mefiln feln
lklar verilmitir. Szlklerde kullanlan dil ve
Makbz- hezec bu bahra dirler30
cmle kurulular ocuklarn anlayaca tarzda
sade ve basit olmutur: Manzum szlklerde, yn bahir ve vezinde
yazlm olan beyitler kta ibaresini tayan ba-
Dise bildm arift di dahi areft
lklarla birbirinden ayrlmtr. Ktalarn nazmn-
bildirdim
da kullanlan bahir ve veznin bilinmesi ve beyit-
Yidm dise ekelt di dahi etamt
lerin bu vezin zerine doru okunmas amacyla
yedirdim
genellikle kta sonlarna ayn vezinde bir ya da iki
Sevinmekdr ferah amm yerinmek hem
takti beyit yazlm, bazen bahrin ad sylendii
tahassrdr
gibi veznin tefileleri de ak bir ekilde gsteril-
Tevazu old alaklk byklk hem
mitir 31 . lk msrada vezin, ikinci msrada takti
tekebbrdr25
gsterilmitir. Her ktann sonunda o ktann vez-
Cebhe aln ayn gz enf burun vech yz
nine uygun olarak eitici, retici yan ar basan
Fem az lafz sz hem mie yz add say
cmleler kullanlmtr.
mm ana ah karda kz karda uht
Cedd dede cedde ebe eb baba Filtn filtn filtn filt
Lengere mirst di yilken ir lm tahsl ide gr kim dnyada yokdur sebt
skele kell v cezre ada26 Mefl mefl mefl feln
Tut snneti honud ede gr Tar Resln
Manzum szlklerde vezinler zerinde duru-
larak arz konusunda bilgiler verilmi, edebi sa- 27
Atabey Kl, Trke-Farsa Manzum Szlklerden
Tuhfe-i hidi (Metin), Klasik Trk Edebiyat zerine
23
Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerimizden Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 324.
28
Sbha-i Sbyn -1- (nceleme), Klasik Trk Edebiyat eyh Ahmet, Nazm'l-lel, Gaziantep niversitesi
zerine Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 276. Ktphanesi, vr. 3b.
24 29
Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, s.59. Atabey Kl, Trke-Farsa Manzum Szlklerden
25
H.brahim Yakar, Manzum Szlklerimizden Tuhfe-i Tuhfe-i hidi (Metin), Klasik Trk Edebiyat zerine
Fed, Turkish Studies International Periodical For the Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 274
30
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Atabey Kl, Trke-Farsa Manzum Szlklerden
Volume 2/4 Fall 2007, s.1021. Tuhfe-i hidi (Metin), Klasik Trk Edebiyat zerine
26
eyh Ahmet, Nazm'l-lel, Gaziantep niversitesi Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 277.
31
Ktphanesi, vr. 3a Yusuf z, Tarih Boyunca Farsa-Trke Szlkler, s.11.

240
 Materiallar

Mfteiln filn mfteiln filn Manzum szlklere erhler de yazlmtr.

Vay oa kim mrn verdi yele hsln erhler manzum szlklerin bahirleri, vezinleri
Dalletde kalan yitirdi yolun hakknda daha geni bilgi vermek, kelimelerin
Mefln mefln feln32 hareke kaytlarn ve Trke karlklarn daha
Manzum szlk yazarlar, eserleri arzu iyi ayrntl olarak aktarmak, okuyanlara aruz vezni-
bilen muallimler tarafndan vezin zere okutulup ni, basit gramer kurallarn ve vezinlerin takt-
ezberletilmesi hususuna nemle dikkat ekmiler lerini retmek gibi amalarla kaleme alnmlar-
ve manzum szlk okutanlarn da bu sanat iyi dr36.
bilmeleri gerektiini belirtmilerdir. Manzume-i SONU
Keskinde bu durum yle anlatlmtr: Manzum szlkler bugnk anlamyla temel
Rislem ger drst okursa sbyn eitim seviyesinde ders gren kk ocuklarn,
Muayyen old aa heb cmle evzn Trke kelimelerin Arapa veya Farsa karlk-
Olur zihni mcell hemu mirt larn ezberleyebilmeleri iin kaleme alnm ve
Bu fenni hvce grm ola kerrt gnmz eitim anlayyla deerlendirildiinde
Velkin korkaram bir chil ahmak ocuk edebiyat trne giren eserler konumunda-
Bu fenden hi myesser klmam hak drlar. Bilimsel ve edeb anlamda istifadesi st
Ne vezne eyler ol takti tefhim dzeyde olan eserler olmasalar da, kk ocuk-
der sbyna hem cehlile talm33 lara hitap edecek tarzda yazlm olmalar, ocuk-
Manzum szlkler aslnda eitici retici bir larn aruzla birlikte Trke kelimelerin Arapa ve
eser olduklar iin genellikle ktalarn sonunda Farsa karlklarn da retmesi, klasik Trk
ocuun zihninde yer edecek ekilde gzel ve edebiyat iinde ocuk rnlerinin de bulundu-
retici sz kalplar vezinli olarak verilmitir. unu gstermeleri gibi nedenlerden dolay bu
Arapa ve Farsa deyim ve nasihat bildiren sz gne kadar ihmal edilseler bile, bundan sonra gz
kalplar da kta sonlarnda nazmedilmitir. Din ard edilmemesi gereken nemli kaynaklar duru-
terimler, tasavvuf stlahlar nazm halinde verilmi mundadrlar. Manzum szlk melliflerinin kale-
bu yolla ocuklara baz temel bilgiler verilmek me aldklar eserlerinde kendilerinin de ocukluk-
istenmitir. larnda en az bir manzum szlk ezberlemi
olmalar bir gelenein devamn gstermesi bak-
Halk iinde bundan artk ayb olur mu bir kii
mndan nem arz etmektedir.
Kendi ayb var iken zikr ide ayb- digeri
Ne ml iledir ne sl iledir begim ululuk keml Manzum szlkler metinleri, ierikleri, erh-
iledir leri bakmndan deerlendirilmeleri gereken edeb
Mfaletn mfaletn ne vfir olur bu eserler olduu gibi nemli bir ksm ocuklara y-
bahr-i revn nelik hazrland iin de ocuk edebiyat ve
lm okumagla sayd olur yazmak o sayda eitimi iin de nem tayan eserlerdir.
kayd olur Manzum szlklerin nemli bir ksm sadece
Hne-i dilde hfz idp sakla ki itmeye firr34 ocuklara okutulmakla kalmam, tekke, dergh,
Manzum szlklerin htimelerinde genellikle medrese gibi insanlarn belli bir ama etrafnda
ebced hesabna dair bilgiler verilerek ebced topland eitli messeselerde de rabet gr-
hesabnn saysal karlklar gsterilmi ve ocu- mtr.
un tarih drme yetisinin gelitirilmesi ama- Manzum szlkler bilenen anlamda szlk
lanmtr. olmamakla beraber belli bir ama ve temel
Hesb- ebced n hfza al kelimeler seilerek oluturulduklar iin, mahalle
Elif bir be iki cim drt dl mekteplerinde mutlaka okutulan bir ders kitab
He be vav alt ve yedidir za hkmnde olmulardr. Son zamanlarda ortaya
Sekiz ha dokuz ta ondur ya35 konulan almalardan da anlaldna gre ha-
cimleri drt be yz beyit civarnda olup genel-
likle drt be bin kelime ihtiva eden manzum
32
H.brahim Yakar, Manzum Szlklerimizden Tuhfe-i
35
Fed, Turkish Studies International Periodical For the H.brahim Yakar, Manzum Szlklerimizden Tuhfe-i
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Fed, Turkish Studies International Periodical For the
Volume 2/4 Fall 2007, s.1023. Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
33
Atabey Kl, Mustaf bin Osmn Keskin, Manzme-i Volume 2/4 Fall 2007, s.1023.
36
Keskin, s.23. Zehra Gm, Klasik Trk Edebiyatnda Manzum Szlk
34
Atabey Kl, Trke-Arapa Manzum Szlklerimizden erhleri, Turkish Studies International Periodical For the
Sbha-i Sbyn -1- (nceleme), Klasik Trk Edebiyat Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
zerine Makaleler, Turkish Studies , Ankara 2007, s. 279. Volume 2/4 Fall 2007 , s. 426.

241
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

szlkler, Trk eitim sisteminin gemiteki

eitim-retim metodunun iirle ne kadar ii ie
olduunu gstermesi bakmndan da ayrca ze-
rinde durulmas gereken eserler konumundadr.
ocuklar belli bir ritimle yazlm olan para-
lar daha rahat ezberleyebilmekte ve bunlar uzun
yllar hafzalarnda tutabilmektedirler. Bir ahengi
ortaya koyan vezinlerle yazlan manzum szlk-
lerdeki temel szck ve kavramlar da, ocuklarn
daarcklarnda yer etmekte uzun bir dnem unu-
tulmamaktadr. Vezinlerle yazldklar iin ocu-
un iir kabiliyetinin de ortaya kmasna zemin
hazrlamaktadr.
Biz bu almamzda manzum szlklerin
formasyonu zerinde durduk.Oysa bu eserler,
Trk dil tarihi, eitim tarihi, ocuk edebiyat tari-
hi, szlk almalar tarihi gibi alardan da ele
alnmaldr.

242


HSN AKTA TARDYYE FORMUNDA YAZILAN BR NNN

ZERNE / UPON A LULLABY IN HUSN U ASHK WRITTEN IN THE
FORM OF TARDIYYE
Do.Dr. M. Muhsin KALKIIM
Rize niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi
Rize / TRKYE
e-mail: m.muhsin@yahoo.com.tr

ABSTRACT
Lullabies are poem or prose words told to sucklings by their mothers in order to maket hem sleep. Lullabies can be song by
aunts, sisters, or grandmothers who are childs relatives.
The lullaby in Husn u Ashk is supposed to be the first written example seen in the Turkish literature. The lullaby song to
storys male hero Ashk by her nanny takes its place under the title of Tardiyye in the work. The lullaby is song rhythm of
mefl mefiln feln as in the mesnevi.
Love is a very special child prepared for hard times dedicated to future. So that Sheik Galip associates Ashk sleeping in his
crib with Jesus Christ in his mothers arms and points out that he will arise to heaven when the time arrives and traverse spiritual
grades in order to arrive to Husn.
In order to make Ashk sleep in his crib his nanny songs him lullabies each of whose bends ocur by 5 lines anh which is
totally 6-bended lullaby (Tardiyye). In the lullaby what is emphasized is that he should sleep in peace and he will exposed to
several troubles of life.
Key words: Sheik Galip, Husn u Ashk, Ashk, Lullaby

Ninniler, annelerin st emen ocuklarn mil ELEBOLUnun tasnifine gre eyh

uyutmak iin ezgi ile syledikleri manzum veya Glibin ninnisi klasik anlamda bir ninni olmayp
mensur szlerdir. Bat Trkesinde bu kelimeye takld ninni snfndadr. (elebiolu, s.31-32).
bal olarak nenni almak: ninni sylemek ve Glibin ninnisi, muhtevasna gre Dilek ve
uyku getirmek deyimleri domutur. Genellikle Temenn Mhiyetindeki Ninnilerin Uyuma ve
ilk syleyicileri tespit edilemeyen ninnileri, an- Byme Dileiyle lgili Ninniler ksmna;
neden sonra, bykanne, hala, teyze, abla gibi Sevgi ve Alka fde Eden Ninnilerin ocuu
ailenin dier fertleri de gerektiinde terennm Himye Duygusu htiv Eden Ninniler ksmna
ederler. Ninni, ocuk emzirilip kundaklandktan yaknlk gsterir.
sonra, salncakta, beikte veya kucakta sallanp
Taklid Ninniler, "az veya ok anonim ninni-
uyutulmaya allrken tizden pese doru syle-
lerimizin tasiriyle yazlm edeb mahsullerdir.
nen bir ezgidir; ocuun alamasnn durmas
Bunlar, slup, muhtev ve ekil bakmndan asl
veya uyumas ile son bulur. (Elin, s.271)
ninnilerden hemen ayrlrlar. Ummiyetle ocuk-
Ninnilerde konu ve tema daima ocuk ev- lara sylenmek iin deil, edeb bir mahsl ola-
resinde dner. ocuun dnyaya geliiyle yaat- rak kaleme alnm iri belli manzmelerdir.
t sevin, sahip olduu fiziksel ve ruhsal gzel- Dikkati eken bir husus, bu nevi ninnilerin D-
lik, iyi huy; bymek, salkl olmak, evlenmek, van edebiyatnda daha fazla mevcud olmasdr.
damat olmak, gelin olmak gibi gelecee ynelik (elebiolu, s.31)
dilekler; melek, Hzr gibi yardmc eler ninni-
Benzeri ninni rnekleri daha sonra kir,
lerin balca motifleri arasndadr. (imek, s.37)
eref Hanm, Nigr Hanm, Hfz Burhn
Trk edebiyatnda yazl ilk ninni rneine SESYILMAZ, Mehmed Emin, Ziya GKALP,
eyh Galipin 1783te kaleme ald Hsn Ak Mehmet Lutfi MAZLUMOLU, rif Nihad
adl mehur mesnevisinde rastlanr. Hsn ile Ak, ASYAda grlecektir. Taklid ninnilerin dnda
ayn gecede domu, ileleri her ikisini bir-birine kalan dier yazl ninni airleri arasnda, hsan
nianlamtr. Ak, mesnevnin erkek kahrama- Raif Hanm, Ali Ulvi ELVE, Hasan Ali
ndr. Beikte ztrap iinde kvranan Aka YCEL, Necip Fazl, Ahmet Kutsi TECER,
dadsnn azndan sylenen ninni, Tardiye ba- Sezai KARAKO, Bahtiyar VAHAPZADE,
ln tar. Ninni, Hsn Ak mesnevisinin Ahmet OKTAY, Ali AKBA, Mustafa Ruhi
yazld vezinle (mefl mefiln feln) sy- RN gibi isimler vardr.
lenmitir.

243
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Hsn Ak, eyh Glibin 1783te 26 balangcnda Hsnn akna kaytsz grnen
yanda iken mefl/ mefiln / feln vez- Ak, daha sonra ani bir deiiklikle sevilen ro-
niyle kaleme ald 2041 beyt ve 6ar bendlik 4 lnden seven rolne girer. Zaten bu rol deii-
adet tardiyyeden mteekkil tasavvuf, fantas- minden sonra sevgilisine kavumak iin birtakm
tik, sembolik ve poetik bir mesnevdir. Glib, engellere gs gerebilecek azme ve gce eriir.
Mesnev beytleri arasna 4 tardiyye yerletirerek (Yenikale, s.37)
akcl artrmtr. Hikyenin tasavvuf plannda Ak, hakk
Ysuf Has Hcibin (XI.yy) Kutadgu Biligi ak yolunun slikini temsil eder. Akn hikye-
ile balayan alegorik mesnevlerden biri de Hsn de mecz akn sembol olan Hrubya k
Aktr. Eserin esas esprisi, tasavvuf yolundaki olmas genel olarak insan ruhundaki ini ve -
bir slikin seyr slk-i rhnsi, yn kendi i klarn ifadesi olarak dnlebilir. Hrubnn
dnyasna yapt zorlu bir yolculuktur. Hsne kavumak iin bir vsta olduunu Ak da
Mesnevnin kahraman Ak, Kalp Kalesi- anlamtr. Zaten Ak, Hruby Hsne ben-
ndeki Hsne kavumak iin Gayret ve Shann zedii veya benzettii iin sevmitir. (Yenikale,
yardmyla belli bal merhalelerden geer: s.38)
1.Kuyu ve Dev; 2.Gam Harbeleri (Gece, K, Anonim halk edebiyat mahsul olan ninni-
Vah Hayvanlar, Devler, Gulyabnler); 3.Cad; ler, umumiyetle drt msradan meydana gelmek-
4.Uzaklk Problemi; 5.Ate Denizi; 6.Ho-rb; tedir. Bu msralarn hece says 7 veya 8dir. Kafi-
7.Ztus-Suver Kalesi; 8.Yaya Kal. ye yaps bakmndan ise grupta ele alnabi-
Ak, Diyr- Kalbe ulamak iin etin bir lirler: (TDEA, s.64)
yolculua kar. Bu yolculuk srasnda muhtelif 1. Mni tarznda kfiyelenenler : aaxa
meknlarda muhtelif olaylarla karlar. Bun- 2. Mesnev tarznda kfiyelenenler: aabb
lardan ilki kuyudur. Bu kuyu, ebediyet gibi tesi
3. Komann ilk drtl tarznda kfiyele-
grnmeyen bir girdab kuyusudur kincisi,
nenler: xaxa, abab
ldr. Bu l, cinlerin cirit oynad, bazen
kar, bazen karanln yad siyah bir ldr Trkmenlerde baz ninni bentlerinin 5,6,7,8,9,
ncs Akn Hsnn hediye ettii klla 12 msradan olutuu da grlmektedir. (TDET,
getii Gam Harabelerinin geride kalan s.316)
manzaras rktcdr. Arslanlarn kan deniz eyh Glibin Tardiyyesi, ekil itibariyle de
olmu, l kaplan derisine dnmtr. Yer ge (aaaab; ccccb) kfiye rgs ve 10 heceye tek-
evrilmi, ejderhalar saman rengine dnmtr. bl eden vezniyle geleneksel ninnilerinden farkl-
Dev ve gulyabanilerin balar yere serilmitir dr. Ninni bentlerinin 5 msradan teekkl etmesi
Drdncs Akn Gam Harabelerini getikten noktasndan Trkmen ninnilerine benzerlik gsterir.
sonra anszn karsna kan te denizidir. Bu Tardiye, bir misyonu stlenecek bir ocuun
deniz zerinde mumdan gemilerin yzd ve destann mjdeleyen bir nitelik tamaktadr.
ierisinde yanmayan devlerin yaad rktc Ak, dier ocuklardan farkl olarak ilh tak-
bir denizdir. Beincisi, te denizinden sonra dirin kendisine zel bir grev verdii, varl
cennet bahelerinde bahar gibi olan n sahili- gelecee adanm olan bir ocuktur. Mellif bunu
dir Altncs, Akn Hrubya uyarak gitti- mesnevnin baz yerlerinde aka belirtir. Trki-
i, her taraf resimlerle donatlm tuhaf bir kale ye Trkesi ile aktaralm: O yasemin gsl,
olan Ztssuverdir. Yedincisi, Diyr- Kalb- beiin iinde, sanki yeni ay iindeki parlak
deki kale. Bu kale yeryznde ei benzeri grl- gne gibiydi. Beii sallandka, durmadan (ie
meyecek niteliklere sahiptir: ta yakuttan bir iindeki) cva gibi titremedeydi. O mit yldz,
kale, yeryznde ilh bir saray; her tulas sa- aynann iindeki gne () gibi avklanyor-
natkrne ilenmi ve mcevherlerden yaplm, du. (Doan, 2002, s.83); Kuyunun iinden
gnele karlkl birbirlerini aydnlatyorlar; gayb (doan) Naheb ay gibiydi; yahut, sanki Akreb
naklarnn nurlaryla dolu burc ve kuleleri sem- burcu gnee mekn olmutu. Beikte skntya
bollerin esrrn gsteriyor. (Yenikale, s.56-57) dtnde, sanki knn iindeki kl gibi titri-
Ak, hikyenin ba erkek kahramandr. yordu. O afet (gibi gzel), beiin iinde uyuduk-
Hsn ile ayn tuhaflklarn grld gecede a, ruhu bedeninin iinde kuvvet buluyordu. O
dnyaya gelir. Eserde ailesi hakknda bilgi ve- ahu, (beikte) sanki kan bir kesinde yer edi-
rilmez. Yine Hsn gibi Muhabbet Oullar ka- nen gz nuru gibi idi. Yahut, o ocuk, sa idi; o
bilesine mensup olduu ifde edilir. Doumun- yce beik de mihrap. Ama yine de rahatlk de-
dan ksa bir sre sonra Hsnle nianlandrlan inde yatan hasta gibi, gamdan bezmiti. Bir trl
Ak, straba alarak bymtr. Hikyenin rahat etmiyor; vcudu (mum) alev(i) gibi titriyor-

244
 Materiallar

du. Bazen de pek harap olduunda; uykuya 2

dald zannedilirdi. Velhasl, o gl bedenli ate, Ey gonca uyu; bu, ksa bir zamandr,
gnlerini bu rpnlar iinde geirmedeydi. Felein senin hakknda niyeti yamandr;
(Doan, 2002, s.85) Ak (feryat ve figanlar iin- nk o ok sert ve bamandr;
de) kvranmaya balaynca, zdrap kunda ile Bir gn gelip ltf etmesi kuru zandr.
kundakland. Bell felek ona tabuttan bir beik Korkum o ki; pek harap olacaksn.
yaptrd. Gzleri uykuya dalsn diye dads bu iiri
3
(ninni olarak) okuyordu. (Doan, 2002, s.79)
Ey ak nergisi (artk) naz uykusuna dal;
TARDYYE Kaderin ayaklarna d, yalvar;
1 Bin korku iinde a gzn yle kal;
Ey mh uyu uyu ki bu eb Belnn kucana dme, tedbirini al;
Gunda yer ede bang-i y Rab Yoksa dnek felein elinde oyuncak
Malm degil egeri matlab olacaksn.
yle grnr ki hkm-i kevkeb
4
Sh-i siteme kebb olursun
Gel, nee beiinde uyu, rahat eyle;
2 Birka gecelik, her eyden feragat eyle;
Ey gonca uyu bu az zamndr Sonunu dn, ne olur, ltfeyle;
arhn sana maksad yamandr St yerine kan imeyi det eyle.
Zr kat tnd b-amndr nk yaknda azarlan kadehini
Lutf etmesi de vel gmndr ieceksin.
Havfm bu ki pek harb olursun
5
3 Ey, yasemin gsl; uyu beik iinde;
Ey nergis-i ak hb- nz et Kalmaz elbet dnek felek bu gidite;
Dmn- kazya d niyz et Talih dnp durmaz asla bir hlde;
Bin havf ile em-i cn bz et Seyret neler eyleyecek sana az vakitte;
Encm- beldan ihtirz et Gam seline deirmen olacaksn.
Bze-i inklb olursun
6
4 Alkanlk peyda etme uyankla;
Gel mehd-i safda rhat eyle Uykudan olur imdat, olursa;
Birka gececik fergat eyle Bu cellat felek sana bir zehir sunduunda,
Fikr eyle sonun inyet eyle Galip gibi feryat edip sonunda,
St yerine kana det eyle Dert meclisine rebap olacaksn.
Peymne-ke-i itb olursun
(Doan, 2002, s. 81,83)
5
Mehd ire uyu ki ey semen-ber
Kalmaz bu revide arh- enber Muhammed Nur DOAN, s idi y o tfl
Bir hl ile gerdi etmez ahter gy / Mihrb idi ana mehd-i uly (Yahut, o
Seyr et sana az vakitde neyler ocuk, sa idi; o yce beik de mihrap) beytindeki
Seyl-i gama syb olursun mehd ve s kelimelerinden hareketle u tes-
6 piti yapar: Beyitteki mehd kelimesi, beik
Bdrlk ile etme mutd dnda, mecaz olarak anne ve gkyz an-
Uyhudan olur olursa imdd lamlarna da gelir. eyh Galip, bu anlamlar
Bir zehr sunup bu arh- celld Hz.sa ile ilikilendirerek, beik iinde uyuyan
Glib gibi krn ola feryd bebek Akn hli ile, Hz.Meryemin kucandaki
Bezm-i eleme rebb olursun ocuk sa ve gkyzne ykselen Hz.sann
durumu arasnda benzerlik ilikisi kurmutur.
(Doan, 2002, s. 80,82) (DOAN, 2002, s.85)
TARDYYE
Ak ve Hz. sa benzetmesine Mehmet
1 DOANLA yaplm olan Ak Devletinin ifre-
Ey ay yzlm; uyu uyu ki bu gece si isimli mlkatta genie yer verilir ve bir
Kulanda Ya Rab sesi yer ede. edeb metinle iki yzyl sonraki sre arasnda
Maksat malm deilse de, paralellikler kurulur. Ak yeniden yorumlayan
Yldzn hkm grnyor yle: bu ilgin sohbetin baz paragraflarn buraya
Sitem iine kebap olacaksn. alyoruz:

245
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Hsn Ak; muhteem bir ak destan. Bir yeniden diriltecektir. Nasl yapacak? Kalb Kale-
ynyle de Osmanl'nn eyh Glib'in ahsnda, sindeki kimyay bulduu zaman. Onu bulmada
cihana veda trksdr. Bu trk ok yank bir Mollai Cnun ve Shan yardmc olacaktr.
uzun havadr ama sonunda kesilir. Fakat bu veda Peki bu alegoriler neye tekabl ediyor?
ayn zamanda insanln hasretini ektii kurta-
Menfi kutbuyla iinde yaadmz ve bizi
rcya da bir davetiyedir. Osmanl'nn zerine
tehdit eden anari, terr korkusu: Devler, gulya-
devletin tesis ettii iman temeli zayflamaya
baniler, cinler, bycler vs. Kapkara ehirlerde,
balar, devletin temeli sarslr. man zayflaynca
sarho devlerin simsiyah kt askerleri, ate ne-
ak ve evk de sner. Ruhlarda donmalar balar
hirlerinde insan avlayan kpkzl devler, kzl
ve ruh ksrlar, gnl kararr. Ruhun karak her
alevlerin yangn yerleri. Buna mukabil Ak'n bu
eyi kasp kavurur. Nefisler azgnlar
cephe ile sava. Ak Mollai Cnun'dan ald
Toplumun btn byledir demek hakszlk olur,
dersle Shann ve Hsn'n yardmyla bu savata
arada hl devlete dayanak olan hamiyetperver
muvaffak olur. Nurun elmas klnc Ak'n elinde-
insanlar vardr, ama hkim taraf brleridir.
dir. smi Azam tutunduu iptir. Bedizzaman
.. yani zamann gzeli Mollai Cnun'dur.
Osmanl bir kyameti yayor. Btn cep- ..
helerde savalar yayor. I. Abdlhamid nemli
Bedizzaman' devrin yneticileri tmarha-
bir cepheden gelen yenilgi haberi ile fel geirir
neye gnderip deli raporu verdirmek istemediler
ve lr. III. Selim tahta geer, sinelerdeki ve
mi? O da Hsn Ak'ta anlatld gibi ulemaya,
snrlardaki bozgunlar karsnda III. Selim'in
hkemaya herkese meydan okuyup kendi fetva-
alad zamanlar olur. Olaylar o derece kt
larn verdi. Herkesi mat etti. Shan, Bedizza-
geliir ki, zmit taraflarnda Mehdilik iddiasyla
mann yazd Szler'e tekabl ediyor. Hsn
ayaklananlar olur. Btn bu olaylar iinde
Ak arasndaki mektuplamalar Mektubat' hatr-
toplumun en hassas noktasnda bulunan, ayn
latyor. nsan, imanyla gzeldir. Asrn gzeli
zamanda ftraten ok hassas olan eyh Glib, yani
Bedizzaman, o gzellii getiriyor. Benden sonra
hem bir tarikat eyhi hem de gl bir air olan
gelecek olan Ak hayat programlayacak, hayata,
bu insann 'hal'e ve 'gelecek'e ait bir eyler
gnllere hkim olacak, toplumda subh- sadk
sezmemesi mmkn deil. Yine hassas ruhlar
doacak, cndi envar doacak, yani nur ordular
yaadklar dnemden sonraki zamanlar iin nice
zuhur edecek, yzleri, salar, elbiseleri altndan,
ihbarlarda bulunmu mjdeler vermilerdir.
altn bir nesil skn edip afaklar gibi gelecek...
Verdikleri haberlerin ou da olduu gibi km.
Ak ve gzellik kalb lkesinin sultandr, nk
Peki Hsn Ak'n mjdesi nedir? ikisi de birbirinden ayrlmaz. Bir beytin iki
Mehdiyettir. Divanda bunu ifade ediyor msra, bir badem ekirdeinin ikiz ii gibidirler.
zaten. Ahir zamandr ve sa gelecektir. Hsn, Ahir zamanda insanl sulh ve selmete kavu-
Mehdi'dir. Ak da sa... Hsn ile Ak, tek badem turan, mutlulua erdirecek olan, yerdeki ve gk-
ekirdeindeki ikiz i gibidir. sa Mesih'tir, tekileri de memnun edecek olan Mehdiyet ve
Mehdi sa'dr. Ak iin yle diyor 'O ocuk sa Mesihiyet, Hsn Ak gibi birbirinden ayrlmaz
idi sanki. O yce beikte mihrabd ona. Gzle- bir makamdr. Bedizzaman ve emanetini prog-
rinde sa'nn sz gizli bir szle kaza ve kaderi ram yapp hayata muhabbetle, akla girip, onu
diriltmede. Dudaklarnn evresindeki ayva tyle- hayatta yrrle koyan aksiyon da sa Mesih
ri vahiy nurudur, sanki sa gibi ona da vahiy makamnda diriltici bir aksiyondur.
inmitir. Szndeki ruh cana can katmada. O sa .
yani Ak gelecek, o geldii zaman Hsn yani
Hsn Ak'ta da dikkat edilirse kalp bir
gzellik de gelecek...
ehirdir. Bir Hadisi Kudsi'de insann gnlndeki
Mehdiyetten kastedilen nedir? kalb ehri yle anlatlr: '...Bu ehrin zemini
Kaybedilen bidayeti bulma ve buldurma. marifet, asuman iman, topra himmet, aac
Allah'n hediyesi olan imana ve aka erme. Kay- vefa, meyvesi hikmet, gnei evk, ay muhabbet,
bedilen ak bulma, buldurma. eyh Glib, bulutlar fazilet, yamurlar rahmet, gndz
Divannda yle diyor. 'Birden bire bul ak bu feraset, gecesi musibet, kaplar ilimhilmyakin
tuhfe bulanndr' tuhfe hediye demektir. Ak bir sadakat, kilidi de fikirdir...' te bu ehrin evk
hediyedir. Eer lyk olunmazsa Allah verdii o gnei yani ak snmse o ehirde k hkm
hediyeyi geri alr. Onu aldran ruh da lr. Yeni- srmektedir. O ehir ldr. Btn gzelliklerini
den dirilmek iin o iksiri, ak bulmak gerekir. O kaybetmitir. yleyse orada nce ak doacak,
da sa'dr. sa Mesih gelecek ve l insanl iman ve marifet hayat bulacak, ruh mimarlar onu

246
 Materiallar

akla ina ederler. Hsn ile mamur hale getirirler.

Oras selam yurdu olur. Mehdiyetin ve Mesihi-
yetin getirecei kalb medeniyeti budur. (Doan,
1995)

KAYNAKLAR
ELEBOLU, Amil. 1995. Trk Ninniler Haznesi.
Kitabevi Yaynlar, stanbul.
DOAN, Mehmet. 01.01.1995. Zaman.
DOAN, Muhammed Nur. 2002. Hsn Ak. Metin-
Nesre eviri- Notlar ve Aklamalar. tken
Neriyat, stanbul.
ELN, kr. (tarihsiz). Halk Edebiyatna Giri.
Aka Yaynlar. Ankara.
OKAY, Orhan; AYAN, Hseyin. 1992. eyh Galip.
Hsn Ak. Dergh Yaynlar. stanbul.
MEK, Tacettin. 2002. ocuk Edebiyat. Rengarenk
Yaynlar. Ankara.
TDE Ansiklopedisi. Ninni Maddesi.
Trk Dnyas Ortak Edebiyat. Trk Dnyas
Edebiyat Tarihi-III, Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yay., Ankara 2003.
YENKALE, Ahmet. 1996. Hsn Ak (Tahlil). KS
Sosyal Bilimler Enstits (Yksek Lisans tezi),
Kahramanmara.

247


FABL TRNN OCUK EDEBYATINDAK YER:

MEVLN RNE
Prof. Dr. Ramazan ALTINTA
Cumhuriyet niversitesi,
lahiyat Fakltesi, retim yesi
Sivas - TRKYE
e-mail: altintas@cumhuriyet.edu.tr

THE SIGNIFICANCE OF FABLE IN CHILD LITERATURE: THE EXAMPLE OF MEVLANA

ABSTRACT
Mevlana is the one of the leader of Turkish-Islamic literary world. He had lived when the Mongols occupied the Islamic
World. He promised well to the Anatolia human who they had been occupied from Mongols. He used very understandable idiom
in his books. Incellectual-clueless, adult-child, all of them understood his books. Especially, there are a lot of examples of fable in
his book which name is Mesnevi. In his stories and tales, there are a lot of values of moral. For example; justice, self-sacrifice..
etc. In this context, Mevlana is the one of the leader of the child literature. We can evaluate his books again for this context.
Key Words: Fable, animals, child, literature, national and spiriutal values.

GR dikkate alan bir slp gelitirmitir. O, bal ba-

na bir slp adamdr. Dolaysyla, Mevlnnn
Mevlnann yaad hicr VII. yzyl,
Mesnevde yer verdii fabl trnde yetikin,
Moollar tarafndan slam Dnyasnn yaklp
ocuk vb. gibi her kesimden insann anlayaca,
ykld ve talan edildii bir dnemdir. Bunun
zellikle ahlaki deerler alannda sonular ka-
sonucu olarak Mslman toplumlarda derin bir
raca evrensel bir dil kullanmtr.
mitsizlik ve ktmserlik ba gstermitir. Hatta
slam kltr ve medeniyetinin geleceinden en- A. FABL TR HKYE VE
die edilmeye balanmtr. te byle bir olumsuz MASALLARIN ZELLKLER
atmosferde Mevln, pozitif bir atmosfer olu- Bilindii gibi fabl, insanlar arasnda geen
turmak iin bo durmam, his ve fikir plnnda ibret verici olaylarn, kahramanlar yerine hay-
byk bir mcadele vermitir. O, bir slam bilgini vanlar koyarak anlatmaktr. Fabl, hem didaktik
olarak gerek yaad yzylda yunan felsefesi ve ve hem de dramatik bir tr olup, Latince, hikye
gerekse temel slam bilimleri sahasnda tartlan ve masal anlamna gelir. Bir eit fabllar, ana
meseleler hakknda birinci elden bilgilere sahiptir. tema olarak ahlak konularn ileyen alegorik
Mevlna, eserlerinde, ktmserliin yaygn yklerdir. Fabllarda yer alan tiplemeler yerine
olduu bir toplumsal yapda insanmza yeni bir gre, insann dndaki kurgulanan yaratklar,
dirili rhu frmek iin kelamclarn ve filo- hayvanlar, aa vb. gibi nesneler de olabilmek-
zoflarn yntemini izlemez. Onun yeniliki yn- tedir. Ancak yk veya masaln rgsnde sem-
n ifade eden: Dne ait ne kadar sz varsa bolik bir dille anlatlan kiilerle gerek kiiler
dnle birlikte gitti cancazm/imdi yeni eyler arasnda canl bir iliki biimi vardr. Fabllar
sylemek lazm sznde de anlamn bulduu nesir olarak da yazlabilir, ama daha ok manzum
gibi; lim-chil, yetikin-ocuk, oban-ifti, bir tr olarak yazlmaktadr. Fabllarda verilmek
testici-marangoz vb. her dzeyde ve her meslek- istenen mesaj, ya eserin sonunda ya da eserde yer
teki insann anlayabilecei yeni bir slup ve dil alan kahramanlarn birinin azndan ifade edilir.3
gelitirir. Mevlnnn eserlerinde kulland bu Bu alanla ilgili dou ve bat edebiyatnda birok
yeni slubun temel amac, hem anlalmak ve rnek vardr. ark dnyasnda Beydabann Kelile
hem de kafa ve gnlleri rahatlatmaktr.1 Gerek- ve Dimnesi, eyh Sd iraznin Bostan ve
ten de Mevln, btn eserlerinde, Hz. Peygam- Glistan bunlardandr. Trk-slam edebiyatnn
berin insanlarn akli seviyelerine inerek konu- sekin eserleri arasnda yer alan Mevlnnn
makla emrolunduk 2 buyruuyla, tm toplum Mesnevsi bu tr hikayelerle doludur. Hikaye ve
kesimlerinin anlay ve kavray derecelerini
3
Geni bilgi iin baknz. Ouz Kan, F., ocuk Edebiyat,
1
Geni malumat iin bkz. Aydn, Mehmet, slam Felsefesi Ankara, 1997; Ungan, Suat, Fabl Trnn ocuk
Yazlar, stanbul, 2000, s. 96. Edebiyatndaki Yeri ve Gnmzde Bu trden
2
Acln, smail b. Muhammed, Keful-Haf ve Mzlul- Yararlanma Olanaklar, Dumlupnar . Sosyal bilimler
lbs, Kahire, ts., I, 225-226. Enstits Dergisi, Say: 14, Ktahya, (2004).

248
 Materiallar

masallarnda gerek ocuklara ve gerekse yetikin- ald zaman ortaya kar. nsana bir eyin dsal
lere ynelik bir slup kullanan Mevln, fabl ve veya isel deerini anlad, zevk ald ve
normal hikye tarzndaki anlatmlarnda din ve karsnda rahatlk duyduu her ey sevimli gelir.
ahlk tlere yer verir. Bundan dolay, ocuk- Demek ki insanda holanma, beeni istei uyan-
lara ynelik Mevlnadan Hikyeler, Mevln- dran her ey sevimlidir; beeni istei uyan-
dan Masallar ad altnda birok kitap yaynlan- drmayan ve sevimsiz gelen her ey de iticidir.
mtr. te biz de Fabl Trnn ocuk Edebiya- Onun iin sevgiyi, bilgi ve idrak temelli olarak
tndaki Yeri: Mevlana rnei adl bu bildirimiz- gnln zevk ald, holand eye meyletmesi
de Mevlnnn Mesnev adl eserinde anlatlan eklinde tanmlamak mmkndr. nsann bilgi
baz hikye ve masallardan yola karak rnekler derecesi arttka, ilgi duyduu eye kar sevgi ve
vereceiz. Bylece Mevlnnn anlatt hikye holanma istei art kaydeder. Deerler baznda
ve masallarn sonunda hangi dini ve ahlaki t- bilgi ile idrak edilen ey, sevimlidir, sevimli olan
lere yer verdiini tespit etmi olacaz. bir ey de ayn zamanda gzeldir. Gzellii
Bilindii gibi ocuklarn zihni formlarnn anlayan ve idrak eden kimseler onu sever, gzel-
geliiminde ve onlara ahlak deerlerin kazand- liin sevilmesi, gzelliin zatndandr. 5 Bunun
rlmasnda bavurulacak yntemlerden birisi de iin Mevln, fabl tr hikye ve masallar
hikye ve masallardan yararlanmaktr. Hikye ve yoluyla ocuklara ahlaki deerleri aktarmada kah-
masallar ocuklarda hayal gcn, geni ufuklu raman olarak, onlarn ok sevdii aslan, tilki,
dnme yetisini gelitirmekle kalmaz, bizzat o- kpek, tavan vb. gibi hayvanlara yer vermitir.
cuklar; hikye ve masal kahramanlarnn fedakr- Hi phesiz Mevlnnn gerek masal ve
l, cesareti, sevgisi, merhameti, iyilikseverlii gerekse hikye slubu, Yce Kitabmz Kuran-
ve paylama ahlak gibi davranlaryla da rt- dan mlhemdir. nk Kuranda da muhtelif
rler. nk ocuklarda sahiplenme duygusu darb- mesel, analoji ve kssalara yer verilir. Bu
gldr. Bu balamda iir ve hikyeler iyi bir tr anlatmlardan ama, birey ve toplumlar, iyiyi
eitim aracdr. Mevlnnn Mesnev adl eserin- eylem haline getirme ve ktden de sakndrma
de ocuklara ahlaki deerleri aktarmada birok konusunda eitmektir. Bu sebeple Mevln
fabl tr hikye ve masala yer verilir. O, ocuk- Mesnevde birok fabl tr masal ve hikyeye
larn gerek fikri, gerek ruhsal ve gerekse ahlaki yer verir. Muhatabnn, bu hikye ve masallardan
karakterlerinin geliimi bakmndan olumlu yn- ahlaki alanda sonular karmasn hedefler. Nite-
de nasl bir sre izlemeleri gerektiini iir, masal kim Mevlana, meramn, maksat, kssadan hisse
ve hikyelerinde dile getirir. Mevlanann iir, almaktr/yoksa sana hikye anlatmak deil 6
masal ve hikyelerinin ana temasn, insan sevgisi eklinde dile getirir. nk Mevlnya gre
oluturur. nk onun felsefesine gre; hikye bir lee, mana da iindeki taneye ben-
Sevgiyle aclar tatllar; bakrlar altna zer. Akll kii taneyi alr, lee bakmaz. 7 Bu
dnr, ifadelerden yola karak sylemek gerekirse
Sevgiyle tortular, berraklar; dertler ifa Mevln, hikyenin kendisini lee, karlacak
bulur, hisseyi ise, deerli bir rn olan taneye benzetir.
Sevgiyle l, canlandrlr, sevgiyle padiah Dolaysyla akln iyi kullanan bir kimse, eklin
kle yaplr. kendisine taklp kalmamal, oradan manaya/ze
Bu sevgi de bilgi neticesinde meydana gelir.4 gemelidir. Elbette burada z-ekille birlikte bir
anlam ifade eder. Mevlanann tabiriyle lek ko-
Bu msralarda grld gibi Mevln sevgi
numunda olan ocuklara ahlaki deerleri kazan-
ile bilgi arasnda bir iliki kurmutur. Bilindii
drmaya ynelik fabl tr masal ve hikye-
gibi insanda bir eye kar kalb bir eiliminin
lerinden baz rnekler yledir:
olumas, o ey hakknda bilgi ve idrak yetene-
inin gelimesine baldr. Zira bilip anlamadan B. MEVLNNIN MESNEV ADLI
sevmek mmkn deildir. nsan ancak sevdii ESERNDEN FABL TR HKYE
varl, bildii ve zelliklerini kavrad nispette VE MASAL RNEKLER
sever. Keyfiyet plnnda sevgide azlk veya ok- a. Horozla Kpein Konumas
luun ls, bilgi ve kavrama derecesi ile
orantl bir izgi izler. Bu durum gerek alglanan
eyada ve gerekse insann eylemlerinde, idrak 5
Altnta, Ramazan, slam Dncesinde Tevhid ve Estetik
edip anlayann tabiatna uygun, houna gidip zevk likisi, stanbul, 2002, s. 60-61.
6
Mevln Celleddn-i Rm, Mesnev-i erf, Asl ve
Sadeletirilmiiyle Manzum Nahfi Tercmesi, (haz. mil
4
Mevln, Mesnev, (ev. Veled zbudak), stanbul, 2004, elebiolu), stanbul, 1967, III, s. 108/3000.
7
II, 116 (152830). Mevln, Mesnev, II, 259 (3631).

249
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Kurtlarn, kularn dilinden anlayan Hazret-i Maalesef bunu diyemiyorlar. Sonra da mallarna
Musaya gelen bir adam, kendisine hayvanlarn gelen canlarna geliyor; ama pimanlk fayda
ve kularn dilini retmesini ister. O da, adama, vermiyor. 8 Hibir Mslman belay temenni
eer sen onlarn dilini anlarsan sabredemezsin ve etmez. Hatta canmza geleceine malmza gel-
arkasndaki hikmetleri dnemezsin, diyerek sin, der. Evde ya da herhangi bir i yerinde gn-
geri evirir. Adam ar derecede srar edince, delik hayatta kullandmz bardak, fincan, tabak
Musa peygamber ona, hayvanlarn dilini retir. vs. krlnca, zarar yok, eyann telef olmas,
Sevinle evine gelen adam plkteki kpekle bizden belalar uzaklatrmaya bir vesiledir, deriz.
horozun konumalarn dinlemeye balar. Bir ara Onun iin insan bir musibete uraynca, daha
kpek: Horoz karde, sen arpayla da budayla byk felaketten emin olduunu dnmeli ve
karnn doyurabilirsin. Biraz tedeki taneleri kazaya rza gstermeli 9 , Allahn takdirine
yesen de ekmek krntlarn bana braksan olmaz karmann anlamszln kavramaldr.
m? benim karnm ok atr, der. Bunun zerine b. Deve le Farenin Arkadal
Horoz u cevab verir: Sabret kpek karde,
Mevlnnn masal tarznda anlattna gre
yarn buraya aann len eeini getirip braka-
kendini ok beenen bir fare ile deve arkada
caklar, bolca et yer, karnn iyice doyurursun.
olurlar. Fare devenin bu huyunu bildii iin onun
Bunu duyan aa hemen koar ahrdaki eei alp
yularn eline alr ve yola koyulurlar. Fare, koca-
pazarda satar. Kendi kendine sylenerek dner:
man bir deveye aklnca stnlk saladn
yi ki hayvanlarn dilini rendim, yoksa eek
dnr ve kendini beenir. Koskoca deveyi
elimde lecekti. Ertesi gn yine kulak kabartr
yularndan tutmu srklyorum demekten
plkteki seslere. Kpek sitem etmektedir
kendini alamaz. Farenin bu kendini bilmez hali
horoza: Hani aann eei lecekti de ben de
devenin dikkatini eker. Bu sebeple ona iyi bir
bolca et yiyecektim ya? Horoz cevap verir:
ders vermek ister. Nihayet fare nde, deve arkada
Aann eei ld lmesine de, satn alan zaval-
bir rman kenarna varrlar. Fare rma grn-
lnn elinde ld. Aa akgzllk edip eei
ce, rman kenarnda durur, kalr. Bunun zerine
satt. Ama zlme, bu sefer aann at lecek.
Deve, onun gururunu okayc bir biimde: Ey
Buraya getirip brakacaklar, bolca et yer karnn
dalarda ve ovalarda bana rehberlik yapan fare,
doyurursun. Bunun zerine aa yine hzla
sen benim rehberimsin, yr de ben de senin
kalkar, ahra gidip at alarak pazara gtrp satar.
arkandan geleyim der. Bunun zerine fare,
Dnerken de yine sylenir: yi ki hayvanlarn
rmak ok byk, boulmaktan korkarm, der.
dilini rendim, yoksa at da elimde lecekti.
Deve, rman derinliini gstermek iin suya
Gelip yine merakla kulak misafiri olur. Bu sefer
girer. Sular devenin ancak, dizine kadar gelir.
kpek daha yksek sesle sitem ediyor: Horoz
Deve, fareye dnerek, ite gryorsun, sular
karde, beni yine aldattn. Hani aann at lecekti
ancak benim dizime kadar geliyor, neden bu ka-
ya? Bunun zerine horoz, aann at ld lme-
dar korktun? der. Fare, dizden dize fark vardr.
sine de, satt zavallnn elinde ld. zlme
Senin iin diz boyu olan su, benim boyumu yz
der, bu sefer daha byk bir ziyafete konacaz
kere aar. Bunun zerine deve, bu masalda
hep birlikte. Kpek inanmaz. Hadi hadi beni yine
anlatlmak istenen ahlak d u ekilde verir:
aldatyorsun, der. Horoz kesin cevap verir: Ha-
yr, aldatma falan yok. Durum kesin. nk der, yleyse, bir daha kstahlk edip, kendini
bu sefer aann kendisi lecek, malna gelecek stn grme. Haddini, yerini bil. Kendin gibi
olan bu defa kendi canna gelecek. Arkasndan farelerle boy l; develerle, yarma der.10 Bu
yemekler yaplp etler piirilecek, artann da sebeple atalarmz emsaliyle merref olmaya-
bizlere dkecekler, ye yiyebildiin kadar. nn sesi, semadan gelir demilerdir. Yani, insan,
kendi dengiyle uramaldr. nsan varlk alann-
Aa bunu duyunca arr, saa sola kou-
da byklk taslamamal ve hibir kimseyi kk
turmaya balar, yok mu beni satn alacak biri,
grmemelidir. Bu varlk alannda hibir ey
diye sylenir. Derken gece hastalanan aa sabaha
gereksiz yaratlmamtr. Mtevaz olmak, insan
kmaz lr. Arkasndan yaplan yemek, piirilen
daima yceltir.
etlerden artanlar ple dklr, uzun zaman
hayvanlar ziyafete konmu olurlar. Bu srada c. Tavanla Aslann yks
hikye kahramanlarndan horozun diliyle karl-
mas gereken sonu yle dile getirilir:
nsanlar, keke canma gelecek olan malma 8
Mevln, Mesnev, III, 260265, (33043385
gelsin, diyebilselerdi de hileye bavurmasalard. 9
Geni bilgi iin baknz. Tahirul-Mevlev, erh-i
Bunda da bir hayr vardr, diye dnselerdi. Mesnev, stanbul, 1970, XI, 87273.
10
Mevln, a.g.e., II, 246, (3436-3450)

250
 Materiallar

Ormanda yaayan azl Aslandan btn yoktur. Nice cssesiz hayvanlar; sinek, pire, tah-
hayvanlar korku iindedirler. Nereden kaca ve takurusu insan aciz brakr. Bir mikrop bile insan
kime saldraca belli deildir. Dolaysyla kendi- hayatn sona erdirmeye vesile olur. O halde b-
lerini gvende hissetmezler. Bundan dolay yklk akl ve ilimdedir. Dkkann byk olmas
Aslandan kurtulmak iin ona ilerinden setikleri nemli deildir, nemli olan gnln byk
bir heyet gnderirler. Heyet ormanlar kral olmasdr. Bu sebeple kim kendi gururuna kap-
Aslana, sen tahtnda otur, her gn iimizden lrsa, kuyuya den Aslana benzer. Allah, hi
birisini gnderir, onu yersin eklinde bir teklif kimseye zulmetmez, insanlar kendilerine zulm
sunarlar. Bylece sen de biz de gven ierisinde yaparlar. Aslan, birok hayvana zulm yapmakla
mrmz geiririz derler. Bu teklif Aslann kendi kuyusunu kendi eliyle kazm ve o kuyuya
houna gider. Artk her sabah bir hayvan Aslana dm oldu. Mevlannn dedii gibi, zlimlerin
teslim olmaktadr. Gnlerden bir gn, sra tavana zulm karanlk bir kuyu gibidir. Hibir kimse
gelir. Hayvanlar, ne yapalm, oumuzun rahat kendi kudretine bakarak, zayf grd kimseleri
iin iimizden birisinin lmesi gerekir, derler. ezmemelidir. stnlk Haktan gelir. O halde
Tavana, haydi vakit geirmeden yola d, der- insan nefsini ktlklerden arndrmaldr. Nef-
lerse de, tavan ii ara alr ve ge gider. sini ktlklerden arndran kimse, Tavan gibi
Alktan ate pskren Aslan, tavana; nerede hr olur, arndrmayan da Aslan gibi tutkularna
kaldn, niin geciktin? gibi sorular sorar. Bunun yenik der ve kaybeder. nk bir hayvan tr
zerine tav-an, erken yola ktn ama dier bir olan Aslanla savamak kolaydr ama nefis
Aslann yolunu kestiini anlatmaya alr. Aslanyla savamak zordur. nemli olan nefis
Aslann fkesi bsbtn artar ve yle der: Bu Aslann yenmektir. nsan o zaman zgrleir.
ormanda yalnz benim hkmm geer. Kimmi o d. Akreple Kurbaann Dostluu
Aslan? diye sorar. Tavan da dier Aslann gl
Akrep rmaktan karya gemek ister ancak
yanlarn saymak suretiyle dolayl da olsa dierini
su ok hain akmaktadr. Sudan karya gemeyi
vm olur. Bunun zerine ormanlar kral Aslan,
gze alamaz. Karya gemek isteyen Kurbaay
d nme de o yol kesici ekyaya gnn
grr ve ona yanar. Kurbaa karde karda
gstereyim der. Nihayet yola derler. Tavan
yavrularm beni bekliyor rmaktan karya
Aslan bir kuyunun bana getirir. te, o kuyu-
geemeyeceim beni de gtrr msn? der.
nun iindedir, der. Aslan, hrsla kuyunun iine
Kurbaa nce hayret eder dorusu akrepten byle
bakar. Suda aksini grr. Hrlamaya balar,
bir davran beklemez. Ama Kurbaa da bir
kuyudaki aksi de hrlar. Tavan frsat karmaz.
annedir. Akrebe yrei yanar. yi duygular
Gryorsunuz efendim, size nasl da meydan
uyanr. Akrebin kardelik gsterisine cevap verir.
okuyor? deyince Aslan bsbtn fkelenir. Bir
Gel srtma bin ben seni srtmda rahata karya
diyarda iki sultan olmaz diye mrldanr ardndan
gtrebilirim der. Akrep Kurbaann srtna
da gm diye kuyuya atlar. Bylece Aslandan
biner ve rmaktan karya gemeye balarlar. Tam
btn hayvanlar kurtulmu olur. Tavan, hayvan-
suyun ortasna geldiklerinde akrep inesini
lara bu olay mjdeler.11
kurbaaya batrr. Kurbaa neye uradn a-
Mevlnnn anlatt bu masaldan sonu rr. Ne yapyorsun akrep karde der akrep gayet
olarak u ahlak ilkeyi karabiliriz: Bu hikyede sakin bir tarzda ben akrebim bana layk olan
anlatlan Aslan, insana ktl telkin eden nefs-i yapyorum benim iim bu der. Bylece ikisi
emareyi, Tavan ise, akl- mead temsil eder. birlikte sulara gmlr, gider.
Tavanla sembolize edilen akl- mead, nefs-i
Mevlnnn anlatt bu hikyede Kurbaa,
emare ile sembolize edilen Aslan kkrtp guru-
akrebe gvenmemekte son derece haklym ama
runa dokunacak szlerle emarelik makamndan
ne var ki duygusal olan anne yrei, onun akll
ayrr. Onu, sonuta riyzet kuyusuna atarak
ve souk kanl karar vermesini nlemitir. Oyuna
orada nefsin kirlerinden arnmasna vesile olur.
gelerek Akreple mmkn olmayan bir bar
Bylece bedene egemen olan ktl emreden
uruna risk alarak hatasn hayatyla demitir.
nefis, denetim altna alnm olur.12
Mevlana bu hikye ile insan karakterinin yarat-
Ayrca bu hikyeden u ibretlik sonular da lna vurgu yapar. Her bireyin kendi yaratlna
karmak mmkndr: uygun bir hayat sreceini hatrlatr. Huylar kt
nsan, zayflar yardmcsz grp, hakszlk olan insanlarnn davranlar konusunda dikkatli
yapmamaldr. Cismin byklnn faydas olmak gerektii zerinde durur. Ayrca, Bir Trk
atasznde getii gibi, huylu huyundan vazge-
mez ya da can kar huy kmaz. Doutan
11
12
Mevln, Mesnev, I, 133134, (12621368). gelen zellikler kolay kolay deitirilemez.
Tahirul-Mevlev, erh-i Mesnev, I, 641.

251
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Bunun iin ne kadar uralsa botur. nk o gre Hz. Ali zamannda bir kadn feryd ederek
huy biimi, kiinin karakterinin ayrlmaz bir onun yanna gelir: "Y Emirel-mminin, ocuum
paras olmutur. Bunun iin onu kolay kolay dama kt, ne kadar ardysam da gelmiyor.
skp atamaz. O halde, herkes kendi huyuna ve ciz kaldm, abalyorum, indiremiyorum. ok
karakterine gre i yapar. Bundan dolay, insanlar tehlikeli yerde. Dp lecek, der. Bunun ze-
aras ilikilerde bir ihtiyat paynn olmas gere- rine engin feraset sahibi olan Hz. Ali u tavsiyede
ktii unutulmamaldr. bulunur:
e. Fare ile Kurbaann Muhabbeti Baka bir ocuk bulun, tehlikedeki ocuun
Mevlana Mesnevde benzerin ancak benzeri onu grebilecei ekilde yerletirin. ocuk
sevdii, onunla uyutuu ve ayn cinsin ayn ocuu grnce gelir. Gerekten de ocuk ocu-
cinsle daha iyi anlap dost olabileceini anlatr. un yanna gelir ve dmekten kurtulur.14 Grl-
nk ayn cins ayn cinsle arkadalk etmez ya d gibi evrende cinsin kendi cinsine ekmesi
da davranlarmzla ruhumuz arasnda bir uyum kural, ocuk iin de geerlidir.
bulunmazsa problemler derinleir. Mevln bu SONU
paralanml kurbaa ile fare hikyesiyle anla- Mevlnnn Mesnev adl eserinde gerek fabl
tr. Bilindii gibi fare karada, kurbaa ise suda tr ve gerekse farkl dzeylerde yzlerce hikye
yaar. Her birinin hem cinsiyeti ve hem de yaa- ve masala yer verilir. Bu hikye ve masallar bilgi
ma alan farkldr. Bu sembolik anlatmda fare ve kavray dzeyi farkl olan her insana hitap
dnya ehlini, kurbaa ise, su metaforundan hare- eden bir sylem biimine sahiptir. ocuklar da
ketle temizlii ve keml ehli oluu sembolize buna dahildir. zellikle fabl tr hikyelerde
etmektedir. kahramanlarn hayvanlardan seilmesi, ocuklara
Bir gn fare ile kurbaa arkada olurlar. Fare hem hayvanlar sevdirmek ve hem de onlarn
kurbaaya, ben senin dostluuna doyamyorum. hayvanlara olan ilgisinden yola karak; zveride
Senden ayrlk benim iin bir hicran oluyor. Vus- bulunma, adalet, doruluk, ahde vefa, iyi kimse-
latmz hi kesilmesin der. Bu sebeple birbirimi- lerle dostluk kurma, yardmlama, bakalarna
zin ayana bir ip balayalm, bylelikle her sayg gsterme, toleransl olma, iyi insan olma
zaman beraber oluruz, demi. Kurbaa, kendi gibi ahlki erdemleri kazandrma amalanr. Kal-
cinsinden olmayan birisiyle balanmaktan korkup d ki, bu hikye ve masallarda sonu, kahraman-
tereddt geirmi ise de bu srara dayanamayp lardan birisi tarafndan anlatlr. Bylece ocuklar
evet demi. Bir gn gkyznden szlp ge- bu hikyelerin verdii mesaj anlamakta zorluk
len bir alacakarga fareyi kapt gibi gklere ekmezler ve hem de dil geliimlerine yararl
tekrar szlnce sudaki kurbaa da iple birlikte olur. O halde bugn bizler de edebi bir tr olan
havaya frlam. Havada bir karga, onun peneleri Mevlnnn hikyelerinden hareketle yaad-
arasnda bir fare, ipin ucunda da kurbaay gren mz modern zamanlarda yeni tarz ocuk edebi-
halk, bu ie ok armlar. Hep birlikte, nasl yatna dair rnekler ortaya koyabiliriz. Ayrca,
olur da bir kurbaa kargaya yem olabilir? diye Mevlnnn hikye ve masallarn izgi film ve
dnmler. Kurbaa lisan- halle bu soruya normal ksa sinema filmleri gibi filmler yaparak
yle cevap vermi: beyaz perdeye aktarabiliriz. Bylece ocuklarmz
te bu, kendi cinsimden ve ayn yaama ala- hem elenirler ve hem de kendi geleneklerimizle
nna sahip olmadm birisiyle dostluk kurbaa- yorulmu deerlerimizi isellitirmi olurlar.
nn bir cezasdr.13 Maalesef bu alanda bir boluk yaanmaktadr.
ocuklarmz yabanc kltr ve medeniyetlere ait
Grld gibi Mevlna, fare ile kurbaa
deerlerle yorulmu izgi film ve sinema filim-
hikyesinden bize, benzerin benzerle dostluu-
lerinin etkisi altnda kalmaktadrlar. Onlar ya-
nu anlatmak istemitir. nk bylesi dostluklar
banc kltrlerin etkisinden korumak, milli ve
kalc olup, insana huzur ve gven verir. Bir ba-
manevi deerlerle yetitirmek ancak kendi ede-
ka adan davran ve i dnyamz arasndaki b-
biyat ve kltrmze bal yetitirmekle salaya-
tnle dikkatlerin ekilmi olmas gelir. nk
biliriz. Bu konuda ok zengin bir mirasa sahibiz.
kurbaa ile fare hikyesinde farenin bir hilesinden
nemli olan sahip olduumuz bu kadim ve zen-
de sz edilmi olur. Eer fare ile kurbaann
gin mirastan yararlanmasn bilmemizdir.
dostluu sahte deil de samimi olsayd, kargaya
yem olmazlard. Ayn zamanda bu hikyeden
ocuk eitiminin nasl yaplmas gerektii
sonucunu da karm oluyoruz. Bir sylenceye

13 14
Mevln, Mesnev, VI, 199205 (26322713). Mevlana, Mesnev, IV, 211-12,(2657-2670).

252


KLASK ARLERN OCUKLUK ANILARI VE ETM

Do. Dr. Yusuf ETNDA
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
e-mail: ycetindag@fatih.edu.tr

Klasik kltrde kendi ocuklularndan veya T-be-maher ola feyzi cri

ocuklarndan bahseden air ve yazar says ok Hem sana hem ola ayra sr
snrldr. Bu yzden bu melliflerin eserlerinde (Bunun feyzi maher gnne dek yrr-
bu tr malzemelere ulamak ok zordur. Ancak lkte olsun ve hem seni hem de baka-
yine de eserlerin satr aralarnda ipular da yok larn kuatsn.)
deildir. Klasiklerimizi bu adan ele aldmzda
Sen dah t bu niamdan yiyesin
ocukluuna ya da ocuunun eitime deinen
Ydigr- pedermdr diyesin
birka isimle karlatk. Bunlar bn Haldun,
Nizam-i Gencev, Sadi-i iraz, Molla Cm, Ali (Bu nimetten sen de yiyip istifade edesin
ir Nev, Nb, Seyyid Vehb ve Erzurumlu ve babamn yadigrdr diye anasn.)
brahim Hakkdr. Rhum lutfun ile d idesin
simlerini zikrettiimiz bu melliflerin ocuk- Bir du ile beni yd idesin
luk ya da ocuk konusuna ok farkl alardan (Bylece ben lnce lutfunla ruhumu ad
yaklat da ak bir gerektir. Bunda biraz da edesin ve bir dua ile beni daima hatr-
kaleme aldklar eserlerinin konusu ve ierii layasn.)1
etkili olmutur demek daha doru olacaktr. Me- Tarihi bir vesika oluu ve devrinin i yz ile
sela srf kendi ocuklarn eitmek ve onlarn sosyal hayatn yanstmas asndan da nemli
ahsnda tm ocuklara tecrbelerini aktarmak olan Hayriye, daha yazld gnden itibaren pek
isteyen Nb ve Vehb, eserlerinde ok deiik beenilmi ve tbiri cizse, su gibi okunmutur.
konulara girmi, giyimden sohbete, alveriten Seyyid Vehbi bu esere nazire olarak olu Lut-
kitap okumaya, ibadetten alkanlklara, devlet fullah elebi iin Ltfiye-i Vehbyi kaleme
ricaliyle ilikilerden akrabala, iirden sanata he- almtr. Bu eserde Nabinin tesiri pek aka g-
men her konuda fikir beyan etmilerdir. Nabinin, rlebilir. Ziya Paa, Hayriye iin Harabatnda
olu Ebl-Hayr Mehmed elebi adna yazd yle der:
eser, devri iin olduu kadar gnmzde de ge- Sanat ile eylemitir ol pr
erliliini ve canlln korumaktadr. Nabi esere Asrndaki hl-i mlki tasvr
u satrlarla balar ve bu eserin bir nasihat kitab Zlm-i vzery sylemitir
olduunu belirtir: Hl-i fukaray sylemitir
Eyledm nazm- nashat tarr Aslnda klasik melliflerin ocuklarna d-
Ki ide dde-i idrki karr nerek eser kaleme almas Nb ile balam bir
(Bir nasihat manzumesi yazdm ki gnl gelenek deildir, ondan nce baz melliflerin bu
gzn sevindirsin.) ynde almalar olduu bilinmektedir. Mesela
Kisve-i nazma kondkda hme XV. yzyln nemli alim ve mutasavvflarndan
Eyledm nmn Hayr-nme Molla Cm de kendi ocuunun ahsnda ocuk-
lar iin bir kitap yazma ihtiyac hissetmi ve
(Kaleme nazm elbisesini giydirince adn
arkn en byk klasiklerinden birisi olan Baha-
da Hayr-nme koydum.)
ristn yazmtr. Cm, sebeb-i telifte konuyu
Her zaman isterem ey cn- peder yle anlatr: Bu gnl okayc bahar alarnda
Ola vze- gun bu gher sevgili olum Ziyaddin Yusuf (henz on yan-
(Ey babasnn can! stediim, bunlarn dayd.) Arap dilini ve edebiyat bilgilerini ren-
her zaman kulanda kpe olmasdr.) meye alyordu. Yeni yetimekte olan ocuklara
Bun nzik tutasn cnundan ve zahmet grmemi olan yavrulara alkn olma-
Bir dem ayrmayasn yanundan dklar eylerle zihinlerine uygun gelmeyen ya-
banc terimleri renmenin, onlara ar bir yk
(Dilerim ki) bunu canndan da nazik
olmakla beraber gnllerine korku verecei pek
tutasn ve bir an bile yanndan ayrmaya-
sn ( yani aklndan karmayasn) 1
Nb, Hayriyye, haz: skender Pala, Bedir Yay., stanbul
1989

253
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ak bir hakikattir. ocuun gnln ferahlandr- Yolunu bilmediim bir konak yeri zerine ne
mak ve hatrn ho tutmak iin ara sra nl eyh kadar ince sz syleyeceim aikrdr. Bu
ve byk stat irazl Muslihiddin Sadnin mevzuda ne ba, ne ahane bir arap meclisi, ne
mbarek nefeslerinden olan Glistn kitabndan saz, ne arap, ne de bahtiyarlk var. Bu Arabistan
birka satr okurduk. O zaman hatrma geldi ki, llerinde gemi bir maceradr. Bunda llerin
Sadnin mutlu nefeslerine, gzel iirlerine benzer kuruluu dalarn sarplndan baka bir mevzu
birka yaprak da teberrken ayn slup zere ben yoktur. Byle dar mevzuda aka dair ne sylene-
yazaym.2 bilir. Zevk ve neve zerine sz sylemeli ki; o
Eserini olu adna ya da onun seviyesine ve zaman yazlan beyit efsane ile beraber raks eder.
geliimine gre yazmam olsa da eserinde olu- Bu mevzudaki strap ve melal yznden imdiye
nun ismini zikrederek nasihatta bulunan airler de kadar kimse bunun hakknda bir ey yazmad.
vardr. Bunun en arpc rnei byk Trk airi Yazanlarn aciz kalmalarndan dolay imdiye
Nizam-i Gencevdir. Nizam, Leyla ile Mec- kadar bu efsane yazlamad. Mdem ki cihann
nunun sebeb-i telifinde eserin yazl sebebini ve ah, bu kitab benim namma yaz diyor, mev-
oluyla arasnda geen diyalou anlatr. Buna zuun bu kadar darlna ramen onu gzellikte
gre devrin hkmdar kendisinden Leyl ile yle bir dereceye vardraym ki ah Hazretleri
Mecnun kssasn yazmasn istemitir, Nizam de onu okuduka yolunun zerine delinmemi inciler
bu talebi oluyla paylar ve bu kssay anlatma- dklsn ve onu okuyan, donmu ve duygusuz da
nn ve gzelletirmenin zorluunu anlatarak tabir- olsa, muhakkak k olsun.3
i caizse nazlanr. Oul Mehmed Nizam ise baba- Gencev, oluyla aralarnda geen bu konu-
sn verek ikna etmeye alr. Nizam bu konu- may naklettikten sonra zel olarak ona seslenir
madan sonra eserine balar ve ok ksa srede ve nasihat eder. Nasihatinde iki konunun ne
mkemmel bir Leyla ile Mecnun kssas ortaya ktn gryoruz. lki kendi airliinin essiz-
kar. Eser, korkulann aksine ok ses getirir: Ey lii ve meslek seimidir. air, oluna sakn air-
devletli Padiah, eer byk isen benden bir ey lie heves etme, nk sylenecek szn en gze-
iste, beni bir ie memur et. Falma yldzn seyri lini baban syledi, daha gzeli mmkn deil der.
uygun dt. Srrm syleyecek, bu halimi anla- kincisi ise devrin revata olan meslekleridir.
tacak mahrem bir dostum yoktu. Olum Mehmet Bunlar dn ve hukuk alimliiyle doktrluktur,
Nizm, ki gnlmde can kadar sevgilidir, glge nk air oluna ya fakih ol ya da tabip der:
gibi yanmda oturmu ve bu eseri gnl gibi ele Daima insanlara kar edibne muamele et.
almt. Sevgi ile ayam pp dedi ki: Ey Nerede olursa olsun daima kalbinde Allh korku-
hretinin davulu ile gkyzn inleten.... Husrev su bulunmaldr. yle bir i tut ki yaptn iten
u irini yazdn, bu kadar insanlar sevindirdin. utanmayasn. Olum, eer bu baba nasihatlerini
imdi Leyl vu Mecnnu da yazmalsn. Ta ki kabul edersen ok istifade edersin. Her ne kadar
kymetli cevherin ift olsun. Bu tatl eseri yazman sende byklk hevesleri gryrum; iire de he-
ok iyi olur. Gen tavus ifte olmaldr. Hususa vesin var. Fakat iirle urama; nk onun en
irvan ah, irvan ne, ran ehriyar nimet ve gzeli, en yalandr. Bu fende ykselmeye, an ve
mevki ihsan eder; insan bahtiyar eder; sz ehlini hret kazanmaya yeltenme. nk o; Nizmde
taltif eder. Bu eseri bir mektup yazarak senden artk kemalini bulmutur.
istedi. Otur ve kitab yazmaya bala. Ben: Ey Filvaki iir ve nazmn kadri yksektir. Fakat
yz ay gibi parlak ve fikri demir gibi metin olan sen faydal bir ilme heves et. Kendini, bedenini
olum, szn yerindedir, dedim, lakin ne yapa- renmeye al. Terih ilmini ren; bu insann
ym bu i grnd gibi deildir. Bir cihetten gnln aydnlatan bir ilimdir. Peygamber, lim,
g, bir cihetten kolaydr. Fikrim geni, gsm ikidir: Biri dinlerin ilmi, dieri bedenlerin ilmi
dard. Efsanenin dehlizi dar olunca, sz o dar buyurmutur. Bu iki ilimde byk menfaat vardr:
yerde dnp dolamaktan topal olur. Sz meydan ya fakih ol ya tabip sev zekal tabip ol, adam
geni olmaldr ki irin kudreti orada biniciliini ldren tabip deil. Taat ve ibadete kendini vak-
gstersin. Bu efsane geri mehurdur; fakat iinde feden Allhn emrinden dar kmayan bir fakih
neve ve neat namna bir ey yoktur. Sze eni ol; yoksa hile-i eriye reten fakih deil.
veren neat ve nazdr. Sz bu iki mevzu zerinde Eer her ikisi de yani hem fakih, hem tabip
alr, geliir. Ak, ba ve zincir zerine sylenen olursan, ok byk bir insan olursun. Herkes na-
plak, sssz sz skc olur. zarnda ok deerli bir mevki kazanrsn. Hem
hayat, hem lm renirsin; dnyada da, ahiret-

2 3
Moll Cm, Bahristan, ev:M.Nuri Genosman, MEB NZM, Leyl ile Mecnn, ev: Ali Nihat Tarlan, MEB,
Yay, st.1990, s.4. st.1990, s.26

254
 Materiallar

te de bir eref sahibi olursun. Her okuduun eyi na sarkma. Bir ey koymadn yere el uzatma.
iyi bilmeye ve anlamaya al. Usta bir eyerci ki kii syleirken dinleme. Ekmek ve tuz
olmak, kt bir klah dikici olmaktan daha iyi- hakkn gzet. Namahreme bakp ihanet etme.
dir.4 Davetsiz bir yere gitme. Gidersen emin olduun
Klasik air veya yazarlarn kendi ocuklarna yere namuslu kimseye var. Sr sakla. Her mecliste
nasihat etmek, onlara doru yolu gstermek ya da iittiin szleri aklnda tut, evden eve sz gtr-
hoa vakit geirmeleri iin eser hazrlamalarnn me. Ktlemekten, arkadan sylemekten, fenalk-
veya bizzat ocuklarnn isimlerini zikrederek tan uzak ol, ahlakl ol. Herkesle ho gein. nat ve
nasihatte bulunmalarnn yannda bazlarnn da kt dilli olma. Senden byklerin nnden
bizzat babalarnn veya hocalarnn nasihatlerini gitme. htiyarlara hrmet et. Her vakit temiz olup
naklettiini gryoruz. Mesela dnya seyahat haramdan ve yasaklardan uzak dur. Be vakit
edebiyatnn en byk isimlerinden birisi olan namaz klp iyi hal ile tannp ilim ve fazilette
Evliya elebi, Bursa dn babasnn tavrn ve mehur ol.
nasihatlerini anlatr. elebi, tam bir seyahat sev- Nasihat
dalsdr ve hatta stanbul dna yapt ilk seya-
Sormaa ey yr Eyleme gel r
hatinde ailesine bile haber verme frsat bulamaz.
Anla ne kim var lm-i tamm
Yakn bir arkada onu Bursaya davet eder, bu
Frisyi bil Ehlini bulgl
frasat karmak istemeyen elebi seyahat hazr-
Efsh- ns ol Arap ve Acm
l yapmadan apar topar yola kar. Bu seyahatn
Vakt-i namz et Hakka niyaz et
sonunda stanbula dnn ve babasnn nasi-
Hlk yd et Gzle imm
hatlerini yle anlatr:
Bildiini ret Dersini fikr et
Uzun ve meakkatli bir yolculuktan sonra 15 Eyleme hi red Hs u m
Safer 1050/1640de stanbula girdik. Ben o gn lme hars ol ule ens ol
evimize varp babamn ve anamn ellerini ptm Ehle cels ol Grme melmi
ve huzurlarnda hrmetle durdum. Babam: Damla be-damla Gl olur anla
-Safa geldin, Bursa seyyah, safa geldin, dedi. Szm dinle Temme kelm
Halbuki nereye gittiimden kimsenin haberi (Tercmesi: Ey dost sormaktan utanma, lmin
yoktu. Ben de: tamamn sonuna kadar anla. Bir bilenini bul,
-Sultanm! Bursada olduumu nereden bildi- Farsay ren. Arapada ve Farsada insan-
niz? deyince: larn en gzel konuan ol. Namaz vaktine dikkat
-Sen 1050/1640 senesinin Auresinde kaybol- et, Allaha ibadet et. mamn hareketlerine gre
duun gece ben nice dualar okudum. Bin kere Allah hatrla. Derslerini dn ve bildiklerini
nn Atayn suresini okudum. Gece ryamda ret. Zengin ya da fakir kimseyi geri evirme.
seni grdm. Bursada Emir Sultan trbesinde almaya al, ilimde hrsl ol. yi insanlarla d
ruhaniyetinden yardm dileyerek seyahat rica edip kalk. Bil ki damlaya damlaya gl olur. Szm
alyordun. O gece bana nice hal ehli canlar rica bitiriyorum, onu iyi dinle.)
edip senin seyahate gidebilmen iin izin istediler. Oul! Dnya bakmndan nasihatim odur ki
Ben de o gece hepsinin rzas ile sana izin verdim. her vakit ho merep ol, beraber olduun vezir ve
Fatiha okuduk. Gel imdi oul! Bundan sonra devlet adamlarna varp dnya iin bir ey isteme
sana seyahat grnd. Allah mbarek eylesin. ki senden nefret edip seni hor grmesinler. Rza
Ama sana dm var, dedi ve karsnda aya- lokmasna kanaat et. Eline giren mal israf etme.
kst durdurdu. Kanaatle gein. Kanaat tkenmez hazinedir
Sa eliyle sol kulam burarak uzun bir t demiler. Salkta, sabr vaktinde lzm olur.
verdi. Sonunda da enseme bir pehlivan sillesi Dnyalk akeyi lokma ve hrka iin saklayp
vurup kulam burdu ve: nmerde muhta olma. nk: Dmana kalrsa
kalsn / Dosta muhta olma tek demiler. Gezdi-
-Oul! nsan yoksul olabilir, ancak asla bes-
in yerlerde iki yerden gayret kuan beline
melesiz yemek yeme. Srrn varsa sakn avretine
balayp kendini daima muhafaza et. Su uyur,
syleme. Temiz olmadn zaman sakn yemek
hileci ve zalim dmanlar uyumaz. Byk Evliya-
yeme. Elbisenin skn sakn stnde dikme.
nn ziyaretleriyle megul olup btn ziyaret yerle-
yi adn ktye karma. Ktye yolda olma,
rini ve her memlekette olan sahralar, yksek da,
zararn ekersin. Sen yr ileri, gzm! Kalma
aa ve garip talar, ehirleri, ibret verecek eser-
geri. Alay bozma. Tarlaya basma. Dostlarn pay-
leri, kaleleri fethedenleri ve yapanlar, byklk-
leri yazarak Seyahatnme adyla bir eser mey-
4
Nizm, a.g.e., s.50.

255
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dana getir. Dman errinden emin olasn. Allah Allh da zikreder ve sever. Molla, Allh zikret-
yardmcn olsun. Dnyada emniyet, son nefesinde menin hakikat masivay unutmaktr. Molla, te-
iman bulasn. Peygamberin sanca altnda har vekkl, tefviz, teslim, sabr, rza tarikatte usuller-
olasn. Yr! Sonun hayr olsun. Bu dediklerim dir. Allha ulamann usuldr. Molla, sabr
kulana kpe olsun dedi. Allhtan ilhamdr, acele eytandan desisedir, ta-
Sillenin tesirinden kurtulup da gzm anca hamml emn emandr. Molla, ilim renmekle,
baktm ki evimizin ii nurla dolmu. Hemen hilim kalbi hilme zorlamakladr. Kalb sultandr.
babamn elini pp sessizce beklemeye baladm. Taht tevhid, tac ilimdir. lim ona yce mertebe,
Bir heybe iinde 12 tane nefis kitap ve 200 kadar hilim byk atiyyedir.6
Eref altn yol paras verdi ve: -Yr! Nereye XVII. yzylda geni bir corafyaya ayna
gidersen iznim var. Ama gurbet diyarnda teda- tutan Evliya elebinin Seyahatnamesi birok
rikli ve mert ol. Dertlilere yr ol. dedi ve alnm- konuda hazine niteliinde olmasnn yannda
dan pt. Sonra aramba Pazarnda Abdlvahid yzyln gelenek ve greneklerine de k tutmak-
Efendiye gtrd. Onun da hayr duasn aldk. tadr. Ayrca eserde yazarn kendi hayatna ait
Ardndan eyh mer Efendi, Bekta Hasan hatralara da rastlanmaktadr. Bu hatralardan biri-
Efendi, Gafur Efendi ve bunun gibi 12 kadar ey- si de yazarn dnyaya geliiyle ilgilidir ve zama-
hin elini ptm ve hayr dualarn aldm. Hepsi nn Osmanlsnda dnyaya gelen bir ocuk iin
de: Yr! Allah seyahatini kutlu etsin. diye dua yaplan merasimi anlatmaktadr. Evliya elebi-
ettiler. ime sevin doldu, evimize geldik. O haf- nin 25 Mart 1020/1611 tarihinde stabulun
ta zmite gitmek zere babamn elini perek ev- Unkapan semtinde dnyaya geldiini biliyoruz.
den ayrldm.5 elebinin anlattna gre doumunda evlerinde
air ve yazarlarn unutamad ve eserlerinde 70 kadar Evliya ve eyh bulunmaktayd. Bu da
naklettii nasihatlerden birisi de hoca nasihatdr. bize gsteriyor ki elebinin babas din adam ve
Bu tr nasihatlerin en gzellerinden birisi Molla limlerle oturup kalkmaktadr. Ayrca evladnn
Fakirullhn rencisi brahim Hakkya yapt- dnyaya geliinde eve devrin nde gelen din
dr. brahim Hakk, hadiseyi ve nasihat Marifet- adamlarn toplamasnn da zel bir sebebi vardr.
namede nakleder. brahim Hakknn dedesi elebinin babas, ocuu dnyaya geldiinde bu
Molla Bekr, Azak seferinde ehit dnce babas insanlar tarafndan ona dua edilmesini zellikle
Osman Efendi derinden sarslr ve kendisine te- istemi ve onlar eve toplamt. Bu blmden
selli aramak zere Erzuruma gelir. Orada zbek anlald kadaryla bu limlerin dualar
asll bir vaizin salk vermesiyle de Bitlisin Tillo sayesinde hem baz iyi huylarn elde edileceine
kyndeki eyh smail Fakirullhn yanna gelir. ve hem de birok dert ve skntdan kurtulmann
eyh Fakirullh babas gibi brahim Hakknn da mmkn olduuna inanlmaktadr:
ilk hocas olur ve Marifetnamede naklettii bir- Doduum zaman merhum Sunullh Efendi
ok bilgiyi ondan rendi. Ancak brahim Hakk- evimizde imi, kulama kpe olmas iin ezn-
nn asl unutamad eyh Fakirullahn nasiha- Muhammedyi yksek sesle okumu.
tidir: Akka kurbanm Mevlev eyh smail Efendi
Mola brahim herey Allhdandr, herey kesip:
Allhadr. Molla, herey Allhla ve herey Allh -smail kurbandr demi. Ayrca o gece
iin. Molla herey Allhn kudreytiyle, herey evimizde 70 kadar yksek mertebeli dervi var-
Allhn ii. Molla Allh seven Kurn okumay m. Bunlardan Kapan Mehmed Efendi kunda-
sever. Molla Kurn okumak insan ruhunun gda- m alp kulama ezn-i Muhammed okumak
sdr. Molla fatiha okumak, celbedici ve celbe- istemi ve:
dicir. Molla Allh seven Kurnn iindekilerle
-Bu ocuun kulana kim ezan okudu? diye
amel eder. Molla, Allh seven Habibine uyar.
sorunca kendisine:
Molla, Allhn habibini seven Onun snnetiyle
amel eder. Molla brahim susmak beli bir hik- -Sunullh Efendi okudu. demiler. Bunun
met ve gzel bir haslettir. Molla, dilin susmas zerine Mehmed Efendi:
kalbin susmas iin, kalbin susmas Rabbin ma- -Biz de Hakka yaklama ve Allah yolunda
rifeti iin sebeptir. Molla brahim, zikrin en gzellie erme ezann okuyalm deyip hazin bir
faziletlisi Lilhe llallhdr. smi tekrar, mu- sesle ok ili bir ezan okumu. Daha sonra
habbetullha gtrr. Yalnz Allh zikredeni, elindeki baltay bir tarafma koyup:

6
Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, Haz:Durali
5
Evliya elebi, Seyahatnme, Haz: smet Parmakszolu, Ylmaz ve Hsn Kl, C. I, Devran Yay., stanbul 1991,
Kltr Bak. Yay, Ankara 1983, s.56. s.25.

256
 Materiallar

-Bunu bu ocua ihsan ettim. ok savalarda Kuran ezberledim, Allh peygamberlerinin lut-
bulunup yoksullukta ve ihtiya annda bile Allah fettii srlara eritim. Sonra be yl lugat, sarf ve
yolundan ayrlmasn, hibir eyden korkmasn; nahiv, aruz ve itikakla hesaba, kitaba ait risale-
kumda oynasn, ayana p batmasn demi ve lerle uratm. On drt yama Basra, Yeni Yunan,
fatiha okuyarak ayrlm. Hint, Eski Yunan ve Babiller mekteplerinin e-
Ardndan Kasmpaa Mevlevihanesi eyhi itli okunular, ayetlerin nasih ve mensuh oluu
Divane Abdi Dede: bilgilerini tahsil ettim. Camiul-Kebir ile mam
Muhammed bin Hasanel-eybannin Hanefi
-Dervilerin lokmasyla beslensin demi.
mezhebine gre yazd Siyer-i Kebirini ren-
Yenikap Mevlevihanesi eyhi Doan Dede dim. Atam Aliyyibn-i Musa Rzann telif ettii
de beni kucana alm ve: amili ezberledim. Bu suretle atamla, eybani-
-Bu ocuk bu cihanda bizim uurmamz nin arasnda az fark buldum. na ve tarihe ait
olsun. diye buyurmu. birok kitaplar okudum. Bazan hocayla, bazan
ocukluuyla ilgili bilgiler veren airlerden kendi kendime dokuz yz tane Kuran tefsiri m-
birisi de Akemseddinin en kk olu Hamdul- talaa ettim. Otuz iki yamda Tevrat, Zebur ve
lah Hamdi (1449)dir. On iki yanda babasn ncilin yazlm olduu dilleri belledim. Semra-
kaybeden Hamdi elebi hem Yusuf u Zleyhada kis, Humureys ve Batlamyus-u Asgar gibi stat-
ve hem de Leyla ile Mecnunda hereyden ikayet lardan alt yl bu kitaplar okudum. Bundan baka
eder. Leyla ile Mecnunda talihinden, devrin hikemiyat, tbba ait Kanunu, riyazi, iktisad ve
alimlerinden, devlet ricalinden ve halkndan siyasi bilgileri, Allhn, Emirl-mminin
ikayet eden air, Ysuf u Zleyhda babasnn Aliyyi-bn-i Ebu Talibe Hayber Kalesinin
kendisini ok sevmesi dolaysyla aabeylerinin kapsn skt srada rettii sad ender sad
kendisini kskandn ve dladn syler. Hatta drt ke vefk yapma usuln renmekle me-
Hamdi, Yusufla kendisini zdeletirir ve eseri gul oldum. Krk yamdan sonra, alt yl cefr gibi
biraz da bu yzden severek kaleme aldn gizli ve rasyonalistlerin ezel ve ebede ait serdet-
vurgular: tikleri nazariyelerle uratm.8
Tfl- ferzend idim ana bu fakr ocukluk yllarndan ve eitiminden sz eden
Olmu idi zaf hazret-i pr melliflerden birisi de XV. yzyl airlerinden Ali
Bana eylerdi efkatiyle nazar r Nevdir. Nev henz ocuk denilecek yata
Der idi olmasa bu olum eer hem devrin ilimleriyle beraber iir ve edebiyata
Gider idim bu dr- mihnetden merak salm ve hem Meclaisn-Nefaiste, hem
Derd gamdan bel-y gurbetden de Lisant-Tayrda konuyla ilgili hatralar
... nakletmitir. Mecalisn-Nefaiste alt yalarnda
Ysuf ermi bels gyetine iken bandan geen bir hadiseyi nakleder. Buna
Ermedim ben cef nihyetine gre Nev, ailesiyle beraber Iraka giderken
Ann hvn etdi zulm u hased yolda erafeddin Ali Yezdnin makamnda ko-
Bunlarn nesli kendilerinden eed naklarlar. Yezd,gelen misafirlerle ilgilenirken
Ysun ektiimce gussasn dikkatini alt yandaki Nev eker, ona sorular
Gussam okurda bana kssasn sorar Nev btn sorular baaryla cevaplaynca
kbet eyledim bu kssay cst takdirini toplar: ahrh Mirz bozuklgda Fakr-
Bulmadm Trk dilde an drst7 ning vlidi cemat-i kesr bile rzgr havdisi
fitnesidin Horasandn kap Irkka barurda Teftga
ocukluk hatralarndan bahseden baz yazar kim mevlannng mevlididr yarm kie yitp
ve airler de eitimlerinden ve okuduklar kitap- ttiler. ttifka menzl alarnng hnkh iigide
lardan bahsederler. Mesela seyahatname felenei- vki irdi. Tang atkanda andak kim oyun etfl
nin nemli isimlerinden birisi olan Nasr- Hs- debi bolur. Ol cematning etfl ol hnkhga
rev, kendi ocukluundan bahseder. Hsrevin oynagal kirdiler. Fakr hem bile idim. Tahmnen
anlattklar X. yzyln bilgiye, kitaba ve okuma- alt yamda bolgay irdim. Ve Mevlan bir rah-
ya verdii nemi gstermesi asndan ok ilgin- bede olturup irmiler. Tken cematnng key-
tir. Ayrca bu dnemde hangi yazar ve airlerin fiyyetin malm klmak n etfldin birini
ilgi grdn de karmak mmkndr: Ben tilediler. Fakr alar sar barurga muvaffak boldum.
sam, solumu fark eder etmez, eitli bilgiler Her ne kim sordlar cevb ayttm. Tebessm
renmee heves ederdim. Dokuz yamda klp tahsn kldlar. Dag sordlar kim mektebga

7 8
Hamdullah Hamdi, Yusuf u Zleyha, Haz. Naci Okur, Nsr- Husrev, Sefername, ev: AbdulvahapTarzi, MEB,
Aka Yaynlar, Ankara 1991, s.49. stanbul 1950, s.55.

257
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

barp musn? Didim kim: barp min. Didiler kim: (stenilen gayeye ulanca o szlerden
ne yirgee okup sn? Didim ki: Tebreke airlik kabiliyetim ald.)
sresigaa didiler kim: bu cemat etfldin biz Zevk kp ho-hl iter irdi mini
tilegende sin kilip biz bile in boldung. Sening erhi anng ll iter irdi mini
n ftiha okul diyip z fatihalarga merref (Onun verdii zevk beni keyiflendirirdi,
kldlar. Hem ol zamn Fakrning vlidi ve ol hayl aklamas beni dilsiz ederdi.)
uluglar kilip mevlan hidmetide env ...
niyzmendlglar klgandn songra Fakrga edn kbet k eyledi eyd mini
ur hsl bold anga kim ni kii irkendr- Eyle mef itti bu sevd mini
ler.(Ali r Nev, Meclisn-Nefis, haz. (Sonunda ak beni deli etti, bu sevda beni
Hseyin Ayan ve bak., Erzurum,1995, s.25. perian etti.)
Nevnin ocukluuyla ilgili dier bir ans- Kim didim uzlet iigin aka min
na da Lisant-Tayrda deinir. Buna okulda Dehr-i b-man ilidin kaka min
eitli ilmilerin yannda iir de ezberletilmektedir. (Bunun zerine uzlet eiin aaym de-
Dier ocuklar Bostan ve Glistan gibi klasikleri dim, manasz dnyadan kaaym dedim.)
okurken Nev, Vahdet-i vcud felsefesini ve ak Anglaa etfl eylep r u eyn
anlatan Mantkut-Tayr okumakta ve hatta elin- stim itti bu szni vlideyn
den drmemektedir. Nevnin bu yata bu (ocuklar bu sz kt anladlar, annem
kitaba bylesine dalmas ve ondan baka birey ve babam da iitti.)
okumamas ailesini endielendirir ve kitab Vehm glib bold andak kim avm
saklarlar: Kim irr sz ten tab hm
(Yanl anlama stn geldi, yle ki halk
Ydma mundak kilr bu mcer
sz ateli ve tabiatm ham buldu.)
Kim tufliyyet a mekteb ara
Bolmaay kim dest birgey tilbelik
(Bu macera hatrma byle gelir ki
ikklk bolay salhdn ilik
ocukluk amda mektepte;)
(Delilik el veriyor diye iyilikten el
Kim iker etfl- merhm- zebn
ektirdiler.)
Her tarafdn bir sebak zabta n
Yaurup defterni madm ittiler
(O zayf ocuklarn her biri bir taraftan;
ulidin knglmni mahrm ittiler
bir ders ezberlemeye alrlard.)
(Kitab saklayp kaybettiler, meguliye-
mgenrler n sebak zrdn
tinden gnlm mahrum ettiler.)
Ya kelmullhnng tekrrdn
Men-i kll kldlar ol hldin
(Ya dersin zorluundan eziyet ekerlerdi,
Mantkut-Tayr zre kl kldin
ya da Kurann tekrarndan;)
(Beni o hlden tamamen men ettiler,
steben tehs-i htr std
Mantkut-Tayr hakknda konumam ya-
Nazm okutur kim revn bolsun sevd
sakladlar.)9
(Hafzalar gelisin ve yazlar akc olsun
diye hoca iir okuturdu.) ark-slam kltrnn ve medeniyetinin en
Nesrdin baz okur hem dstn ok okunan eserlerinden birisi olan Glistanda
Bu Glistn yangl u ol Bstn mellifin sk sk kendi hayatndan rnekler vere-
(Dz yazdan bazen destan okutur, bazen rek ocuk eitimi konusuna girdii grlr. Ko-
de Glistanla beraber Bostan;) nuyla ilgili birok rnek olmasna ramen iki
Manga ol hletde tab- bl-heves rnekle yetinelim. Bu rneklerden birisi annesiyle
Mantkut-Tayr eyler irdi mltemes arasnda geen bir olaydr ve Sadi, bu kk r-
(Benim o zamanlar Mantkut-Tayr nekle ocuklarn annelerine kar nasl davranma-
houma giderdi.) lar gerektiini anlatr: Bir gn annemle bir konu-
Tapt skin skin ol tekrrdn da tartm ve ona barmtm. Bu hareketim
Sde knglm behre ol gftrdn karsnda anacmn kalbi incindi ve bir kenara
(Sakin sakin yaptm tekrardan, gnlm o ekilip sitem ederek: Ah evladm! Muhakkak ki
szden hisse ald.) sen, benim senin iin deli divane olduum, senin
Tab ol szlerge bola in aciz olarak kollarmda yattn o ocukluk gnle-
Klmad meyl zge szlerge yana rini unuttun da bana kar byle sert davranyor-
(Tabiatm o szlere ina oldu, baka sun. Eer o gnler gemeseydi ve sen, benim sen-
szlere meyl etmedi.) den kuvvetli olup seni ktlklerden koruduum
n birer szdin tapp tabm gd
Tapsa irdi kim nidr andn murd 9
Ali r Nev, Lisnut-Tayr, haz:Mustafa Canpolat,
TDK, Ankara 1995, 3476-3508.

258
 Materiallar

o gnleri unutmasaydn, imdi ben bu szleri sen- bir usul benimseme yoluna gitmi, bu hususta
den iitiyor olmazdm, dedi. Evlat! Unutma ki eskiden beri bu konuda gzel eyleri tekrar etmi,
annen, bir zamanlar senin koruyucu meleindi. buna yenilerini eklemi, bylece bu konuda sy-
imdi ise sen onun koruyucu melei olmalsn. lenmesi gereken iyi eylerin hepsini ifade etmi
Sakn ola ki anaya kar sert bir slupla yaklama, ve tpk Endlsllerin usulnde olduu gibi
Kuranda da: Annenize bir f bile demeyiniz Arapa ve iir talimini dier ilimlerin tmne
deniyor. takdim etmitir. nk diyor ki: iir Arap divan-
Sadi, bir baka rnekte de ocukken bakala- dr. Dilin bozulmu olmas, talimde iir ve Arapa
rnn hakknda konumas zerine babasnn onu, tedsrisinin zaruri olarak takdim edilmesini icab
ok gzel ve etkileyici bir slupla nasl ikaz etti- ettirmektedir. Sonra bundan hesaba geilerek te-
ini anlatr: ocukluumda ibadet etmeye bay- mel kaidelerini belleyene kadar onda temrinler
lrdm. Sofulua ve takvaya dkn biriydim. yaparlar. Sonra Kuran dersine intikal olunur.
Bunun iin geceleri kalkar namaz klar ve Kuran nk bu mukaddimeden sonra talebe iin artk
okurdum. Yine bir gece babamla oturmu Kuran bu husus kolaylam olur. Vallhi bu gzel bir
okuyorduk. Ev halk da ise yatyordu. Onlarn slubdr. Ancak itimai ahvale her eyden daha
byle vurdumduymaz uyumalar kanma dokundu fazla malik ve hakim olan beeri itiyatlar ve ce-
ve babama: Ne olurdu sanki unlardan biri l miyet iinde yerlemi vaziyette bulunan adetler
gibi yatmayp da kalkp iki rekat namaz klsayd. buna msaade etmez.
Biraz Kuran okusayd. Ama nerede baksana l bn Haldun, bu konudan sonra ocuklara ei-
gibi yatyorlar, dedim. Babam bu szme kzp, tim esnasnda sert davranmann yanllna dik-
bana yle dedi: Evladm, bunlarn arkasndan kat eker: Eer bir talebe veya bir kle veyahut
byle konuup, onlar ekitireceine, onlarn da bir hizmeti kahr ve zulm, eza ve cefa altnda
gybetini edeceine, sen de uyuyaydn da bunlar yetiirse, kahr ve ezmek onu penesi altna alr.
olmayayd. nk yaptnla bu zamana kadar nbisat itibaryla nefsi daraltr, bask altnda tuta-
kazandn sevaplar yok etmi oldun, stelik bir rak ruhi kabiliyetlerin genilemesine ve gelime-
de gnaha girdin. sine engel olur. Teebbs ve hamle kudretini ve
Ey yolcu! Kendini bilmeyen kii kendinden hevesini yok eder. Bu suretle o kimseyi tembel-
baka kimseyi dnmez. nk yaptklar iba- lie srkler. Kahredici ellerin kendisini penesi
detler onlarn gzne bir gurur perdesi rtmtr. altna alacandan korktuu iin yalancla ve
Bu kiiler her ne kadar ibadet etmi iseler de ken- habasete, riyaya ve mnafkla srklenir. Bun-
dilerinden dolay kimseyi beenmemeleri, onlar dan yakasn kurtarmas iin, ona adam aldatma
gnah batana sokar. Sen, sen olasn da sakn ola ve atlatmann yollarn retir. Netice itibaryla
gybet etmeyesin. nk gybet atein odunlar bu hal onun adeti ve huyu haline dnr. tima
yakp, yok ettii gibi sevaplarn da yakp, ykp ve temeddn itibaryla mevcut olan nefsini ve
yok eder.10 hanesini himaye ve mdafa etmekten ibaret bulu-
nan kendisindeki insani vasflar ve meziyetler
ark-slam kltr ve medeniyetinin en nemli
fesada urar. Bu hususta bakalarnn srtna yk
isimlerinden birisi olan bn Haldun, Mukaddime-
olur. Onlar tarafndan korunmaya ve baklmaya
de ocukluundan bahsetmese de ocuklarn ye-
muhta bir hale der. Daha akas bu duruma
titirilmesinden, eitiminden ve edebi geliimin-
den bir kimsedeki ruh ve nefs tembelleerek
den uzun uzun bahseder. Onun ilk iledii konu
faziletleri ve iyi huylar kazanma halinden uzak-
ocuklarn eitimi ve bu hususta slam bel-
lar. Bu yzden nefs inkbaz haline derek
delerinde takip edilen usullerle ilgilidir. bn
gayesine ve insaniyeti itibaryla hedefi olan nok-
Halduna gre slam dnyasnda ocuklara
taya ulaamaz. Kabiliyeti ve istidatlarn son had-
ok erken yalarda Kuran retilmekte ve
dine kadar ve azami derecede gerekletirmenin
ezberletilmektedir. Bunda alacak birey
ok gerisinde kalr. Onun iin de tepetaklak d-
yoktur, nk dinin btn esaslar ona dayan-
ner, esfel-i safiline doru yz tutar.
maktadr. Ancak bn Haldun, kk ocuk-
lara Arapa ve iir ilminden nce Kuran bn Haldunun naklettii bir anekdota gre
okutmann ve ezberlemeye zorlamann yanl Harun Reid, olunu hocasna teslim ederken
olduunu dnr: nasl davranmas gerektiini tler. Bu t, X.
yzylda bir ocua nelerin retildiini ve h-
Kad Ebu Bekir b. Arabi, Rhle isimli kita-
kmdar babann evladnn neleri renmesi ge-
bnda talim biimi konusunda garip ve gayet ho
rektii ak bir ekilde gzler nne sermektedir:
Talim ve terbiyedeki en gzel usullerden biri,
10
eyh Sad, Glistn, ev:Nideli Hakk Erolu, Risale Hrn Reidin olu Muhammed Eminin mual-
Yay, st.1996, s.144.

259
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

limi Halef b. Ahmere tedip grevini vermeden

evvel yapm olduu tavsiyelerdir. Halef b.
Ahmer diyor ki: Olu Muhammed Emini
terbiye etmem iin beni huzuruna celbeden Harun
Reid, bana dedi ki ey Ahmet, Emirulmmin,
gzbebeini ve cierparesini sana teslim etmitir.
O halde onu tam olarak nezaretin altna al. Sana
itaat etmeyi grev bilmesini sala. Emirulmmin
ona kar hangi vaziyette bulunman irade
etmise, o vaziyette bulun. Ona Kuran okut, tarih
bellet, iir rivayet et, treyi ve snnetleri ret.
Nerede konuulacan ve sze nasl balanaca-
n ona gster. Yerinde olmas hali mstesna onu
mnasebetsiz glmekten menet. Yanna giren
Haimoullarnn ileri gelenlerine tazimde bulun-
masn telkin et. Meclisde hazr bulunan komu-
tanlar erefli ve mevkide tutmasn kendisine
hatrlat. Ona faydal olmak iin ganimet bilmeyip
boa geirdiin hi bir ann olmasn. Lakin ne
onu mahzun edip zihnini ldr, zekasn sndr,
ne de bo zaman geirmekten holanp lfet etme-
sine yol aacak kadar ona kar fazla msama-
hakar davran. Mmkn mertebe gnln alarak
ve mlayim davranarak onu dzelt. ayet bu e-
kildeki muamelenin faydas olmazsa, o vakit ona
kar sert ve kat bir tavr taknmalsn11
Sonu olarak klasik air ve yazarlarn ok sk
olmasa da kendi ocuklarna veya ocukluklarna
ait kssa ve hatralar naklettiini gryoruz. Bu
hatralarda airler bazen evlatlarna nasihatta
bulunurken, bazen de babalarnn onlara nasihat
ettii grlmektedir. Ayrca bu hatralar, klasik
dnemin eitim ve retim dnemine, mellifin
hayatna, devrin sosyal, ekonomik durumuna,
toplumun kltr, gelenek ve greneine de k
tutmaktadr.

11
bn Haldun, Mukaddime, Haz: Sleyman Uluda, C.II,
Dergh Yay, stanbul, 1991, s.1300.

260


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ DBYYATINDA
ADA TMAYLLR

OCUA GRELK LKESNE GRE TRK OCUK

KTAPLARINA ELETREL BR BAKI
Prof.Dr. Ali GLTEKN
Eskiehir Osmangazi niversitesi
Fen Edebiyat Fakltesi
Karlatrmal Edebiyat Blm
Eskiehir- TRKYE

A CRITICAL APPROACH TO TURKISH CHILDRENS LITERATURE IN

TERMS OF THE PRINCIPLE OF IN RESPECT TO CHILDREN

ABSTRACT
A society which has not got child readers can not have adult readers either. One of the most important requirements of
creating young readers is to present children appropriate books. Childrens books can not be appreciated and bought unless they
are suitable for the age and conditions of the young readers. With the help of quality works of childrens and youth literature a
permanent habit of reading could be gained.
Compared with the western countries the history of Turkish childrens and youth literature is very young. However, it is
obvious that during the last thirty years both writers and works of childrens and youth literature have developed distinctly.
Besides this development there are still some deficiencies. We witness that the Turkish childrens and youth literature has a
parallel way with the Turkish adult literature. Books for young readers are not prepared according to the principle of in respect to
children yet.
In this study we will have a critical approach to Turkish childrens and youth literature through sample works and present our
suggestions.
Key Words: Principle of in Respect to Children, Turkish childrens and youth literature

ocuk okuru olmayan toplumun yetikin Bu almada amacmz, ocuk ve genlere

okuru da olmaz. ocuk ve gen okuru yaratmann ocuk ve genlik kitab diye sunulan ve piyasadan
en nemli koullarndan biri, hi phesiz ocuk olduka kolay ve ucuz bir ekilde (!) temin edi-
ve genlere uygun okuma metinlerini sunmaktr. len, yine bu alanda rnek alma olarak belirte-
ocuk ve genler iin retilen kitaplar ne denli ceimiz baz arpc eserlerden hareketle Trk
ocuklara uygun ise, dier bir deyile ne denli ocuk ve genlik edebiyatna grelik ilkesi ba-
ocuk ve genlere gre ise, yani grelik ilkesine lamnda eletirel bir bak atarak bu konuda baz
gre kaleme alnp retilmi ise, o okuma metni neriler sunmaktr.
ya da kitaplar kk ve gen okurlar tarafndan o Grelik ilkesinden bahsederken ocua gre-
denli benimsenir ve tketilir (bkz. Yurtta, 1995, liin ne olduunu ksaca aklamakta yarar var.
s.3). Bu da ocuk ve genlerde kitaba kar kalc Bu kavramdan kastettiimiz ey, kitabn d
bir kltrn olumasna neden olur. grntsnn, grselliinin, balnn, kullanlan
Gelimi batl lkelerin ocuk ve genlik dilin, konusunun, kurgusunun, otoriter olup olma-
edebiyatlar ile karlatrldnda, Trk ocuk ve masnn, resimlenmesinin, kullanlan renklerin,
genlik edebiyatnn gemiinin ok eski olma- metnin iinde yer alan kahramanlarn, tiplerin,
d grlr. Ancak son otuz ylda bu alanda olay yerlerinin, kltrel elerin kk okurlarn
meydana gelen gelimelere bakldnda, gerek eitim ve ya dzeyine uygun olmasdr (bkz.
Trk ocuk ve genlik edebiyatnn gerekse irin, 2000, s.10-11). Byle bir almada gerek
yazarlarnn epey mesafe kaydettii dikkati ek- sayfa gerekse zaman sorunu olmas nedeniyle s-
mektedir. Tm bunlara karn bu alanda hala ok zn ettiimiz tm bu noktalarn zerinde detayl
eylerin eksik olduunu syleyebiliriz. zellikle bir ekilde durmamz olanaksz. Bu bakmdan
son yllarda Trk ocuk ve genlik edebiyatnn baz arpc rneklerle bu almay snrlandr-
da ada yetikin edebiyatna paralel olarak bir mak durumundayz.
geliim sreci yaadna tank oluyoruz. Ancak Kk okurlara okunmak zere sunulan ki-
bunun yannda ocuk ve genler iin kaleme taplarn alcs genellikle onlarn anne ve baba-
alnp retilen birok kitabn da hala grelik lardr. lk genlik dneminde bulunan ocuk
ilkesine gre hazrlanmad bir gerek okurlar ise, genellikle okuyacaklar kitaplar -
(Gltekin, 2007, s.35). retmenlerinin tavsiyesine gre edinirler. Trkiye-

262
 Materiallar

de gerek anne ve babalarn, gerekse retmenle- -u geen beki miydi?

rin ok yakndan tanmadklar baz yazarlarn -Hayr trenci.
kitaplarn ucuz olduu gerekesiyle rencilerine -Trenciler de bekiye benziyor.
nerdiklerine tank oluyoruz. Bu nedenle bu ki- -Ben trencileri hi sevmem
taplarn (!) peynir ekmek gibi satldn biliyo- -Niin?
ruz. te yandan yine kitaplarn byk oun- -Adamn yakasna yaptlar m tamam.
luunun da sattklar kitaplardan bihaber olmalar Doru kap dar ederler.
ocuk ve genlerin Trkiyede ne denli korumasz - Tren yrrken mi?
olduklarnn bir kantdr. - Evet yrrken ( Kyafet, 1999, s. 5)
rnein retmen kkenli bir yazar olan imdi bu diyalou bir gzden geirelim.
Hasan Kyafetin ilk olarak zyrek, daha sonra Trende alanlara trenci mi denir? Burada grev-
da Yaln Yaynevinden kan Almanya Afacan- lilerin bir ad san yok mudur? Ali trencileri, dier
lar kitab iin sylenecek ok ey var. lk ba- bir ifade ile Devlet Demiryollarnda alanlar
kta kitabn ad, anne, baba, retmen ve kk neden sevmez? Biletiler kaak olarak trene bi-
okurlara ok ilgin gelebilir. Kitabn adn gren nenlere gz m yummaldrlar? Trende grevli
kii, Almanyada afacanlk yapan baz ocuklarn bilet kontrolrlerinin grevlerini yerine getirme-
servenlerinin anlatldn aklna getirebilir. leri onlarn aalanmalarnn ya da sevilmeme-
Almanyada afacanlk yapan baz ocuklar d- lerinin nedeni mi olmaldr? Trende grevli olan-
nebilir. Afacan szcnn ne anlama geldi- lar trene kaak olarak binenlerin yakasna m
ine dair Trk Dil Kurumunun kard szle yapyorlar, yoksa ceza olarak bilet mi kesiyor-
baktmzda zeki ve yaramaz (ocuk) anlamna lar? Biletiler cani midir ki, bileti olmayanlar
geldiini grrz (T.D.K.S., 1992, s. 17). Ancak tren giderken kap dar etsinler ve lmlerine
Kyafetin Almanya Afacanlar kitabndaki o- sebep olsunlar? Yazar byle bir yanl bilgilen-
cuklar Ali, Veli ve merin serven ierisindeki dirme hakkn kendinde nasl gryor? Trkede
davran ve eylemlerine baktmzda onlarn bu bir deyim vardr, ka yapaym derken gz kart-
hareketlerini afacan szc ile betimlemek mak gibi, yazar Hasan Kyafet adeta bu deyimin
doru deil. Hepsi ulusal ve uluslar aras yasalara gereini yere getiriyor. Yazar kk okurlara bir
kar gelen tpk birer terrist gibi. Dier taraftan yandan serven yaataym derken, dier yandan
silah tayan, acmadan bir kpei ldrebilen, farknda olmadan ocuk kahramanlara Ben tren-
sigaray ballandra ballandra ien, kz erkek cileri hi sevmem dedirterek ocuk okurlarda
arasnda cinsiyet ayrmcl yapan, devletin yasa-
onlara kar bir nyargnn olumasna vesile
larna kar gelebilen ve onlar aalayan birer
olmaktadr. Yine onlarda trendeki grevlilerin
karakter konumunda olan kahramanlar kendi ya-
gece bekilerine benzetilmesi ile de her iki mes-
larndaki okurlara kt birer rnek olarak esere
lek grubuna kar olumsuz bir dncenin ortaya
yerletirilmilerdir.
kmasna, dier bir deyile onlarda beki ve bilet
Kitapta, dil, anlatm ve kurgu bozukluklar kontrolrlerine kar nyargl anlayn ortaya
dnda sylenecek o kadar ok olumsuzluklar var kmasna neden olabilecektir. Biliyoruz ki,
ki, bunlar saymakla bitmez. Yukarda da belirt- nyarglarn ortaya kmasnda iki faktr nemli
tiimiz gibi, emekli bir eitimci olan yazar Hasan rol oynar. Bunlardan ilki, bir konu hakknda eksik
Kyafetin ocuk ve genler iin kastl olarak bilgi edinme, dieri ise yanl bilgilenmedir. O
byle bir kitap yazdn dnmyoruz. Ancak nedenle, kk yalardaki okurlarn okuyacaklar
unutulmamaldr ki, eli kalem tutan herkesin de metin ya da kitaplar yazanlarn daha dikkatli
ocuklar hafife alp onlar iin kitap yazmaya olmas gerekir. Bu rnekte olduu gibi, Almanya
hakk yoktur. yle basit dil ve az szck says, Afacanlarn okuyacak okurlarn ileriki yaam-
basit konu, ksa ve somut tmceler kullanmakla larnda beki ya da bilet kontrolr meslei ile bu
ocuk kitab retilmez. Bu, ocuu ve onun iin meslekte grev yapanlara kar nyargl olabile-
yaplan edebiyat hafife almak demektir. Gerek ceklerdir.
estetik anlaytan gerekse edebilikten uzak olan
Kk mer baba zlemini srekli iinde
kitaplarla ocuk ve genlerde istendik bir kitap
hisseder. Bir gn arkada Faik ile kavga eder.
sevgisi ve kltr oluturmak olanak ddr.
Faik mere yle bir ifade kullanr. Bu kullan-
Ele aldmz kitaptan baz rneklerle bunu u lan ifadeyi yazar kkler iin yazd kitapta
ekilde dile getirmemiz mmkndr. rnein Ali kullandnn farknda deildir herhalde:
(12) ve mer (8) Almanyada bulunan anne ve
-Ulan sen o gn, bana niin svdn? Tm
babalarnn yanna trenle kaak olarak giderken
Almanclarn anas ey ite. Babas da boynuzlu.
trende grevli kiilerle ilgili olarak yazar tarafn-
dan yle konuturulur:

263
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Anas babas belirsiz ite. Tm Almanclarn!... s.37). ocuk ve gen okurlarda okuma ve kitap
(Kyafet, 1999, s. 38) kltr oluturaym, onlara heyecan yaataym
Kaak olarak Avusturya snrna kadar gelen derken aralara serpitirilecek olan baz retici
kafadarn Almanyaya girmesine ramak unsurlarn dozunun abartlmas da, unutmayalm
kalmtr. O srada Ali, Veli ve mer arasnda ki, okurlar kitaptan uzaklatrr.
yle bir diyalog geer. lki 1976 Kltr Bakanl yaynlar arasnda
Veli sorar; kan, daha sonra da 1991 ylnda ocuk Ede-
biyat Dizisi iinde ocuk Vakf Yaynlar tara-
- Tabancan yannda m Ali Aabey?
fndan yeniden baslan Hasan Latif Sarycenin
Ali belini yoklad: Beyaz Pelerinli Kz adl yk kitabnda yer alan
- O benim can yoldamdr. Olum erkek Ku, Gkyz ve ocuklar yksnde, evin su
ksmnn silah yanndan eksik oluuna konan kuun ocuklar tarafndan grd-
olmamaldr. muamelenin anlatm ekli de grelik ilkesine
mer gvenli: uygun deildir.
- Sana kimse kar gelemez deil mi Ali yk kahraman Ali, arkadalarnn yanna
aabey? Tak diye vurursun he mi? gelirken bir evin oluunun zerinde oturan acayip
Ali kvanl yantlad: bir kua baz hareketlerde bulunur. Kula birlikte
yere den Ali kuu daha sonra arkadalar ile
- Bana polis bile kar gelemez (Kyafet, birlikte sopa ile dver. Hep birlikte daha sonra
1999, s. 57). onu tekmelerler ve sonunda ldrrler. Bu olay-
Ali ne de olsa 12 yanda bir erkektir ve dan byk keyif alan ocuklar bir de tekerleme
erkek adamn belinde tabanca her zaman tuttururlar:
bulunmaldr. Birisi Aliye kar geldi mi, Ali hi Ku ku, f f
gznn yana bakmadan onu tak diye Al sana bir tekme
vurmaldr. Bu, kar gelen kii devletin polisi Ku ku nereden
olsa bile. Bu alntdan da anlalaca gibi yazar Bir tekme de al benden
Kyafet, erkeklerin tabanca tamasnn normal (Saryce, 1991, s.27)
olduunu, tabancann erkeklerin can yolda oldu-
unu, o nedenle kendine kar gelecek birisini Sz konusu yknn okunma annda ocuk-
sorgusuz sualsiz vurabileceini, ya ne olursa larda brakaca iz ile, daha sonraki yllarda on-
olsun erkek ocuklarn mutlaka yannda bir taban- larda oluacak hasarlar kk okurun ruhunun
ca bulundurmas gerektiini, bunun erkekliin bir rselenmesine neden olacaktr. Bu da gerek o an,
gerei olduunu vurgular gibidir. te yandan gerekse daha sonraki yaam yllarnda okurda
aza alnmayacak trde kfrleri de ocuklarn onmaz psikolojik yaralarn kendini gstermesine
renmesi gerek herhalde. Herhalde bunlar yazar neden olabilecektir. Bu konuda gr bildiren
yaamn gerekleriyle aklayacaktr. Bu denli Parlakyldz ise yle demektedir: Burada, hika-
iletilerin bir ocuk kitabnda bulunmasnn mant- yeyi okuyan ocuklarda oluacak duygular bizim
n anlamak zor. Anlamann zor olduu bir dier iin nemlidir. ocuun iddet yanls bir davra-
nokta ise, bu emekli eitimci (!) yazarmzn na brnmesi, hayvan sevgisi gibi anlaml bir
byle bir eserle (!) neyi amaladdr. sevgiyi, kuun zarar verdii dncesiyle yok
etmesi ok anlaml bulunmaz. Kua atlan tekme-
Ksaca sylemek gerekirse, ocuklara serven lerin, tekerleme halinde verilmesi sanki zendir-
yaatmak, onlara baz retici unsurlar kazandr- me varm gibi grnebilir (Parlakyldz, 2003,
mak ve baz konularda onlar bilinlendirmek s.109). Grlecei gibi, kk okurlar tarafndan
adna yazar Hasan Kyafetin bir ocuk ve genlik okunan, ancak yazar tarafndan ocuk ve genler-
edebiyat yazar olarak ne denli zararl bir davra- de hayvan sevgisi oluturma amacyla yazld
n sergilediine tank oluyoruz. Ele aldmz dnlen byle bir yk, okurlarda hayvan sev-
kitap dil, kurgu, ileti, edebi ve estetik balamda gisi oluturma yerine, ne yazk ki onlarda, bilme-
ocuklara gre de deildir. Bunu pirolunun, dikleri, grmedikleri bir hayvan ldrmeyi zen-
ocuu yeterince anlamamaktr (pirolu, 1992, direcek bir ruh halinin olumasna neden olaca
s. 27) szyle aklamak, sanrz yerinde olur. En kesin. Daha kk yalarda hayvanlara kar bu
nemlisi de, kesinlikle ocua grelik ilkesi tr bir eylemi benimseyecek bir ocuun ileriki
dikkate alnarak retilmemitir. Bir kitaptaki yaamnda insanlara ve hayvanlara kar iddeti
serven kahramanlarnn ocuk olmas da hibir ve saldrganl nasl da iselletirebileceini d-
zaman o eserin ocuk ve genlik edebiyat rn nmek bile istemiyoruz (bkz. Gltekin, 2007, s.
olduu anlamna gelmez (bkz. Gltekin, 2007, 35).

264
 Materiallar

Eserlerinde iddet yanls tavr izleyen yazar- bir devletin koskoca Milli Eitim Genlik ve Spor
lardan biri de Mevlt Kaplandr. zerinde yayn Bakanlndan daha m iyi biliyorsunuz? eklinde
tarihi olmayan, kapaktaki ad Bcr Osman, i bir soru gelebilir. Byle bir karlatrma yapma-
sayfadaki bal ise, Yetim (Bcr Osman) olan, nn doru olmayacan hepimiz biliyoruz. Ama
zgr Eitim Yaynlar tarafndan Kltr Dizisi unutulmamaldr ki, Trk ocuk ve genlik ede-
ad altnda yaymlanan, Milli Eitim Bakanlnn biyat gelimi lkelere gre bilimsel anlamda
01.08.1993 tarih ve 2144 sayl Tebliler Dergi- yeni kefedilen bir alandr. O nedenle bu ii ei-
sinde okumalar iin retmen ve rencilere tim, retim ve spor gibi ilerle kartrmamak
tavsiye edilmitir. Kitap, hem edebi, hem de gerekir.
estetik anlaytan tamamen uzak bir anlay ile Harem adl yk kitabnda yer alan Harem
yazlmtr. ocuk ve genlik kitaplarnn sahip adl yk kskanlk yznden birbirinde ayrlan
olmas gereken ve olmazsa olmaz ilkelerinden Sermet ve Nazann ilikilerini ele almaktadr.
biri olan grelik ilkesi bu kitapta ne yazk ki hi Szn ettiimiz yk de ocuk ve genlere
dikkate alnmamtr. uygun bir metin deildir. Gerek ykde kulla-
Bu eserinde okurlarna kszlerin, kimsesiz- nlan Franszca szckler, gerekse eski Trke ve
lerin yaam yklerini anlatmay amalayan ya- Osmanlca szckler, yky anlamada kk
zar Kaplan, eserin ilk ksmnda eser kahraman okurlara byk bir engel oluturacak ve ad, okur-
Osmannn anlatld blmde Osman iin yle lara ilgin gelse de kitab okumaktan vazgeebi-
yazar: Yetim Osman yedi yana girdii zaman, leceklerdir. Bu szcklerden bazlar unlardr:
topraa l vermenin eziklii iindeydi Dibace, crm-i mehut, Yedi Kanunusani, ani,
(Kaplan, ?, s.23). Topraa l verme olay eddid tahavvl, hakipayiniz, mihaniki, gayr-i
yazar tarafndan yle bir anlatlmaktadr ki, oku- meur, images galants, ridikl, promicuite, ala-
run kafasnda Osman iin acaba o bir mafya yesi mad, promiyer, reptasyon ve bunun gibi. Hikye
mi ki? diye bir soru oluturacaktr. Zira yazar trn Trkiyede sevilen edebi bir hale getiren
yle bir argo ifade kullanmaktadr ki, Osman mer Seyfettin, yazarlk yapt dnemlerde eser-
sanki topraa be (hayvan) le(i) vermitir. leri ve dnceleri ile Trklk akmna byk
Kitabn ilerleyen sayfalarnda yazar, Osman katklarda bulunmu, yaad dnemin kulland
ile Aa arasnda geen bir diyalogu yle anlatr: dili gz nne alnrsa, hikyelerinde ak ve
yaln bir anlatm kullanmtr diyebiliriz. Edebi-
Ulan kpek olu kpek. Ulan hain Bcr
yat yapmak diye adlandrlan ssl yazdan ve
dedi. Dvmek iin saldrd. Elinde sallayp durdu-
airanelikten kanan mer Seyfettinin amacnn
u sinirden krbac vard. ksz Bcrn srtna,
edebiyat yoluyla toplumu eitmek olduunu da
suratna aklatmaya balad. Hem vuruyor, hem
biliyoruz.
de kfrediyordu:
Yazld dnemde batllama srecine giren
Ulan kpekolusu, ulan it yavrusu, ulan
Trkiyede, insanlarn eitilmesi amacyla kaleme
Bcr, sana iyi dedikse, sana garip dedikse,
alnan bir yknn gnmz ocuk ya da genleri
Kstl Aann bostann elaleme peke ek
tarafndan okunup anlalmas ve zellikle de on-
demedik ya? Defol Hain kerata. Nankr kerata.
larda bir okuma kltr oluturmas beklenemez.
Senin yaptn da yapacan da yerin dibine
Sz edilen yk her ne kadar nl bir Trk
batsn (Kaplan, ?, s. 38).
yazarnn eseri olsa da, yk kahramanlar Nazan
Gltekin ve Polata gre, Ulan kpeko- ile Sermetin an defterlerinden karlkl olarak
lusu, ulan it yavrusu, ulan Bcr, hain okuduklar anlarn karmaklna yk kurgu-
kerata, nankr kerata eklinde kullanlan ifa- sundaki bozukluklar ile szck ve cmlelerdeki
deler Osmanda olduu gibi, okurlarda da ister anlalmazlklar da eklenince okurun kitaptan, do-
istemez duygusal istismara neden olabilecektir. laysyla okuma eyleminden uzaklaacaklar ke-
Yazar, okurlarda, toplumda Osman gibilere kar sin. rnein adab muaeret konusunda tartan
sevgi, anlay ve hogr gibi duygular olutur- Nazan ve ei Sermet arasnda geen konuma:
maya alrken, ileride okurlarda ortaya kabile-
Merhaba, merhaba! Aleykmsselam, hakpa-
cek ruhsal bozukluklar gzden karmaktadr.
yeniz, keyf-i aliniz, refika cariyeniz, mahdum
Yine nl Kitapevi tarafnda baslan ve Milli bendeniz deil mi? Cambazhanedeki maskara-
Eitim Genlik ve Spor Bakanlnn 27 Haziran larn perendelerine benzeyen o dokuz kat eilmi
1988 tarih ve 2263 sayl Tebliler Dergisinde balara yerden kalkan kandilli temennalar deil
okullara tavsiye edilen mer Seyfettinin Harem mi? (Seyfettin, 1988, s.18)
adl yk kitab da ocuk ve genlere okumalar
Byle bir Trke ile anlatlan bir yk, gen
iin nerilecek bir eser deildir. nsann aklna,
okurlarda ne denli okuma alkanl ve kitap

265
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

sevgisi getirebilir ki? Ele alnan konunun gn- G g olmu ellerimiz, amlbellerimiz var
mz ocuk ve genlerini yakndan ilgilendirme- Anadoluda. Nedendir bu gurbet? Niye toprak-
mesi yannda kullanlan dilin gnmz Trkesi larmzda doyamayz ki?.. Toprak ayn, su ayn
olmamas grelik ilkesine ters bir durumun Anadolu, ana efkatiyle yine bizi sarm durum-
ortaya kmasna neden olmaktadr. Fatih Erdo- da Bu toprak,deil bu nfusu, onbin yz mil-
ann altn nemle izdii gibi, gerek konu yon insan besler Nedendir bu gurbet?.. Nereye
seiminde, gerekse kullanlan dilin seiminde kadar, ne zamana kadar? Bu hasret; bu iki tula,
ocuklar iin yaplan edebiyatta hassas olmak bir sar otomobil uruna daha ka yl srp gi-
gerekir (bkz. Erdoan, 1989, s.11). Eer kk decek?.. Karnlar iyice doysun brakp gittiimiz,
okurlar ve genler iin bir ocuk ve genlik ya da gtrp sefil ettiimiz yavrularn akln,
edebiyat rn retilecekse bu durumda yazarn yreini daha ne kadar a brakacaz?..
ok daha dikkatli olma zorunluluu vardr. (Kaplan, 2003, s. 58)
Yine edebi ve estetik anlaytan uzak bir
baka ocuk kitab da Sadettin Kaplann Hasret -Okuyacam nine Okuyup, kendi vata-
Penceresidir. Kitapta, ailesi Almanyada alan nma hizmet edeceim retmeninimizde yle
Ali adl bir ocuun, vatannda, amcasnn diyor zaten Kaplan, 2003, s. 60)
yannda yaad dram konu edilmektedir. Bu
Yukarda yanl yazlanlar tekrar gstermek
kitapta sz edilen hasret, vatan hasreti deil, ana
istersek u ekilde yazabiliriz:
baba hasretidir. Onlarn efkatidir. Yengesi tara-
fndan srekli iddete maruz kalan Alinin dram - Ormanlarn kesip Badatlara, Hicazlara
yle bir aktarlmaktadr ki, kitab okuyan ocuk tren yolu dediler.
okurlarn iinde byk bir fke selinin olmas - Bir Osmanl ki; aya Anadoluda kollar
kanlmazdr. Bu fke anaya babayadr, yenge- yedi denizlerde, yedi dvellerdeydi
yedir, ana babasn ayran Almanyayadr ve Eller bereket avulad Anadolu toprak-
nihayet kendi lkesine ve lkesinin yneticileri- larnda.
nedir. Bu roman okuyacak olan ocuklarda ka- - Sonra da merhametli eller, koruyucu
ramsar bir dnyann yaratlmasna neden olacak emsiyesi altndaki ekmek uzatrlard
iletiler, ayn zamanda ocuk okurlarn ruhsal - G g olmu ellerimiz, amlbellerimiz
dnyalarnn da rselenmesine yol aabilecektir. var Anadoluda.
Dahrendorf ve Dilidzgne gre ocuk ve gen-
lik edebiyatnn en nde gelen ilevlerinden biri, - Bu toprak,deil bu nfusu, onbin yz
ocuk ve gen okurlarn okuma alkanl edi- milyon insan besler
niminde nemli bir ara olmasdr (Dahrendorf, - retmenimizde yle diyor zaten
1992, s.6 ve Dilidzgn, 2003, s.22). Bu bakm- Akc bir anlatma sahip olan ykde kulla-
dan ocuk genler iin yazlacak kitaplarda nlan dil, yetikinlere hitap eden bir dildir. Ancak,
nitelikli bir eser verme adna yazarlarn, kk yukardaki alntlardan da tespit edilecei gibi,
okurlar kitap okumaya kstrmemeleri gerekir. ok sayda yazm ve imla hatasnn bulunduu
Bu balamda, ortaya koyacaklar eserlerin yazm metin ocuklarn, okullarda rendii anadil
aamasndan ellerine ulancaya kadarki evrede Trkenin bozulmasna sebebiyet verebilecektir
iin takipisi olmaldrlar. (bkz. Helimolu-Yavuz, 2000). Oysa ocuklarn
Alinin Saliha ninesi ile yapt aadaki anadil Trkeyi en iyi ve en doru ekilde
konumada ninesinin syledii szleri mercek kazanacaklar eyler, kendileri iin hazrlanm
altna alacak olursak: nitelikli ocuk ve genlik edebiyat rnleridir.
Bu toprak nice insan beslerdi Ormanla- Yaynevi sahibinin Remzi Aliolunun sunu
rn kesip Badatlara, Hicazlara tren yolu de- konumasnda da vurgulad gibi gerekten
diler. Ekmei taa Yemenlerdeki insanlar doyur- gzden uzak kalan baheleri ayrklar sarar. Bu
du. Bir Osmanl vard. Bir Osmanl ki; aya sze katlmamak mmkn deil, ocuklara baz
Anadoluda kollar yedi denizlerde, yedi dvel- temel deerleri kazandrmak nemlidir, ancak
lerdeydiEller bereket avulad Anadolu toprak- dier taraftan da ka yapaym derken gz kar-
larnda. Sonra da merhametli eller, koruyucu mak da doru deildir. Birtakm aza alnma-
emsiyesi altndaki ekmek uzatrlard Anadolu yacak kfrlerin, argo szcklerin, yengeleri kt
buydu ite Yine de bu topraklar yedi dveli do- insan gibi gstermenin ocuk ve genler iin
yuracak kadar verimli ve bereketlidir. Sularmz kaleme alnan edebi rnlerde yer almas ocuk
var al al, srlerimiz var al al Bal okurlarda ileride onanmayacak baz yaralarn
zml balarmz, top grgenli dalarmz var. almasna neden olabilir. Zira Sever de, ren-

266
 Materiallar

cilerin dzeylerine uygun, sanatsal nitelikli yazl Nuran Turann Nevruz enlii, Tsunami
kltr rnleriyle iletiimi younlatka, buna Sand, Kapadokyann Srlar, Ataya Armaan,
kout olarak kavramsal geliimlerinin de yetkin- Glgam, Nasrettin Hoca ve Serdar, Atatrk ve
leecei bilinmektedir diyerek iin nemine Serdar Dolmabahede, Atatrk ve Serdar
dikkat ekmektedir (Sever, 2007, s.8). Yine bu Antkabirde;
balamda, anlama ve anlatma becerileri tam Glten Dayolunun Ganga, Monun
olarak gelimi, dnen-duyarl bireylerin yeti- Gizemi, Ece Dizisi, Fadi, Drt Kardetiler,
tirilmesi amacna ulaabilmek iin, okul ncesi Kiraz I+II, Yurdumu zledim, Parpat Dann
dnemden itibaren ocuk-kitap etkileimini esasl Esrar, Ben Byynce, Leylek Karda Kald,
bir zemine oturtmak gerekir. O nedenle, yazarlar Yadann Gizil Gc;
tarafndan yazlan ve sanatlar tarafndan grelik
Muzaffer zgnn Anneannem Dizisi, Ayva-
ilkesine uygun ekilde desenlenen kitaplar, ocuk
y Yedik, Bando Takm, Bir Mays Polis Bay-
ve genlerde anadil kazanmlarnda nemli bir
ram, Dandini Vatanda Dandini, Devlet Baba-
ileve sahiptir.
nn Tonton ocuu, Ekmek Paras, Gecekondu,
ocuk ve genlik edebiyat yazarlarnn Halo Day ve ki kz, Her Eve Bir Karakol , t
mutlaka bu noktaya gerekli hassasiyeti gstermesi Adas, Utu Utu Ali Utu, Zkkmn Kk;
gerekir. Yine Aliolunun altn nemle izdii
Mustafa Ruhi irinin Gkyz iekleri,
gibi ocuk dima; yazlmam bir kt, ilen-
Masal Mektuplar, ocuk Kalbimdeki Ku, Kar
memi bir toprak gibidir. Ne yazlrsa ileride o
Altnda Bir Kelebek, Guguklu Saatin Kumrusu,
okunur, ne ekilirse biilecek odur Bu nedenle,
Her ocuun Bir Yldz Var, Kelolann Oyunu,
az nce vurgulandmz gibi kk okurlar iin
Aslanku, Mavi Ryalar Gren ocuk, Ak Olsun
eser veren yazarlarn gelecek kuaklar olutura-
ocuum Ak Olsun, Geceleri Mzka alan
cak ocuk ve genler iin ok duyarl olmalar
Kedi, Dnyaya Glen Adam, Rya Saati, Yldz
gerekmektedir.
Sayan Aa;
Son on be yirmi yl ierisinde Trk ocuk ve
Nur znn Reyhan, Dneme, Bu Gn
genlik edebiyat alannda o denli gzel kitaplar
Ne Cadlk Yaptm?, Cadlk Parayla M?, Siz
yazlmaya ve yaynlanmaya baland ki, artk
Olsaydnz Ne Yapardnz, Kar Masallar , Artk
Trk ocuk ve genleri de gelimi lke ocuk ve
Okuyorum Dizisi, Sevginin Mrnavcas, iirli
genleri gibi nitelikli kitaplarla buluabilmekte-
Hayvan ykleri, Yreimin Kysnda;
dirler. Bu noktada, gerek yazarlarn gerek yayn-
evlerinin gerek niversitelerin ve gerekse devletin Aysel Grmenin Dereden Tepeden Dereli-
Kltr ve Milli Eitim Bakanllarnn gsterdii ky'den, Selen Dizisi, Kulinin Ryas, Kardelen,
abalar takdirle anmak gerekir (bkz. Gltekin, Leylann Bahesi, Posta Gvercinleri, Minno
2007, s.38). Son yllarda Trkiyede anti otoriter Anne Oldu, Ben Kimim, Kim Kime Ne Dedi;
bir anlay, edebi ve estetik bir biim ve ierikle Necdet Neydimin ehrazat, Ben zgr(my)
ve zellikle anadil Trkenin gzellikleriyle m !? Dler Teknesi, Annem yle Sylyor, Sen
donatlm yaptlar sayesinde ocuk ve genlerde Islk almay Bilir misin?;
byk bir kitap sevgisi ve kltr olumaya Mehmet Glerin Kesekad Ustalar,
baladn memnuniyetle grebiliyoruz. Bu Uurtmam Bulutlardan Yce, Adm ocuklarn
kitaplardan bazlarn yle sralayabiliriz: Olsun, Balonlar Gkyznn Olsun, Okul Bir
Aytl Akaln Rengini Arayan Top, Kk Trkdr, kizler, Yedi Renkli Dnya ocuklar,
Kertenkele, ikolata ocuk, Ormandaki Apart- Kelolan Keleolan.
man, Sper Gazeteciler Dizisi, Masallar Dizisi, Bu adn verdiimiz yazar ve eserlerin dnda
Mavisel Yener ile kaleme ald Krmz Trk ocuk ve genlik edebiyatnda, hele hele son
emsiyesi; yllarda adndan sz ettiren daha birok yazar ve
Ayla narolunun Minik Kitaplar, Veli, eser var. Ancak byle bir etkinlikte sunum zama-
Korudaki Komular, Kare gen, Kuzucuk nnn snrl olmas nedeniyle bu alanda nitelikli
Dizileri; almalar reten tm yazarlar ve eserlerinden
Mavisel Yenerin Dolunay Dedektifleri, Vampir sz etmemiz olanaksz. Ancak, edebi ve estetik
ykleri, Mavi Masallar Dizisi, Mavi Zamanlar; ierikli rnlerin, okurlarn bilisel, duyusal,
devinisel geliimlerine byk katks olduunu,
Glsm Cengizin pini Kopartan Uurtma,
onlarn yaama daha kolay uyum saladklarn,
Sihirli Kpkler, Kular Kral Kim Olacak?,
onlarda istendik bir kitap sevgisi ve okuma kl-
Kk Beyaz Gvercin, Suyun Rengi ya da Bir
tr oluturduunu ve onlarn yaama ve yaam
iek Bahesi, Ayenin Gnleri ;
gereklerine daha bir eletirel gzle bakabilmeyi

267
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

rendiklerini asla gz ard etmememiz gerekir DLDZGN, Selahattin (2003): ada ocuk
(bkz. Kbrs, 2006, s.3). Yazn. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar.
ERDOAN, Fatih (1989): 1985-87 Yerli ocuk
Ksaca sylemek gerekirse, yukarda ele Yazn rnlerinin Konusal ve Saysal Analizi,
aldmz ve birka rnekle gstermeye alt- (yaymlanmam yksek lisans tezi), stanbul
mz gibi, Trk ocuk ve genlik edebiyat ala- niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
nnda hala baz yazarlarn grelik ilkesinden GLTEKN, Ali (2007): Grelik lkesine uygun
haberdar olmaddr. Dier bir sylemle, baz Olan ve Olmayan rnek Metinlerle Trk ocuk ve
ocuk ve genlik edebiyat yazarlar hala otoriter Genlik Edebiyatna Eletirel Bir Yaklam. VI.
Uluslar aras Dil, Yazn, Deyi Bilim Sempozyumu.
bir anlayla kitap yazmaya devam etmekte ve 0122 Haziran 2006. Kongre Bildirileri. Isparta:
birtakm didaktik (eitici) unsurlar ocuk ve Sleyman Demirel niversitesi Basmevi.
genlerin gzne soka soka aktarmaya almak- HELMOLU-YAVUZ, Muhsine (2000): ocuklar
tadrlar. Bunlara ne yazk ki, baz yaynevleri de in Hazrlanacak Masal Kitaplarnn erik, Dil-
ayak uydurmaktadrlar. Anlatm ve Eitsel zelliklerine Bir Bak. I. Ulusal
ocuk Kitaplar Sempozyumu. Ankara: Ankara
Birok yaynevinin nitelikli ve grelik ilke- niversitesi Eitim Bilimleri ve Tmer Dil Eitim
sine uygun kitaplar retmek yerine, kendilerine Merkezi Yaynlar No:1.
daha fazla kazan salayacak kitaplar retmeyi PROLU, Zehra (2003):Nasl Bir ocuk
tercih ettiklerine tank oluyoruz. Yine baz yayn- Edebiyat. stanbul: Milliyet Sanat, Say 301.
evlerinin, iini bilen lektr ya da editr altr- KAPLAN, Mevlt ( ? ): Bcr Osman. Eskiehir:
mamalar nedeniyle kitaplarda grelik ilkesine zgr Yaynlar.
uymayan birtakm olumsuzluklar ortaya kmak- KAPLAN, Sadettin (2003). Hasret Penceresi.
tadr. Bu da, kk okurlarn anadillerini en iyi stanbul: Aliolu Yaynevi.
ekilde renmelerini gletirmektedir. Okurla- KIYAFET, Hasan (1999): Almanya Afacanlar.
rn ya dzeylerini nazari dikkate almayan yazar stanbul: zyrek Yaynlar.
ve yaynevleri grelik ilkesini byk oranda SEVER, Sedat (2003): ocuk ve Edebiyat. Ankara:
ihlal etmektedirler. Bu nedenle, ocuk yataki Kk Yaynclk.
okurlar kitaptan ve kitap okuma eyleminden SEVER, Sedat (2006): Trke retiminin
uzaklamaktadrlar. retilemeyen Sorunlar. stanbul: Varlk.
SEYFETTN, mer (1988): Harem. stanbul:nl
Bu nedenle nerimiz;
Yaynevi.
- ocuk ve genlerimizin dlem gcne RN, Mustafa (2000): 99 Soruda ocuk Edebiyat, 3.
seslenen, Bask, An Yaynclk.
- onlarn rahata ve tat alarak okuyup anla- TRK DL KURUMU SZL. Ankara, 1992.
yabilecekleri bir dil ve anlatm iinde
barndran,
- antiotoriter bir anlayla kaleme alnan,
- onlarda ilgi uyandrabilecek konular ileyen,
- onlar duygu ve dnce ynnden besleyen,
- kurgu ve olay rgs karmak olmayan,
- dikkat datc unsurlardan arndrlm,
- onlarn ada demokrat ve laik bireyler ola-
rak yetimelerine iin grelik ilkesine
uygun
yaynlar retilmelidir. Geleceimizi kendilerine
emanet edeceimiz ocuk ve genlerimizi ipi
kopmu uurtmalar gibi olmasn istemiyorsak,
vakit ge olmadan ilgililerce derhal gerekli n-
lemler alnmaldr.

KAYNAKA
DAHRENDORF, Malte (1992): Kinder- und
Jugendliteratur in ihrem Verhaeltnis zu Paedagogik
und Didaktik. Arbeitsgemeinschaft Jugendliteratur
und Medien, (Hrsg.), Informationen Kinder- und
Jugendmedien. Weinheim: Juventa Verlag.

268


21. YZYIL TRK OCUKLARININ MASALLARI: REKLMLAR!

Dr. Glin T EKER
Hacettepe niversitesi, Trk Halkbilimi
Anabilim Dal retim Grevlisi
e-mail: eker@hacettepe.edu.tr

1. Bildirinin Konusu ve Amac 2.2. Masaln levleri Nelerdir?

Trkiye 1980 sonrasnda, dnyadaki kresel- nsanolu, hayat mcadelesini, bu mcade-
leme olgusuyla birlikte tketim kltr kavra- lenin iindeki zm, neri ve beklentilerini
myla tant. En iyi tkettiimiz kavram olan masal kahramanlarnn azndan dile getirmitir.
tketimin anahtar kelimesi reklm ve ocuklar Toplumu eitmede kullanlan aralardan biri olan
hayalle gerek izgisinde birletiren masal, bu masal, kahramanlar araclyla gelecek nesilleri
bildirinin iki temel unsurudur. almamzda, bir uyarmaya, eitmeye ve hayatn zorluklarna kar
anlatm tr olarak masaln eitim ilevlerinden onlar donanml hale getirmeye alr (Yavuz
hareketle, gemiten gnmze ocuklarn dn- 1999: 159). Bilinmeyen bir zamanda, hayali kah-
yasnda masala neden ihtiya hissedildii sorgula- ramanlarn azndan, aslnda, somut dnyann
nrken; 21. yzyl ocuklarnn hayatn ynlen- problemleri ve insanolunun tarih sahnesine
diren reklm olgusu, tketim nesnesi olarak ele kt andan itibaren var olma mcadelesi dile
alnacaktr. Reklmlar izlerken yin havasna getirilir. Masaldaki zaman, mekn ve kiiler
giren ocuklarn reklma bamllklar, uyku hayali bir dnyaya ait olsa da, problemleri ve
ncesinde tutku ve gelenek halini alan masallarla abalar gerek dnyaya aittir. Alglama ve -
karlatrlarak etkileme zelliinden hareketle, renme dzeyini en st noktada kullanan ocua,
ortak ve farkl noktalar belirlenmeye allacak- hayal etmenin ve hayal gcn kullanmann ne-
tr. Aratrmann temel amac, geleneksel bir anla- mini hatrlatan masal, eitici ilevleriyle de,
tm tr kabul edilen masal ile modern an gelecein sorumluluk sahibi bireylerini yetitir-
tketim nesnesi olan reklmn, 21. yzyl ocuk- mede nemli bir misyon yklenmektedir.
larnn deien ve gelien ihtiyalarna cevap Masallarn, etik, psikolojik, sosyolojik, eko-
verecek tarzda, kltr almalarnda yeni bir nomik ve dier mesajlar/iletiler olmak zere be
grme biimiyle okunmasdr. farkl eitim ilevi bulunmaktadr. Yalan, drst-
lk, namus (etik mesajlar); sabr, kararllk, umut,
2. Masal kskanlk, korku, evham, merak, saduyu, dik-
2.1. Masal Nedir? kat, balayclk, dostluk, sayg (psikolojik me-
Masal Kahramanlarndan bazlar hayvanlar sajlar); aile, hukuk, adalet, ynetim, ynetici (sos-
ve tabiatst varlklar olan, olaylar masal lke- yolojik mesajlar); parann gc, ekonomik daya-
sinde cereyan eden, hayal mahsul olduu halde nma (ekonomik mesajlar) masallarda verilen
dinleyicileri inandrabilen bir szl anlatm tr- ortak iletilerdir (Helimolu-Yavuz 1999: 39-55).
dr. (Sakaolu 1999: 2). yinin ve ktnn, faki- 2.3. Masal Formellerinin Fonksiyonu
rin ve zenginin, dorunun ve yanln, kibirliliin Nedir?
ve alakgnllln mcadelesi zerine kurulan Nesir diliyle kurulan masallarda, anlatcnn;
masallar, birka istisna dnda, her zaman mutlu olaylarn balangcnda, konunun ilgi ekici hale
sona ular. yi ve dorunun her zaman kazana- geldii ara blmlerde, sonuta ve olaylarn sona
ca temel felsefesinden hareket eden masalda, ermesinden sonra da kullanlan i kafiyeli for-
problemler zldkten, ktler cezasn ektik- meller bulunmaktadr. Masala masals zelliini
ten sonra, kahramanlar bekleyen ebedi bir mut- veren; giri-gei-biti ve benzer durumlarda
luluk ve baar vardr. kullanlan formeller (Sakaolu 1999: 56-68) ba-
Trk masallarnn temel felsefesine gre ile lklaryla ele alnan bu kalp ifadeler, nesir diliyle
ekmeden, hner gstermeden, kiiliini ispat oluturulan masaln akcln ve dikkat ekici-
etmeden baar ve mutlulua erimek mmkn liini salayan yapsal zelliklerdir.
deildir Mutluluk ve baar hner ve emek kar- Masalda asl olaya gemeden nce, anlatc-
l kazanlr, ana fikri btn Trk masallarna nn dinleyenlerin dikkatini toplamak, onlar masa-
hkimdir. (Gnay 1992: 326). ln byl atmosferine ekerek konuya hazrla-

269
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

mak iin syledii giri formelleri (Bir varm bir landrlmaktadr. Harly Davidson marka izme
yokmu/Evvel zaman iinde); bir olaydan kullanan arkada grubunda markasz ya da farkl
dierine geii haber veren, uzun zaman dilim- markada izme giyilmesi; Dior, Versace marka
lerini ve olaylarn hayal rn olduunu hatrla- anta kullanan elit gruba mensup birinin yerli
tan gei formelleri (Az gittik uz gittik, krk gn anta kullanmas; Pnar, Danone gibi marka st
yol gittik, arkamza baktk ki bir arpa boyu yol rnlerinin yannda ad bilinmeyen bir firmann
gittik/Uzatmayalm kameti kopartrz kyameti); rnnn kullanlmas gibi (t-Eker 2007).
ahlaki grn eklendii, ktlerin cezasz kal- 3.2. letiim almalar ve Reklm
mayaca dncesinin verildii, anlatann usta-
Kitle iletiim aratrmalarndaki metadolojik
ln ve dinleyenin dikkatini gsteren biti for-
almalar, Frankfurt Okulu, ngiliz Kltrel
melleri (Sizlere salk bizlere selamet/Banz
almalar ve Postmodern/postyapsalc yakla-
krk katr m ister yoksa krk satr m?), bu kalp
mlar olarak snflandrlr (Data 2003: 19).
ifadelere rnektir (Sakaolu 1999: 56-66). Dinle-
Medyayla ilgili almalar, Theodor Adorno, Max
yenleri, allmn dnda bir lemin mantna
Horkheimer ile Walter Benjamin ve Marcusein
hazrlayan; yok derken var, var derken yoku
kurduu Frankfurt Okulu ile balar. kltr en-
anlatan; hayatn allm, yeknesak kurallar ve
dstrisi kavramn ortaya atan Frankfurt Okulu,
yaama tarz dnda gerekst bir lemde
medyay, kltr endstrisi temelinde kapitalist
problemlerin alaya alnd, btn imknszlkla-
sistemin merulatrlm sistemi olarak kabul
rn mmkn klnd; rahatlama, canllk ve gl-
eder. Frankfurt Okulu ile balayan ve Marksist
dr ile yaama sevincine ulama yolunun denen-
Kuram benimseyen eletirel almalar, medyay
dii formeller (Gnay 1992: 324), bu anlatm t-
ideolojiyi yeniden reten bir kurum olarak grr.
rne masal formatn kazandran yapsal zellik-
ngiliz Kltr almalar, kltr, toplumsal
lerdir.
retim ve yeniden retim kuram temelinde ele
3. Reklm alarak hkimiyet ve diren yaplar zerine odak-
3.1. Reklm Nedir? lanr. Postmodern/postyapsalc yaklam ise, zne
Reklm; tketicileri, bir mal veya markann merkezli olup izleyen ile mesajlarn izleyen
varl konusunda uyarmak; mala veya markaya, tarafndan anlamlandrlmas temeline dayanr
hizmet veya kurulua doru eilim yaratmak (Data 2003: 9-19; elenk 2005: 40-51, 65-68).
amacyla gze, kulaa hitap eden mesajlar 1980 sonrasnda, dnyadaki kreselleme
hazrlamak ve bu mesajlar yaymaktr (Kocabas- olgusuyla birlikte tketim kltr kavramyla
Elden 1999:12). tanan Trkiye, zel televizyon kanallar, reklm
rn ya da hizmetin sat amacn tayan ajanslaryla beraber, sosyal, ekonomik ve kltrel
reklm, satn almay hatrlatma, sat engelleyen anlamda yeni bir dneme balad. Yeni toplum-
yanl izlenimleri dzeltme, marka simgesinin sal dzende, ideolojik dayanma yerini gelir ve
kolaylkla benimsenmesini salama, hedef kitleye tketim gcne bal olarak snfsal dayanmaya
bilgi sunma, ikna etme, kurum imaj oluturma tek etti. Yeni kurulan bu dzende, ilikileri
gibi temel fonksiyonlar yerine getirmeye alr belirleyen nceki siyasal ideolojiler zayflamtr.
(Elden-Ulukk-Yeygel 2005: 77-81). Reklm, deolojinin yerini, bireysel karlar almtr. Son
rutin hayatn her safhasnda; radyo, televizyon, dnemde yaanan deneyimlerden sonra eer
pano, internet, gazete, dergi, sinema, sergi, fuar, ideolojik adan bakmak iin srar edersek, bu
ak hava, dorudan postalama gibi farkl ideolojinin ad, tketim ideolojisidir denilebilir.
ortamlarda hedef kitleye ulatrlabilir. Tketim, bir gndelik hayat ideolojisidir. Kapita-
lizm iin en deerli ideolojilerden biridir Her
21. yzyl dnyas iinde reklm, tarihte
kesimin rahatlkla ve zorlanmadan katkda bulu-
ikonlara yklenen tartmasz kabul ve etki
nabildikleri ve katlabildikleri bir ideolojidir. Bu
zelliklerini kendinde barndrarak hedef kitle
nedenle seksen sonras dnemde, tketimin dini,
zerinde konuulmadan uygulanan illegal tabu
rk ve siyasal anlamda ideolojisi yok gibidir.
fonksiyonu yklenmektedir. Reklm metinleri,
(Oran 2004: 239-240).
hedef kitlenin sosyal, ekonomik, kltrel, politik
vb. durumlar gz nne alnarak mesajlarn kod- Bat kaynakl rnlerin dnyaya tantm ve
land ve ayn kltr paylaan alclara ulat- yaylmasnda misyonerlik grevinde bulunan
nda anlamlandrld gizli ifrelerdir. Mesajn reklmlarn, kullanldklar lke insanlar tarafn-
hedef kitleye ulamasyla anlam kazanan kodlar, dan, gnll olarak misyonerlik faaliyetinde bu-
ait olunan grubun sosyal yaps ve deer yarglar lunmalarna izin verilmektedir (Oran 2004: 285).
iinde, alnmad ya da kullanlmad takdirde
rfi hukuk tarafndan adeta dlanmakta ve ceza-

270
 Materiallar

3.3. Reklm ve Tketim Kltr kullanlan geleneksel unsurlar, inan, sadakat,

Tketim; ihtiya, istek, arzu gibi taleplerle misafirperverlik, sevgi, hatrlanma gibi duygular
ve bu taleplerin karlanmas iin gerekli olan, araclyla hedef kitle zerinde etki/bask kurma
mal ve hizmet gibi retim eitlerine ve paraya ya ve rn satma amacn gerekletirmektedir.
da bunun yerini alacak bir deere dayal, ayrca (t-Eker 2006: 620).
zamana ve mekna bal olan, sosyal ve eko- 4. ocuk ve Reklm
nomik bir iliki biimidir (Oran 2004: 13). T- Reklmn hedef kitle zerindeki etkisi,
ketim, marka, promosyon gibi kavramlar demografik (ya, cinsiyet, medeni durum, corafi
ekonomin temel alma alanlar olmakla beraber, zellikler), psikolojik (renme, motivasyon,
deien ihtiya ve artlar, bu alanlarn kltr alglama, kiilik ve yaam biimi, tutum ve
almalarnn, insann deien istek, beklentile- inanlar) ve sosyo-kltrel (kltr ve alt kltr,
rini analiz edebilmek iin zorunlu alma sahas aile, sosyal snf, grup etkisi) faktrlere (Elden
haline getirmitir. vd. 2005) gre farkllk gsterir. Etkilenmedeki
Baudrillarda gre, kapitalizmde, tketiciler bu farkllklar, ya olarak en kk hedef kitlesini
rnleri deil gstergeleri tketir. Bu gstergeler oluturan ocuk iin de geerlidir.
de reklmlar araclyla tketiciye ular Reklm, ocuk iin gerek bir riteldir.
ngiliz Kltr almalarnn nemli temsilci- (Kapferer 1991: 71). Reklm izleme annda yin
lerinden Stuart Hallun tanmlamasyla, gsterge- havasna giren, her eyiyle reklmn emrinde olan
lerin tad kodlar, bir kltrn anlam harita- ocuk, adeta trans haline geer. Reklmn jenerik
larn oluturmaktadr (Data 2003: 27, 83). Bu mzii, kullanlan ve tekrarlanan ifadeler, metni
boyutuyla reklm, tad gstergeler aracly- canlandran kahramanlar, ocuun, bekleme ve
la, amaca ulamada ara olarak kullanlan kltrel katlma zevkini ortaya karan unsurlardr.
alt yapy ou zaman yanstmaktadr. Freudun doutan gelen bir bilinalt basklamas
Her insann toplumsal kiiliine bal bir olarak dnd yineleme/tekrarlama, ocua
inanc ve ikonlar vardr. Modern insann ladini her seferinde biraz daha iyi kavram ve kendini
(dind) simgesel kltleri olan ikonlar, tarihteki kaptrm olarak, artk bildii neeli ve skntl
kutsallk atfedilen dini zelliklerden syrlarak olaylar, mutlu sonu, tadna vararak bekleme
endstri ve tketim toplumunun hedef kitlelere olana verir. (Kapferer 1991: 72). Reklma ne
mesaj ulatran ve bu kitleleri kontrol altnda zaman sra geleceini bilen; beklenen reklm
tutmaya yarayan tlsml kumandalar haline gel- ortaya kt anda, nceki seyretmelerden hatrla-
mitir. Bu ynyle totem olarak da kabul edebi- mann verdii gvenle reklma elik etmenin
leceimiz ikonlar, 21. yzyl insannn hayatn zevkini yaayan ocuk, baarmann gcn
kontrol eden, ynlendiren sistemler olarak hisseder. Reklmdaki rnn mesaj niteliindeki
karmza kmaktadr. Tketim nesneleri olarak kodlarn zihninde anlamlandrlan ocuk, Al
adlandrabileceimiz dekorasyon, giyim rnleri; susam al! misali, yeni bir dnyaya adm ata-
bu nesnelerin tadklar simgeler, aksesuar olarak caktr.
taklan amblemler, ev ilerindeki idoller vd. gibi, Reklmlar, yalnzca rn satna yardmc
eski dnemlerin ikonlar dnyasndan ok daha olan bir faktr olarak alglanamaz. Onu, kimlii
kapsaml laik ve pragmatik ikonlarla dolu yep- biimlendirici olarak tketimi salamak, cinsel
yeni bir ikonoloji ana girilmitir. En iyi kimliin ifadesinde ve kimliin biimlenmesinde,
tkettii kavram tketim olan modern toplum- hem kendisinden yararlanlan ve hem de cinsellik
larn ikonolojisi, reklm sektr; ikonu da asndan toplumsal kabulleri yanstan bir kaynak
reklmdr. olarak grmek olasdr. Reklm, ayn zamanda
Byk kr marjlarn hedefleyen firmalarn popler dnce ve uygulamalardan sklkla
profesyonel bak asna sahip danmanlar ara- yararlanmas dolaysyla, toplumsal kontrol ve
clyla hazrlattrdklar reklmlar da, diziler otorite kayna olarak da ilev grebilir. (Yavuz
gibi geleneksel unsurlarn ara olarak kullanld 2007: 47).
senaryolardr. Sosyal yapy analiz edebilen; gele- Reklm, ticari boyutta kr elde etmenin ya-
neklerin yaptrm gcn grebilen danman ve nnda, aile ii ilikileri etkileme; arkada-oyun
senaristlerin, kltrel doku analizi sergiledikleri grubu alkanlklarn ynlendirme; dnyay,
senaryolarla, firmalarn sat grafiklerinde dikkate hayat alglama; ait olunan kltrel, ahlaki deer-
deer ykseliler grlmektedir. Anneanne-dede- leri benimseme; duygu, dnce ve istekleri kont-
anne-baba-ocuk ilikileri erevesinde aile rol etme; deer yarglarnn kazanmn kolay-
ortamlar; mani, koma, trk, efsane vb. anlatm latrma ve kalcln salama; davran kalp-
trleri ekseninde hazrlanan reklm metinlerinde,

271
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

larn edinme gibi kltrel deerleri de bnye- 5.1.6. Masal ile reklm, rahatlatma ve gven
sinde barndrd iin sosyalleme aracdr. verme zelliine sahiptir. ocuk, alglamaya ve
5. Masal ve Reklm/Benzerlik ve anlamaya alt dnyaya, gven duymak ister.
Farkllklar 5.1.7. Mutlu sonla bitme, masal ile reklmn
Hayallerinizin ne kadar ok para ettiini ortak zelliklerindendir. Mutlu sonla bitmeyen
biliyor muydunuz? (aan 2005). Hayal gc reklmda da aslnda verilmek istenen mesaj,
bir armaandr. Hayal gc hayatn kaynadr. rnn tercih edilmemesi durumunda dlecek
Byk olmann tohumlardr. (aan 2005: 39). hsran; yani, mutlu son ve rnn birlikteliidir.
Masal ve reklm Her iki iletiim yntemi 5.1.8. Masal ile reklm arasndaki en belirgin
de, aslnda insann hayallerinin sergilendii fark, oluturulma amalardr. Masal, zellikle,
alanlardr. Her trl engelin ald, imknszla- mektepli eitim sisteminin bulunmad veya
rn gerek olduu masallarla, en byk tasarmc yaygn olmad dnemlerde, ocuklara iyi-kt,
olan ocua, hayallerini nasl kuracan retiyo- doru-yanl, ahlk, adalet, hak, sadakat, sevgi,
ruz aslnda Reklmlar da, hedef kitlenin hayal vefa, drstlk, aile gibi temel toplumsal, ahlaki,
gcn yakalamaya alan, byklerin tasarla- vicdani deerleri tantma ve rnek olma ile
d masallar deil midir? Aralarndaki en byk ocuklar disipline etme gayesi tamaktadr. Bu
fark ise, masaln hayali retmesi, reklmn ise zellikleriyle sosyalleme arac olan masal,
hayali nce retip sonra tketmesi olumsuzluklar tercih edenlerin, nihai olarak her
zaman baarsz ve mutsuz olaca mesajyla,
5.1. erikle lgili Benzerlik ve Farkllklar
bireylere, tercih konusunda da ynlendirme
5.1.1. Masal ve reklmn, dinleyen/seyreden yapmaktadr. Reklm ise, ticari kaygyla retilen,
hedef kitle zerinde byleyici, transa geirici kr amac gden, rnn mesajn hedef kitleye
etkisi sz konusudur. Masal da reklm da hedef ulatran bir iletiim sistemidir. Kltrel deerleri
kitlesini, topik bir dnyaya gtrr; bireyin, eitim amacyla kullanan masaln yannda,
gerekleip gereklemeyeceini henz bilme- reklm, hedef kitleyi daha iyi etkileyerek sat
dii; ama, dnmekten mutlu olduu bir dn- arttrma amacyla halk kltr malzemelerini
yaya doru ya da yanl, gerek ya da kullanmaktadr. Reklm, kltrel deerlerin bize
hayal olduuna baklmakszn dinleyeni/seyre-
biz olduumuzu hatrlatan unsurlarn kullana-
deni etki altna alr. Masaln ekim gc, eko-
rak, rnle kii arasnda duygusal yaknl sa-
nomik bir alm gerektirmezken, reklmn hedef
lamakta ve rnn alnmas/kullanlmas gerek-
kitle zerinde oluturduu ekim gc; etkilen-
liliini oluturmaktadr. Bu zelliiyle reklm,
me, inanma ve mutlak itaati; yani, satn
eitim misyonu yklenmemekle beraber, ticari
almay beraberinde getirir. Burada sz konusu
olan, yalan(c) yknn gerekmiesine bir boyutta kr elde etmenin yannda, aile ii ilikileri
etki brakmas ve dinleyicinin ona gerekmie- etkileme; arkada-oyun grubu alkanlklarn
sine tepki vermesidir. (Ouz vd. 2004:125). ynlendirme; dnyay, hayat alglama; ait olunan
Bylece, reklmn ikon 1 fonksiyonu eyleme ge- kltrel, ahlaki deerleri benimseme; duygu,
er. Doruluu/gvenirlilii tartlmadan kabul dnce ve istekleri kontrol etme; deer yarg-
edilen rn ya da hizmetin ierdii mesaj, hedef larnn kazanmn kolaylatrma ve kalcln
kitleye ulaarak kodlarn ifresi zlr. salama; davran kalplarn edinme gibi sosyal
mesajlar da tamaktadr. Ancak, bu mesajlarn
5.1.2. Masal ve reklm, ocuun hayal gc-
tamam, her zaman olumlu rnek davranlar
nn nemini kefetmesini ve bu gc kullanma-
oluturmayabilmektedir.
sn salar.
5.1.9. Masaln kahramanlar hayali, sorunlar
5.1.3. Masal ile reklmn en nemli temel
gerek; reklm kahramanlarnn bir blm ger-
unsuru, merak uyandrmadr.
ek, bir blm masallardan alnma masaln
5.1.4. Masal ile reklm, folklorun drt temel hayali, reklmn gerek kahramanlardr.
ilevlerinden olan, elendirme, ho vakit geirme
fonksiyonuna (Bascom 1954: 338) sahiptir. 5.1.10. Masal, umut-umutsuzluk, iyilik-kt-
lk gibi dengeler (Helimolu-Yavuz 1999: 53)
5.1.5. Masal ile reklm, folklorun drt temel zerine kuruludur. Reklmda bu denge salanmak
ilevlerinden olan, treleri, gelenekleri canlan- zorunda olmayp olaylar, kavramlar ve kiiler,
drma, gelecee aktarma fonksiyonuna (Bascom
ounlukla tek boyutlu verilir.
1954: 338) sahiptir.
5.1.11. Masal, insann her dneminin, reklm
1
ise yaanan zamann aynasdr.
Reklm ve ikon balants iin bkz. Paul Rutherford
(1996), Yeni konalar, Televizyonda Reklm Sanat, (ev.
Mustafa K. Gereker), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

272
 Materiallar

5.1.12. Masalda kadnn cinsel obje ve kadn mmza bir anlam verecek forml aramaktayz.
haklar savunucusu olarak kullanmna hemen he- Sonuta, yaammz sresince, bize neden
men hi rastlanmazken, reklmda kadn, annelik, dnyaya geldiimizi ve yaadmz syleyecek
cinsellik sembol ve feminist gibi farkl rollerde bir ilk yknn aray iindeyiz. Kimi zaman
bulunabilmektedir. kozmik bir yk aryoruz, evrenin yksn,
5.1.13. Masal ve reklm, insann yaam m- kimi zaman da kendi bireysel ykmz. Kimi
cadelesi, savama, zafer, yenilgi, aile gibi evren- zaman kendi bireysel ykmz evrenin yk-
sel deerlere sahiptir. syle aktrmay umuyoruz. (Eco 1997: 157-
158).
5.1.14. Aitlik duygusu, masal ve reklmn
ortak unsurlarndan olmakla birlikte, reklmda nsanlk tarihinin ilk dnemlerinde, retilenin
ocuun kendinden bir ey bulmas, aitlik duygu- tketim nesnesine dnmedii dnemde de,
sunu hissetmesi, reklmn temel amac olan rn oyun, tren, elence ve iletiim vard. nsanlarn
ya da hizmetin satn alnmas asndan, masala iletiim ihtiyacndan kaynaklanan mit, destan,
oranla ncelik ve nem tamaktadr. masal gibi anlatm trleri, o dnem insanlarnn
hayatn dzene koyan, kiilerin birbirlerine ve
5.1.15. Reklmn temel amac ikna etme, ikna
topluma kar nasl hareket etmeleri gerektiini
ederek rnn satn alnmas iken, masal, bu
reten gizli anayasa kurallaryd. ocuk-yetikin
ticari misyonu tamamaktadr.
ayrm olmakszn halk eitiminde nemli bir
5.2. Yapyla lgili Benzerlik ve Farkllklar misyon yklenen masal, ayn zamanda, insann
5.2.1. Tekrarlama, masal ve reklmn ortak hayallerinin sergilendii alandr. nsanolunun,
yapsal zelliklerindendir. Seyreden/dinleyen ze- zaman ve mekn tanmayan benlik sava, gcn
rindeki etkiyi kuvvetlendiren, bellekte yer etmeyi ispat etme arzusu, iyiyle ktnn mcadelesi gibi
salayan tekrarlama, renmeyi de kolaylatr- yzyllar ncesinin masal konular, bugn, 21.
maktadr. Tekrarlama, renme yeteneini kazan- yzyln teknolojik masallar olan reklmlarn da
maya balayan ocua kendine gven duygu- temel sorunlardr.
sunu da salar. Ayn masal ikinci, nc kez Tketim toplumunun amacna ulamasndaki
dinleyen ocuun anlatcnn deitirdii unsur- en etkili ara olan reklm, grsel efekt, ses, g-
lar fark ederek mdahale etmesi ve bu dzeltme- rnt gibi yap, ekil, tasarm ve teknik zellik-
den gurur duymas; ayn reklm birka kez leriyle 21. yzyl teknolojisinin gcn, mekanik
seyreden ocuun, reklm beklemesi, reklmn gelimiliini sembolize ederken; metin, anlam,
geldiini jenerik, ses vb. zelliklerle anlayarak ierik olarak teknolojinin mekanik soukluunu
bekledii metne ses ve ritim olarak katlmas, giderecek, ona anlam ve ruh katacak kltrel
ocua zgven kazandran unsurlardr. deerlere ihtiya hissetmektedir. Geleneksel bir
5.2.2. Masal ile reklm arasndaki ortak yap- anlatm tr olan masal ise, Kuru bir ahlk dersi
sal zelliklerden bir dieri, belirli sayda kahra- kiinin/Cann skar oysa/Masaln gzellii ahlak
mann ortaya kmas ve heyecan oluturacak bir dersinin/Kuruluunu yok eder (Helimolu-
eylemin olumasdr (Kapferer 1991: 73). Klt- Yavuz 1999: 14) szlerinde olduu gibi, ocuk
rel bellekte iz brakan kahramanlarn barol oyna- psikolojisinde, eitimdeki skcl ve teknolo-
d masal ya da reklm, ocukta tanma, bilme jideki soukluu gidermenin en zevkli, elenceli
duygusunu harekete geirdii iin ok daha etkili aralarndan biridir.
olmaktadr. Geleneksel iletiim aralarndan biri olan
5.2.3. Masalda yapsal zorunluluk olarak kul- masal ile modern an tketim nesnesi kabul
lanlan deyim, atasz, dua, tekerleme ve ses edilen reklmn, 21. yzyl Trk ocuklarnn
taklidi kelimeler, ocuk dil geliimine katkda deien ve gelien ihtiyalar dorultusunda ortak
bulunur. Reklmda bu unsurlarn kullanm, paydalar bulunmaktadr. Masaln masals zel-
istee baldr. likleri ve etkileme gc, gnmz film, dizi,
5.2.4. Masal anlatcsnn konuya hkimiyeti, sinema ve reklmlarnda da, bir metafor olarak
ses tonunu kullanm masal dinleyenini etkileme varln srdrmektedir. Gemite, masal anala-
asndan ok nemlidir. Reklmn senaryosu, rnn anlatmnda bulunan masal, gnmz tek-
grsel efektler, canlandran kiilerin oyunculuk nolojisinde kaset, cd, masal telefon hatt, reklm
kabiliyeti de, reklm seyircisinde inanma duygu- metni gibi uygulamalarla dijital ortamda varln
sunu arttran teknik zelliklerdir. srdrmektedir. Yap ve ierik asndan benzer
6. Deerlendirme ve farkl unsurlar bnyesinde barndran masal ve
reklm, etki altna alma, merak uyandrma, ha-
Her ne olursa olsun, kurmaca yaptlar oku- yal gcnn nemini ve onu kullanmay retme,
maktan vazgemeyeceiz, nk onlarda yaa-
273
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

elendirme gibi ortak fonksiyonlarla, gnmz KOCABA, Fsun - ELDEN, Mge - YURDAKUL,
Trk ocuklarnn dnyasnda yer almaya devam Nilay (1999), Reklm ve Halkla likilerde Hedef Kitle,
stanbul: letiim Yaynlar.
etmektedir.
OUZ, M. cal-EKC, Metin-T EKER, Glin
Bir dnem masallarnn kt kalpli kahra- vd. (2004), Trk Halk Edebiyat El Kitab, Ankara:
manlar olan cadlar, vey anneler, acmasz Grafiker Yaynlar.
devler, kurnaz vezirler rollerini, 21. yzyl insa- ORAN, Mustafa (2004), Osmanldan Gnmze
nnn korkulu ryas olan biyolojik savalara, Modern Trk Tketim Kltr, Ankara: Kadim
insan klonlamasna, ozon tabakasnn delinme- Yaynlar.: 5.
sine, insanolunun bozduu tabiat dengesine, T-EKER, Dr. Glin (2006), Teknolojik
OKS, SBS, DS snavlarna, aile iinde yaanan Gelimeler ve Halk Edebiyat, Trk Edebiyat Tarihi,
C. IV, Ankara: TC Kltr Bakanl Yaynlar, s. 615-
dram ve iddete, i dnyasndaki acmasz reka- 626.
bete, genlerin birbirini ldrecek derecede mer-
T-EKER, Glin (2007), The Role of Advertisement
hametten yoksun iddet duygularna devretti. in Turkey: The Icon of the 21st Century, sve Uppsala
Kulan yere dayayp uzaklardaki sesleri duyan niversitesinde verilen konferans metni.
devlerin yerini cep telefonlar, msn, skype tr ZAY, Yeliz (2007), Az Gittik Uz Gittik Masal
iletiim sistemleri; uan hallarn yerini uaklar, Diyarna Gittik, Milli Folklor, Ankara: cilt:10, yl: 19,
hzl trenler; iyilik perilerinin sihirli dokunuunun say: 74, s. 160-162.
yerini teknolojinin hayat kolaylatran makine ve SAKAOLU, Prof. Dr. (1999), Masal Aratrmalar,
hizmetleri ald. Peki ya mutlu son. Her canlnn Ankara: Aka Yaynlar/272, Kaynak Eserler/65.
belki de topik bir unsur olarak ezelden ebede SAKAOLU, Prof. Dr. (2002),Gazetelerin br Dili,
kadar belleinde saklad mutlu son, reklmlarda VI. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi, Medya
ve Geleneksel Kltr Seksiyon Bildirileri, Ankara: T. C.
oluturulmaya allan yeniden anlam retimidir. Kltr Bakanl Yaynlar: 2931.
Adna Dnya Masal dediimiz insanolu- SUKAN, Zafer (1993), Okulncesi Etkinlikleri,
nun hayat serveninde, iyiyle ktnn, doruyla Trkiyede Okulncesi ocuk Geliimi ve Eitimi
yanln, gzelle irkinin mcadelesi, her yzyln Projesi, 2. bask, stanbul: Milli Eitim Basmevi.
masal olarak varln devam ettirecektir; saat YAVUZ, ahinde (2007), Reklmlar zlediniz, Ankara:
gece 12yi gsterene kadar topya Yaynlar.
WHIRTER, Prof. Jeff Mc.- ACAR-VOLTAN, Prof. Dr.
KAYNAKA Nilfer (1998), ocukla letiim, stanbul: Milli Eitim
Bakanl Yaynlar: 3120, Bilim ve Kltr Eserleri
BASCOM, William (1954), Four Functions of Dizisi: 971, Eitim Dizisi: 32.
Folklore, Journal of American Folklore, vol .67.
IV. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi, Medya
BAUDRLLARD, Jean (2008), Tketim Toplumu, ve Geleneksel Kltr Seksiyon Bildirileri (2002),
stanbul: Ayrnt Yaynlar, 3. bask. Ankara:T.C. Kltr Bakanl Yaynlar: 2931.
BORATAV, Pertev Naili ( 2006), Az Gittik Uz Gittik,
Ankara: mge Kitabevi Yaynlar.
AAN, Mehmet (2005), D Satmak Hayallerinizin
Ne Kadar ok Para Ettiini Biliyor muydunuz?,
Ankara: Elma Yaynevi.
ELENK, Sevilay (2005), Televizyon Temsil Kltr,
90l Yllarda Sosyokltrel klim ve Televizyon
erikleri, Ankara: topya Yaynlar: 120, Medya-
letiim Dizisi.
DATA, Banu (2003), Reklm Okumak, Ankara:
topya Yaynlar: 95, Medya-letiim Dizisi.
ECO, Umberto (1997), Anlat Ormanlarnda Alt
Gezinti, (ev.: Kemal ATAKAY), stanbul: Can
Yaynlar.
ELDEN, Mge- ULUKK, zkan-YEYGEL, Sinem
(2005), imdi Reklmlar, stanbul: letiim Yaynlar.
GNAY, Umay (1992), Masal, Trk Dnyas El
Kitab, 3. cilt, Ankara: Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yaynlar: 121.
HELMOLU- YAVUZ, Muhsine (1999), Masallar ve
Eitimsel levleri, 2. bask, Ankara: rn Yaynlar.
KAPFERER, Jean-Nol (1991), ocuk ve Reklm,
Batan karmann Yollar, (ev.: ermin nder),
stanbul: Afa Yaynlar.

274


OCUK TEKERLEMELERNN YAPISAL BOYUTLARININ PLASTK

DEERLER AISINDAN NCELENMES
Dr. lham ENVEROLU
Seluk Universitesi Gzel Sanatlar
Fakultesi Endstri rnleri Tasarm Blm
retim yesi
e-mail: ilhamenveroglu@hotmail.com

THE INVESTIGATION OF THE STRUCTURAL ASPECT OF

NURSERY RHYMES WITH REGARD TO PLASTIC ASSETS
ABSTRACT
Nursery rhymes are regarded as one of the most prominent sources of Turkish literature. Among their main features are their
rhythmic design, being easy to remember, simplicity and unlimited imaginative power. Nursery Rhymes due to their being close
to children psychologically and being suitable for human minds associative thinking ability create unmatched acquisitions and
startling openings for childrens soul. This structure is also in accordance with the evolution and growing up processes of
biological existences. Plants and other livings constantly changes to have various structures and sizes during their developmental
period. The poetic expressions of these processes are the nursery rhymes and stories which follow this structure.
This thought style which is know as zincirbend (chain) in divan literature, and as words follow word or as let me leave
this and go for the other in folk literature is expressed in various ways in paintings, sculpture, cinema and music of modern art
under the name metamorphose. The investigation of nursery rhymes under the lights of scientific schemes and the modern data
of plastic arts enlightens the extraordinary philosophical, scientific and artistic assets behind apparently simple things and emerges
the necessity to handle nursery rhymes in child literature again.
Key words: Nursery thymes, metamorphose, painting, association, child

Tekerlemeler veya Dzgler (Kerkk folk- 4. Birbiriyle uyumlu hazr sz kalb: "o-
loru) Trk halk edebiyatnn en nemli kaynak- cuklar, trkl bir tekerleme ile karlarlar
lar arasndadr. Tekerlemelerin balca zellik- leyleklerin geliini."- N. Cumal.
leri, ritmik dzen, aklda abuk kalnabilirlik, 5. Saz airleri arasnda yaplan deyi yar.
sadelik ve snrsz hayal gcdr. ocuk psiko-
6. Orta oyununda, zellikle Kavuklu'nun kul-
lojisine yatknl ve insan beyninin arml
land szler.
doal dnme biimine uyumluluu sayesinde
tekerlemeler, ocuk ruhunda esiz kazanmlar ve Tekerleme, baka bir tanmlamada, Daha
beklenmedik almlar yaratmaktadr. Aratrma- ok ocuk geleneklerinde yer alan ba uyak ve
clar, tekerlemelerin, ocuklarn dil eitimi, zeka uyaklarla elde edilen, ses ve szck benzerliine
geliimine byk katks olduunu belirtmekte- gore sralanan syleyeni belli olmayan rn-
ler. Tekerlemeler, masal tekerlemeleri, oyun te- lerdir.- A. Kemal. 2005.
kerlemeleri, tren tekerlemeleri, dil tekerleme- Bu tanmlamalarn hepsinin doru ve nemli
leri (artmaca ve yanltmacalar) gibi trlerle olmasna ramen, tekerlemelerin baz zellikle-
snflandrlmaktadr. rine yeterince dikkat edilmediini de vurgulamak
Trk Dil Kurumu tekerleme kelimesinin gerekir. Tekerlemeler ses ve sz oyunu gibi
karl olarak aadaki tanmlar veriyor: grnse de, bu sz oyununun arkasnda ok
nemli bilimsel ve felsefi gerekler sakldr. Biz
1. Tekerlemek ii.
bu aratrmada tekerlemelerin dikkatlerden ka-
2. ounlukla basmakalp sz:"Bazsnn ko- an baz zelliklerine deinmee alacaz.
numas, tekerleme hlinde tekrar ettii birka Bunun iin Azerbaycan ve Kerkk halk edebiya-
kelimeden ibarettir."- R. N. Gntekin. tnda yer alan tipik bir tekerleme rneine
3. ounlukla, masallarn genellikle banda bakalm:
bulunan "Bir varm bir yokmu. Evvel zaman dm ay dm, dadan alma drdm
iinde, kalbur saman iinde" gibi kafiyeli giri Almacm aldlar, mene zlm verdiler
veya ara szler:"Tekerlemelere, bilmecelere Men zlmden bizarm ,derin guyu gazarm
gelince bence bunlar aydnlk eyler. Anlalmaz Derin guyu be kei, han bunun erkeci
gibi grnmeleri zihni eitli anlamlar zerinde Erke kaya banda, buynuzu sal danda
dolatrmalarndan geliyor."- S. Birsel. Hay eledim gelmedi, iyit verdim yemedi
iyit gazanda gaynar, Gember bucakda oynar

275
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Gember getdi oduna, gar batd buduna Szgelimi, benzerlik ilkesi grsel ve iitsel
Gar deil gamtdr, ba barmam gmdr eitimde sklkla kullanlan bir durumdur. Kar-
Gm verdim Tata, Tat mene dar verdi nzdaki birisine yuvarlak bir ekil gsterdiiniz
Darn verdim gua, gu mene ganat verdi zaman, kii bu ekille ilgili tm seenekleri
Ganadlandm umaa, hag gapsn amaa aklndan geirir. Bu ekil, gne, portakal, top,
lk bakta geliigzel bir sz oyunu ve oyun halkas vb olabilir. Yaknlk ilkesi ise nesne
mantk d safsata gibi duran bu tekerlemede, ve ya kavramla, yaknlk, akrabalk, komuluk
sz sanat asndan mkemmel bir ses uyumu ve durumunda bulunan seenekleri akla getirir.
kurulu hakimdir. Yap itibari ile uyakl her ift rnein, ay barda, aydanlk, eker, kak,
msrada mantk ba ve anlam karmak mm- ay oca vb nesneleri hatrlatabilir. Ztlk duru-
kn, fakat ardndan gelen yeni ift msrayla mu ise nesne ve kavramlarn zttn hatrlatr:
balant gelii gzel gibi grnmektedir. Burada scak-souk, gece-gndz, siyah-beyaz, dii-
akl veya dnce zgr braklarak, son msrada erkek, sevap-gnah, cennet-cehennem vb. Her
konusu geen nesne zerinden yeni bir objeye balant tr tekerlemelerin kuruluunda yer
geilir. Bylelikle zincirleme bir dnce akna almaktadr.
yakalanrz. Tekerlemeler, arml belek mekanizma-
Burada unutulmamas gereken bir dier sn harekete geirme zelliine sahip oluundan
husus da, tekerlemelerin aliterasyonses yinelen- dolay, ocuk tarafndan ok rahat alglanr ve
mesi zelliinin yan sra, kelime veya kavram abuk ezberlenir. ada eitim metotlar ara-
armndan doan bellekte abuk kalma snda yer alan Metafor Sistemi renim sre-
zelliidir. Bu tr anlatmlar ok ksa bir srede cinde, tpk tekerlemelere benzer bir yntem
ezberlenme zelliine sahiptir. Bunun balca kullanmay nermektedir. Bu sistem hayal gc
nedeni insan belleinin, zellikle ocuklarda, ve arma dayanmaktadr:
doal dnce srecinin asosyatif-arml- renilmek istenilen bilgiler eitli ar-
birlemeli-iliikli yapya sahip oluudur. Bu msal balantlarla grsel ve iitsel olarak bir
zellik sayesinde dnceden dnceye, konu- tablo olarak dnlp hafzaya kaydedilmelidir.
dan konuya atlarz. Byklerin ald mantkl
Hayalinizde arsmsal balantlarla tablo
dnme terbiyesi ve tecrbesine sahip olmayan
oluturduunuzda beyninizin sa yan olaan-
ocuklarda, hafza mekanizmasnn bulunduu
st bir ekilde alacak ve renmek istedii-
n beyin ksm daha az gelimi bulunmaktadr.
niz bilgiler belleinize kolayca yerleecektir.
Bu yzden okul ncesi yalardaki ocuklarda
sklkla grlen unutkanlk olay, hislerle hareket Bu tabloyu hayalinizde canlandrrken ne
etme eilimi n plandadr. kadar byk, parlak, abartl, sama hale geti-
rip, renk, ritm, hareket, espri eklerseniz beyninizi
nsan belleinin, asosyatif-arml-birle-
o kadar iyi etkilersiniz.
meli-iliikli yapda oluu bilinen bir olgudur ve
doal dnme srecinde, ryalarda, halisnas- Mkemmel bir tablo izdiinizde beyniniz bu
yonlarda ve daha ok masallar ve mitlerde a- tabloyu yaanm ilgin bir olay gibi hatrla-
rml yap hakimdir. Halk arasnda bu durum yarak hafzasna yerletirecektir.
sz sz eker,bunu koyup tekine gideyim, Uzmanlara gre beyin, ok renkli ve canl,
sz vaktine eker,szden sz karma vb ilgin, komik olaylar abucak bellee kaydede-
biimlerde ifade edilmektedir. biliyor. O halde hayal gcmz gelitirerek
arm kavram szlklerde: armsal balarla beynimizde mkemmel bir
dinamik sentez oluturabiliriz.
1.Bir dncenin veya grntnn, bir ba-
(www.korfez.com.tr / 15.05.2008)
kasn hatrlatmas: davranlar, dnceler ve
kavramlar arasnda yer ve zaman birliinin etki- Dikkat edilirse metfor kullanmak ilkesi te-
siyle kurulan balantlar sonucu, bilin alanna kerlemelerin balca zelliidir.
bunlardan birisi girince tekini de bilince Bir kavram veya nesneni baka bir eye
ekmesi olay. benzeterek anlatmak metafor kullanmak demek-
2. Psikolojide: Bir idrakla kazanlan bir fik- tir. Gerekte o iki kavramn birbirine benzerlii
rin baka bir idrak (alg) ile kazanlan fikir az olsada, birini iyi tanyor olmak dierini daha
arasnda bant kurulmas, birinin dierini hatra iyi anlama olanan salar. Metaforlar sembolik
getirmesidir. Bu bant zaman ve meknda ya- artrclardr ve artrc olduklar iin
knlk, benzerlik ve zdlk sebebiyle kurulur, duygusal younluu olan kelimelerden daha
seklinde tanmlanmaktadr. abuk anlalrlar. renme dediimiz sre,
zihnimizde yeni balantlar kurmak, yeni anlam-

276
 Materiallar

lar yaratmaksa eger, tekerlemeler bize farkl kav- Ahularn balas, meni grd kikledi
ramlar arasnda beklenmedik ilikiler kurmak Ocaa zirikledi
konusunda yardmc olur. Ocaktan yumak kt
Tekerlemelerin en bariz zelliklerinden biri Yuma verdim ata, at mene para verdi
Paray verdim kua, ku mene kanat verdi
de metamorfoz- baskalam olaydr. Metamor-
Kanatlandm umaa, Hak kapsn amaa
foz-bakalam, biyolojide bceklerin ve baz
canl trlerinin oluum aamalarnda geirdikleri Burada, ocaktan yumak kt, kanatlandm
kkl deiimlere verilen tanmdr. Kanatl b- umaa, baka bir rnekte ise yz altun bir ku
ceklerin (Pterygota) ounda, yumurtadan kan oldu gibi ifadelerle, bakalam olay dile
birey ergin haline benzemez. Ergin hale gelin- getirilmektedir. Tekerleme masallarda ise bu
ceye kadar geirdii evrelerin tmne baka- olay daha kabarktr. Nardan kz kmas, kuun
lam- metamorfoz ad verilir. Metamorfoz, insana ve ya insann kua dnmesi, eitli
gelime sreci boyunca geirilen evrelerin say- canllarn ve varlklarn bir baka kla brn-
sna ve zelliklerine bal olarak farkl tiplerde mesi gibi olaanst olaylar gereklemektedir.
olabilir. Metamorfoz geiren canllarda; yumur- Yukarda deinildii zere, tekerleme mant-
tadan kan yavru birey, ata canlya (kendi nn masallarda, mitlerde, hatta divan edebiyat
annesine babasna) hi benzemez. Daha sonra ve minyatr sanatnda da izleri vardr. rnein,
gelime evresi boyunca ata canlya benzemeye klasik Azerbaycan edebiyatnda ilk Trke gaze-
balar. rnein: dllenme olayn suda gerek- lin sahibi olarak bilinen zzeddin Hasenolu-
letiren kurbaalarda, yavru birey siyah kafas ve ndan bir rnek verelim:
uzun kuyruu ile rahatlkla bir bala benze- Apard gnlm bir ho kamer yz, canfeza dilber,
tilebilir. Grnnn bildiimiz kurbaa ile Ne dilber? Dilberi-ahit, Ne ahid? ahidi-server
alakas yoktur. Gelimeye baladktan sonra kuy-
ruunu atar, ayaklar kmaya balar ve solun- Bamdan getmedi hergiz seninle itiim bade,
galarn yerini akcier almaya balar ve belli bir Ne bade? Badeyi-mesti, Ne mesti? Mestiyi-saer
sre sonra ata canlya tamamen benzer. (Resim
1-2) Hasenolu sene geri duacdr, veli sadig
Metamorfoz sadece biyolojik bir zellik Ne sadig? Sadigi-bende, Ne bende? Bendeyi-aker
olmakla kalmaz. Aksine hayatn her alannda bu Sras gelmiken nl alim ve air mer
olguya tank oluruz. Bitkilerin tohum evresinden Hayyamn rbailerinde de metamorfoz olay
balayarak tekrer rn verme aamasna kadarki sklkla ilenmektedir. air iirlerinde, varln,
sre de bakalamdr. nsann ana rahmindeki hep bir kalptan baka bir kalba dklerek,
evrimi, doumdan sonraki byme ve yalanma srekli deiim gsterdiini, sonsuz bir dnm
evreleri, lm, ryp topraga karmas vb. ve bakalam emberi ierisinde hayatn fanili-
olaylar metamorfozdur. nsan benliyindeki ini dile getirir.
psikolojik ve karakteristik deiimler de, ruhsal Aslnda, masal tekerlemelerinde bakalam
alanda ba veren bakalamlardr. olgusu daha aydn bir ekilde grlr. Kar ve
Metamorfoz kavram ile ilgili bu genel nek, Ku ve al, Pit ve Pire , Sere vb
bilgilerden sonra tekerlemelere dnersek, ocuk masallar hem arml yap bakmndan,
yaamn bu temel kodlamasnn iirsel ve hem de bakalam olgusu ynnden belirgin bir
sanatsal ifadesiyle karlarz. Tekerlemelerde ekilde tekerleme mantyla kuruludur. Bu
bir konudan tekine, bir nesneden dierine ani masallardan birinde: neini su iirmee gtren
geiler ve deiimler bilimsel bir gerekliin yal bir kadnn, buzda kayarak ayn krma-
sanatsal izdmnden baka bir ey deil. syla balayan zincirleme bir soru-cevap anla-
Masallar, mitler, divan iirindeki baz rnekler, tlyor. Sen ne glymn ay buz?-diye
minyatrler, modern sanat metamorfozlarla soran kadna, buz; -Eer ben gl olsaydm
zenginlemektedir. Yine bir Kekk azndan gne beni eritmezdi- diye yantlar. Kadn ayn
alnan baka bir tekerlemeye bakalm: soruyu gnee sorar, gne de; Ben her kesden
Hakla hakla bukava, atlandm gettim ava gl olsaydm, kara bulut nm kesmezdi
Avda bulama yedim, mollamnan dayak yedim derken, srasyla kara bulut yamurdan, yamur
Mollam yourd getirdi, piik burnun batrd yeil otlardan, otlar koyunlardan, koyunlar kurt-
Piik burnun kesilsin, kanaraya aslsn tan, kurt kopekten, kopek obandan, oban aa-
Kanarann kilidi, kilid hakam belinde dan, aa hanmdan, hanm fareden, fare kediden
Hakam hille yolunda zayf olduunu sylerler. Masal sonunda kedi,
Hille yolu serbeser, iinde ahu gezer en glnn kendisi olduunu vglerle anlatr.

277
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Masaln yapsna dikkat edilirse, arm ve ressam M. C. Eschere aittir. Sanatnn Meta-
bakalam yntemiyle, bir ok olay ve kavramn morfoz isimli seri resimleri sanki bir teker-
bir biriyle ilikisi yaln bir dille ifade lemenin resimli ifadesi gibi baklmaktadr. Bu
edilmektedir. ocuk iin hayat bilgisi dersi nite- rneklerin birinde, satran kareleriyle balayan
liindeki bu anlatm ayn zamanda paradoksal resim, srasyla baklava dilimlerine, baklava
bir bitile imkansz olabilir nitelie kavutur- dilimleri ieklere, iekler karelere, kareler
maktadr. Bu yolla kk ve zayf olmak fikrinin srngenlere, srngenler ar peteine, petekten
greceli olduu rahatlkla anlalr. kan arlar kulara, kular balklara, balklar
Bu rnekleri artra biliriz. Fakat, verilen bahelere, baheler tekrar kulara, kular pira-
rneklerden de anlald gibi, tekerlemelerde mitlere, piramitler kulara, kular sehire, ehir
her trl bakalam ve akla, hayale smaz satran tahtasna dnmektedir. Resmin soldan
olaylarn hepsi olaandr. Bylesi bir dinamizm saa aknda bunlar olurken, sadan sola akn-
ve hayal gcnn, ouk zihninde ve ruhunda da benzer bir sre farkl bakalamlarla devam
yarataca zenginlik, onun ileride bilim ve sanat etmektedir. Burada ilgin olan baka bir husus
dnyas iin gereken mnbit zemini hazrlam da, bu tarz resimlerde balang ve sonu ara-
oluyor. Bilgiler, metaforlar-artrclar, ritm sndaki benzerliktir. Tpk doadaki yaam
veya mzikle desteklenerek renildiinde, bey- dngs gibi. (Resim 3-4-5-6-7-8-9)
nimizde mkemmel bir dinamik sentezin olu- (www.mcescher.com)
tuu ve beynimizin biyo-kimyasal yapsnda de- Sonu olarak, tekerlemeler sanlann aksine
iimler olutuu eitli bilim insanlar tarafn- basit bir sz oyunu olmaktan daha derin anlamlar
dan ileri srlmtr. (www.korfez.com.tr/ ieren edebi eserlerdir. nsann doal dnme
15.05.2008) biimine, doadaki ritmik ve deiken yaam
Tekerlemelerin plastik sanatlarla ilikisine dngsne, hayatn temelinde var olan evrensel
gelince, minyatr sanatmzda tpk Hayyamn bir kanuna uygunlua uyumluluk ve paralellik
iirlerindeki gibi, sonsuz bir bakalam gsterirler. Bu paralellik bilinli ve ya sezgisel
artran elerle karlarz. Fakat, konumuz de olabilir. Fakat, her iki olaslkta da ocuk,
asndan bizi daha fazla, modern sanatta ve tekerlemeler sayesinde evrende balang-son,
temel tasarm eitiminde metamorfoz-bakala- sebep-sonu ilikisinin varln, en kk para-
m ilkesinin kullanlmas ilgilendirmektedir. cktan dev galaksilere kadar her eyin bir biriyle
Konuya k tutmas iin baz temel tasarm ilintili olduunu hisseder. Bylece hayatn
ilkelerini gzden geirmek ve tekerlemelerle balag ve sonu arsndaki srekli deiimleri
plastik sanatlar arasndaki ilkesel benzerlikleri ve bakalamlar doal bir ekilde kavramakta
irdelemekte yarar var. glk ekmez ve hayat bilgisini masal tadnda
zmsemi olur.
Temel tasarm ilkeleri ierisinde yer alan
koram kavram, biimlerin dzenli deiimiyle Tekerlemelere, ister ocuk eitimi, ister a-
oluan biimsel deiim ve bakalam aratr- da ocuk edebiyat asndan yeterince dikkat
malarn tanmlamaktadr. Baka bir tanmla- edilmediini vurgulamak gerekir. Bu balamda
mayla Koram: ki zt ucu basamaklarla birbirine nl sosyolog Ziya Gkalpn Ala Geyik iiri-
balayan kpr, iki u arasnda bir dzen ni hatrlatmakla, tekerlemelerin ada anlamda
ierisinde anlaml ve estetik bir dizili, anlamna ele alnmasnn, yeni sylemler, yeni bilgilerle
gelmektedir. Koram lde yaplacaksa kk- zenginletirilmesinin imkansz olmadn, bila-
ten bye bir sralan, deerde yaplacaksa kiz gerekli ve yerinde olacann da altn izmek
aktan koyuya bir sralan gerekletirilir. isteriz.
Bir dier Temel tasarm ilkesi de metamor- ocuktum, ufacktm,
foz-bakalamdr. Bu tr almalarda, her hangi Top oynadm, acktm.
bir objeyi kademeli geilerle bakalatrarak
farkl biimler ve grnmler bulunmas hedef- Buldum yerde bir erik,
lenmektedir. rnein; rencinin kuru bir yap- Kapt bir Ala Geyik.
rak taslan, ara geilerle salyangoz resmine
dntrmesi, hayal gcn gelitirmekle kal- Geyik kat ormana,
maz, ayn zamanda hem yeni biimler bulmak, Bindim bir ak doana.
hem de deformasyon-arptma becerisini de
lmler. Doan, yolu ard,
Kaf Dandan ard
Bakalam ilkesinin ada resim sanatnda
en arpc rnekleri, kukusus Holandal nl

278
 Materiallar

KAYNAKLAR
(1985). Azerbaycan Folklor Antologiyas, Azerner,
Bak
(1984). Kerkk Folklor Antologiyas, Azerneir, Bak
GNGR, . H. (2005). Temel Tasar. stanbul 5
KEMAL, A. (2005). Tekerlemeler. Parlt Yaynclk,
stanbul
www.mcescher.com/15.05.2008
www.korfez.com.tr/ 15.05.2008

RESMLER 6

1. Kelebeklerde metamorfoz srecini anlatan ema. 8

9.
M. C. Escher. Metamorfozlar.

2. Kurbaalarda metamorfoz srecini anlatan ema.

279


OCUK EDEBYATINDA BLM YAKLAIMI

Prof. Dr. rfan YILMAZ
Dokuz Eyll niversitesi,
Buca Eitim Fakltesi, Biyoloji Eitimi Blm,
Buca zmir / TRKYE

Milletlerin gelecei olan ocuklarn yaadk- edilemez. Geleceimizin mefkre hayat iin ge-
lar dnyaya hazrlanmalar ve lkenin ihtiyac rekli uuralt mktesebatnn kazanlmasnda ede-
olan vasflara haiz fertler olarak yetitirilmeleri biyatn sunduu zenginlik iinde ele alnan iti-
hususunda kitap ve mecmua gibi yazlm eserler ma, tarih, psikolojik ve ahlk temellerin nasl
byk ehemmiyet arzeder. Kkl medeniyet sa- bir slp ve arlkta verilecei bu mevzuun
hibi byk milletler her zaman neriyat hayatna eitim uzmanlarnca belirlenmektedir. Ancak bu
arlk vermilerdir. Milletlerin bulunduu an hususta tam olarak yerine getirilemeyen ve eksik
zirvesinde veya alt seviyelerinde olduu husu- kalan bir cihet, ocuklarn zihinlerinde ina et-
sundaki btn ller, ktphanelerindeki kitap meye altklar bilim anlaynn nasl verilmesi
saylarnn okluu ile doru orantl olmutur. gerektiidir.
Neriyat denildiinde ister tarih, sosyolojik, Yaadmz son yzyldaki bilim-din tart-
psikolojik, iktisad, hukuk veya felsef gibi sos- malarnda bir ksm insanlar bilimi olmas gere-
yal bilimler; isterse fizik, kimya biyoloji. Mate- ken erevesinden karp, aleyhinde konuula-
matik veya astronomi gibi fen bilimleri olsun, her maz tabu haline getirmiler, adet putlatrp ma-
birinin birlikte veya ayr ayr iki nemli yan teryalizme ve ateizme malzeme yapmlardr. Bu
olabilir. Bir eser ilm kstaslara uygun olarak anlaya kar kan baka akmlar ise tam aksine
yazlabilir ki, bu onun bilimsel adan gveni- bilimi tamamen yok sayp, safsata eklinde gr-
lirliini belirler, fakat ayn zamanda okunmas ve me, hatta mevcudat reddetme veya her eyi meta-
anlalmas zor, slub zayf, ksacas edeb ba- fizik ereveye inhisar ettirme gibi bir davran
kmdan deersiz olabilir. Bir eser de ilm bakm- iine girmilerdir. Bilimi putlatrma da, yok say-
dan ok zayf veya yetersiz olmasna ramen, ma da insanlk adna ayr ayr skntlara sebep
cmlelerin dzgnl, kolay anlalabilirlii ve olan ifrat ve tefrit tutumlardr. Bilimin metod-
ebeb sanatlar yerli yerinde kullanmas bakmn- larn ve aratrma tekniklerini esas alarak alan
dan mkemmel olabilir. Tabii ki, en makbul olan binlerce laboratuar ve enstitde bulunanlarn in-
hem ilm bakmndan gl, hem de edebiyat sanlk iin kazandrdklarn yok kabul etme ne
bakmndan salam olanlardr. kadar yanlsa, bilim varlklarn btn srlarn
zecek, her ey laboratuara girecek ve kinatn
ocuklarn eitiminde kaynak ve malzeme
hibir srr kalmayacak ve neticede bilim Allah
olarak kullanlacak bu yaynlarn tr olarak da
reddedecek gibi bir kanaate varmak da o kadar
mhim bir ekseriyeti masal, hikye, iir, bulmaca
yanltr. Kinat ve yaratlm olan varlklar
tarzndaki bol resimli eserlerdir. ocuklar iin
gerektii ekilde anlama adna bilimin insanla
yazlan eserlerde ilenen mevzularn umumiyetle
kazandraca hususlar asla inkr edilemez. Sahip
tarih, edeb ve ahlk erevede kald d-
olduumuz medeniyetin istifade ettiimiz ve
nlse de, birok hikye veya masaln iinde ok
hayatmz kolaylatran birok nimetleri insanlk
cidd ekilde fen bilimleri dallarna ait bilgiler
bilim vastasyla elde edebilmitir. Bilimle me-
kullanlmaktadr. in asl can alc yn biz o-
gul olan aratrmac ve ilim adamlarnn labora-
cuklarmza sadece tarih ve edeb gzellikler
tuarlarda harcadklar mesailer sayesinde birok
sunduumuzu zannederken, arada bir takm biyo-
problemin zm mmkn olabilmitir. Ancak
lojik, fizik, kimyev, jeolojik veya astronomik
btn bunlar bilimi putlatrp, Yaratcy inkr
bilgileri de onlara sunduumuzun farknda olma-
etme ve ateizme malzeme olarak kullanmay ge-
dmzdr. Bu fen dallarna ait bilgilerin doru-
rektirmez. Bilim sadece tabiat kitabn okuyup
luu veya satr aralarnda gizledii mlar hik-
anlamada bir let, mevcudatn yaratlndaki
yenin ana fikrinin veya verilmek istenen temann
hikmetleri arayp bulmada, varlklarn gyesini
yannda ok fazla dikkati ekmemektedir.
idrk etmede bir vasta olarak grlmelidir.
ocuklarn milli ve mnev kltr dnyalar
Bilim aslnda ntr bir faaliyet olmakla bera-
adna beslenmelerinde bu eserlerin faydas inkr
ber ideolojilere ve dnya grlerine let edil-

280
 Materiallar

mektedir. Varlklarn yaratlndan, ekosistem- her eyi yaratmaktadrlar (!). Kendi kendine
deki dengenin srdrlmesinden, canllarn anato- ortaya km bir hcre evrimin sihirli denei
mik-fizyolojik hususiyetlerinden ve ancak sevk-i ile devaml olarak deimekte, balklar kurbaa
ilh ile izah edilebilecek davranlarndan ka- dnmekte, baka bir dokunmayla srngenler
racamz mn ve yorumlar, her zaman birbirine ku olmakta, bir noktadan sonra maymun da
zt iki ynde olabilir. Bir kuun veya kelebein insana dnebilmektedir. Btn bu bilimsel
hayatn inceleyen bazlar mekanizmin materya- hurafelerle beslenen ocuklarn saf zihin dnya-
list yorumlaryla yaklap, ii ateizme kadar gt- lar gelecekte ok kolay bir ekilde nce evrim-
rebilirken, bazlar da ayn canllar esm-i ilh- cilii sonra da ateizmi kabullenebilecektir.
nin tezahrleri olarak grp ilmi ve kudreti son- Bilhassa National Geographic ve BBC gibi
suz bir Yaratcya verebilir. Kinat kitabnn her kurulularn ocuklar iin hazrladklar belgesel-
sayfas ve satr insanlarn ibretler karp, yarat- lerdeki cazip anlatm ve bilimi takdim ederken
ltaki hikmetleri anlamak iin de kullanlabilir, bavurduklar yorumlar tamamen evrimci ve
tam aksine her eyi sebeplere ve tabiata verme ateist bir bak asyla yaplmaktadr. ocuklara
iin de arptlabilir. bilimi sevdirme ve aratrma ruhu kazandrma
Bilhassa Bat dnyas bata olmak zere ya- adna ortaya konulan oyunlar ve bulmacalar da
yn kurulular, byk ekseriyetle uurlu ve planl ayn mantk rgs iinde, ya sebepleri her ey
bir ekilde, bilimi her eyin stnde gren bir grme gibi bir materyalist yorumla veya Allah
anlayla, ateizmi empoze edecek tarzda al- inkr ederek farkl metafizik varlklara dayan-
malar yapmaktadr. Henz ekillenmeye balayan drma gibi yorumlarla retilmektedir. Medya da
ocuklarn zihin ve anlay dnyalar bu yayn- bu tip retimleri takdir ve tevik etmektedir.
larn iddetli basks altnda tabiatperest, poziti- Zelzelenin Allahn iradesi ve takdiriyle, insanlar
vist, materyalist ve ateist olmaya doru yol ikz iin meydana geldiini syleyen birisi
almaktadrlar. ocuklar iin hazrlanm bol medyatik line tabi tutulurken, ayn zelzeleyi
resimli ve cazip bir sunumla yaynlanan birok Glgelerin Gc adna yeraltnda ate yiyerek
eseri incelediimizde satr aralarna gizlenmi yaayan bir tanrann sinirlenmesine balayan-
temel dncenin, materyalist ve pozitivist bir lar hayranlkla seyredilebilmektedir. Hlbuki hem
anlay olduu grlmektedir. Sonsuz bir ilim ve dini hem de bilimi reddetmeyen bir bak asyla
kudretin tecellisi olarak ince sanatlarla donat- zelzele, Allahn ilmiyle ve takdiriyle olmaktadr,
larak yaratlm canllar lemine ait varlklar ama Allah yeraltndaki mamay, volkanizma
aklsz ve uursuz bir evrim zincirine indirgeyen, hareketlerini ve fay krklarn icraatna perde
tabiatn kendisine bir ulhiyet atfederek Sanatkr yapmaktadr. Gmen kular ve balklar sevk-i
gibi takdim eden, canl-cansz btn varlk ilh ile binlerce kilometreden yuvalarn bulur-
lemini atom ve molekllerin tesadf reaksiyon- ken, beyinlerinin baz merkezlerindeki nronlarn
larna teslim eden bir anlayla sunulan ocuk faaliyeti, yerin manyetik alan, sularn kimyev
hikayeleri ve oyunlar, onlarn uuraltnn ateizme hususiyeti, Gne ve yldzlar gibi pek ok unsur
hazrlanmas iin retilmektedir. birer sebep olarak kullanlmaktadr. Allahn
Bir hayvan veya bitkiyi konutururken, G- snrsz ilmiyle canl davranlarna genetik olarak
nein veya Ayn yeryzndeki hayat iin gerek- kodlanan btn davranlar sevk-i ilh olmakla
liliini vurgularken kullanlan tabirler tabiat birlikte, mevcut fizik ve kimyev artlar da bu
ana, evrimin bilgelii ve evrensel sistem faaliyetlerde basit birer sebep olarak hadisenin
gibi mahiyeti mehul fakat niyeti malum mef- iine yerletirilmitir. Hdiselerde sadece sebepler
humlardr. Yeryzndeki hayatn mkemmelli- grlr ve perde arkasnda asl icraat sahibi Allah
ini ortaya koyan neticelerin yorumunu ateist grlmezse, en mkemmel ve hayretengiz hdise-
felsefenin dnya grne dayandrrken, mater- ler bile igd gibi mahiyeti mehul bir kav-
yalist iddialar bilimsel aratrmalarn netice- rama balanr ve bunun neticesi de yine Allah
sinde elde edilmi gerekler olarak sunulmakta ve inkra varabilir.
ok ustaca gizlenmektedir. Bu hikyelerde tabiat Btn bunlar maalesef ocuklar iin yazlm
ana ok efkatlidir ve insann ihtiyacn bilmek- birok kitapta ok ustaca ve gizli bir ekilde
tedir (!). Periler, cadlar veya daha baka meta- ilenmektedir. Buna karlk tedbir almak ve ken-
fizik varlklar baka dnyalardan gelerek insan- di inan dnyalarnn ocuklarna shhatli bir
larn ihtiyacn grmekte veya yeryzn byc- ekilde nakledilmesini isteyenlerin de dikkat et-
lkle idare etmektedirler. Glgelerin Gc meleri gereken hususlarn banda kendi medeni-
adna ortaya km snrsz g ve ilim sahibi yet projelerinin iinde ocuk yaynclna hususi
varlklar, Allaha ihtiya hissetmemekte, kendileri bir yer vermeleri gerekir. Bu almalarn banda

281
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

da ocuklara bilimin hangi perspektifte sunula- Onun iin herhangi bir mkemmel yap, ince ve
ca, bilim putperesti haline getirmeden yarat- hassas sanatl ileyi, ahenkli ve planl bir
ln srlarn aratrmada onlara nasl salam bir organizasyon anlatldnda hemen arkasndan
niyet ve nazar kazandrabileceimiz gelmektedir. byle bir sistemin tesadfen kurulamayaca vur-
ocuklarn bak alarn (nazarlarn) ve niyet- gulanmaldr.
lerini henz ilk dnemlerinden itibaren ekillen- 8- Canl trlerin birbirlerinden evrimle
dirmek, tabiat kitabn okuturken harflerdeki ince- kendi kendine treyemeyecei ancak Kudreti
lie ve sanata dikkatlerini ekmek, iin ocuk Sonsuz Yaratcnn her canly tr iinde rklara
neriyat yapanlarn dikkat etmesi gereken temel ayrabilecei ve sonsuz eitlilikte yeniliklerle
baz hususlar gz ard edilmemelidir: yaratabilecei zerinde durulmaldr. her biri ayr
1- Tabiat kitabndan (bitki, hayvan veya bir saray hkmnde olan canllarn birbirinden
insan) herhangi bir sanat eserinden bahsedilirken tremesinin mmkn olmad, hepsinde ortak
o canldaki davrann veya anatomik yapnn ne malzemelerin kullanlmasn da Yaratcnn icraa-
kadar sanatl, hassas, ilim ve irade gerektirdii tnda yeryzndeki ayn artlar kullanmasndan
vurgulanmaldr. dolay olduu hatrlatlmaldr.
2- Pasif zne kullanlarak, anlatlan hdisenin Bu hususlar basit veya ehemmiyetsiz olarak
arka plannda asl Failin bulunduu belirtilme- grlmemelidir. Bilhassa ocukluk yalarnda
lidir. Mesel; aa elma verdi yerine insann inanmaya mheyya olan akl ve kalb dnyalarn,
ihtiyacn veren birisinin dilemesiyle aaca elma temiz vicdan aynalarn materyalist fikirlerle kir-
verdirildi eklinde, kalb kan pompalad, letmeden, yaratltan mevcut ftr Allah inan-
yerine kalbe kan pompalattrld tarznda gizli larn besleyecek ekilde donatmalyz. ocukluk
zne, otomatik olarak ocuun zihnine ii ya- yalarnda uuralt dnyalar bu ekilde beslenmi
pan birisi olduunu getirecektir. bir ocuk gelecekte kendisine dayatlan mater-
3- Kinatta cri olan kanunlar ve umumi yalist ve ateist dncelerin karsnda emsal-
prensiplerin arkasnda bunlar koyan ve ileten lerine gre ok daha dayankl ve salam dura-
bir Yaratcnn olduu, laboratuarda deney ve bilir.
gzlemle aratrma alanna giren hususlarn sade- oumuzun dikkat etmedii masum gibi
ce birer sebep olduu srarla vurgulanmaldr. duran pek ok kitap, mecmua veya belgeseldeki
4- Yeri geldike varlklar arasnda mthi bir cazip resimlere ve anlatm tekniklerine aldanarak,
uyum, denge, plan, proje, organizasyon olduu onlar ocuklarmza vermemeliyiz. Sadece ver-
vurgulanmal, btn bunlarn arkasnda da ayarla- memek de bir zm deildir. Zira herhangi bir
yan, dzenleyen, ksacas Yaratan olduuna iaret mevzuda boluk brakldnda o boluun birileri
edilmelidir. tarafndan doldurulmas kanlmazdr. Dolay-
syla bu boluu bizim doldurmamz ve alternatif
5- Tabiatn bir Sanatkr deil sanat eseri
neriyatn retilmesi iin yukardaki bak ala-
olduu belirtilmelidir. Bir ky muhtarsz olmaz,
rnn farknda olan yazarlar da yetitirmeliyiz.
bir ine ustasz olmaz gibi veciz ifadeler o-
Aksi takdirde gelecek nesillerin materyalist ve
cuklarn zihninde daha kolay yer bulur. Bunun
ateist fikirlere meyilli olarak yetimesi kanl-
iin tabiat kitabndan anlatlan bir gzelliin
mazdr.
hemen arkasndan bir cmleyle bunun Sanatkr
hatra getirilmelidir.
6- Tabiatta merhametsiz ve uursuz bir
mcadele deil, merhametli ve herkesin rzknn
ayarland efkatin hkim olduu bir gda zin-
cirinin iletildii nazara verilmelidir. Her varln
yaratlnda bir hikmet ve gye olduu, sinein
de, balinann da, aslann da, ceylann da ekosis-
temdeki reme miktarlar ile bakalarna yem
olmalar arasnda bir denge olduu hissettirilme-
lidir.
7- Tesadflerin hibir ey yaratamayaca
sylenmelidir. Evrim dncesinin dayand te-
mel esas tesadf olduu halde, insanlarn akl
byle muhalleri kabul edemeyeceinden bu
kavram dorudan nazara vermekten kanrlar.

282


OCUKLAR IIN RETILEN EDEBYAT KTAPLARINA FARKLI

BAKI AILARINDAN ZMLEMECI BIR YAKLAIM; MASAL,
YK VE RLERLE DUYGU ETM
Mavisel YENER
Yazar

APPROACH FROM A DIFFERENT POINT OF VIEW TO NOVELS WRITTEN FOR CHILDREN;

EMOTIONAL EDUCATION BY STOIES, TALES, AND POETRY

ABSTRACT
In this work-shop our aim is to find answers to What is emotional education by written scripts?, What should be the
process of emotional education? and What are the functions of emotional education? . It is proved in scientific experiments
that people with without words for emotions (alexithymia) that are disabled to define their emotions and fail to understand other
people do not have the ability to imagine.( works on alexithymia have been progressed since 1980)
A child who steps into imagination world by tales, poems and stories wont be a person without words for emotions; s/he will
be a grown up, whose imagination is improved, who is sensitive towards love and who is creative, one day. The most effective
way of emotional and sensorial education is stories, poetry and tales.

Bu almada amacmz, Yaznsal metinler mi, seici, eletirebilen, sorgulayan, gerek ve

aracl ile duygu eitimi nedir, Duygu eitimi kurmaca dnyayla i ie yaamann tadna vara-
nasl olmaldr ve Duygu eitiminin ilevleri bilmi, yk sever bireylerini ocuk yazn yeti-
nelerdir? sorularna yant bulabilmektir. Bilimsel tirir. Sever der ki; Nitelikli ocuk kitab, ocuk-
almalar, duygularn tanmlamakta ve bakala- lar iin bilisel, duyusal ve devinisel ierikli
rn anlamakta zorlanan duygu sar(aleksitimi) davranlar edinebilecekleri kltrel bir evre ya-
bireylerin d kurma yeteneklerinin olmadn ratr. Severin dikkat ekmek istedii noktalar-
ortaya koymutur. (Aleksitimi konusunda lekli dan birisi de ocuk kitaplarnn onlarn duygusal
almalar 1980den bu yana srdrlmektedir.) geliiminde ne denli etkili bir uyaran olduudur.
Dler dnyasna masallar/ iirler/ykler aracl- Bu uyarann salayaca kazanmlardan en yk-
yla giren ocuk, aleksitimik olmayacak, ilerinin sek dzeyde nasl yararlanabiliriz, sorusunun ya-
d gc gelimi, sevgiye ilikin duyarlklar ntn bulurken disiplinler aras iletiim metodunu
kazanm, yaratc bireyi olacaktr. Masal, yk kullanmak gerekir.
ve iirler ocuklarn duygu ve duyularnn eiti-
Duygular, bireyin yaamdaki temel rehberle-
minde en kolay, en hzl, en etkin yoldur. Nermi
Uygur diyor ki; Duygu eitimi salar edebiyat. ridir. ocuklar iin yazlan metinlerde onlara duy-
Tm duygu ynn aar, aklar, belli eder, bil- gunun yerine akl koymay deil, ikisi arasndaki
dirir. Yazarlar olmasayd birok duyguyu deney- akll dengeyi bulma yntemlerini sezdirmek
lemeyecek, tatmayacak, bilmeyecektik. nsan nemlidir. Akl ve yrek uyumunu salamak iin
kendisine retir bu bakmdan edebiyat. Ben ne- duygular zekice kullanmamz gereini metinler
yim? Kimim? Nasl bir eyim? eidinden sorma- araclyla ocuk okura verebilmenin ilk art;
dan edemeyeceimiz sorular en iyi aydnlatan, eitim, psikoloji, felsefe gibi dier disiplinlerle de
hi olmazsa aydnlatabilecek ipular veren etkin- iletiim halinde olmaktr. Duygu ve duyu eiti-
lik alandr. nsan insana yaklatrr, insan insana minde, ocuklara gre yazlm edebi metinler
tantr. Bylece en azndan bir hogr alad araclyla okurla iletiim kurarz. Goethe de
sylenebilir (Uygur, 158, 160, 162). Milattan bireydeki doal yapnn alp gelimesi iin "en
nceden bu yana edebi rnler ve ocuklar ze- deerli kiilik eitimi" yolunun sanat olduunu
rindeki etkileri konuulmutur. (Platon, milattan syler. Ona gre ok ynl eitim, kiiliin b-
nceki yllarda masal ve efsanelerin ocuklara ne tnln kapsar. Schiller, "nsann Estetik
kadar anlatlmas gerei konusunda sorgulamalar Eitimi zerine Mektuplar" adl eserinde, insann
yapar.) geliiminin amacn yeteneklerin tm ynl geli-
Niin masal, yk ve iirle duygu eitimi? tirilmesinde, yani ahsiyetin harmonik bir btn
sorusunun yantn ocuk gereinde aramakta olarak gelitirilmesinde grmektedir. Tek ynl
yarar vardr. ocukluumuz retir bize masal- eitimin insan kiiliindeki uyumu bozduunu
lar, ykleri sevmeyi. Gelecein, d gc geli- savunur.

283
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Dr. Daniel Golemann duygu tanmnda, alt kmeleri fark ettirecek olan, metin zerinde
duygu ve bu duyguya zg belirli dnceler, konuaca bir yetikindir ve bu nedenle o yeti-
psikolojik ve biyolojik haller, bir dizi hareket kinin alt kmeleri iyi tanmas gerekir.
eilimi bir aradadr. Duygu eitiminde ocuk ki- Duygu Eitimi Farkndalk Yaratmaktr:
taplarnn kullanlmasnn anlam, sz edilen bu
Einstein der ki: Yaratcln iinde sezgi
dnsel, psikolojik ve biyolojik hallerle ilgili
vardr. Birikim, bilgi, aratrma ok nemlidir,
olarak, kurgulardan yardm alarak etkin bir eitim
ama sezgi de bir o kadar nemlidir. nemli olan
yapabilmektir.
sezgiyi eyleme dntrmektir. Sezgi, hangi alan-
Duygu Eitimi in Hazrlanan Kurmaca da olursa olsun bilinaltndan gelen bir deer
Metinlerde Kullanlan Temel Duygu Kmeleri yapsdr. Bunun oluturduu sre izlenip eitile-
ve Alt kmeler: eitlemeleri ve deiimleriyle bilir. Bu nedenle duygu eitiminde sezgi ve yara-
yzlerce duygudan sz edebiliriz. Kuramclar tcln n planda olmas ok nemlidir.
duygu kmelerinden hangilerini temel olarak
ocuk kurmaca metinler yardmyla aktif
adlandracaklar konusunda ortak karara varama-
eletiri yapabilme, nyargsz olabilmeyi baarma,
mlardr. Ancak, ocuklarla yaptm duygusal
duygu denetimi salayabilme, d kurarak yant-
eitim almalarnda ele aldm temel duygu
lara farkl yollardan gitme, esnek dnebilme,
kmeleri, Dr Daniel Golemann sz ettii; fke,
aratrma srasnda duygularn denetleyerek pay-
znt, korku, zevk, sevgi, aknlk, irenme,
laabilme gibi pek ok yetisini de gelitirebilme
utantr. Bu kmelerden her biri duygusal ekir-
olana bulabilir. Btn bunlar yaparken kendini
dektir ve bu ekirdein evresinde gelien dier
tanma srecinden geer. ocuk geliiminin ken-
duygular halkalar biiminde yaylrlar.
dine zg dinamikleri olduu, her geliim evre-
ocuklarda duygusal eitim iin kullandm sinin byk oranda daha nceki evreler tarafndan
kurmaca metinlerde, fke temel duygu kmesi belirlendii gz nne alnrsa, ruhsal geliimin
iinde kzma, sinirlenme, hn alma, kin gtme, de buna kout yrd anlalr. Aratrmalar,
alnganlk gsterme, dmanlk yapma, hakaret ocukluk yllarnda kazanlan davranlarn yeti-
etme gibi fke alt kmeleri ilenmitir. znt kinlikte, bireyin kiilik yapsn, tavr, alkanlk,
temel duygu kmesi iinde; ac hissetme, yalnz- inan ve deer yarglarn byk lde biimlen-
lk, umutsuzluk, kendine acma, neesiz olma ve dirdiini ortaya koymaktadr. Erken geliim ylla-
bunlarn getirdii sorunlar ilenmitir. Korku te- rnda temeli atlan ruhsal geliimin ileri yalarda
mel duygu kmesinde; kayglar, pheler, huzur- yn deitirmekten ok ayn ynde gelime ans
suzluklar, rkntler, huzursuzluk, telaa dme, daha yksektir.
kuruntu yapma gibi alt kmeler ilenmitir. Zevk
Duygusal Geliim dediimiz kavram, d-
temel duygusunun alt kmesinde; mutluluk, se-
zenli, uyumlu, srekli ilerlemeyi dile getiren bir
vin, elence, heyecan olduu gibi kendinden
kiisel geliim kavramdr. IQ (akademik zek)
geme, alay etme gds, gurur, tatmin iin ar
ile llen bilisel yeteneklerden farkl olan duy-
istekler gibi duygular da ilenmitir. Dostluk, g-
gusal zeknn duygusal farkndalk olduunu,
venme, iyilik yapma, hayranlk duyma, tutkun ol-
Goleman Duygusal Zeka adl kitabnda aklar.
ma, kabul grme gibi alt kmeler ise Sevgi temel
Ona gre duygusal zek kiisel ve sosyal
duygu kmesine aittir. aknlk temel duygusuna
yetkinliklerden meydana gelir. Kiisel Yetkin-
merak elik edebilir, hayret etme, afallama da alt
likler; kendiyle ilgili farkndalk, kendini ynetme
kmesindeki duygulardandr. renme temel duy-
ve motivasyondur. Sosyal Yetkinlikler ise; empati
gusu alt grubundaki aalama, kmseme, nef-
ve sosyal becerilerdir. Liderlik, iliki kurabilme,
ret etme, itici bulma, hor grme duygularyla bir-
ibirlii yapabilme, ekip almasna yatkn olma
likte ilenmitir. Utan temel duygusu; d krk-
sosyal becerilerdendir. Golemann sralad bu
ln, pimanl, kk dmeyi, zlmeyi, su-
beceri ve yetkinlikler duygu eitimi ile bireye
luluk duygusunu alt kmesine alr. Dr. Goleman,
kazandrlabilir, Nasl ki ocuk emeklemeden y-
duygusal yatknlklara ynelimlerden sz ederken
ryemez, yrmeden koamazsa duygusal geliim
bunlarn uzun sre sessiz kalabileceine de dikkat
sreci de byledir. Kimisinde hzl kimisinde daha
eker, bu nedenle metin almalar srasnda, uy-
yava ilerleyen bu geliim sreci dinamik bir
gulaycnn (eitmenin) temel kmeler dndaki
olgudur. Baz ocuklarn kiisel ve duygusal geli-
halkalar da iyi bilmesi, deerlendirmesi zorun-
iminin dierlerine oranla daha hzl gelitiini
ludur. rnein zevk temel duygu kmesini ile-
gzleriz. Bunda evresel deikenlerin rol b-
yen bir masalda alt kme olarak ilenmi kapris
yktr. Atalardan miras gelen genetik zellikleri
duygusunu tanma, tanmlama konusunda uygu-
de grmezden gelemeyiz. rnein kaltsal zek
laycya byk rol dmektedir. ocuk okura bu
potansiyeli dk olan bir ocukta bu yol biraz

284
 Materiallar

daha uzun olabilir. ocukta duygusal geliim ge- terlikte, aratrmac, ho grl, sevecen biri
nelden zele, btnden paraya doru gibi grn- stlenmelidir.
mekle beraber ocuk kendinin evreden ayrlmaz Metinler araclyla duygu eitimi uygula-
bir btn olduunun farkndadr. Bu farknda- mas srasnda yine her ocua gre farkl ta-
l gelitirebilmek ise geliim srecinin ta nmlarla karlaacan hem uygulamay yaptran
kendisidir. eitmen, hem de yazar bilmelidir. Bu nedenle,
Geliim alanlar karlkl olarak birbirini etki- tartmaya ak metinler kullanmakta yarar vardr.
ler. rnein, ocuun zihinsel geliimi dil gelii- Uygulamacnn da sorunlara ok ynl bakabil-
mini hem etkiler hem de ondan etkilenir. Duygu- me, yeniliklere hazr olma niteliklerine sahip ol-
sal geliim ise dier tm geliim alanlarn etkile- mas gerekir. Bu zelliklere sahip olmayan yn-
yecek nemli bir sretir. Sosyal, bedensel, dil, lendirici rnek soru lt ile yetinirse alma-
motor, duygusal ve bilisel geliimi dorudan dan alnan verim dk olur. rnek sorular o-
etkiler. Sonuta; ocuun geliim zellikleri cukla birlikte alma srasnda varsllatrmas
ayrlmaz bir btn oluturur. gerekir.
ocuun duygusal geliimini kavrayabilmek Yazar, uygulaymc ve ocuk okur el ele ve-
iin, psikolojik olduu kadar fizyolojik geliimi rerek metin zerinde dnecek, tanmlamalar
de bilmek gerekir. nk fiziksel geliim, ocu- yapacak, yaratc zmler sunacak, birlikte me-
un davranlarn hem dorudan, hem de dolayl rak edecek, birlikte d kuracak, birlikte gzlem
olarak etkiler. Dorudan etkiler; nk bedensel yapp birlikte aratracaktr. Bu srecin tmnde
geliim, ocuun neler yapabileceini belirler. yazar bulunmasa da duygu eitimi srecinde
Fiziksel geliimi ocuun davranlarn dolayl ocuklar gzleme, deerlendirme deneyimini ya-
olarak etkiler; nk ocuun kendine ve dier- am olmas, almaya byk katk verecektir.
lerine kar tutumu bedensel geliiminin de etkisi Duygu eitiminde sz konusu olan, ocuk
altndadr. Bu tutumlar ocuun gsterdii uyum- okurun kendine sunulan olduu gibi almas deil,
lara yansr. duygu kmeleri zerinde dnmesini, soru
Metinler aracl ile ocuk okura duygu sormasn ve nermelerde bulunmasn salamak-
eitimi verilirken uygulanacak yntem sorunu: tr. Bu nedenle almalar srasnda ocuun yara-
Dilidzgne gre; Eitim sistemimizde tclna ket vurmamak gerekir. Duygu kmeleri
yklerin reticilik yannn ortaya karlmasna ve deerler kimi metinde simgeler aracl ile
ynelik almalar yllardr yaplm ancak, me- anlatlr. Bunlarn, allan ya grubuna gre; sz,
tinlerden yararlanmann dier yollar gz ard ses, renk, devinim, biimlerle somutlatrlmasn
edilmitir. Hangi trde olursa olsun hazrlanacak salamak eitmenin grevidir. Ancak, bu srada
metinlerin ocuk okuru elenceli bir okumaya renci geleneksel eitim yntemlerindeki gibi
davet etmesi baarda ilk kouldur. ocuklar iin pasif konumda deil, yaratc, yeniliki, katlmc
yazlacak metinlerde aranan btn zellikler bu konumda olmaldr.
metinlerde de bulunmaldr. Elenceli bir okuma Metni okuma, anlama, kavrama, metindeki
ile, kiisel geliim ve anadili bilinci salanrken, karakterler iin verilen ipularn birlikte deer-
estetik duygularn geliimi ve okuma gereksini- lendirme, bunlardan yola karak duygu kmeleri
minin kazanm da hedeflenir. zerinde konuma, duygularla ilgili temel fikirleri
ocuk metni alglayacak, okayacak, duya- tartma, sorular yaratma evrelerinde uygulaymc
cak, grecek, koklayacak, tadacak, heyecanlana- ocua gre dil kullanmak ve sabrl olmak zo-
caktr. Bunlara ek olarak; kurgulanan karakter- rundadr. Melih Cevdet Anday Felsefe soru sor-
lerin zelliklerinden yola karak temel duygu ma sanatdr, soracaz, yantlamaya alacaz,
kmelerini masal ve yknn aynasnda grmesi/ yantlayamasak ya da yantlarmz olaylar ya-
anlamas salanmaldr. Elenceli bir okuma ile, ntlarsa gene soracaz. diyor. Bu sz btnsel
kiisel geliim ve anadili bilinci salanrken, este- bak asn yanstt kadar hedefin soru sormak
tik duygularn geliimi ve okuma gereksiniminin olduunu da gzel bir biimde ortaya koyuyor.
kazanm da hedeflenir. Bu almalar ilerinin se- ocuun ruhsal geliimini salayabilmek nce-
ici okurunu, iyi yaptlarn peine den birey- likle onun sorular sormasn salamak, bu soru-
lerini yaratma srecinde de grev stlenecektir. larn yantlarn nerelerde bulabileceini sezdir-
mektir. Birey bir btn olarak alglanmaldr.
ocuklar iin retilmi yaznsal metinlerden
Ruhsal geliiminde olumlu admlar atabilen ocu-
yola karak gerekletirilecek duygu eitimi a-
un dnsel donanmnda da baarl olacan
lmasnn uygulamasn danman retmen, dra-
grrz.
ma retmeni gibi ona rehberlik edebilecek ye-

285
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

stnde allan duyguyu bulma, kendi de- ynler tartlr. Duygu kmelerini saptayp ta-
neyimleriyle karlatrma, eletirme, sonulandr- nmladktan sonra neden olabilecei davran
ma almalar srasnda duygu kmeleri, salkl/ deiikliklerini tanmlamak gerekir. Bu tanmla-
salksz, normal/anormal, hakl/haksz gibi idea- malar srasnda ocuk okur, metinden de yola
lize etmeden, tartlmaldr. ocuk okur o metin- karak deerlendirmeler yapar, yol aabilecei
lerin bir yerlerinde kendini ya da yaknlarn bula- davran deiiklikleri konusunda problem tanm-
caktr. Bu tr sulayc yarglar, sulayc dil, duy- larna gidilir. Btn olaslklar konuulur.
gularndan utanmas ve onlar hakknda konuma- Kitaplarla duygu eitimi srasnda ocua
mas gibi sonulara yol aabilir. Bu nedenle, me- hkmetmek deil, kiiliine uygun duygu geliimi
tindeki dil ne denli nemliyse, metni aan sorular program uygulamak gerekir. ocuk kitaplar
ve alma sorularnn dili de o denli nemlidir. araclyla duygu eitimi bir takm almasdr.
Metinler araclyla duygu eitimi tmyle
yaratcl kapsar. Duygu kmelerine farkl gr KAYNAKA
alarndan yaklamak ve nermelerde bulunmak Akal Aytl, Blade Sharp At Both Ends: Children's
temelinde sezgiler yatan bir eylemdir. Yaratclk Books, 2000, tez almas
ve sezgi yardmyla, tandn zannettii duygu- Akal Aytl, III. Dil, Yazn ve Deyibilim
lar yeniden sentezler ocuk. Bunu yaparken d- Sempozyumu bildirisi, 7-9 Mays 2003
nme sreleri ve imgelemi etkileim halindedir. Aksan Doan, Trkenin Gc, Bankas Kltr
Bu eylem srasnda en byk buluunu yapa- Yaynlar, 198
caktr: Kendini tanma. Kendi duygularnn fark- Chomsky Noam, Dil ve Sorumluluk, Ekin Yaynlar,
2002
na varma yetenei yaznsal metinler araclyla
Dilidzgn Selahattin, ada ocuk Yazn, 2002
yaplan eitimle gelitirilebilir. Duygularn eiti-
Engin Firdevs, 1.Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu,
mi kiilik geliiminin temel noktasdr. Metinler A Et.Bilimleri Fak. ve TMER Dil retim
duygularn ve sonularnn deiik yzleri ve merkezi, Ankara 2000
katmanlaryla karlatrmaldr ocuk okuru. . Goleman,D, Duygusal Zeka, Varlk Yaynlar, 1995
Bylece o duygu kmesini tanma ve anlama ola- Kagan, M ( 1993) Estetik ve Sanat Dersleri. (eviren:
na salar, sunulan kurgu insan gerekliini anla- A. allar ) Ankara: mge Kitabevi.
mann en gvenilir aralarndan biridir. Edebi- zdemir, Emin (2002) Yaznsal Trler. Ankara: Bilgi
yatn dili buna olanak salar. O metinlerde ocuk Yaynevi.
kendini bulur. nk her metin, ne kadar imge ve Russell, B. (1954). Terbiyeye Dair (ev. Hamit Dereli).
tasarm ykl de olsa, insana dner. Metnin o- Ankara, Maarif Basmevi.
cuun yaantsna tandk gelmesi ipularndan Sartre, J.-P. (1994). Denemeler (ev. S. Eyubolu V.
Gnyol). stanbul, Say Yaynlar.
biridir. Usta yazar iin ocuun kahramanlardan
Schiller F, Estetik zerine, Kakns Yaynlar, 1999
biri ya da birkayla zdeletirilmesi zor deildir.
Duygu kmelerini aktarrken yazar yabanclk irin Ruhi Mustafa, ocukluun Kozas, z
Yaynclk,1998
perdesi arkasndan seslenirse, ocuk metne ilgisiz
Uygur, N. (1985). nsan Asndan Edebiyat. stanbul,
durur, yabanclar, iselletiremez. Duygu eiti- Remzi Kitabevi.
mi yaplmas planlanan metinler mutlaka ocuk Sever Sedat, Trke retimi ve Tam renme, An
okurun rahatlkla iinde yolculuk edebilecei yaynclk, 2004
metinler olmaldr. Sever Sedat 1.Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu,
Szcklerin aynasnda duygularn tanmaya A Et.Bilimleri Fak. ve TMER Dil retim
merkezi, Ankara 2000
aba gsteren ocuun ncelikle metni okuyup
anlamas, kendi dnyasna dntrmesi ve kendi Yavuzer Haluk, ocuk Psikolojisi, Altn Kitaplar,
stanbul 1984
varlnda yeniden yaatmas gerekir. Duygu
eitimi etkinliklerinde yaratc yntemler uygu- Ylmaz Nilay, Kim Korkar Kitap Kurtlarndan, Mays
2003, oluk ocuk Dergisi
lanr. Okuma, anlamann ardndan, beyin frtnas
yaptrlr. Bir duygu kmesi zerinde younluklu
olarak alldktan sonra dier kmeye geilip
dikkat baka yne evrilir, esas konuya yeniden
dnldnde dinlenmi olduu grlr. Beyin
frtnas srasnda, duygularla ilgili btn yaratc
fikirleri sylemesi salanr. Birbiriyle elien
unsurlar birlikte deerlendirilir, ilikilendirmeler
yaplr. O konuyla ilgili deneyimleri olanlar akta-
rrlar. Metindeki olayla benzerlik ve ayrldklar

286


OCUKLARA YNELK NEOPAGANST PROPAGANDA:

HARRY POTTER
Ar. Gr. Muhammed Esat ALTINTA
Erciyes niversitesi Eitim Fakltesi

NEOPAGANST PROPAGANDA TO CHILDREN: HARRY POTTER

ABSTRACT
Communication and media have an effect mostly on the children and attract them to their colorful world. They interference
to their phase of lifes understanding. Particularly messages from the movies which adapted from the literature of Children effect
sense and thoughts of children. One of the most important of them is Harry Potter which is translated hundreds of languages and
adapted to cinema. In this movie, there is neo-paganic component such as fake gods, fake powers, fake religions, etc. In this
essay neo-paganic elements and their effects on the children in Harry Potter will be dealt.
Key Words: Communication, Child, Neo-paganism, Harry Potter

Yaadmz yzyl, bir iletiim adr. Artk kullanlrsa ocuun geliim dnemine uygun ola-
modern insann hayatnda iletiim yaamn bir mayan tarzda davranlarn olumasna neden
paras olmutur. Doumundan itibaren ocuk olabilir. Bu aralarn her ocua etkisi farkl d-
etrafndaki insanlarla iletiim kurmaya balar. zeylerde kendisini gsterir. Dolaysyla, kitle ile-
ocuun d dnyay alglamak iin kullanabile- tiim aralarnn etkilerini; istenen iyi etkiler ve
cei en gelimi duyu organ gzdr. Bu nedenle istenmeyen kt etkiler olarak ikiye ayrmak
ocuklarda renme olay, grdn taklitle mmkndr.2
balar. amzda ocuklar iin en etkili iletiim ocukluk, insan hayatnn ok nemli bir
arac, sinemadr. Grsel medya, en ok ve en dneme noktasdr. Bu dnem, ocuklarda her
kolay ocuklar etkisi altna alyor ve onlar renkli trl kiilik ve kimlik oluumlarnn meydana
dnyasna ekiyor. Hi kukusuz bu aralar g- geldii, ayrca toplumun bir yesi olma vasfn
lerini; sz grntyle desteklemesinden ve d- elde ettii sretir. Bu yaamsal srece, genetik
nceden nce duygulara hitap etmesinden al- olarak doutan getirilen bir takm zellikler, aile,
maktadr. letiim aralar, ocuun zgr bir okul ve byk evre dediimiz toplumun yan
ekilde hayat anlamlandrmasna engel olmakta, sra dier bilgi kaynaklar etkide bulunmaktadr.
onlar zerinde gerek olumlu ve gerekse olumsuz Bu bilgi kaynaklar arasnda grsel ve edebi kay-
ynde youn etkiler brakmaktadr. Kimi zaman naklar ocuklarn formel ve informel bakmdan
onlarda dorular, kimi zaman da yanllar oal- kltrlenmelerine, deimelerine nemli lde
tmaktadr. tesir etmektedir. Grsel bilgi kaynaklar son ey-
Hi kukusuz 21. yzyln en nemli bulular rek asrda gelierek ocuklarn geliiminde daha
arasnda kitle iletiim aralar yer almaktadr. fazla etkili olmaya balamtr. ocuun dini,
Bunlarn banda televizyon ve sinemann arl sosyal ve kltrel kimlik kazanmasnda dier ara
hala kendisini hissettirmektedir. Bu aralarn hi- ve unsurlardan daha ok televizyon ve sinema,
birisi nesnel anlamda kt deildir. Sorun, kulla- etkileri bakmndan oka tartlan bir medya
nmlaryla ilgilidir. bn Rdn verdii bak tr olarak toplumun gndemine sk sk gelmek-
misli bu durumu ok gzel tasvir etmektedir. tedir.
Filozofa gre, nasl ki, usulne riyet ederek inden getiimiz modern zamann ocuklar
hayvan boazlamada kullanlan bir ban, bir gsteri anda yaamaktadrlar. letiim
herhangi bir Mslman veya gayr-i Mslim teknolojisinin hz kesmeyen bu geliimi, biz ye-
tarafndan yaplmas neticeyi deitirmezse 1 tikinlerin hayatna farkl din, kltr ve medeni-
kitle iletiim aralar da doru amalar dorultu- yetlere ait unsurlar tad gibi ocuklarn haya-
sunda kullanld zaman iyi bir eitim arac ola- tna da tamaktadr. Grsel kaynaklarnn biro-
bilir ve ocukta kiilik geliimi iin ok nemli unun temeli edebi kaynaklara dayanmaktadr.
bir rol oynar. ayet aksi olur da, kt olarak ocuklar sz edilen bu tr kaynaklardan hem
okuyarak hem de izleyerek etkilenmektedir. Bu
1
bn Rd, Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed b. Muham-
2
med, Faslul-Makl, (Felsefe-Din likileri iinde), haz: Abdullah Topuolu, Kitle letiim Aralar ve Yabanc-
Sleyman Uluda, stanbul, 1985, s. 104. lama, Konya, 1990, s. 3441.

287
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

kaynaklarda ilenen temalar ocuu duygu ve akmlarnn ortaya kmasnda etkili olan unsur-
dncelerini etkiledii gibi yaad toplumla larn banda; dine kaytszlk, ar sbjektivizm,
olan balarn ve inanlarn da etkilemektedir. ahlaki alanda anmlk, bireyciliin kutsanmas,
Genel hatlaryla ocuun dnyasnda gzel- yapma tanrlar, sihir, byclk, hazza dayal
likler artran, onun ruhunda gzele ve iyiye retiler, hayatn anlamszl fikri ve semavi din-
kar olumlu davranlar gelitiren, hayal dnya- lerin getirdii deerlere kar gelitirilen okltizm
sn zenginletirerek ana dilinin tadn hissettiren (gizli bilim, gizlicilik) gelmektedir. 7 Kreselle-
eserler ocuk edebiyat kapsamnda deerlen- menin etkisiyle bu fikirler bir iletiim tr olan
dirilir. 3 Son dnemlerde ocuk edebiyat ad filimler kanalyla inan hayatmza tanmaktadr.
altnda yaynlanan eserler gerek nitelik gerekse Eer bu alanda ciddi nlemler alnmazsa, gele-
nicelik asndan ok zayf ve hibir temele da- ceimizi emanet edeceimiz ocuklarmz olum-
yanmayan hayal rn yapma mitolojilere daya- suz ynde etkileneceklerdir.8
nan roman ve filmlerde sihir, by, yaratma, Deersizliin ve kutsalln bu kadar youn-
ldrme, ruh emme, hayata dndrme vb. Tema- lat dinin metafizik alana hapsedilerek bu
larn youn bir ekilde ilendii grlr. Bunlarn kadar hayattan uzaklatrlmaya alld mo-
iinde son zamanlarda, dnyay kasp kavuran, dern ve hatta postmo-dern dnemlerde, Harry
yzlerce dile evrilen ve sinemaya uyarlanarak Potter insanst anlayn bu kadar gklere ka-
hslat rekorlar kran Harry Potter; bynn, rld yaam formlar iinde ortaya kan birok
cadln, insanst glerin, ilahlarn, ikonlarn romandan birisidir. Bu kitaplarn kurgusu hayat
yer ald bir ocuk roman ve filmi oldu. 4 iinde, hibir duruma, dneme, -kitaplarda Londra
Szgelimi ocuk edebiyatndan nemli bir yere ve ngiltereden bahsetmesine ramen- yere ve
sahip olan masallarda iyilik sembol olarak blgeye benzememekte, hibir salam anlaya
anlatlan peri unsuru, Harry Potter kitaplarnda balanmamaktadr. Grek mitolojisindeki yapma
lm perisi eklinde ktlk sembol olarak tanrlar gibi, bu almada da yapma ilahlar,
nitelendirilmitir. ocuklarn enerjik, deiime yapma gler, yapma dinler zerine bir
ak ve yenilik arayan dinamizmi nceleyen psi- bilimsel mitoloji kurulmutur.9
kolojik yaplarna uygun olarak hazrlanan kitle Bir neopaganizm olarak tanmlayabileceimiz
iletiim aralar yoluyla yaynlanan filmlerin pek bu ok tanrlk kurgusu, kainat bir dzensizlikle
ounda, insan tesi figrler, tanrsal zelliklere ve kaosla belirleyerek, gerek hayata korku, en-
sahip karakterler, sihir, by, vb. gibi neo-paga- die ve kayg salmaktadr. Bu endie, insann
nist unsurlar ocuklarn ilgi dnyasna sunulmak- psikolojisinde kiilik paralanmalarna yol aabi-
tadr.5 Bu balamda zellikle dikkati eken film- lecek kadar ileriye gidebilir. nk bu tr gizem
lerin banda, senaryolarnda st/tanrsal g ve ve by birok insanda gizli kiilikler olutu-
yaplarn arlkl olduu ve bycln snrsz rabilmektedir. Harry Potterda bakasnn bede-
ve srekli kullanlmasyla gndeme getirilen nini paylaarak yaayan symbiosis (birlikte ya-
Harry Potter yer almaktadr. Harry Potter; sihrin, am) formlar da mevcuttur. Bu yaratklar, bir
bynn, cadln, insanst glerin, ilahlarn beden ve ekle sahip olmamakla beraber yaamn
ve ikonlar gibi neo-paganist unsurlarn arlkta iinde birebir bulunmakta ve her olaya istedikleri
olduu filmdir. Grek mitolojisindeki yapma gibi, istedikleri gle mdahale edebilmektedir-
tanrlar gibi, bu filmde de yapma ilahlar, ler. Bu anlamda romanda kullanlan dil ve keli-
yapma gler, yapma dinler zerine bir bi- meler insan zihninde ama zellikle ocuklarn
limsel mitoloji kurulmutur. 6 Bu ok tanrlk zihninde- hayata mdahil olan deiik tanrlar
kurgusu ve doast gc olan nesnelere tapma, artrmakta ve pagan bir kltr alamaktadr.10
neo-paganizm olarak adlandrlmaktadr. Bu tr
ocuk edebiyatmzda nemli yere sahip olan
filmlere konu olan inanlar ve yeni inan
masallarn ve ninnilerin yerini artk korku, kayg
3
ve iddetin bolca yer ald eserler ve bu eser-
Hseyin zcan, ocuk Edebiyatnn Milli Kaynaklar, lerden uyarlanan filmler ald. Bu dehet edebi-
Yagmur Dergisi, stanbul, 2004,say:24.
bkz. http://www.yagmurdergisi.com.tr ( 13.05.2008) yatndan bir paragraf burada aktarmak istiyo-
4
Murat Kirii, Byl Dnyada Mankurtlaanlar, stanbul, rum:
2005,say 313.
bkz. http://www.iktibas.info/dergi/2005/ocak/sanat.htm
(12.05.2008)
5 7
Abdlkerim Bahadr, ocukluk Dnemi Din ve Deer Bkz. Rafet zkan, Kyamet Tarikatlar-Yeni Dini Hare-
Yaplanmasnda TV Yaynlarnn Olumsuz Etkileri ve ketler, stanbul, 2006, s. 3344.
8
zm nerileri, Seluk nv. lahiyat Fak. Dergisi, Sadk Gne, Medya ve Kltr, Ankara, 2001, s.15.
9
Konya, 2005,Say:20,s.4041 Kirii, a.g.m.
6 10
Kirii, a.g.m. Kirii, a.g.m.

288
 Materiallar

Glgeden, buhardan baka bir ey deilim gibi konular yanstlmak suretiyle yeni putperest
Ancak bir bakasnn bedenini paylarsam bir (neo-paganist) inanlar ocuklarmzn bilinalt-
biim alabiliyorum ama beni yreklerine, na yerletirilmeye allmaktadr.
kafalarna almak isteyenler olmutur hep Tek Harry Potter romanlarnda ve filmlerinde or-
boynuzlu kan u son birka g salad bana taya atlan dncenin izdmlerine baktmz
bana bal Quirelln Ormanda benim iin kan zaman bu kitaplarda ve filmlerde kullanlan ifa-
itiini grdn Yaam iksirini elime geirince deler zellikle ocuklarn zihninde Allah-u Teala
kendi bedenimi de meydana getirebileceim dnda hayata mdahil olan deiik tanrlar
imdi cebindeki Ta ver bakalm!11 artrmakta ve pagan bir kltr alamaktadr.
Gizemli, karanlk meknlar, vahi ve korkun Sihir ve bynn snrszl ve hi kesintiye u-
tasvirler, tyler rpertici imajlar ve hayaller (belki ramamas da yine bu inanszl sabit ve srekli
de hayaletler demek lzm), tabiatst varlklar ve hale getirmektedir. Harry Potter`da anlatlan
olaanst durumlar, "yeni bir inan" telkininde meknlarn, zamann ve kullanlan malzemelerin
kullanlan ana malzemelerdir. Bu inan, semav tm ocuklarn dnyasnda kolayca anlalabi-
dinlerden farkl olarak, tabiri uygunsa "Tanrsz lecek hale getirilmek suretiyle gerek stcle,
bir mistisizm" nitelii tamaktadr. Devlerin, byye ve gcn tanrsal niteliinin yerine-
cadlarn, cinlerin, ifritlerin, korkun yaratklarn ynne dair arptc bilgi verilmektedir. nk
kahramanlar olarak yer ald "Allah'a imandan bu filmde by yceltilmektedir. Dolaysyla
yoksun mistisizm", gcn "korku", "by" ve Allah, kader, imtihan yerini, ktlere kar ancak
"dehet" hissi uyandran ifadelerden almaktadr.12 gizli glerden ve byden yardm talebine inan-
te yandan, Harry Potter,vb. neo-paganist drmaktadr. Bu durum, ocuklarn dier insanlar-
filmlerde akln kavrayamayaca soyut ve dan farkl olma hrsyla gizli glere sahip olabil-
sembolik kavramlarn grsellikle somutlatrla- me, dmanlarn by ile yenebilme, cadlk, d-
rak sunulmas, dnyevi bir alana indirgenmesi mlere fleme, dncelerini cazip klmakta-
tehlikesini ortaya karmaktadr. Bu tr bir yak- dr.15
lam sekler zihniyetin en temel rneidir. Sonu olarak sylemek gerekirse, hi ku-
Ayrca neo-pagan filmlerin kurgusu ve karakteri kusuz, HARRY POTTER gibi neo-paganist
bazen Kitab- Mukaddes kaynakl, bazen de din fantastik romanlar ve bunlarn beyaz perdeye
kart olabilmektedir. Dnya ocuklarna tant- aktarlmas, ocuklara ynelik propagandaya
lan sembol ve riteller, iletiim ortamna hkim dayal bir edebiyat trdr. Elbette ocuklarn
dini ve din d anlaylarn zelliklerini yanst- hayallerini sslemeye yarar. Ancak, bu tr kitap
maktadr. 13 Hatta bu filmlerde verilen mesajlar ve filmlerde bazen yeni inan eleri ve bazen de
arasnda etkin bir biimde ocuklarn bilinaltna, Hristiyan deerler n plana karlmaktadr.
medeniyeti Avrupa merkezciliiyle (Euro- Dolaysyla milli kltr ve manevi deerlerimize
Centric) ile snrlandrma, bir takm deerleri yoz- aykr olan bu tr roman, hikye ve bunlarn
latrma ve aile hayatnn anlamszln yerle- beyaz perdeye aktarm olan yapmlardan ocuk-
tirme hedeflenmektedir. ocuklar ise, henz bu larmzn olumsuz ynde etkilenmesini istemi-
tahribatn gcn alglayabilecek dzeyde deil- yorsak, mutlaka yerli eserlere arlk vermeliyiz.
dir. Sosyal bilimcilere gre bir topluluu millet Yeni bir grsellik ve yeni bir dille ortaya
haline getirecek temel eler arasnda din, dil, konacak ocuklara ynelik edebiyat rnleri on-
tarih bilinci ile rf ve adetler gelir. Bunlara ge- larn ilgisini ekecek ve ksa zamanda sahiplen-
reken ilgi gsterilmedii veya tahrip edildii me duygusuyla bu eserlerde verilmek istenen
takdirde kiiyi kendi toplumuna balayan balar mesaj, davran biimi olarak hayata yanstla-
kopmaya balar. Millet dayanaklarn kaybeder.14 caktr.
Maalesef son zamanlarda yaplan filmlerde insana
tanrsal nitelikler atfetme, bynn dini bir inan
haline getirilmesi, ailenin anlamszl, komn
hayat yaama, hiret inancnn zayflatlmas vb.

11
Rowling, J.K., Harry Potter ve Felsefe Ta,ev:lk
Tamer,YKY,stanbul, 2001,s.335
12
Ahmet Erturul, Harry Potter lgnl, stanbul, 2002,
s.10
13
Mustafa Ruhi irin, Gsteri a ocuklar, stanbul,
2006, s.133.
14
Geni bilgi iin u esere baklabilir. Topuolu, Kitle
15
letiim Aralar ve Yabanclama. Kirii, a.g.m.

289


TELEVZYON REKLAMLARI VE OCUKLAR

Prof. Dr. zlen ZGEN
Gazi niversitesi letiim Fakltesi
Halkla likiler ve Tantm Blm
Ankara / TRKYE
e-mail: ozlenozgen@gmail.com

Prof. Dr. F. Pnar AKIROLU

Ankara niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi
Beslenme ve Diyetetik Blm
Ankara/Trkiye
e-mail: scakir64@hotmail.com

ABSTRACT
Market potential of children is very important as a primary, influence and future markets. The most effective marketing
communication method is advertising for children as consumers. The effects of television advertising on children have been a
topic of considerable concern in the world. Recently, the nutritional implications of childrens advertising have been an issue of
interest. The role of parents and educators cannot be overstated childrens consumer socialization, but the pivotal role of the
advertisers should be underlined. The greater availability of advertising time, the wider range of programming, and the
segmentation possibilities have attracted the advertisers to childrens television. In this paper; socialization of children as
consumers, television as a socialization agent, effects of television advertisements on children and some problems related to
television advertisements was emphasized.

ocuk Tketicilerin Sosyalizasyonu Milletler rgtnn ocuk Haklar Bildirgesi-

nde 18 yan alt ocuk olarak tanmlanrken,
ocuklarn nfus iindeki paylarnn giderek
uluslararas yaynclk dzenlemeleri incelendi-
artmas, harcadklar ve kendileri iin harcanan
inde ocuk tanmnn lkelere bal olarak, 12-
para miktarnn yksek olmas, ailede verilen
16 ya arasnda deitii grlmektedir (Hawkes,
tketim kararlarn etkilemeleri, gelecein yeti-
2004).
kin tketicileri olmalar pazarlamaclarn ve
reklamclarn dikkatini ekmektedir. Sosyal evreyi oluturan unsurlar da ocuk-
larn, reklamlardan etkilenme durumlar zerinde
ocuklarn, reklamlardan etkilenme durum-
etkili olmaktadr. Sosyal renme teorileri, sosya-
lar bireysel zelliklerine ve iinde yaadklar
lizasyonu etkileyen kaynaklar vurgulamaktadr
evreye bal olarak deimektedir. Bilisel geli-
(Moschis ve Churchill, 1979). ocuklarn Pazar-
im teorisi, bireysel zellikleri n plana karan
lama asndan nemli bir hedef kitle olutur-
bir grtr. Piaget, ocuun belirli bir yataki
malar, tketici olarak allandan daha erken ve
bilisel geliim dzeyine bal olarak alabilecei
hzl sosyallemelerine neden olmaktadr. Tke-
bilgi tipi ve miktarna ilikin snrlar belirlemitir.
tici sosyalizasyonu, ocuklarn pazarda etkin ola-
2-7 ya aras dnem kavrama ncesi sezgisel d-
bilmeleri iin gerekli bilgi, beceri ve tutumlar
ncenin hakim olduu dnemdir. Bu dnemde,
kazanma srecidir. Aratrmalar, ocuklarn tke-
nesneleri grmenin ve somut biimde kavramann
timde etkin bir rol oynadklarn, 4-5 yalarnda
nemi byktr. 11 yana kadar zeka esneklik
tketici roln stlenen ocuklarn, 9-10 yalarn-
kazanr. 11 yandan sonra ise soyut kavramlar ve
da bilinli bir tketici olmaya baladklarn, 12
simgeler ile dnme, somut dnme biiminin
yandan itibaren ise toplumda tketici olarak yer-
yerini alr. 16-17 yalarnda ileri ilemler en st
lerini almaya baladklarn gstermektedir (Mc
dzeye ular. Bilisel geliim teorisine gre, t-
Neal, 1979; zgen, 2003; zgen ve Ark., 2006).
ketici becerileri ocukluk ile yetikinlik arasn-
daki deneyimlere dayal bilisel dzeye baldr Sosyalizasyon Kayna Olarak Televizyon
(Moschis ve Churchill, 1979, Yrkolu, 1996). zel bir tketici grup olarak nitelendirilen
ocuklara ynelik pazarlama ve reklamlar ile ocuk tketicilerin, deneyimlerinin az olduu ve
ilgili dzenlemeler ocuklarn yalar gz nne seimlerini dikkatli bir biimde yapmadklar bir
alnarak yaplmaktadr. Bununla birlikte, yan gerektir. Bu noktada, ocuklara tketime ynelik
belirleyici olarak ele alnmas ile ilgili tartmalar bilgi ve becerilerin kazandrlmas srecinde rol
da mevcuttur. Avrupa Birliinde ve Birlemi oynayan, sosyalizasyon kaynaklar zerinde dur-

290
 Materiallar

mak gerekir. Televizyon, ocuklar iin en nemli ortaya kan drt temel ifreleme / ifre zme
sosyalizasyon kaynaklarndan biridir. problemi bulunmaktadr (McNeal, 1992).
Televizyon hem grsel hem de iitsel adan Yetikin dilini ifreleme / ocuk dilinin ifre-
etkili olduu iin tm kitle iletiim aralarnn en sini zme: Bu, ocuklarla olan reklam iletii-
etkilisi ve en glsdr. Televizyonun, ocuklar minde en belirgin problemdir. Ancak, net bir
tarafndan dier kitle iletiim aralarndan ok zm yoktur. Geni bir ya kitlesini hedef alan
daha nce fark edilmesi ve sevilmesi, televizyon kitle iletiiminde daha sk kullanlr.
reklamlarnda verilen mesajlarn ocuklarn zihin- Yetikin semboln ifreleme / ocuk sembo-
sel geliimi, tketici davranlar ve beslenme ln zme: Bu problemi, dil probleminden
alkanlklar zerindeki etkilerinin giderek daha ayrmak biraz zordur. Ancak, burada bahsedilen
ok tartlmasna neden olmaktadr. szel olmayan dildir; renk, ses, giysi, vcut dili
Televizyon Reklamlar ve ocuklar gibi. Bu sembollerin ifrelerinin zlmesi,
zerindeki Etkileri sosyalizasyon ile gerekleir. rnein, krmz,
ocuklar ok fazla televizyon izlemekte, ok ocuklarn hafzasnda yeni yln karlanmas ile
kk yalardan itibaren televizyondan ve tele- btnlemi bir renk iken, ayn renk yetikinler
vizyon reklamlarndan etkilenmektedirler. Tele- iin olas bir tehlikeyi hatrlatr.
vizyonun ses, hareket ve renk gibi ayrcalkl Yetikin gdlerini ifreleme / ocuk gd-
zellikleri nedeni ile dier reklam aralar lerinin ifresini zme: Bu problem hafzada
arasnda belirgin bir stnl vardr. Televizyon tutulanlar ile ilgilidir. rnein, yetikinler lm
reklamlarnda konunun ksa bir biimde ele olayn znt ile, baharn gelmesini sevinle
alnmas, sunu biiminin ilgin olmas ve srekli karlarken, ocuklar lm olayna merak duya-
tekrarlar yaplmas ocuklarn ar derecede ilgi- bilirler, baharn gelmesine ilgisiz kalabilirler.
sini ekmektedir. ocuklarn reklamlarn anons nsanlarn ihtiyalar ve gdleri yaa, cinsiyete,
mziini iittiklerinde, oyunlarn brakp televiz- kltre ve kiisel zelliklere bal olarak dei-
yonun karsna gemeleri, reklamlar dier prog- iklik gsterebilir. Yetikinler, ocuklarla zel
ramlardan ayrabildiklerini gstermektedir. Rek- bir iletiim kurmak istediklerinde onlar nelerin
lamlarda dikkat ekmek iin grsel gldr, gdlediini kestiremeyebilirler.
dikkati canl tutmak iin ise mzik unsuru kul- Yetikinlere ait deerlerin ifrelenmesi /
lanlr. Grsel gldr her yataki ocuk tarafn- ocuklara ait deerlerin ifresini zme: ocuk-
dan anlalabilirken kelime oyunlar, espriler ve larn deer verdii durumlara yetikinler ayn
gaflar kapsayan szel gldrnn tam olarak deeri vermeyebilir. Deerler, sosyalleme ile
anlalmas okul anda mmkn olmaktadr. birlikte eitli derecelerde oluabilir. Bir ocuun
Canl ve ritmik reklam mziklerinin ise her ya- belirli bir zamanda ilgi duyduu ve onun iin
taki ocuun ilgisini ektii bilinmektedir nemli olan olaylar ile bir pazarlamacnn
(Kapferer, 1991; zgen, 2003). ncelikleri rtmeyebilir. Genellikle, ocuklarn
ocuklara ynelik programlarn eitlilii, deerlerinin anne-babalarn deerlerini yanstaca-
daha homojen izleyici gruplarnn olumasna varsaylr. Bu grten hareketle, baz durum-
olanak salamtr. Btn ocuk programlar 2-11 larda, ocuklara ynelik iletiimde, anne babala-
ya grubu iin hazrlanmamakta, daha zel ya rn zelliklerine gre pazar blmlendirmesi
gruplarna ynelik programlar yaplmaktadr. yaplmas tercih edilebilir.
Reklamlarn srelerinin uzamas, programlarn ocuun reklamdan etkilenmesi, mesajn
eitlilii, blmlendirme ve arada reklam verme ieriinin yan sra reklam yaplan rn ve
olanaklar, ocuklarn reklamlara giderek daha reklamn tekrarlanmas ile de ilgilidir. Seici
fazla maruz kalmalarna neden olmaktadr (Mc dikkat yolu ile reklam ocuun ilgi alanndaki bir
Neal, 1992). rn kapsad oranda ocuun ilgisini eker.
ocuklara ynelik reklam mesajlarnn ama- Yaratcln, ilgi ekmenin en nemli etkeni
cna ulamas ve ocuklar zerinde etkili olabil- olmas, reklam ieriinin yaratc olmasnn ne-
mesi iin ocuklarn verilen mesaj anlamalarnn mini ortaya koymaktadr. ocuun reklama ma-
salanmas gerekir. Pazarlamaclarn amac, ruz kalma frsatn artran tekrarlar da etkilenme
ocuklar rnleri hakknda bilgilendirmek ve olasln artrr (Kapferer, 1991).
satn almaya ikna etmektir. ifreleme ile ilgili Reklamlarn ocuklar zerindeki etkileri iki
olarak ne kan problem ocuklar anlamaktr. farkl yaklam ile, ynlendirilen ve eletirebilen
ifre zme ile ilgili problem ise ocuklarn ocuk yaklamlar ile aklanmaya allmak-
reklamn ieriini anlamalardr. Reklamclarn tadr. Reklamlarn ocuklar ynlendirdiini ka-
ocuklarla iletiim halinde olmas sonucunda

291
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

bul eden gr, retme ve bilinaltn etkileme ilikin niyetini bildiklerini ve reklamlar yolu ile
yntemlerinden yararlanldn ve reklamlarn bilgi alma haklar olduu grn savunsalar da,
ocuklar ynlendirmesinin kanlmaz olduunu reklamlarn materyalizm, igdsel satn alma ve
savunmaktadr. ocuk olumsuz deneyimlerle ne hemen tatmin olma arzusunu krklediini ne
kadar erken karlarsa reklam bilincinin de o sren, ocuklara ynelik televizyon reklamlarnn
kadar erken geliecei ne srlmektedir. Ele- ocuklarn deerleri, inanlar ve davranlar
tirebilen ocuk yaklam, ocuun bir yetikin ile zerindeki olumsuz etkilerini vurgulayan grler
ayn bilisel donanm ve savunma sistemine sahip ok daha yaygndr. Grlerin farkllk gster-
olduunu, dolays ile reklamlar ile baa ka- mesi, konunun dikkatle incelenmesinin nemini
bileceini varsaymaktadr. Bu modele gre; ortaya koymaktadr. Televizyon reklamlarnn o-
duygusal tepki, reklamlarn sunuluundan zevk cuklar zerindeki olumsuz etkileri u ekilde
almay, bilisel tepki ise ocuun reklamda sralanabilir (Feldman ve Wolf, 1974; Solomon,
verilen bilginin analizini yapmasn, mesajn 1994; zgen, 2000):
grsel ve szel ieriini zmleyerek elemeden Reklamlar bir rnn maliyeti ile ilgili
geirmesini kapsar. Grsel ve szel ierik, eleme- yanltmacalar ierebilir. Bu yanltmacalar ve
den gemeyi baarrsa ocuk ilgisini reklam ocuun parann nispi miktar ile ilgili bilgi
yaplan rne yneltir. Uygulama ve deneyimler eksiklii, yksek fiyatl rnler sz konusu
sayesinde ocuun derin kavray yetisini kazan- olduunda aileocuk arasnda anlamazlklara
ma yann daha ne alnabilecei dnlmek- neden olabilir.
tedir. ocuk ve reklam tartmasnda, sosyal
evre ve ailenin konumu da nemlidir. Aile orta- ocuklarn reklam yaplan rnlerin ekicili-
mnda, ocuun reklamlarn etkisinde kalarak be- ine kaplarak satn alnmalar konusunda ar
lirledii istekler, elemeden geirilir. Ailenin, dzeyde srarl olmalar aile-ocuk ilikisi
ocuk ile reklamlar konusunda iletiime girerek, asndan sorun yaratabilir.
ona bilinli tketim alkanlklar kazandrma Reklamlarda rnlerin zelliklerinin abartla-
roln stlenmesi beklenir (Kapferer, 1991). rak gsterilmesi ocuun beklentilerinin yksek
Televizyon Reklamlarndan Kaynaklanan olmasna neden olabilir. rnein, oyuncan
Sorunlar zelliklerinin ya da yiyecein byklnn
reklamda gsterilenden farkl olmas ocua
ocuklarn rne ilikin bilgi ileme sreci, hayal krkl yaatabilir.
yetenekleri farkl olduu iin, reklamclar doru-
dan doruya ocuklara yneldiklerinde ciddi etik Reklamlar baz durumlarda ocuklara belirli
sorunlar ortaya kmaktadr. Reklamlarda kullan- oyuncaklara sahip olduklarnda ya da yiyecekleri
lan taktiklerin adil ve drst olup olmad ile il- tkettiklerinde mthi bir gce sahip olacaklar
gili tartmalar her zaman gncelliini korumak- mesajn verir. Bu uygulama ile yaratlan fantezi,
tadr. Tketici organizasyonlarnn eletirileri, o- ocuun gelecekte hayal krkl yaamasna
cuklara ynelik drst olmayan reklamlar bala- neden olabilir. Ayrca, rn seiminde temel
tan pazarlamaclar ve reklamclar zerinde odak- nedenin deil daha zayf nedenlerin dikkate
lanmaktadr. ocuklarn, reklamlarda izledikleri alnmasn tevik eder.
her eyi doru kabul etme eiliminde olduklar ve Reklamlar arzular canl tutmak iin tasarla-
genellikle reklamlarn ikna etme ilevini anlama- nr. ocuk, ihtiyalar ile ilgili duyarllk nedeni
dklar bilinmektedir. Okul ncesi dnemdeki o- ile deil, d gler tarafndan esir alnr.
cuklarn reklam ve program arasnda ayrm yap- Reklamlar ocuklarn kolaylkla etki altnda
ma yeteneine sahip olmadklar, ocuklarn zi- kalmasn istismar eder.
hinsel savunma dzeylerinin reklamlarn ekici-
liine kar koyabilmek iin yeterli lde geli- Reklamlarda rnler genellikle olduklarndan
medii. Bu nedenle de marka seimlerini deitir- ok daha fazlas olarak tantlr. Bu durumda
menin neredeyse olanaksz olduu gr yay- ocuk, seilecek rnler iin zayf temeller kadar
gndr. rnein, 8 yandaki bir ocuun marka zayf deerler renir.
bamls olmasnda, televizyon reklamlarna atf- Reklamlar sklkla yalanlar, abartlar ve ha-
ta bulunularak ses ve k uzmanlar, psikologlar yaller ierir. ocuk bunu kefederken, yalnzca
gibi profesyonellerin desteinin ve parasal kay- aldatc ve yanltc reklamlara deil, ayn za-
naklarn rol vurgulanmaktadr. Baz uzmanlar, manda pazar ekonomisine, topluma ve onun
reklamlarn ocuklarn gerek dnyaya hazrlan- kurumlarna kar ahlak nemsememe yaklam
malarna yardmc olduunu, zellikle 7 ya ve gelitirebilir.
zerindeki ocuklarn reklamlarn rn satmaya

292
 Materiallar

Reklamlarda yiyeceklerin eker ierikleri ya yonun zellikle de televizyon reklamlarnn arzu

da satn alndklarnda verilecek dller iin satn edilmeyen ynde bir sosyalizasyona neden olup
alnmas gerektiini ne srlebilir. Bu yaklam, olmad tartlmaktadr. ocuklarn nerilere
yiyeceklerin besin ierikleri konusunda ocuklar ok ak olmalar ve gerei hayalden ayracak
eitme abalar ile ztlk gstermekte ve rn yarg ve deneyime henz sahip olmamalar,
seimi iin uygun olmayan kstaslar sunmaktadr. televizyon izleyicisi olarak korunmalarn, onlara
Kalp hastalklar, baz kanser tipleri, diyabet zen gsterilmesini gerektirir. Bu noktada, o-
ve obezite gibi beslenme ile ilgili hastalklarn cuklara ynelik televizyon reklamlarnn gzden
grlme sklndaki arta bal olarak, Dnya geirilmesi, ocuklarn deerleri, inanlar ve
Salk rgt, diyet, fiziksel aktivite ve salkla davranlarna ynelik olumsuz etkilerin en aza
ilgili olarak kresel bir strateji plan hazrlamtr. indirilmesi iin almalar yaplmas nemlidir.
Bu balamda, gdalarn pazarlanmasna ilikin ocuklara ynelik program ve reklamlar
dzenlemeler byk bir nem kazanm, ocuklar hazrlanrken etik adan uygunluun n planda
sz konusu olduunda bu dzenlemelerin nemi tutulmas ve denetlenmesi gerekir.
daha da artmtr. ocuklara ynelik gdalarn Tm dnyada, televizyon, yiyecek ve iecek
pazarlanmasnda, televizyon reklamlar, tm dn- rnleri iin popler bir reklam ortamdr. Pek
yada ocuklar zerindeki etkileri nedeni ile dier ok lkede, ocuklar hedef alan, ok sayda
pazarlama uygulamalarnn en popler olan ve yiyecek-iecek reklam olduu ifade edilmekte-
bunun sonucunda da en ok tartlandr dir. Son yllarda, yiyecek ve iecek reklamlarnn
(Hawkes, 2004). ocuklar zerindeki etkisinin dier pazarlama
Dnya Salk rgt tarafndan, aratrma tekniklerinden ok daha fazla endie ve tartma
kapsamna alnan lkelerin Trkiyenin de dahil yaratmas, bu konu ile ilgili zel nlemler aln-
olduu % 85inde, ocuklara ynelik televizyon masnn nemini de ortaya koymaktadr.
reklamlar ile ilgili dzenlemeler vardr ve bu
KAYNAKA
lkelerin yaklak yarsnda ocuklar hedef alan
reklamlarn zaman ve ieriine ynelik zel snr- FELDMAN, S. and WOLF, A. 1974. Whats wrong
lamalar getirilmitir. ki lke ve bir eyalette with childrens commercials? Journal of Advertising
Research, 14(1):39-43.
(sve, Norve ve Kanadann Quebec eyaleti) ise
HAWKES, C. 2004. Marketing food to children: the
ocuklara ynelik reklamlar yasaklanmtr. Bu global regulatory environment. WHO Library
almada, enerji youn gdalar, abuk hazrlanan Cataloguing-in-Publicating Data, Switzerland.
gdalar, gazl iecekler, ekerli kahvalt tahllar, KAPFERER, J. N. 1991. Lenfant et la publicite: Les
tuzlu attrmalklar ve unlu mamlleri kapsayan chemins de la seduction. ocuk ve reklam: Batan
rn reklamlarnn byk lde ocuklar hedef- karma yollar. eviren: .nder. Afa Yaynlar,
ledii, obeziteye katkda bulunan bu tip bir ev- stanbul.
renin zellikle ocuklar iin salkl gda seenek- MC NEAL, J. 1979. Children as consumers. Journal of
lerine ulamay gletirdii vurgulanmtr Academy of Marketing Science, 7:346-359.
(Hawkes, 2004). MC NEAL, J. 1992. Kids as customers, A handbook of
marketing to children. Lexington Books, New York.
SONU MOSCHIS, G. P. and CHURCHILL, G. A. 1979. An
ocuk tketicilerin oluturduu pazar, birok analysis of adolescent consumer. Journal of Marketing,
firma iin byk bir nem tamaktadr. Rekabet 43-48.
asndan, pazar iinde iletiimi salayan en ZGEN, . 2000. Reklamlar ve ocuk tketicilerin
istismar. I. stanbul ocuk Kurultay Aratrmalar
nemli unsurlardan biri ocuklara ynelik Kitab, Editrler: S.U. Sayta ve M. R. irin, stanbul
reklamlardr. Son yllarda, reklamclk sektrnde ocuklar Vakf Yay. 4, stanbul, 245-254.
yaanan rekabet, firmalarn ocuklara ynelik ZGEN, . 2003. An analysis of child consumers in
reklamlara daha fazla bte ayrmalarna neden Turkey. International Journal of Consumer Studies,
olmutur. Reklamclk sektrnde yaanan reka- 27(5):366-380.
bet ayn zamanda yasal kayglarn n plana k- ZGEN, ., DEMRC, A. and TA, A. S. 2006.
mas sonucunu dourmutur. Bu kayglarn Media, Materialism and Socialization of Child
ounun, ocuklarn reklamlar yolu ile istismar Consumers. 8th International Conference on Education,
May 25-28 2006, Athens, Greece.
zerinde odaklanmas yasal dzenlemelerin
SOLOMON, M. R. 1994. Consumer behavior. Rutgers
nemini artrmtr.
University, USA.
Kitle iletiim aralar zellikle de televizyon, YRKOLU, A. 1996. Genlik a, ruh sal ve
ocuklarn tketim davranlarn ynlendirmede ruhsal sorunlar. zgr Yaynlar, stanbul.
ok nemli bir etkiye sahiptir. Ancak, televiz-

293


POSTMODERN KLTRN ETKSYLE YERLEEN OCUK

EDEBYATINA DDET VE KARI DURU YOLLARI
Yrd.Do.Dr.Tlay AKKOYUN

1990l yllardan itibaren kresellemeyle durua sizlerin daha yakndan tandnza inan-
ilintili olarak Trk yaznnn her alannda byk dm Samed Behrengi ve masallarndan rnekler
deiimler gzlenmektedir. Bu deiiklikler yeni vererek zm yollar nermeye alacam.
yaznsal teknikleri tama asndan nemli oldu- Batl birok yazarn douyu kaynak alarak
u gibi yaznmz bir yozlamaya doru gtr- kalc yaptlar retmeye alt bir dnemde
d de inkar edilemez bir gerektir. Kreselle- bizler ne yazk ki bat kltrnn yozlam
menin getirdii tketime dayal toplumlar olmaya yanlarn benimsemekteyiz. Amerikan genlii
baladmzdan beri, ne yazk ki, sanat da bir zentisi iindeki ocuklarmz ve genlerimiz
meta, pazarlanan bir rn olmaya balamtr. kendi deerlerinin farknda bile deildirler. Kendi
Yaznmz, sinemamz, tiyatromuz giderek kltrn ailesinde gren genler ve ocuklar ise
Amerikan kltrnn etkisi altna daha ok gir- Amerikan kltrnn yozlam yanlaryla kendi
mekle kendi deerlerimizi yitirerek yozlamamza kltr arasnda gel-gitler yaamakta, bocala-
neden olmaktadr. Bu yozlama sanatn her ala- makta bir tr Arafta kalmlk yaamaktadrlar.
nnda youn olarak hissedilmektedir. Toplumumuzun sahip olduu deerler yerine
ocuk Edebiyat da bu yozlamann etkisin- tketime zendiren rnler ortaya kmaktadr.
den kurtulamamtr. Gelecein temsilcisi ocuk- Doal ve doru olan kendi kltrmz tantmak
larmzn batdan gelen romanlar, izgi filmlerin ve zmsetmek iken ekonomik anlamda gl
etkisiyle giderek iddete daha ok meyilli olduk- lkelerin kltr kltrmz egemenliimiz alt-
lar inkar edilemez bir gerektir. na almaktadr.
Televizyonda gsterilen mafyay, silah, kav- Azeri kkenli ranl yazar Samede Behrengi-
gay zendiren filmler tazecik beyinlerin bilin- nin kendi kltrn korumak, ocuklara tantmak,
altna iddeti yerletirerek, ocuklar gelecein zmsetmek iin yazd masallar gnmzde,
potansiyel sulu adaylar arasna itmektedir. ocuk eitiminde hal byk nem tamaktadr.
Bir lkenin geleceini oluturacak, en deerli Gencecik idealist bir retmenin tutucu ran y-
varlklar ocuklarn byle bir aymazlk ierisinde netiminde kltr, z adna verdii bu zverili
yetitirilmemesi konusunda bilinli insanlara olan alma bu gne kadar deerini yitirmemitir.
gereksinim giderek daha ok nem kazanmakta- Samed Behrenginin bu almalarndan
dr. Bu grev da daha ok biz eitimcilerin ze- Ulduz Kz ve Kargalar adl masaln irdeleye-
rine dmektedir. ceiz. Annesinin lmnden sonra babasnn
Son dnem Amerikan Edebiyatndan yazn- yeniden evlenmesiyle vey anne elinde eziyet
mza evrilen Harry Potter romanlar ve filmleri, gren Ulduz kz ok yalnzlk ekmektedir. vey
rmcek Adam, Batman gibi izgi filmler bir anne, Ulduzun tek arkada, fakir komularnn
yandan iddeti alamakta, dier yandan ise olu Yaarla da grmesini engellemektedir.
byl bir dnya sunarak ocuklarn elde etmek vey annenin, Ulduzun konuan bez bebeini de
istedikleri eyi mucizevi yollardan beklemelerine atee atp yok etmesinden sonra iyice yalnzla
neden olmaktadr. Oysa biz nceki kuaklar, den Ulduz, pencereden baknrken bahedeki
emein kutsal olduu ilkelerle yetitirildik. Emek havuzun kenarna konmu bir kara karga grr.
harcanmadan elde edilenlerin deerli ve kalc Kara kargaya havuzun suyunun kirli olduunu,
olmayaca gerekleri ile yetitirildik. Emek har- ondan imemesini syler. Bu uyarnn ardndan
cayarak istediklerine ulaamayan yeni nesil gen- kara kargann kargalar hakknda ocuklara bilgiler
lik hsrana uramakta, ardndan alkol, uyuturu- veren szleri yer alr: Biz kargalar iin itiimiz
cu, gasp, ke dnmeci gibi kolay ve yanl yol- suyun kirlilik derecesi hi nemli deil. Biz bu
lara bavurmaktadr. Bunun sonucu olarak da ge- sulardan daha kirlisini ieriz, yine bir ey olmaz
leceimizin teminat genlerimiz savrulmaktadr. bizlere
Bu almada ileride her biri gen neslin birer Ulduz, anne kargayla yalnzln paylamaya
eleman olacak ocuklarmz iin bu postmodern balar, kargalarn sabun yemekten holandn

294
 Materiallar

rendiinde anne kargaya sabun vermeye sz durumda olan insanlara yardm etmek gerektiini
verir. Sabun verdiini kimseye sylememsini vurgulamaktadr. Bylece ocuklar yardmsever-
tembihleyen Ulduzun vey annem kendisinden lik duygusuyla tanm olmaktadrlar.
gizli bir ey yapacak olursam, kargalarn zaman ocuklara verilecek bu eitimin sadece ret-
geirmeden ona haber vereceini syler. Szleri menlerle, kitaplarla verilmesi olduka gtr. Bu
zerine Behrengi, kargann dilinden bunun bir eitim srecinde aile de byk sorumluluklar ve
batl inan olduunu aklatr. Ara sra sabun ve nem tamaktadr. Gnmzde yazlan bir ok
havuzdaki balklar armasnn gnah olduunu masal ve ocuk yklerinin ocuun yetitii aile
syleyen Ulduza u aklamay yapar: Gnah ortam gz nnde bulundurulmadan, genellikle
m? O da ne demek? Benim yavrularm ve ben daha eitimli ya da maddi durumu iyi aile ocuk-
alktan lmemek iin hrszlk yapp, onlar lar hedef alnarak yazld gzlemlenmektedir.
beslemem mi gnah oluyor? Yavrularm ile a Oysa alt tabakaya ait ocuklarn da en az onlar
kalrsak, alktan lrsek ne olacak? te asl kadar hatta daha fazla nemsenmesi gerekmek-
gnah o zaman olur. Yani a braklmaktr asl tedir. ocuklar iin yaratlan her yaptta, o toplu-
gnah olan. Asl gnah, bir yerde birileri sa- mun aile yaplar da gz nnde bulundurul-
vurganl yaparken dier yandan gda bulama- maldr. Behrengi bunu masallarndan birinde bez
maktan a lmektir, senin anlayacam. ok uzun bebein azndan son derece masum bir ekilde
bir hayat yaadm ben Ulduz. Ben uzun hayatm dile getirir. Sizden bir isteim var: mark ve
boyunca ok ey grdm, geirdim. Ve unu iyi kendini beenmi ocuklara bu yky okutmayn
rendim ki, byle ii bo ve kuru tlerle ya da onlarn bu yky okumamas gerektiini
skntlara zm getirilemez. Herkesin yalnzca belirtin. Hele o sokaklarda a dolaan sokak
kendi karn dnd bu dzende hrszlk ocuklarn adam yerine koymayan, kmseyen,
istesen de istemesen de olacaktr, elbet. bbrlenen zengin aile ocuklarna hi mi hi
Kargann bu yant ok nemli bir toplumsal okutmayn. nk Behrengi retmen yklerini
eletiridir. Behrenginin tutucu ran ynetimini yoksul ocuklar iin yazar. Bunu kendisi her
eletiren bu szleri ne yazk ki bizim lkemiz iin frsatta sylemitir. Ama kendini beenmi, kat
de hal geerlidir. yrekli mark ocuklar da duygu ve davran-
Kargann yukardaki szleri, ocuklar soran, larn dzeltebildikleri zaman Behrengi retme-
sorgulayan, bilinli, yaad lkeye sorumluluk- nin ii rahat olur. Hatta yklerini okuduklar
larn bilen insanlar olarak yetitirmek asndan iin sevinir bile.
byk nem tamaktadr. Doru, yanl her eyi ocuklara ocuk diliyle, bez bebek aracl-
kabullenen, sorgulamayan insanlardan oluan top- yla yaplan bu uyar ve neriler, byklerin
lumlarn her trl hakszla urayabilecei ger- yapacandan ok daha etkilidir.
ei inkar edilemez. renmeye en elverili ya- Ulduz Kz ve Kargalar masalnda ailelerin
lardaki ocuklara; hakszlklara susan, kaderci, eitimiyle ilgili, t verir gibi deil de Ulduzun
pasif, rkek, korkak insanlar olmak yerine, soran yaadklarndan yola karak somutlatrlm
sorgulayan, hakszlklara kar duran, lkesini rnekler vardr. Okuma ana gelmemi ocuk-
seven ve koruyan, bilek ve beyin gcyle emek lara masallar genellikle anneler okur. Bu masal-
harcayarak alan insanlar olmalar aklc yollar- daki aile eitimini vurgulayan yerler masal oku-
la, Behrenginin bu masalnda olduu gibi, rnek- yan annenin de kendini eitmesine yardmc
lerle anlatlmal ve zmsetilmelidir. olacaktr. imdi masaldaki o konumalara gz
Baka bir konumada ise kargalarn neden atalm.
hrszlk yaptklarn yle aklar Yavru Karga: Anne karga, vey anne gibi deildi, bilin-
Sen kargalarn zevk iin mi hrszlk yaptk- liydi. Yavru Kargaya sras gelince hangi yiye-
larn sanyorsun? Biz bunu karnmz doyurmak cein iyi, hangisinin kt olduunu ak seik
iin yapyoruz. Anladn m? Senin karnn doyuyor anlatrd. Yavru Kargann ara sra bilmeden Anne
diye dnyadaki tm canllarn doyduunu mu Kargadan, kendisine zarar dokunacak eyleri
sanyorsun? istedii de oluyordu. Anne Karga bu isteklerinden
Yavru kargann bu szlerinden sonra Ulduz dolay hi kzmyordu. Ona bkmadan usanmadan
Kz, kargann hrszlk yapamamas ve hrszlk istediinin kendisi iin zararl olduunu anlat-
yapt iin vey annesinin kargalar ldrmemesi yordu hep. rnein: Yavrucuum bu istediin
iin Yavru Kargaya yiyecek vermeye balar. eyi getiremeyeceim, nk salna zararl.
Ulduzun bu davran hayvanlarn a kalmamas Ya da: Eer ondan yiyecek olursan sesin kslr,
iin insanlarn onlara yardmc olmalar gerektii, gaklayamazsn. Anladn m? derdi.
hatta bunu insanlara ynelik alglarsak zor

295
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Anne karga her olayn nedenini ve sonucunu azna bile srmez. Onun iin kargalarn eti r-
anlatrd. Oysa Ulduzun vey annesi sadece yene kadar ortalkta kalr. veya Kar-galar
barrd: Bunu yapma! Onu Yeme! yle yap- yumurtadan ktktan belli bir sre sonra uamaz-
ma! Bykler oturmadan oturma! Doru otur! larsa lrler szleriyle kargalar hakknda ocuk-
Yksek sesle konuma! Yava yava ye! Niein lara bilgi vermektedir.
yksek sesle konumamas gerektiini ya da le Behrengi masallarnda insanlarn ocukluk
yemeklerinden sonra mutlaka uyumann ne yarar dnemleriyle bark olmalarnn sevgi, hogr,
olduunu, vey anne nedense hi aklamaz, anlay, yardmseverlik gibi duygular dikkat ek-
yalnzca yapmamas gereken eylerle ilgili mektedir.
yasaklar koyard.
rdelemeye altmz Ulduz Kz ve Kar-
Burada, neden- sonu ilikisinin aklanma- galar ve Behrenginin dier masallar gibi, bat-
snn, ocuun ruhsal ve bedensel geliiminde ne dan gelen yozlam kltr yerine, ocuklarm-
denli nemli olduu, gznn iine sokarak, zn kendi kltrlerini tanma ve zmsemelerine
bastrarak, dayatarak deil de, ocuk diliyle o- ynelik, edebi deeri de bulunan yaptlara gerek-
cuklara da byklere de gayet ho, anlayl, seve- sinim vardr.
cen bir ekilde belirtilmektedir. Baskc, dayatc
ocuk edebiyatnn ticari amala kullanlma-
tutumlarn ocuklarn davranlarn olumlu ynde
mas ynnde aba gsterilmelidir. Kendi klt-
etkilemediini, aksine basklar sonucu ocuklarn
rmz, deerlerimizi yanstan kitaplarn daha
istenen doru davrann ille de tersini yapacan
ok yazlmas ve yaymlanmas ve bu uurda ger-
biz bykler kendi deneyimlerimizden de ok iyi
ekten emek harcayarak retmeye alan yazar-
biliriz. Burada nl bir ataszn dile getirmeden
larn devlet politikasyla da desteklenmesi gerek-
geemeyeceim: Tatl dil ylan deliinden ka-
mektedir.
rr. nsanlar mantk yoluyla ikna etmenin, id-
dete bavurmadan da eitimin yaplabileceini 21. Geleceimizi teslim edeceimiz genleri
yzylda bile tartmakta olduumuz iler acs bir oluturacak ocuklarmzn eitim ve retimine
gerekliktir. Hibir ey iin ge kalnmadna verilmesi gereken nemin bir kez daha gzden
olan inancmzla biz eitimciler ve ocuk edebi- geirilmesi, denetlenmesi, aydn insanlarn so-
yatna gnl veren ve vermek isteyen yazarlarn rumluluk bilinciyle bu konuya ok daha hassas
da ocuk eitimine gerekli hassasiyeti gsterme- yaklalmasn, biz bykler de tpk Behrenginin
leri gerekmektedir. masallarnda vurguland gibi, soran sorgulayan,
hakszlklara kar duran insanlar olup olmad-
Behrenginin incelemekte olduumuz bu
mz bir kez daha gzden geirmeliyiz. Kayp
masalnda byklerin de sorunlar olabilecei,
genlik kayp deerler, toplumlarn ve kltrlerin
byle anlarda onlara da kklerin gereken anla-
yok olmasna neden olacaktr. Oysa bizler ok
y gstermeleri gerektii de vurgulanmaktadr.
kkl kltrlere sahip toplumlarz. Kltrlerine
le yemei zaman gelmiti zaten. Ulduz sahip kmayan toplumlar baka lkelerin boyun-
ieri girdi. Biraz sonra da babas daireden geldi. duruu altna girmekten kurtulamazlar. Salkl
Babasnn yzne baklacak gibi deildi; ask beyinlerden olumu, vicdanl, hogrl, al-
yznden bir eylere fkelendii hemen belli kan, sevgi dolu, salkl toplumlara ulamak dile-
oluyordu. Ulduzun Ho geldin babacm de- iyle. Sait Faik Abasyankn ok anlaml bir
mesine bile karlk vermedi. Ellerini bile ykama- szn son sz olarak alntlamak istiyorum.
dan sofrann bana geti yemeye balad. Her
Bir insan sevmekle balar her ey!
zamanki gibi mdr onu yine azarlam olma-
lyd.
KAYNAKA
Masalda babann ruh haliyle ilgili bu dn-
celer, byklerin de zorluklar iinde alyor 1- Behrengi, Samed, Btn Masallar, Gn Yaynclk,
stanbul, 2001
olabileceini, onlarn da sorunlarnn olabileceini
gsteriyor. ocuklarn, byklerin hibir sorunu 2- Kurtulan, ldeniz, Samed Behrenginin Yaam Masal,
Akyz Yaynlar, stanbul, 1989
yoktur tek uralar ocuklardr gibi gerek d
eylere inanmalar yerine, onlar yaamn zorluk-
larndan haberdar etmektedir.
Behrengi bu masal ierisinde ocuklara hay-
vanlarla ilgili bilgiler de sunmaktadr.
Yavru Karga: Yooo! Biz kargalarn eti ac-
dr. Hibir canl bizim etimizi yemek yle dursun,

296


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ V FOLKLOR



OCUK EDEBYATINDA SZL GELENEN BR ANLATIM TR:

KARAGZ OYUNLARI (TASVR YAPIMCILII VE OYNATICILII)
Yrd. Do. Dr. Aygn LGEN
Beykent niversitesi retim yesi.
e-mail: aygunulgen@beykent.edu.tr

A NARRATIVE TYPE OF ORAL TRADITION IN CHILDRENS LITERATURE: KARAGZ PLAYS

(MAKING AND OPERATING FIGURES OF KARAGZ PLAYS)

ABSTRACT
Works which help to develop aesthetic feelings and attitudes towards good and beautiful in children together with the
works which enrich the childrens world of imagination and which make the children feel the taste of their mother tongue are
regarded as childrens literature.
As in the universal literature, in the Turkish literature, too, the first and the most popular examples of the childrens
literature are placed within the category of oral literature. Works originated before the Tanzimat period, like tongue twisters,
lullabies, nursery rhymes, tales, folk tales, jokes of Nasreddin Hoca and Karagz plays are types of narratives which are
included in the oral tradition of the Turkish literature.
The Karagz play is not only a narrative type, but it is also one of the most important type of shows of the Popular
Turkish Theatre, known also as the Traditional Turkish Theatre. Karagz play is a shadow play which reflects the social
structure, various institutions and cultural wealth of the Ottomans.
This paper aims to explain the place of Karagz plays, a narrative type of oral tradition, within the childrens literature and
also give information about making and operating the Karagz figures.
Keywords : Karagz plays, Turkish childrens literature

ocuun dnyaya gelmesiyle birlikte anne- Bu anlat trlerinden biri olan Karagz oyunu
sinden dinledii ninnilerden, sonraki dnemlerde ayn zamanda Trk Gelenek Tiyatrosu ad da
anlatlan masallara, ocuk oyunlarndan tekerle- verilen Trk Halk Tiyatrosunun en nemli gsteri
melere, bilmecelerden efsanelere ve fkralara des- trlerinden biri olup, Osmanl toplum yapsnn
tanlarmzdan kahramanlk hikyelerine, atasz- eitli kurumlarn ve kltr birikimini de
lerinden deyimlere, manilerden trklere, dualar- yanstan bir glge oyunudur.2
dan atlara, Karagzden Kuklalara, Meddahtan Geleneksel Trk tiyatrosu Trk milletinin
Ortaoyununa kadar her ey Trk Halk Edebiya- kendi hamuruna uygun olarak yourduu,
tnn trleri iinde yer alr. yzyllardr iinde kendisini bulduu kendi
Genel hatlaryla ocuun dnyasnda gzellik- tiyatrosudur. Bu tiyatro kaynana uygun karak-
ler artran, onun ruhunda gzele ve iyiye kar teri ile neeyi, dans, iiri, mizah, ibreti ve
olumlu davranlar gelitiren, hayal dnyasn hikmeti kucaklar. Geleneksel Trk tiyatrosu mill
zenginletirerek ana dilinin tadn hissettiren eser- bir renk ve kltr potasnda ekillenmitir. Trk-
ler ise ocuk edebiyat kapsamnda deerlendirilir. enin gzellii, edebiyatnn zenginlik ve kvrak-
Bizde ocuk edebiyat alannda yaplan ilk ciddi l ile Trk kltrnn ve sanatnn byk kay-
almalar Tanzimattan sonra grmekteyiz.1 na birleerek bu mill tiyatroya dierlerinden
Dnya edebiyatlarnda olduu gibi Trk farkl ve stn teknii getirir.3
edebiyatnda da ocuk edebiyatnn ilk ve en Trk halk tiyatrosunun en yaygn, en sevilen
yaygn rnleri szl gelenein iinde yer ve dnyaca en mehur dal ise mill glge tiyat-
almtr. Tanzimat ncesine uzanan tekerlemeler, rosu Karagzdr. Sevilme o kadar scak olmu-
ninniler, iirler, masallar, destanlar, efsaneler, ks- tur ki bu sanat, Osmanl mparatorluu iindeki
salar, halk hikyeleri, Karagz oyunlar, Nasred-
deiik milletlerin glge ve kukla tiyatrolarnn
din Hoca fkralar hep bu szl gelenein iinde
ba aktrlerine de Karagz ve Hacivat isimlerinin
yer alm olan birer anlat trleridir.

1 2
. Ahmet Erturul, Harry Potter lgnl, stanbul 2002. s. Aziz allar, Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara, 1995, s.
7-8. 357.
2 3
. Seluk kla, Tanzimattan Gnmze ocuk Edebiyat nver Oral, Geleneksel Trk Tiyatrosu ve ocukla-
ve Baz neriler, Hece Dergisi, Yl: 9, Say: 104-105, rmz, ocuk Edebiyat Yll 1987, stanbul 1987, s.
Ankara, Austos-Eyll 2005, s. 94. 197.

298
 Materiallar

verilmesine sebep olmutur. Trk glge tiyatrosu tarihte de Yunanistan olmak zere snrlar
in, Endenozya ve Hind sanat ile beraber dnya iindeki lkelere de hzla yaylr.11
glge tiyatrosu tarihi, sanat ve tekniine damga- Anadoluda hayal- zll (glge oyunu)
sn vurmutur.4 olarak anlan bu oyun Karagz adn 17. yzylda
Orta Asyadan glge oyunlaryla Anadoluya almtr. Evliya elebinin verdii bilgilerden
g eden Trklerde, Bursada ikinci kez doan ve stanbul dndaki baz ehirlerde de Karagz
Karagz 5 olarak adlandrlan glge oyununa oynatldn ve Karagzclerin oynatc ve tasvir
hayl- zll (glge hayali), zll- hayal (hayl yapmcs olmak zere ikiye ayrldn ren-
glgesi), hayl-i sitre (perde hayli) ya da mekteyiz.12
dorudan doruya glge oyunu veya hayl oyunu 18. yzylda stanbulu ziyaret eden Batl
denilmitir. 6 Bu oyun ile ilgili tarih bilgiye ilk seyyahlarn anlarnda, Karagz oyununun tekni-
defa 16. yzyl kaynaklarnda rastlanmaktadr. i, ierii ve izleyicisi hakknda ayrntl bilgilere
Topkap Saray Arivindeki bir belgede 16. yer verildii dikkati ekmekte, yine bu yzylda
yzyl hayallerinin adlar yer almaktadr.7 Hayal yerli kaynaklarda da Karagz oyunu ile ilgili
oyunu sznden gelmek zere hayal denilen bilgilere rastlanmaktadr. Topkap Saraynda bu-
Karagz oynatclar ve konuturucularna ise lunan 18. yzyla ait yazmalarda Sarayda Kara-
ehbaz, hayalbaz, suretbaz ve Karagzc de gz oynatldna dair bilgiler yer almaktadr 19.
denilmitir. 8 yzyla gelindiinde ise Sultan II. Mahmud dne-
Karagz oyununun Anadolu topraklarndaki mine ait kaynaklarn pek ounda Karagz oyu-
tarih serveni ile ilgili grler iinde, halk nundan sz edildii grlmektedir. Bu yzylda
arasndaki yaygn sylentilerin en ok bilineni zellikle stanbulu ziyaret eden yerli ve yabanc
Sultan Orhan zamanna (1324-1362) rastlar. Bu seyyahlar yazlarnda Karagz oyununun ierii
sylentiye gre padiahn yaptrd Bursadaki hakknda bilgiler vermektedir. 13 Sultan II.
camide duvarc ve demirci olarak alan Karagz Mahmudun hayl ve ortaoyunu seyrettii, hatta
ve Hacivat, aralarnda yaptklar nkteli konu- saray dnda hret kazanan mukallid ve hayal-
malarla iileri gldrerek oyalaynca inaatn cileri Enderuna ald bilinmektedir.14
gecikmesine sebep olurlar. Bu yzden sultann Osmanl dneminde ok uzun zaman ve yay-
emri ile ldrlrler. Ancak sonra Sultann bu gn bir ekilde yaam olan Karagz oyunu, 19.
olaya ok zlmesi zerine Karagz ve Hacivat yzylda halk arasnda daha da geni bir ilgiyle
ok iyi tanyan eyh Kter, bu iki arkadan yaylm, zellikle Ramazan aylarnda halkn tek
tasvirlerini bir perde arkasnda oynatarak Sultan elencesi olmutur. Bu dnemde pek ok Kara-
teselli etme yoluna gider. lgi ile karlanan bu gzc yetimitir. Karagz oyuncular kadrosun-
Trk glge oyunu, daha sonra da oynatlmaya da genellikle bir usta, bir rak, iki yardak ve bir
devam eder, eyh Kter bu sanatn pir olarak hamal bulunmaktadr. Ustann Trkesinin iyi,
kabul edilir ve 9 Karagz oyunlarnda olaylarn sesinin gzel olmas, Trk musikisi bilmesi ve
getii yer, yani meydan ise onun adyla edebiyattan anlamas, her trl hayvan ve ive
anlmaya balanr.10 taklidi yapabilmesi hazrcevap olmas gerekmek-
Bursada balayan ve daha sonra stanbulda tedir. Karagz oyununu usta oynatr. rak, sra
gelien Karagz oyunu zamanla Osmanl mpara- ile ekilleri deitirerek dekoru ayarlar. Yardak-
torluundaki her yatan ve inantan kiinin yz- lardan biri tef alar, dieri ise eitli grltleri
lerce yl bkmadan seyrettii bir tiyatro gsterisi yapar. Hamaln grevi ise oyun malzemelerini,
haline gelir. yle ki Karagz, sadece Anadoluda sand ve dier eyalar tamaktr.15
deil, Osmanl devletinin Cezayir, Tunus, Msr, Karagz oyununda kullanlan insan figrle-
Romanya, Yugoslavya, Suriye, Lbnan ve ge rini yapp satan kimselere Karagzc denilmitir.
Osmanl dneminde Karagzclerin bal olduu
4
. nver Oral, Geleneksel Trk Tiyatrosu, age., s. 202. bir esnaf tekilt vard. Dier loncalarda olduu
5
nver Oral, Osmanl Tiyatrosu, Osmanl, c. 11, gibi bir kethdas, erkn ustas, kabzmal ve
Ankara, 1999, s. 636.
6
. Doan Kaya, Ansiklopedik Trk Halk Edebiyat
11
Terimleri Szl, Ankara, 2007, s. 403. Metin And, Karagz, DA, c. 24, stanbul, 2001, s. 401-
7
. Sevengl Snmez (Haz.), Karagz Kitab, stanbul, 2000, 402.
12
s. 12. Uur Gkta, Trk Tiyatrosunun Atas: Karagz,
8
. Nurullah Tilgen, Karagz Oyunlar Szl, Karagz Osmanl, c.11, Ankara, 1999, s. 627.
13
Kitab, (Haz. Sevengl Snmez), stanbul, 2000, s. 148. Sevengl Snmez (Haz.), Karagz Kitab, stanbul, 2000,
9
. H. Rtter, Karagz, . A., c. 6, stanbul, y.y., s. 246. s. 13-14.
10 14
Saim Sakaolu, Trk Glge Oyunu Karagz, Ankara, M. Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar I, stanbul,
2003, s. 44.; Ahmet Kabakl, Perde Gazeli, Trk 1989, s. 402.
15
Edebiyat Dergisi, nr. 103, Mays 1982, s. 2. Hilmi Kurtulu, Trk Tiyatrosu, stanbul 1974, s. 29-35.

299
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yiitbas bulunmaktayd. Karagzclk ustalk koyu olanndan ok, ak olan seilir. Bundan
isteyen bir i olduundan kethdas Karagz- sonra derinin zerine kalp konularak grntnn
clerden seilirdi. Bu sanatta da rak, kalfa ve resmi izilir. Sonra nevregn denilen bir bakla
usta dzeni geerliydi. raklk ve kalfalk bu izgilerden, bir hlamur kt zerinde deri,
aamalarndan geip, yeterli bilgi ve beceriyi ters yznden yani hayvann etine bitiik olan
kazananlara lonca tarafndan ustalk belgesi yznden kesilir. Delikler ise teki yzden alr.
verilirdi. Bundan sonra da yeterli deneyimi kaza- Bakla kararan yerler temizlenir, Dz tahta ze-
nan usta, loncann izniyle perdenin ortasna bir rinde sfr numara zmpara ile iki tarafl temiz-
pskl asard. Pskllerin says yediye tamam- lenir. Boyama iin eskiden kk boyalar kullan-
landnda kethda olma hakkn kazanm olur- lrken, gnmzde renkli ini mrekkepleri
du. Karagzclerin biraraya gelmek iin toplan- kullanlmaktadr. Oynak eklemli paralar birbi-
dklar belli yerleri vard. ounlukla stanbulda rine kursak, tel kiri veya naylon iple balanan
Tahtakaledeki Kad Hannda bulunan bir kah- tasvirleri oynatmak iin kullanlan ubuklar, 50-
vehanede toplanrlard. Daha sonra Msr ar- 60 cm. boyunda, grgen aacndan yaplr. Bun-
snda Paaclar Kapsna giden caddenin avu- larn geecei delik, yuvarlak ikinci bir deri par-
olu kmaznda, son dnemlerde ise Beyaztta as ile dikilerek kalnca bir yuva haline ge-
Simkehane iindeki ve Galatadaki baz kah- tirilir.20
vehanelerde bir araya gelmeye balamlardr.16 Karagz tasvirleri, geiren beyaz mer-
KARAGZ TASVRLER merah patiskadan yaplan ve Ayna denilen
Karagz oyununda arkadan k verilip sopa 0,80 m X 1.10 m boyutunda gerili bir perdenin
ucuna taklarak oynatlan glge kuklalarna arkasnda, tasvirleri iyi gsterebilmek iin kulla-
tasvir denilmektedir. Vaktiyle birok hayalnin nlan bir k nnde oynatlmaktadr. Bu perdeye
(Karagz oynatcs) kendisi yapamadndan bu Kter Meydan da denir. Perdenin arkasnda
tasvirleri satn ald bilinmektedir. Trk halk ve tabannda iplerle tutturulmu Pe tahtas ad
resminin temsilcisi olan bu tasvirler ayn zaman- verilen bir raf bulunur. Bu rafa perde ve tasvirleri
da dnyann ilk karikatrleri saylmaktadrlar. aydnlatacak ara (meale, mum, lamba vb.) yer-
Dnyaca tannan bu tasvirler, gnmzde birok letirilir.
mze ve koleksiyonlarnda yer almaktadrlar. 17 Hareketsiz tasvirlerin oynatma sopalar pe
Bizde ise eldeki glge oyunu tasvirleri koleksi- tahtasnn zerinde alan sra sra deliklere da-
yonlarnda 17. yzyla ait rnekleri bulmak nere- yanr.21 Karagz tasvirleri, dengede tutacak ekil-
deyse mmkn deildir. 18 Karagz oyunundaki de uygun deliklere yerletirilen bir veya iki u-
tasvir ve gstermelikler halk resminin temsilcisi bukla oynatlr. Bu ubuklar yatay ve dikey
olmalarnn yannda, minyatr zellikli boyutla- (frdnd) ubuklardr. Tasvirlerin tek ynl ha-
ma ve izgi resim gibi zellikleriyle de resim sa- reketleri yatay ubuklarla, saa sola hareketleri
natmzda deiik bir anlatm ise dikey ubuklarla salanmaktadr.22
sergilemektedirler.19 Karagz fazla ubuk kullanarak oynatmak
Tasvirler sya dayankl, saydamlatrmaya ise ayr bir hner gerektirmektedir ki, baz Kara-
yatkn deriden (zellikle deve derisinden) yapl- gzcler drt, alt, on drt, hatta on alt ubuk
maktadr. Dana, sr ve manda derisinden de kullanarak bile Karagz oynatabilmilerdir. Kara-
yapld olur. Bir deriden kol, boyun, yal olan gzc argosunda tasvirleri denekle oynatmaya
karn alt ktktan sonra 30-40 tasvir kesilebilir. El Perevi denilmitir.23
Deride aranan zellikler saydamlatrmaya yatkn Karagz tasvirleri zel ilemden gemi deve
ve scaa dayankl olabilmesi, eilip bklme- derisinden kesilerek 35-40 cm boyutlarnda yap-
mesidir. Deriyi ilemek iin yaplan eitli i- lr, dekoru oluturan gstermelikler ise hayali (ha-
lemlerden biri de kurutulmasdr. Bunun iin yalbaz) ve yardak tarafndan perdeye dik a
Temmuz ve Austos aylar seilir. Deri kepekli yapacak ekilde 60 cm boyutundaki ubuklarla,
suda braklr, hamlatlr, gnete tyleri kar, sz, def ve ark eliinde oynatlrd.
gerilir. Ty yerlerindeki deliklerin yok edilmesine
allr. Derinin zeri camla kaznr. Derinin 20
Metin And, Karagz zerindeki Bilgilere Yeni Katk-
lar, Karagz Kitab, (Haz: Sevengl Snmez), stanbul
2000, s. 41-42.
16 21
Karagzc, Byk Larousse, c. 12, stanbul, 1986, s. Murat Tuncay, Geleneksel Trk Tiyatrosu, Thma
6377. Larousse, stanbul, 1993-1994, s. 61.
17 22
nver Oral, Osmanl Tiyatrosu, age., s. 637. Metin And, Karagz, DA., s. 402.
18 23
Murat Huten, Karagz Perdesinde, Moday zleyen M. Sabri Koz, Orta Oyunlar Kitap, stanbul Arma-
Zenneler ve elebiler, lgi, Say: 104, stanbul, 2002, s. 4. an 3, Gndelik Hayatn Renkleri, stanbul 1997, s. 154-
19
Aziz allar, age., s. 357. 155.

300
 Materiallar

Ramazan aynda ve snnet dn gibi eitli deye bahe gstermelii, Hamam oyununda
vesilelerle, hem saray, hem de ounlukla halk hamam gstermelii konulmaktadr.
arasnda olmak zere oynatlan Karagzn Gstermelikler Nareke denilen kam dd-
oyunlarndaki balca tipler, Karagz (Okumam n zrltl sesiyle saa ve sola yava hareketlerle
halk adam), Hacivat (Okumu cemiyet insan), kaldrlr. Sonra seyirciye gre sol taraftan
elebi (zengin, mirasyedi, k), Zenne (kadn Hacivat bir sem okuyarak gelir. Bundan sonra
tipleri), Tiryaki (afyonke, tembel), Beberuhi det zerine Perde Gazelini okur. Bu gazellerde
(lfebesi, mahalle aptal), Tuzsuz Deli Bekir Karagzn sradan bir oyun olmayp, deiik
(kabadaylar), Zeybek (efe)dir. Ayrca sarho, dersler ve ibretler ierdii belirtilmektedir. Haci-
klhanbeyi, eitli meslekten taklit tipler, vat perde gazelini bitirdikten sonra bir arkada
Arnavut (bahvan), Acem (tccar), Kastamonulu aradn syleyerek Karagz arr. Karagz
(odun yarcs), Rumelili (pehlivan), zenci (lala, gelir. kisi kavga edince Hacivat kaar.
kle), kek, engi (elendirici kiiler) gibi
Karagz oyununda ikinci blm Muhavere
tiplerin yannda olaanst yaratklar (cin, cana-
(sylei) blmdr. Bu blm genellikle sadece
var, ylan, byc) da bu oyunda yer almakta-
Karagz ve Hacivat arasnda geer. nc blm
dr. 24 Karagz aslnda bir gldr oyunudur.
olan Fasl blm, oyunun asl konusunun
Oyuna adn veren Karagz, doruluun ve
ilendii blmdr. Bu blmde perdede Karagz
saduyunun simgesi olarak szn esirgemeyen
ve Hacivatdan baka birok tip, klsik bir
bir karakterdir. Hacivat ise gzel konuan, ancak
Osmanl mahallesi ve bu mahallenin sakinleri de
karsndakine gre deiik kalplara giren biridir.
yer almaktadr.
Birbirine zt olan iki karakterden baka bu glge
oyununda toplumun her kesiminden insan tipleri, Karagz oyununun drdnc blm ise ok
eitli hayvan ve eya tasvirleri yer almaktadr.25 ksa olan biti blmdr. Bu blmde Hacivat
Karagzn gldrcl byk lde Trke- ve Karagz, oyunda meydana gelen hatalar ve dil
srmelerinden dolay seyirciden zr dileyerek
nin inceliklerine dayanmaktadr. Trkenin zen-
gelecek oyunun ne olduunu bildirir, perdeden
ginlii, gzellii, bol nkteye gelirlii, Trkenin
ekilir.
yzlerce eit konuma, ive, az farklar ve
bunlara dayal cinaslar, nkteler, armalar, Tasvir denilen grntlerin yapm, Kara-
Karagz oyunlarnn temelidir. Karagzn mill gz oynatclndan ok farkl bir itir. Baz
bir sanat olduuna en salam belge, ite bu hayaller kendi tasvirlerini kendileri yapmlardr.
Trke zerine kurulmu olmasdr.26 Ancak mutlaka her Karagz oynatcsnn
tasvirleri yapmas da gerekli deildir. ou zaman
Trk halk edebiyatnn tipik rnekleri olan da zaten bu mmkn olmamtr. Gnmzde
Karagz oyunlar 27 Osmanl mparatorluunda, tasvir yapmcl oynatclktan daha kt durum-
ocuklara, kadnlara ve erkeklere olmak zere dadr. nk birok tasvir yapmcs para kazan-
tip seyirciye oynatlmtr. Bu oyunlar konularn ma unsurunu da n planda tuttuundan hem iyi
ve kiileri toplumdan almtr. 16. yzyldan 20. malzeme kullanmamakta, daha da nemlisi
yzyl bana kadar stanbuldaki sosyal hayatn tasvirlerini elle deil zmbayla yapmaktadr.
izlerini bu oyunlarda bulmak mmkndr. Kara- Yaplan tasvirler ise orijinal renk ve izgileri
gz oyunu drt blm halinde sergilenir, Mukad- iermemektedir.
dime (giri) blm, bo olan perdede gster- Gnmzde Karagz tasvirleri deve derisi
melik denilen grntlerin belirmesiyle balar.28 bulunmadndan genellikle dana derisinden
Gstermelik, oyun balamadan evvel oynana- yaplmaktadr. Kullanlacak olan derinin kimyasal
cak oyunun konusuna gre perdeye inelenen ilalarla deil, bilinen metotlarla dabaklanmas
ekillere denir. Oyun balayncaya kadar bu gs- gerekmektedir. Tasvir yaparken nce derinin ze-
termelik perdede durur.29 Oyun hakknda ipular rine tasviri yaplacak paralar izilir ve kenarla-
veren baz gstermelikler oyunun ana konusuyla rndan kesilen bu paralara nevregn denilen
ilgili olabilmekte, rnein Bahe oyununda per- bakla k alacak delikleri alr. Bu ilem btn
tasvirler iin yaplr. Sonra asl renklerine sadk
kalnarak bu tasvirler boyanr. Tasvir oynatmaya
24
Aziz allar, age., s. 356-357. yarayan ubuklarn girecei pul denilen yuva-
25
erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi, Ankara, 2000, s. 327. larn yaplmasndan sonra tasvir, eklem yerle-
26
Ahmet kabakl, bret Perdesi, Trk Edebiyat Dergisi,
nr. 55, Mays 1978, s. 2. rinden balanarak yapm ilemi tamamlanr.
27
Hasan Kksal, Mill Destanlarmz ve Trk Halk Tam bir Karagz koleksiyonu 400 para tas-
Edebiyat, stanbul, 2002, s. 319. virden meydana gelmektedir. Btn bu tasvirlere
28
Uur Gkta, Trk Tiyatrosunun., age., s. 628- 629.
29
Celal Esad Arseven, Karagz, Sanat Ansiklopedisi, c. 2,
sahip olan Karagzcye ise sand tamam
stanbul, 1965, s. 957. unvan verilmekteydi.

301
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Sonu olarak bir gldr oyunu olan Kara-

gz, ayn zamanda yzyllar boyunca halkn
nabzn elinde tutmu, oyunda aktarlan szlerle
halkla yneticiler arasnda bir kpr olmutur.
Gerek bu ynyle gerekse oyunlarda yer alan
tasvirleriyle, Trk toplumunun sosyal ve kltrel
hayatnn en zengin kaynaklarndan birini olu-
turmutur. Bu sanat dalmz musikisiyle, mzelik
deerleriyle korumak, korunmasna yardm etmek
ve yaatlmas iin almak her sanatseverin
mill bir grevidir. 30 Karagz sadece geleneksel
Trk tiyatrosunun deil, ayn zamanda dnya
tiyatrosunun da en zor sanatdr. Bu sanatn temel
malzemesi olan Karagz tasvirleri ayn zamanda
halk resminin de en gzel eserleri olmutur. lk
karikatrler olarak kabul edilen Karagz tasvirleri
her izgisi ile ayr, her tipi ile baka bir gzel-
liktedir. 31 Eitimleri dneminde ocuklarmza
Karagz sevdirmenin yannda tasvir yapmn da
retmek, bu sanatn yaatlmas adna nemli bir
katk olacaktr.
Ayrca Trk beenisini, yaratc gcn ve
Trk toplumunun dnya grn gsteren bir
kaynak olarak da32 Karagz oyununu unutanlara
hatrlatmak, bilmeyenlere retmek, bylece ya-
atlmasn salamak gerekmektedir.

30
Uur Gkta, Trk Tiyatrosunun., age., s. 629-631.
31
nver Oral, Geleneksel Trk Tiyatrosu ., age., s. 203.
32
Ersin Pertan, Karagz ve Trk Sinemas, Karagz
Kitab (Haz: S. Snmez), stanbul, 2000, s. 134.

302


.


.

- ,

, , -
..(1), . (2), .. .
(3), . (4), . (5), . , , -, -
(6), . (7), . . (8), .
, , (9), ., . .
(10), . (11), . -
-
(12), . (13), . (14), .
, -
(15), .. (16), . -
,
(17), . (18), .
. ,
(19), . (20), . (21)
- -


.
.
-
, -
-
-
,
- -

,
-
-
,
.
-
. -
-
. - . -
-
.


.


. (22), .

(23), . (24), .
-
(25), . (26), . , . -
, -
(27), . (28), . (29),
- .
.(30), . (31), .
(32), . (33), . - , -
(34) ,
. ,
-

-

.
- -
, , - -
. ,
,
.
-
.

303
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

, , .
- -,
. ,
, - ,
, -

, , .
- -
, - .
, , -
-
- . ,
- - -
,
, -
. .
-
- -
. ..,[34] . ,
, [6], . , .[20],
, - - .[8], .[23] -
, .
. -

, , -
, , ,
, - , , -
, , ,

, - , . -
, , ,
.
- .
-
- ,
.
, , -

: - .
, -
, ,
. .
,

, , -
,
,
, ,
.
.
, -
- , - -
, .
. - -
, ,
- -
- .
.
- , .
, -
, -

304
 Materiallar

, -
- -
, - .
. -
, ,
, , -
- ,
. . -
- , -
, - .
-
- , , -
. . ,
,

.
-

. -
.
-

, -
, ,
,
.?
.
-
-
?
-
,
, -
: ! ,
, ,
. ,
, , ,
,

. -
, , -

-
.
- .
, , -
,
- , , ,
, -
, - .
. ,
, , ,
- - , - .
-,- ,
. : - ,
-, , - (-
, , ) .
, , ,
, , -
, ...
, . -
? ? ,
-
.
- . - -
, -
, . -
. .
- ,
- -
- ,
, . :

305
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

, .
, , ,
,
, ? .
-
- -
. -
. - .
-
, , ,
. ,
, .

() -
,
.
- .
- -
. -
, -
, -
- -
. .
? .
. -
.
-
, .



-
.
. ,

.
. -
, -
, -
. - -
.
, -
- -
. ,
,
- - -
-
, - , -
. - .
- , . ,
. - . ,

.
. , .
, , .
. ,
- .
- ,

-
. -.
.

306
 Materiallar

- , - 14. . . . .
. 1940
15. ..
.
. . 2000. 5, 138-141.
- 16. . . . . 1936..
( ( 17. ... . . 1883.
. 18. . . .
, , . 1936.
, , 19. .. .
. . /.1987, 5, 132-141.
. 20. . . , .
.: ; 1930.-91.
, -
21. . , . . 8
. .1928.
, , - 22. . . , 1 2 . 1914-
, , , - 1915.
23. . . . 1998 7,
. 145 157 .
- 24. .. . 1940.
25. C..

. , 1937.
, - 26. . . -
, - . ,
- 3, 1941.
, 27. . .
. /. 1981. 4. .97-100.
28. . -
. ./. 1983. 1. . 128 -130.
29. . . .
.1959.
. 30. . . . 1910.
31. ..
:
. .7.. 1896.
1. . . 32. . . ()
. /. 2001. 6, . 117 . 1, 1940.
122.
33. .. .,
2. . .
1932
- -
. /. 2004, 4, . 106 - 34. . .
118. . 1915.
3. . . 35... .
. /. 2002. 3, . 145-150. , 1917.
4. . . : 36. . . -
. /. 2003, 3, . /. 2004, 5, . 39- 41.
. 119-125. 37. . . . () ,
5. . . 1941.
./.2004. 2, . 106 110. 38. .. .
6. ., . . . . ,1971.
1926,40. 39. . .
7. ., .. 1971.
. . 1996.
40. . . , .
8. .. . .1993.-
. 52,1915
110.
9. .. 41. .
1856. . 1922
10. . . - 42. . . . / , 1,
. . 1930. 1936.
11. .. . . 43. . . -
1939 1925.
12. .. . , 44. . . . -
10, 1938 .1930.
13. . - 45. . . . 1979.
. /. 1992 1993, 46. . . .
5,6, 1,2) .2002 2, 97 105 .

307


KAZAN TATARLARININ DOUM GELENEKLERNDE

ESK TRK NANLARININ ZLER
Yard. Do. Dr.ulpan ZARPOVA ETN
Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
e-mail: chulpancetin@mynet.com

REMNANTS OF OLD TURKISH BELIEFS IN THE BIRTH TRADITIONS OF KAZAN TATARS

ABSTRACT
In any society or family, it is one of the most beautiful and the happiest expectations for a baby to come to the world.
Nowadays, most of the birth-related traditions in Kazan Tatar society have been lost. Nevertheless, it is a fact that there are
many beliefs and applications to be carried out during, before, and after pregnancy. Tatar people refer to the various traditions
when a child fails to speak or walk when s/he is expected to, and whenever a child misses his/her first tooth.
All traditions which are in the circle of birth traditions of Tatars find their roots in the most ancient times, and it is considered
for most of the beliefs to be shared by other members of the Turkic family.
Key words: Turkic, Kazan Tatars, birth, tradition, belief.

Her toplulukta, her ailede bir ocuun dn- Eskiden ocuu olmayan kadna, aadaki
yaya gelmesi, sevin verici en gzel beklenti- metni syleyerek yarasa kanadndan alnan tyle
lerden biri saylmaktadr. Hele Trk topluluklar by yaparlarm. Yarasa, eytan kulu olarak
iin bu apayr bir duygudur. nk yeni doan kabul edilmi ve galiba bu yzden onun tyn,
bebek, bir toplulua, bir soya devamllk ka- kt ruhlardan korunmak iin kullanmlar.
zandracak ve ailenin ocan tttrecektir. Evlt Ayrca, metne bakarsak bu kuun bir yl iinde
sahibi olmak, bir insann mutluluu ve gvencesi sk yavrulamas da sz konusudur:
demektir.
talali, talali,
Tatar Trklerinde doumla ilgili, zellikle ilk Talalinn ber qo bar,
dnemlere ait bilgiler, olduka snrldr.
Ber brtek t kky salmy,
Doum ncesi yaplan uygulamalar, kadn- Ylna balaly
larn hamile kalmak iin bavurduklar arelerle
hamile kadnlarn karnlarnda tadklar bebek- talali, talali,
lerin salkl olmalarn, kt ruhlardan korunma- Talalinn bir kuu var,
larn salad dnlen inanlardan ibarettir. Bir tane olsun yumurtlamaz,
Bunlardan biri, halk iinde bu konuda n kazanan Ylna yavru getirir
yal bir kadna gidip e slatu, lmk saldru, Bu metin, Tataristann baz yrelerinde ya-
yani karn svazlatmaktr. Yal kadn, ya veya rasa hakknda bilmece olarak da bilinir.2
vazelin ile hamile kalmak isteyen kadnn karnn Ayrca, Tataristann Ara ilesi kadnlar,
ovalar. Sonra karnn alt ksmna stlm mlei adadklar tavuu kesip Aylr kynde bulunan
koyar. mlein ssnn ifal olduuna inanlr. azizeler mezarn ziyaret eder, tavuu da oraya
Eskiden hamile kalmak isteyen kadna, halk gmerler veya yal ve yalnz birine verirler.
arasnda kutsal ve gizli bir gce sahip olduuna Tatarlarda yaayan birok inanca gre, bir
inanlan inek boynuzu ile by yaparlarm. Boy-
aile ocuk sahibi olamyorsa bu ailenin yaad
nuzu, kadnn cinsel organ zerine koyarak by
evin kap kenarlarn deitirmek lzmm. o-
szleri sylerlermi. Bu by metni, ok nadir
cuu olmayan bir kadna, ocuu ok olan bir
byc kadnlar tarafndan ancak bilinirmi.1 G-
kadnn yastnda uyumak, bu kadnn giysilerini
nmzde ocuk sahibi olmak isteyen kadnn tan
giymek, onun yedii tabaktan yemek, tan aar-
suyu (aramba gn gne kmadan sunun akt-
madan douya bakarak dilekte bulunmak, bir
ynden alnan krk bir kak sudur ki Tatarlar
onu eitli hastalklardan kullanrlar) veya yeni bebein kurutulmu gbeini alkaladn suyu
doan bebei ykadklar su ile ykanmasn sa- imek de etkili olur derler. ocuu olmayan bir
lamak, adak adamak vb. gibi uygulamalar yaplr. kadn, eteine yulaf koyup yeni yavrulayan at
beslerse de yaknda hamile kalacana inanlr.
1
Tatar Miflar. 1. Kitap, Galimcan Gylmanov hikyal-
2
vend. Kazan 1996, s. 308. Tatar Miflar: a.g.e, s. 310, 334.

308
 Materiallar

Bir de at yannda dolaan kadnn ocuunun o- yars karl ve souk geen ve meyvelerin az
lan ocuk olacan dnrler. Ayrca, ocuklar yetitii bir iklimde yaayan Tatar kadnlar iin
olmayan insanlar, tan zamannda ok ocuklu aerme, ok zor bir dnemdir. Bir kadn, istedii
birinin mezarnn etrafnda kez dnerlerse, bir meyveyi yiyemezse, ocuunun vcudunda o
yaknda ocuk sahibi olurlar derler.3 meyveyi andran bir iz kalacana inanlr. Yeni
Erkek ocuk istenildiinde farkl inanlara doum yapan kadn, hi olmazsa ocuu emzir-
bavurulurmu. Mesel, hamile kadnn -bazen de dii dnemde aerme srasnda yiyemedii mey-
gelinle gveyin- yastk altna eyer veya yular veyi bulup yemelidir ki o zaman izin kaybolaca-
koyarlar ve aada verilen byl szleri okur- na inanrlar.
larm: Hamile kadn tarafndan mutlaka uygulan-
Sinen yatkan ciren mas gereken birok inan da mevcuttur. Mesel,
Katlam-katlam, hamile kadna hamilelik esnasnda salarn kes-
Malay surten mek, giysi iin l almak (ocuun mr ksa-
Qaplan, qaplan, lr), rg ileri yapmak (ocuk ayn hareketi
Aq qanatl atqa yaparak gbek kordonuna dolanr), yalnz bana
Atlan, atlan uzun yolculuk yapmak, cenazede bulunmak, len
kimsenin yzne bakmak, mezarla gitmek, ka-
Senin yattn yer ranlk ktkten sonra yalnz bana hamama gir-
Tabaka tabakadr, mek, nehir, eme kenarlarnda, ormanda dola-
Erkek suratna mak (karnndaki ocuu Su Anas ve ona benzer
Kapan, kapan, olaanst ruhlar deitirebilirmi), kedi, kpek
Ak kanatl ata gibi hayvanlara tekme atmak (ocuunun aya
Bin, bin sakat olacak), bunlar hepsi yasaktr. Hamile bir
Baz yrelerde ocua hazrlanan yastk veya kadn, evde yalnz uyuduu srada yanna mutlaka
beik altna kl, balta, bak veya krba koyma bak alp uyumaldr. Atalarmz Hamile bayan
gelenei de olmutur.4 yalnz yatarsa ocuu kaybolur diye dnm-
Tatar kadnlar, hamile kalmadan ve hamile lerdir. Yerde veya yolda enine yatan sprge ve
kaldktan sonra douma kadar grlen ryalar odun gibi nesnelerin zerinden atlayan hamile
ok nemserler. Ryada bir kadnn ku, ar, balk kadnn doum srasnda ocuu enine gelir diye
tutmas veya eline elma almas, yaknda hamile inanlr. Yanllkla atlam olsa bile mutlaka geri
kalacana ve bir ocuk sahibi olacana yorum- dnp tehlikeyi atlatmaldr. Ayrca Tatarlar,
lanr. Ryada demirden yaplan nesneler (bak, iftleen atlara bakan hamile bir kadnn, bebeini
haner, kl, balta vb.) ocuun erkek olacana on bir ayn doldurduunda ancak douracana
iaret eder nk ok eskiden sivri, keskin nes- inanrlar.6
neler, hele sava aletleri, erkeklik simgesi olarak Yukarda belirttiimiz gibi gnmzde do-
kabul edilirmi. Ryada grnen yazma, mermer um esnasnda ve doum sonras uygulanan
ta veya dolunay, ocuun kz olacana iaret geleneklerin ou unutulmu durumdadr. Sadece
eder. Ayrca, hamile kadnn gzellemesi olan doum yapan bir anneyi ve yeni doan bebei
ocuuna, irkinlemesi ise kz ocuuna yorum- kt ruhlardan korumak iin uygulanan inanlar-
lanr. Bir inanca gre kz ocuu, annesinin dan ve ocua isim verme, beik toyu yapma gibi
gzelliini kskanrm. Hamile kadnn yz kr- geleneklerden bahsedebiliriz.
mz olursa kz, esmer olursa olan ocuk doura- Doum esnas. Bir kadn, doumda zorlana-
can da sylerler. ift fndk bulup yiyen kad- rak uzun sre douramazsa, kapdan aya hafif
nn ikiz ocuklar doar derler. Elma yiyen hami- olarak bilinen bir kadn geirirler. Bu kadn,
le kadnn ise ocuunun gzel olacana inanlr.5 eikten sa aya ile geerken (btn Trk boy-
Hamile kadnn cannn bir eyler ekmesi larnda sa tarafn hayrl olduuna inanlr)
aerme- Trk halknda ok nemsenir. Tatar elbise eteini eie ve kap kenarlklarna de-
Trklerinde hamile kadna aerdii srada istedii dirmeye alr. Eskiden, doum srasnda ocuk
her eyi bulup yedirmeye alrlar. Ayrca balk ters gelirse bir cami kapsn da krarlarm. Ka-
isteyip de yiyemeyen kadnlarn ocuklarnda e- zan civarna yerleik Ruslarda XIX. yzyln so-
itli sakatlklarn ortaya kacana inanlr. Yln nunda, doumu uzayan bir kadnn kocas, altn
kaplar amak iin kiliseye gidermi. 7 Her iki
3
Tatar Miflar: a.g.e, s. 311.
4 6
Tatar Miflar: a.g.e, s. 311. Tatar Miflar: a.g.e, s. 310311.
5 7
Tatar Halq cat. Mqallr Hm ytemnr. Kazan Letayeva N. B. Funktsii lenov Semyi v Obryadah,
1987, s. 515. Svyazannh s Rojdeniyem Rebyonka u Russkogo

309
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

halk iin kilise veya cami kapsn eikten uzak- ocuu ykadktan sonra Kendek bi (ebe)
latrmak art olurmu. Kap eikten uzaklat- onu genelde babasna yakn olsun, babas
nda ocuun da doal haletine gelip sa salim tarafndan sevilsin diye babasnn gmleine sa-
doacana inanlrm. Bazen douramayan ka- rarm. rnein zbeklerde ocuk byynce
dnn zerinden kocasn atlatrlarm.8 efkatli olsun dileiyle babasnn paltosu veya
Eskiden bebek cansz doduu srada kyn krk, beiin zerine konulur.11
ebesi onun zerinde nce El-Ham duasn okur, Eskiden yeni doan bebee ilk zbnn, giy-
sonra da yavaa bebein gbeini saarm. silerini titiz giysin, ypratmasn dileiyle eski ku-
Bu srada baka kadnlar, bebein zerinde tava- matan dikerler ve onu bebee sadece ilk gn-
lara vurarak grlt karrlarm. Bu hareketler lerde giydirirlermi. lk zbn, ocuun zerinde
yapld zaman, bebee can geleceine inan- uzun sre kalrsa ocuk rahatszlanr ve ok alar
lrm. diye inanrlarm. Birka gn sonra bu zbn
Tatar Trkleri, alayarak doan ocuun ha- ykayp bir sonraki ocuklar iin saklarlarm.
yat hzn, e (plsenta) ile doan ocuun da Birok kyde bu zbna Kek Klmge (Enik
hayat mutluluk iinde geer derler. Yeni doan Gmlei), baz kylerde Kndek Klmge (G-
bebein dii varsa, nefisli olacana yorumlanr. bek Gmlei) derlermi. zbek, Kazak ve Kara-
ocuk konuarak doarsa, demek tatl dilli kalpak Trklerinde de ilk zbn ayn ad ile anlr.12
olacak. Bebek avucunda kan ile doarsa yaman, Bilim adamlar Kek Klmgenin, ocuun
sava olur derler. Ayrca, bebek doan evde br dnyaya, ller dnyasna ait olduunu sim-
ayn gn at dourursa ocuk kahraman olacak, gelediini yazyorlar. Eskiden Trk boylar yeni
birok i ile n kazanacak diye inanrlar. 9 Bu doan ocuu ayn anlam ykl ince bir ekilde
inan, destanlara ve halk hikyelerine kahraman ilenmi hayvan krkne sararlarm. 13 Mesel,
ile ona arkada olacak atn ayn gn domas Tatar halknn degey adl destannda degey, yeni
olarak yansmtr. doan olunu sansar krkne sarar.14
Tatarlarda yeni doan bebein gbeini Eskiden ocuk uzun mrl olsun diye onu
kestikten sonra gbek kordonunu kuruturlar ve 8090 yanda olan bir ebenin elbisesine sarar-
genelde evin tavan altna veya sanda saklarlar- larm. Bazen de yeni doan ocuu lmesin,
m. Bu, ocuk evden uzaklamasn diye yaplr- uzun mrl olsun diye odunlua gtrp bir sre
m. Mesel, kurutulmu gbei yola veya tarlaya orada tutarlarm. Bir inanca gre lm, ocuu
atmak gnah saylrm nk yle yapldnda odun aac sayp onun cann almadan gidermi.
ocuun memleketinden uzakta kalacana inan- Baka birok Trk boyunda olduu gibi
lrm. Ei plsentay- (Tatar Trklerinde ona Tatarlarda da eskiden ilk ocuu yaamayan
sonlq, p ve yatqlq derler) ykayp topraa ailelerde yeni doan ocuu, lmesin niyetine
gmerlermi. E, yer yzeyine yakn gmld- anne ve babas satn alrm. Yeni doan bebei
nde kadnn sk sk doum yapacana, ok yal bir ebe veya dede eline alp sokaa kar ve
derin gmldnde de kadnn nadir douraca- pencere nne gelip ocuk satyorum, alacak
na, yzkoyun gmldnde ise kadnn baka msnz diye kere seslenirmi. Evin iinden
ocuk douramayacana inanrlarm. Ei, genel- bebein annesi veya babas Hakk nedir? diye
de gnein batt tarafa inenmeyen, biraz yo- sorar ve fiyatn rendikten sonra kendi arala-
ku yere gmerlermi. Ayrca, ei evin temeline, rnda konuarak ocuu satn almaya karar verir-
tavan ile at arasna konulan topraa veya taban lermi. Satlan bebein ismi veya lkab da bun-
altna da gmmek uygun grlrm. Nerede dan dolay Saty, Satlq, Satq ve Satqol olurmu.
olursa olsun nemli olan, ei kpek bulup Bazen ocuu, akacktan ok ocuklu bir aileye
yememeli ve o gmlen yerin zerine insanlar satarlarm. Bebei, doum sonras hemen kendi
basmamaldr. Bir inanca gre yokua gmlen babasna satma olaylar da olurmu. Bu gelenek-
e, zaman gelince havaya ykselecekmi. Belki ler uygulandnda ocuun uzun mrl olaca-
de uarken beikte olsun diye baz yrelerde ei, na inanrlarm. Ayrca, ky kenarnda eme
abata ad verilen ve hlamur kabuundan elde
edilen ipten rlen ayakkab iine koyup gmer-
lermi.10
11
Malik Muratolu, Yaar Kalafat, Cevdet Trkerolu.
zbekistan-Anadolu Karlatrmal Trk Halk
nanlar, stanbul, 1996, s. 37.
12
Naseleniya Kazanskogo Povoljya vo Vtoroy Polovine Raufa Urazmanova. Sovremenny Obryad Tatarskogo
XIX-Naale XX v., Semeynaya Obryadnost Narodov Naroda. Kazan 1984, s. 108.
13
Srednego Povoljya, Kazan 1990, s. 85. J.Karakuzova, M. Hasanov. Kosmos Kazahskoy
8
Letayeva: a.g.e, s. 313. Kultur, Almat 1993, Yevraziya, s. 64.
9 14
Tatar Miflar. II. Kitap, 251. degey Destan. Haz. Rustem Slti, Trksoy Yaynlar
10
Tatar Miflar: a.g.e, s. 312313. 1998, s. 52.

310
 Materiallar

kazarak bu emenin suyunu yeni doan bebee Bre balasn abam,

iirme gelenei de olmutur.15 Ayu kebek simez bul,
ocuklar yaamayan aileler, yeni doan Bre kebek citez bul,
bebei sekiz delikten geirmeye alrlarm. Ba- Kndez uyna, ki yoqla
zen Kendek bi, bebei ev etrafnda dolatrarak bine bi dip yt,
eve pencereden sokarm. Ayn gelenek, ikiz Babayn babay dip yt,
ocuklar veya ikiz buza ve kuzular doduunda y-Fatyma qullar
da uygulanrm. Aksi takdirde ikizlerden birinin me-tom ul bulsn,
leceine inanrlar. Bu gelenek, ayn gn doan Bhetle bul, tvfiql bul!17
ocuklara da uygulanr. Ayrca, ocuklar yaa- Ay yavrusunu sprge ile vuruyorum,
mayan aileler, bir sonraki ocua salkl ve da- Kurt yavrusunu sprge ile vuruyorum,
yankl olsun diye timer (demir) kelimesi ile ba- Ay gibi tombul ol,
layan Timera, Timerali gibi isim verirlermi. Kurt gibi hzl ol,
lms, Yar, Baqy, Torsn gibi isimler de uy- Gndz oyna, gece uyu
gun grlrm. Tataristan Cumhuriyetinin cum- Ebeye ebe de,
hurbakan Mintimer eymiyeve de ismini bu Dedeye dede de,
niyetle vermilerdir. Aye-Fatma elleri
Bys bu olsun,
Kendek bi, yeni domu ocuun azna
Mutlu ol, hayrl evlt ol!
rzkl olsun diye bal ile ya srermi. Tatar Trk-
Tatar Trkleri, dounca hamama gtrlme-
leri bu gelenee avzlandru veya avzlqlandru
yen ocuun sk sk rahatszlanacan dnr-
derler. Bu gelenek, ayn ad ile Krgz Trklerinde
ler.
de vardr.
Yeni doan bebee mutlaka beik hazrlanr.
Eskiden doumdan hemen sonra, gnmzde Beik, Tatar Trklerinde genel olarak st aa-
ise anne ile ocuun hastaneden geldikleri gn cndan rlr ve ona sevgi ykl Talbiek (St-
mutlaka hamam hazrlanr. Bu hamama Bbi ten beik) adn verirler. Ayrca, beii ard
Munas (Bebek Hamam) derler. Tataristann aacndan yapmay da uygun grrler. Beik,
baz yrelerinde bu hamama yakn akraba ve birok dal olan vez veya ardtan yapld
komular davet edilir. Hamamdan ktklarnda durumda, bu ailede ocuklarn ok olacana
onlara ay sofras hazrlanr. Ama genelde bebek inanlr. Bununla beraber beik ve onun kaldrac
hamamnda sadece aileden olanlar ykanrlar. (Biek Sirtmse), asla kayn aacndan yaplma-
Baz yrelerde ise hamam, sadece bebek iin mal nk kaynn kayg getireceine, ocuun
hazrlanr. Bbi Munas, sevapl saylmaktadr. da bu gibi beikte huzursuz olacana inanlr. Bu
Hamamn sca azaldnda, eskiden Kendek bi, inan bir Tatar trksnde de anlmaktadr:
gnmzde ise kz kardeleri veya annesi lou-
saya ocuu ykamaya yardm ederler. Eskiden Kistem qayn, kistem qayn,
Kendek biye bu hizmetin karl olarak zel Kismdem qayn ban;
hediye verilirmi. Bebei, kayn dallarndan yap- Qayn sirtmlrd stem,
lan sprge ile yavaa vurarak ykarlar. Bebei unar qayl bam.18
ykarken eitli by trkleri de sylerler: Kestim kayn, kestim kayn,
Atan kiskn utn tgel, Kesmedim kaynn ban.
Anan yaqqan muna tgel, Kayn kaldracnda bydm,
Brn ba, bre tee, u-u-u.16 Ondan kaygl bam.
Baban kesilmi odun deil, Eskiden ocuu beie koymadan nce,
Annen hazrlanm hamam deil, ocuk salkl olsun diye beie tokmak koyarlar-
Aa gvdesi ba, kurt dii, u-u. m. Belki de bu yzden Tatarlar, bebei gizli
Kurt dii szlerinin metin iinde yer almas dilde tokmak diye adlandrmlar. Astrahan
bir tesadf deildir. Kurt diinin, insanlar, zel- Tatarlarn-da bebei beie yatrmadan nce,
likle ocuklar byden koruduuna inanrlarm. beie balta konulur ve iki kadn beiin zerin-
Baz yrelerde Babasnn ocuu, annesinin den bebei bir birlerine birka kere uzatarak
yavrusu demek yasak olmutur. Kt ruhlar Ters mi? Doru mu? derler.19
bilmesin, duymasn diye ocuun adn gizleme
gelenei uygulanrm:
Ayu balasn abam,
17
Tatar Miflar: a.g.e, s. 316.
15 18
Tatar Miflar: a.g.e, s. 318. Tatar Halq cat. Qsqa Crlar. Kazan, 1979, s. 61.
16 19
Tatar Miflar: a.g.e, s. 316. Tatar. Moskva 2001, s. 358.

311
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Beik etrafnda birok inan olumutur. Astrahan ve Sibirya Tatarlar, krk kan
Mesel bu inanlardan en yaygn, bo beik ocuu krk kak su ile ykarlar, krkna kadar
sallan-maz, sallanrsa ocuun ok alayacana giydii zbn kartp kpein boynuna balarlar-
veya hastalanacana inanlr. m.20 Krk says, cann girii ve k ile ilgili
sem Tuy (sim Dn). Tatarlarda bebee bir say olarak izlenilebilir. Doum ve lm
isim, doduundan birka gn sonra verilir. Yeni sonras krknc gn uygulama gelenei, buna
doan bebein uzun sre isimsiz kalmasna iyi delildir.
baklmaz nk o zaman ismi eytan verir diye Baka halklarda olduu gibi Tatar Trklerin-
inanlr. de de ocuk doduktan sonra yerine getirilen
Bir inanca gre ismin gizli nemi vardr ve birok inan vardr. Bunlardan en nemlisi, yeni
isim, insann mr ile ilgilidir. Tatarlarda, slami- doan nazardan korumadr.
yetten nce kz ocuklara daha ok Gk cisimleri Kz tiyden saqlav (Nazardan korumak)
(Qoya, Yldz, ulpan, Zhre, Aybik), bitki- iin, eskiden ocuun beiini vez aacndan
iekler (Ence, k, Milv, Aygl, Nazlgl), yaplan kaldraca asarlarm. Gnmzde ise
kular (Sandua, Qarla), mcev-herler (Ence, ocuun bileine ve apkasna vez ve ku kiraz
Firz, Zberct) ile ilgili isimler verilirmi. aac dallar balarlar. vez aacnn, kt ener-
Erkek ocuklara da Gk cisimleri, madenler, doa jiyi zerinde topladna inanlr. Baz yrelerde
ve yrtc kularla ilgili isimleri yaktrrlarm vez aacndan kk bir kap yaparlar ve nazar
(Aydar, Urman, Timer, Almaz, Lan, Almazbu- dediine inanlan ocuu bu kapdan geirir-
lat, Bulat). Yani yeni doan bebee gzel, anlam- lermi. ocuun nazara geldiine inanld za-
l isim vermeye zen gsterilirmi. Fakat Tatar man, ard aac dallarn kaynatp iirme deti de
Trkleri, ocua gk cisimlerinden seilen ismin olmu. Sibirya Tatarlar, Ard a, krk bir dua-
ar geleceine ve ocuun kaderinin, ansnn ya deer derler. Nazar deen ocua qoymak
zor olacana da inanrlar. (krep) piirip yedirmenin de faydasna inanlr.
Tatar Trklerinde eskiden ocuk dounca, Bebein giysileri ve yast iine mutlaka kare
aqyqa Qorban ad verilen kurban kesme deti veya gen eklinde yaplan beti (muska) ko-
de olmutur. Bu kurban, genelde bebein dou- yarlar, alnna da ocak isi (baz yrelerde un, g-
munun yedinci gn keserlermi. ocuun do- nmzde daha ok ruj) srerler. Bileine parlak
duu sradaki sana da aqyqa derlermi. ipten bileklik takarlar. Parlak bir dmenin ve
Doumdan sonra lousann dinlenmesine ylan boynuzu ad verilen delikli kk deniz
zen gsterilir. Doum sonras ilk hafta halk tara- kabuunun da nazardan koruduuna inanrlar.
fndan Ayav Atnas (Koruma Haftas) olarak Eskiden ocuun apkasna nazardan korumak
adlandrlr ve bu hafta devamnda lousay her iin ift fndk, ard, tavan kuyruu, ay veya
eit iten uzaklatrrlar. Eskiden (baz yrelerde ahin trna da takarlarm. nanca gre, bebee
bugn de) bu dnemde lousann ilerini komu bakan kimsenin gz ilk srada ona taklan nes-
veya akraba kadnlar yapar. Bu gelenee, Ayav neye derek bebek ar ilgiden ve merakl bak-
Atnasna Baru (Koruma Haftasna Gitmek) tan korunmu olurmu. Yani gze gelmezmi.
derler. ocuun da, lousann da krkn kar- Bir ocua nazar dediine inandklar zaman,
mas ok nemlidir. Tatarlar, Doum yapan buharlaan pencerelerden damlalar avuca topla-
kadnn kabri krk gn ak kalr derler. Krk yp bebein yzne srerler. Aynsn kap kulp-
kmam bir anne, evden uzaklaamaz, yolculuk larn alkalayan su ile de uygularlar. Tatar Trk-
yapamaz, kazan asp yemek piiremez. Doum leri, ocua nazar dediini dndklerinde veya
yapan kadnn doum srasnda krk kemiinin ocuk bir eyden ok korktuu zaman kurun da
yerinden oynamasna ve sonraki krk gn iinde dkerler. Fakat nazardan kurtulmann daha yaygn
bu kemiklerin yeniden yerine yerlemesine inan- olan yolu, kimin nazar dediyse o insann zerine
lr. Ayrca bu duruma, doum sonras hazrlanan giydii elbise, etek veya yazmasndan birka ip
scak hamamn iyi geldiini sylerler. alarak ocuk yannda ttslemektir. Delikli mantar
ile aa mantar ttsleyerek Ay dnsn, gn
Krk kmayan ocuk evden karlmaz, eve
dnsn, kara gz dnsn de derler.21
gelen insanlara gsterilmez, evde yalnz brakl-
maz. Yalnz brakmak zorunda kaldklar srada Bebek salkl ve cesur olsun diye eskiden
ocuun yast altna bak veya baka bir demir bebein brkne veya tbtyine (Tatarlara zg
nesne (makas) ya da ard aac dal koyarlar. bir eit apka) ahin trna gizlerlermi. Bazen
Aksi takdir-de ocuun kt ruhlar tarafndan
20
deitirileceine inanlr. Bu inan, baka Trk Flyora Bayazitova. omerne Tuy. Kazan 1992, s.
boylarnda da vardr. 234235.
21
Tatar Miflar: a.g.e, s. 252, 330337.

312
 Materiallar

de yastn altna yular ve haner gibi nesneler ocuk dp bir yerini incitirse, o yere by
koyarlar, belini de krbala balarlarm. szleri syleyerek alpu Qura (Balktan
Emziren kadn, tatl veya eki yiyecekleri Yaplan Kukla) atarlar veya bir ivi akarlar.
grp yemek isteyip de yemezse, gs ier Bazen sol omuzdan yulaf serperler. Byle yapl-
derler. Bunu engellemek iin bir inanca gre dnda hastaln abucak geeceine inanlr.24
kadn, en aznda avucunu yalamaldr. Su Totu (Suya Tutulmak). Bazen suya girdik-
lerinde ocuklarn vcuduna sivilceler kar. Bu
Tatarlarda yaygn olan bir inanca gre ocuk
durumda ocuk, bir aputa kmr koyup kimse
ok alarsa, onu gece yars avluya ay na
ile konumadan ve arkasna dnp bakmadan bu
karmak lzm. Evin bahe kaps ve it direkle-
aputu suya aktmaldr:
rinin bana adak olarak lpa piirip koymak gibi
bir inan da mevcuttur. Bu lpann ismi, gece Sinnn savlq, minnn yavlq,
lpasdr. Lpa yanna yedi kak da konulur. Bu Kirt tottm, qazq qaqtm,
kaklarn ocua zarar verebilecek yedi byye ylnsen, hurlansn,
(kt ruha) kar konulduu sylenir. Ayrca, me-tom ul bulsn.25
ocuk alamasn, uykusu derin olsun diye verilen Senden salk, benden yalk,
sadaka-nn ismi Gece Sadakasdr ve onu kom- it ile evirttim, kazk aktm,
ulara, Ak Ebe, Ak Dedelere sessiz sedasz Dnsn, horlansn,
verip hemen ekip gitmek lzmm. Baz yre- Bys bu olsun.
lerde otuz tane diki ipini beie asarlar. ocuun Kzamk hastalna yakalanan ocua adak
annesi, aram-ba gn eve girene ocuum adarlar. Mesel, Sa salim kurtulursa, krmz
alyor, alamamas iin bunu veriyorum diye- renkte bir elbise dikerim, krmz renkli bir
rek beikten bu iplerin birini vermelidir. Btn horozu keserim gibi.
ipler verilince ocuun alamasnn kesileceine
Tatar Trklerinde, yeni doan bebekle ilgili
inanlr.22
inanlar oktur. Mesel, beiin kaldrac krlr-
ocuk ok korkarsa (Qot qsa), aramba sa, ocuun mendili kaybolursa, ocuk kendi
gn tan suyuna dua okuyup flerler ve kutunu anne ve babasndan yzn gizlerse, kedi ocuu
arrlar: kendine yaklatrmazsa, ocuk pheli bir ekilde
Ker, qotm, ker, qotm, bir ara kaybolursa, p ukuruna derse, yoldan
ektn d ker, qotm, bulduu krk ayna ile oynarsa, yalnz bana
Tiektn d ker, qotm, mezarlkta oynarsa, uyuduu yerde yastndan
Qayan qsan, unnan ker, derse, merdi-ven altnda oynarsa, ocua kara
Qaz kk qaqldap kil, teke veya koyun saldrrsa, siyah renkte olan bir
rdk kk baqldap kil, kpek ocuu kovalar veya srrsa, ocuk siyah
Ence kk tezelep kil, renkli kpee vurursa mutlaka ocuun salna
Yefk kk suzlp kil, zarar geleceine inanlr ve onu byl szler
Cirn at kk yarsp kil, syleyerek flemeye alrlar.26 Tatar halk edebi-
Qaydan qtn, unnan ker. yatnda kara renkte olan teke, koyun ve kpek,
Ker, qotm, ker qotm.23 yeralt dnyas (lm) temsilcileri olarak bilinir-
Dn kutum, dn kutum ler ve bu yzden onlarn ocua lmcl bir
Kapdan da gir kutum, hastalk bulatrabileceini dnrler.
Delikten de gir kutum, Bir ailedeki ocuklarn giysileri, kardelik
Nereden ktysan oradan dn, balar daha sk olsun niyetine mutlaka birbir-
Kaz gibi seslenip gel, lerine giydirilir. Fakat hasta olan bir ocuun
rdek gibi seslenip gel, giysileri baka bir ocua asla giydirilmez nk
nci gibi dizilip gel, hastaln verdii negatif enerjinin elbise zerinde
pek gibi uzanp gel, kaldna inanlr ve onun etkisinden korkulur.
At gibi heyecanlanarak gel Bir yan doldurmayan ocuun amarlar, ters
Nereden ktysan oradan dn evrilmeden kurutulur. Aksi takdirde ocuun
Dn kutum, dn kutum zayf kalacana ve hastalanacana inanlr. Ayn
Bazen tavuklarn aramba gn yumurtla- gelenek, len kimsenin giysileri iin de uygulanr.
d yumurtay tuzsuz piirerek krk bir paraya Bu, bir yana gelmeyen ocuun hl br
blerler ve korkan ocua yedirtirler.
24
Flra Bayazitova: a.g.e, s. 247.
22 25
Tatar Miflar: a.g.e, s. 323. Flra Bayazitova: a.g.e, s. 249.
23 26
Flra Bayazitova: a.g.e, s. 239. Tatar Miflar: a.g.e, s. 338.

313
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dnyaya, ller dnyasna ait olduunu bildirmek Balann Tele Aluv (ocuun Dilinin
iin yaplyor olmal. Almas). ocuun konumaya balamas, sabr-
ocuun trnaklarn da bir yana kadar szlkla ve byk bir coku ile beklenir. Tatar
kesmezler. Trkleri, ocuun dilinin ilkbaharda alacana
inanrlar. Bazen konuma zaman gelmi ocuu,
ocuun vcuduna ben konursa veya ocuk
srck yuvas altna oturtarak lkbaharda olu-
birdenbire huysuzlanrsa, evin atsna kp
bacadan kak atarlar. Bacadan kayan kak, oca- ma (kzma) srcklar dil getirsin! dileinde
n iine konulan tavaya der. Tavaya dar lpas bulunurlar. Bu inan, srck kuunun dil
koyarlar. Bacadan den kak ile dar lpasn renme niteliinden ortaya km olmal. Baka
ocua verirler, kalan lpay da kulara atarlar. bir inanca gre, fndk ve antepfst yiyen ocuk
Sonra ocuun ismini deitirirler. Yeni isim de abuk dillenirmi. Fakat konumaya balamayan
artk min (ben) szc ile balamaldr. Mesel, ocuk hep yumurta ile beslenirse veya ocuk
Minzifa, Minnur vs. Gnmzde ise bu gelenek aynada kendisini grrse, uzun sre dili almaz
artk uygulanmyor. derler. Tatar Trklerinde, uzun sre konuamayan
ocuun baucunda bitiik pien iki ekmei krma
ocuk ok zayf ve hlsiz olduunda ocuun
gelenei de grlmektedir
ban, ekmein yeni kt lk frna sokup baca-
dan bartma gelenei de ok yaygn olmutur.27 Tabi ki, yukarda gsterdiimiz geleneklerin
Tatarlarda, bebein ilk diinin ktn bazlar artk uygulanmamaktadr. Mesel,
gren kimse ona gm kak hediye etmelidir. Kendek bi meslei, yeni doan ocuu baba
Daha sonra, ocuun baka dii dkldnde bu gmleine sarmak, tereya ve bal ile azlandr-
dii sol omuzdan ocaa atarlar ve Sana hamur mak, ilk zbn gelenei, gbek kordonunu sakla-
di, bana demir di gibi szler sylerler. Baz mak gibi gelenekler. nk gnmzde Tataris-
yrelerde dklen dii ekmek iine gizleyip tan Cumhuriyetinde kadnlar doumu hastanede
kpee yedirirler. Bu, ocuun bir sonraki dileri yapmaktadrlar. Her kyde devlet tarafndan g-
kpek dileri gibi salkl ve keskin olsun revlendirilen bir ebe, hamile bayanlar douma ve
dileiyle yaplr. Ayn gelenee Kazak ve Krgz anne olmaya hazrlamaktadr.
Trklerinde de rastlyoruz. Fakat Bbi A, Bbi Qotlav, Bbi Munas,
Tatarlarda, ocuun yrmeye balamas ile sem Quu gibi gelenekler, bugn de Tatarlar
ilgili inanlar da mevcuttur. Mesel, ocuun tarafndan mutlaka yerine getirilmektedir. Ayrca
ayak izinden toprak alnrsa onun uzun sre halk inanlarmzda nemli bir yere sahip olan
yryemeyeceine inanlr. Bu yzden bir inanca nazardan koruma da gnmzde ayn nemini
gre ocuun brakt ayak izlerini arkasndan korumaktadr.
hemen toprakla rtmek lzm. Eskiden yrme Snnt (Snnet). Tatarlarda eskiden snneti
ana gelen ocuu yrmeye balasn diye meslei ile uraan insanlar, ayr bir kyn ismi
ekmek kreine oturtarak lk frna sokup ile anlrm. Mesel Ara ilesine ait olan Eski
karrlarm ve ocuun bu srada yzne qorm Masra ky, Snneti Dedeleri ile nl olmu.
(is) srerlermi. Uzun sre yryemeyen ocuun Onlara, Masra Babay diye seslenirlermi. Aratr-
ayaklarn balayp ba bak ile kesiverirler ve maclarn fikrine gre bu kye snneti mesleine
ba srnn dnd yola koyarlarm. Yr- sahip olan insanlar, Tatarlar arasnda slam dini
yecek ocua, baa doru yrterek Nerede yaylmaya balad dnemde Arabistandan
senin ban? diye sorarlarm. Byle yapld- gelip yerlemiler ve ismini de Msr art-
nda ocuun srye katlp yryp gideceine racak bir ekilde Masra demiler.
inanrlarm. Bu gelenek, genelde ilkbaharda,
byk ve kkba hayvanlar sr ile otlamaya Snneti meslei, kuaktan kuaa gelen bir
kmaya baladklar dnemde uygulanrm. Ba- meslek olmutur.
zen yryemeyen ocuu uvala koyup sr kar- Eskiden snnet, ocua yedinci gnnde ya-
na karlar ve srnn veya atlarn koarak gel- plrm. eriat kanunlarna gre snnet, yedinci
dii yolun ortasna oturturlarm. ocuun sr- gnden yirmi yaa kadar yaplabilir. Tatar Trk-
den korkarak hemen ayaa kalkp yrmeye leri, ocuu genelde yanda snnet ederler.
balaya-cana inanrlarm. K mevsiminde ise Snnet srasnda uygulanan kutlamalar, Kazan
yryemeyen ocuu eie bastrrlar. Baka bir Tatarlarnda korunmamtr. Astrahan ve Sibirya
inanca gre, ocuk abuk yrsn diye onu yere Tatarlarnn uyguladklar snnet dnlerinde ise
durmadan krk bir kere bastrmak lzmm.28 oyunlar, at yar, hatta gre yaplr.
Snnet yapan dede, ocuu oyalamak iin bu
27 iin esnasnda byl saylan szler sylermi.
Tatar Miflar: a.g.e, s. 320.
28
Tatar Miflar: a.g.e, s. 314. Mesel:

314
 Materiallar

Clama, ulm, clama,

Min sina yana tan tegm,
An qzla buyim
Ana qzlar kze tsen,
Yrklre yanp-pesen29
Alama, olum, alama,
Ben sana yeni don dikiyorum,
Onu krmzya boyuyorum
Onda kzlarn gz kalsn,
Kalpleri cayr cayr yansn
Sonu
Tatar Trklerinin gnmze ulaan doum
gelenekleri iinde yer alan btn inanlarn kk-
leri, eski alara uzanmakta olup onlardan bir-
ou btn Trk boylar iin ortak saylabilmek-
tedir. nk Trk kltr unsurlar arasnda,
hayatmz ve yaaymz zerinde tarih boyunca
inanlar ve bunlara dayal uygulamalar, her d-
nemde her Trk boyunda -sz konusu Tatar
Trklerinde de- etkili olup nemini bugn de
srdrmektedir.

KAYNAKA:
1. Bayazitova F. S. omernen Tuy, Kazan 1992.
2. degey Destan. Haz. Rustem Slti, Trksoy Yaynlar
1998.
3. Karakuzova, J. ve Hasanov M. . Kosmos Kazahskoy
Kultur, Almat 1993.
4. Letayeva N.B. Funktsii lenov Semyi v Obryadah,
Svyazannh s Rojdeniyem Rebyonka u Russkogo
Naseleniya Kazanskogo Povoljya vo Vtoroy Polovine
XIX-Naale XX v., Semeynaya Obryadnost Narodov
Srednego Povoljya, Kazan 1990.
5. Muratolu,Malik; Kalafat, Yaar; Trkerolu, Cevdet.
zbekistan-Anadolu Karlatrmal Trk Halk
nanlar, stanbul 1996.
6. Tatar Halq cat. Qsqa Crlar, Kazan 1976.
7. Tatar Halq cat. Mqallr Hm ytemnr. Kazan
1987.
8. Tatar Miflar, Galimcan Gylmanov Hikylvend, I.
Kitap. Kazan 1996.
9. Tatar. Moskva 2001.
10. Urazmanova, Raufa. Sovremenny Obryad Tatarskogo
Naroda, Kazan 1984.

29
a.g.e, s. 312.

315


OCUK GYM KUAM KLTRNDEK DEMLER

Do.Dr. ule VTC
Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi
Giyim Endstrisi ve Moda Tasarm Eitimi Blm,
e-mail: civitci@gazi.edu.tr

Prof.Dr. Nuran KAYABAI

Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksekokulu
El Sanatlar Blm
e-mail: nuran.kayabasi@agri.ankara.edu.tr

ALTERATIONS OF CHILD WEARING CULTURE

ABSTRACT

The cultur, that is a kind of production of communal living, has the characteristics of offer an insight into the history via its
productions and residues in times. Clothings, that carry the values of the previous ages and periods to today and one of the most
important components of material culture, reflect the history of the population living in an area, geographic conditions of that
region, features of their social status and religious group. Traditional apparel habituality has been given up by increasing of the
acculturation and especially seizing upon the occidental style clothing. Such alterations of traditional apparel habituality have
effect child clothing.
When we scan the literatures about Turkish clothing culture, we cant reach any literature about alteration the women
clothing from establishing the republic to nowadays and effecting factors to the alteration. Therefore, this condition has been
effective on determining the investigation subject.
The aim of this investigation is to determine child clothing culture alterations from establishing the republic to nowadays by
analysing them in chronologic order. Documentary crosshatching method has been used for this investigation. Written
documentary, old newpapers, magazines and journals have been looked over in order to collect investigation datas. Child clothing
style features have been put forwarded for every years and general evaluations have been done.
Key Words: Wearing culture, Child clothing, Clothing history,

1.GR arasnda yetikin dnyasna her ynyle girmitir.

Genellikle insanlar hangi yata ve hangi d- O ada ocuk yetitirme, mahremiyetten ve ei-
nemlerde olurlarsa olsunlar giyimlerine zen gs- timden uzakt. ocuk olmamas gereken her or-
termilerdir. yi ve temiz giyimli bir kiinin top- tamda bulunuyor, her eyi gryor ve yayordu.
lum ierisinde kendisini daha rahat hissedecei ve Bebee kar duyarllk 1500l yllarn so-
kendisine gveninin artaca bir gerektir. nunda gelime gstermi ve ocuk artk yava
Modern anlamda ocuk veya ocukluk terimi- yava kiiliksiz bir varlk sfatndan kurtulmaya
ne ortaada rastlanmamtr. O yllarda ocukluk balamtr. 1600l yllara gelindiinde ise, o-
yaamn farkl bir dnemi olarak grlmedii gibi cuk artk tamamen yetikinlerden farkl grl-
ocuk da ok deerli bulunmamtr. Eskiden o- meye balanmtr. 1600 ile 1800 yllar arasnda
cuklara dardan bakldnda, kk yetikinler ocuklarn eitimi ile ilgili ok byk gelimeler
gibi grlmekteydi. O adaki eski tablolarda o- yaanm, niversiteler kurulmu, kitaplar ilk kez
cuklarn, yetikinlerin giydikleri giysilerin kendi- ocuklara uyarlanmaya balamtr. Ve stanne
lerine gre yaplm olanlaryla, yetikinin yz kavram da yava yava silinmi, aileler ocuk-
ifadeleriyle hatta yetikinlerin beden oranlaryla larna daha dkn olmaya balamtr. Bununla
resmedildikleri ok rahat gzlenmekteydi. birlikte, 1600lerin balarnda ocuklarn giyim
Doduundan bir yl boyunca bebeklerin tarzlar da byklerinkinden farkl olmaya bala-
kundaklanmas da ortaadan gelen bir gelenek- mtr. Bu yllardan itibaren ocuklarn, kendi
tir. Kundaklama ilemi; ocuklarn gzlerini tr- tarzlarna uygun giysilerinin yan sra, kendilerine
malayacandan yada tarken kol ve bacaklarna ait oyuncaklar, arklar, ykleri v.b. olmutur
zarar verilebileceinin dnlmesinden dolay (Gander and Gardiner, 1998).
yaplmaktadr. Fakat gemite ocuk zerine Tm dnyada ocukluk kavramnn geliimi-
aratrmalar yapan tarihi De Mausea gre; o ni bu ekilde kabul etmek mmkndr. Tarihsel
ada kundaklama ileminin amac yetikinlerin adan incelendiinde, Osmanl dneminde de o-
rahatyd. Kundaklanan bebekler sessiz ve hare- cuk giysilerinin kk bir yetikin rneini olu-
ketsiz olduklar iin; daha fazla uyuyorlar; daha turduu sylenebilir. Osmanlda, Tanzimatla
az alyorlard. O dnemlerde ocuk 5-7 yalar birlikte batda olduu gibi ocua bak dei-

316
 Materiallar

meye balamtr. Bu anlay yanstan eserler, ocuk Giysisinde kullanlan Terimler

eviriler, ocuk dergileri baslmaya balanm ve CEPKEN; Yakas dz kesimli, n dz veya
bu dnemin zellii ve nemi vurgulanmtr apraz, etei ksa, ancak bele kadar inen ve uzun
(http://www.ozgurpencere.com.tr). kolludur. Kol kesimi iki trldr. Biri bilinen ve
ocuk giysi tasarm yapmann en zor grubu, zamanmzdaki btn stlklerde olduu gibi
ergen yataki ocuklardr. Erkek ocuklarn yak- bedene bedene dikilir. Dier kesiminde ise kol
lam katdr. Bir grubun paras olmay tercih cepken bedenine yalnz omuz banda dikilerek
edip, gze batmaktan holanmazlar. Bu yalar- tutturulur. Koltuk alt yelek gibi oyuk olup ak
daki kz ocuklar modann farkna varmaya bala- kalr. Kolun alt akl ise dirsek ii hizasna
mlardr. Fakat, vcut geliimleri tamamlanma- kadar iner ve kol dikii o noktadan kol azna
dndan giysi seiminde byk zorluklar ekil- kadar uzanr. Koltuk alt ile dirsek ii arasndaki
mektedir (Ko, 1997). Giysi seiminde ocuun ak kalan yerden gmlek kolunun kuma gr-
ya baz alnmaktadr. Ancak, ocuun ya onun nr (Grnr ve gel, 2006).
beden lsnn bir gstergesi olmamaktadr. ENTAR: Hafif ipekli ve sade kumalardan
ocuklarn byme hz ergenlie kadar dz- daha yumuak ve vcudu saran konforlu giysiler
gn bir azalma gsterirken ergenlie gelindiin- olarak yaplmlardr. Etek boyu ayak bileklerine
de byme hz artmaktadr (Onur, 2006). 12 kadar, uzun kollu ve nden ak giysilerdir
yana kadar her iki cinsiyet biim ve l bak- (Grnr ve gel, 2006).
mndan tek olarak kabul edilmekte, ancak 12 ya- FES: Kuzey Afrikann batsnda Fas eh-
ndan sonra vcut ekilleri aka deiiklie rinde icat edilmi krmz renkli bir ba balktr.
uramaktadr (Taylor and Shoben, 1995). Btn Osmanl memleketlerinde ve dier baz
ocuun salkl vcut geliimini tamamlaya Mslman memleketlerinde yaylm ve giyilmi-
bilmesinde giysilerinin rol byk ve nemlidir. tir (Grnr ve gel, 2006).
ocuun giysileri rahat ve bolca olmal, herhangi KAFTAN: 1828 den nceki eski kyafet de
bir faaliyetinde hareketlerini engellememeli, ya en ste giyilen astarsz esvaba, entari, bilhassa
ve cinsine uygun olmaldr (nan, Bilgin ve Atc, erkek entarisinin ad; ten stne giyilen i donu
2007). ocuk giysileri varlnn farkna varlma- ve gmlekle balayan erkek giyim kuam kaftan
yacak kadar kullanl ve rahat; temizlenmeye, ile tamamlanmtr. Kaftann stne ancak,
silinmeye ve defalarca ykanmaya elverili, daya- zamanmzn paltosu pardss yerine cbbe,
nkl bir kumatan yaplmaldr. ocuklar trman- krk, kapanie giyilirdi
ma, koma, yerinde duramama gibi zelliklere (http://www.alpmansanat.com).
sahip olduu iin giysilerinde kullanlan diki KUTNU: Kutun Arapa pamuk demektir;
teknikleri salam olmal, zerlerine dikilecek ss- dilimizde pamuklu dokumalara Kutnu denilir;
leme malzemeleri, aksesuarlar gvenli olmaldr pamuk iplii kark atlas taklidi bir ipekli kuma
(ener, 2000). da Kutnu adn tar (Szen ve Tanyeli, 1994).
ocuklar geliimlerini tamamlamadndan SARIK: Trke sarmak kknden isim;
dolay giysileri rahatlkla giyebilmesi iin lastikli Kavuk, Klah, Fes bir serpu, ba kisvesi zerine
kemerlerin yan sra, ayarlanabilir omuz tlar ve sarlan Tlbent, Aabani veya ala verilen
arkada oluturulan asklarn olmas ocuk giysile- isimdir (http://www.alpmansanat.com).
rinde rahatlk asndan nemlidir. Kullan pra- SELM: Yavuz Sultan Selimin icad olan
tik ve ocuun vcut geliimine engel olmayacak ta biimli, 65 cm boyunda, yukars azndan
dikim zellikleri ve modeller tercih edilmelidir. genie ve dz bir kavuktur. Silindir eklinde,
YNTEM zerine ince ve beyaz tlbent sarlr (Szen ve
Gemi zaman iinde meydana gelmi olay Tanyeli, 1994).
ve olgularn aratrlmasnda ya da bir problemin ALVAR; Hem erkeklerin hem de kadnlarn
gemile olan ilikisi ynnden incelenmesinde giydii bol al geni altlktr. Erkek alvarlar
kullanlan yntem tarihi yntem olarak adland- genellikle ynl kumatan, kadn alvarlar da
rlmaktadr (Karasar, 1991). Aratrmann ama- bazen ipekli kumalardan yaplmtr (Anonim,
larna ulamas bakmndan tarihi yntem, ara- 1993).
trma yntemi olarak seilmitir. Aratrma veri- YEMEN: zerine el kalplar ile iek
lerini toplamak iin, yazl kaynaklar, eski tarihli ekilli ss motifleri baslm byke bir deirmi
gazeteler, eski tarihli dergiler, ansiklopediler, halindeki tlbent-bezin ad ki kadnlar tarafndan
tarih ve giyim tarihi kitaplar taranmtr. Ulalan baa balanr (Kou, 1967).
kaynaklar incelenerek ocuk giyimi gemiten
ZIBIN: Bebeklere i amar olarak giydiri-
gnmze kadar analiz edilmi ve deerlendiril-
len ince pamukludan yaplan kollu giysidir. Be-
mitir.
beklerin vcudunu etkilememek iin yanlarda

317
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

diki yoktur ve giydirilmesinin kolay olmas iin

nden ak olarak retilir ve kuakla balanr
(Anonim, 1993).
TLBENT; ok ince pamuklu kumatan
yaplm ba rts (Anonim, 1990).
Osmanllarda kadn, erkek ve ocuk kya-
fetleri arasndaki tek fark, l fark olmutur.
nk, Osmanl Dneminde uzun yllar, ocuk
giyim modas yer almamtr. ocuk zbn; ii
pamukla kapitoneli, ince pamukludan dikilmitir.
Fotoraf 1 grlen ocuk zbn, 1524 yllar Sul-
tan II. Selimin bebekliine aittir. ocuk i
giysisi, beyaz ince pamukludan dikilmi, ukur
ba kuman topbandan kesilmitir (Tezcan,
2004). ocuk i amarlar ince tlbentten
dikilip ukurla balanrd. Bu i giysilerin n
ak olmakla birlikte ocuklar iin kullanm
olduka kolay olduu grlmektedir

Fotoraf 2-3-4. Bugne ulam bebek kaftanlarndan

rnekler (Tezcan, 2007).
Ne kadar kk olurlarsa olsunlar, ehzade-
lerin bana pskll, dilimli kavuk ve fesler,
srtna seraser ve kemha kumandan entari veya
kaftanlar, altna alvar ve ayana sar yemeni
giydirilerek ona ehzade kimlii kazandrlmtr
(Fotoraf 5-6). Hanm sultanlara (kz ocuk) ise
Fotoraf 1. ocuk zbn (Tezcan, 2004).
ok gsterili kumalardan ve abartl sslemeler-
den, krklerden v.b. malzemelerden tayamaya-
Bebekler doumlarndan ksa bir sre sonra caklar kadar ar ve yana uygun olmayan giy-
kaftan giymeye balamlardr (Fotoraf 2-3-4). siler giydirilmitir. Hatta bu durum ou zaman,
Hatta 1 yana kadar olan bebekler iin dikilmi eitli sebeplerle lkeyi ziyarete gelen yabanc-
olan birok kaftan rnei bugne kadar gelmi- larnda dikkatini ekmi ve etkilendikleri kadar
tir. Bu kaftanlar iin en ok kutnu kuma tercih hayrete dtkleri bu durumu eitli ekillerde
edilmitir. Kutnu; zgs ipek, atks pamuk ifade etmilerdir.
olan atlas yzl, renkli yollu kumalardr. Ayn
zamanda atlas, canfes, damast tekniinde ken-
dinden desenli ve yumuak kumalar da bebek
giysileri iin tercih edilen dier kumalard. Kaf-
tanlarn genel zellikleri incelendiinde; nden
ak, kk hakim yakal, ksa kollu, kollarnn
n ksm oyuntulu, boylar 43-45 cm, yumuak-
lk kazandrmak iin ileri bir kat pamukla
kapitone edilen, ii beyaz tlbentle astarlanm
olduu grlmektedir. Fotoraf 5-6. Osmanl dneminde ocuk fes ve takke
Ayrca, kaftanlar bel hizasndan aaya eitlerine rnekler (Skylife, 2007; Tezcan, 2004).
do-ru gen eklindeki pelerle geniletilmitir. Ba giyimi ok nemli olmakla birlikte,
Pe paralar, XVI. XVII ve XVIII. yzyllarda kk ehzadelerde balarnda kimi zaman ta-
kul-lanlan ocuk kaftan ve entarilerini en makta zorlandklar kocaman sarklarla gezmiler
nemli zellii olmutur. Dnemler arasnda ve bu sarklar ok deerli mcevherlerle bezen-
sadece ekil olarak deiiklik gsteren pe mitir. Ayn zamanda, ehzadelerin bugnlere
paralarnn, giysi-nin vcuda oturabilmesini ulaan ba giyimleri atlas veya kemhadan dikil-
salamak, daha zengin ve dolgun bir grnmn mi bask, kk takkeler olmutur. Atlas takke-
yani sra giyen kiinin hareket rahatln ler ii astarl, tepesi dilimli ve ok ince ileme-
salamas amacyla yapld dnlmektedir lerle yaplmtr.
(Ko, 1998).

318
 Materiallar

Osmanllarda kz ocuklar ergenlie gelene deiiklik kyafetlere de yansm, ar ve tok

kadar hibir yasakla karlamazken, ergenlie ipekliler yerini hafif ipekliye brakmaya balam-
geldikten sonra evin kadnlar gibi yaamlardr. tr. Ayrca kuma desenlerinde farkllklar grl-
Ayn zamanda hanedan iinde doan kz ocuk- mtr.
lar da erkek ocuklarnda olduu gibi, kklk-
lerinden itibaren ok deerli ve eitli mcevher-
lerle donatlm ve zel giysiler giymilerdir.
Kemha cinsi kumatan dikilmi olan kaftan
devrinin desen zelliini en iyi yanstan kumatr.
i astarsz, etraf epeevre yeil renkle pervazla
evrilidir. Biraz daha byk ocuklar iin daha
ok kemhadan dikilmi kaftanlar tercih edilirdi.
Kemhalar; atks ve zgs ipek olan, extra z-
g telleriyle dokunan, takviye atkl ar ve tok
kumalardr (Fotoraf 7). Dokuma, gm ze-
rine altn yaldzl tel kullanlarak zenginletiri-
lirdi. Bu kaftanlarn kesimleri ise yakasz, yarm Fotoraf 8. 19 yzyln sonlar kz ocuu elbisesi
kollu, etein 2 yan ucu yrtmaldr. nden ar- (Sabiha, 2006).
panayla dokunmu ilik-dme bantlaryla kapa- 19 yzyln sonlar Osmanl kyafetlerinin ta-
nrlar. 2 yandan bel hizasnda birer yrtmala mamen Bat tarzna dnt dneme ait kz
girilen torba cepleri vardr. leri beyaz ve nohut ocuu elbiselerinde ve botlarnda deimeler
rengi pamukluyla astarl, etraf yeil, mavi renkli grlmektedir (Fotoraf 8.) ( Sabiha, 2006). Yine
taftayla pervazldr. Ayn pervaz kol azlarn ve 19 yzyln sonlarnda bahriye elbiseleri yaygn
i yakay da evirmektedir. Ayn zamanda bu olarak kullanlmtr (Fotoraf 9-10).
kaftanlarn takma kolluklarnn olmas, trenlerde
de kullanldklarnn bir gstergesidir. ocuk k-
yafetleri iinde, dz ve desenli, seraser ad verilen
altnl ve gml tellerle dokunmu ok pahal
kumalardan dikilmi kaftanlar da vardr. Uzun
kollar dme yardm ile bilee ayarlanabilen i
entarileri olduu gibi, ii samurla kapl kapanie
tarznda tren kyafetleri de vardr.

Fotoraf 9-10 : 19. yzyln sonlar bahriye elbisesi

(Tezcan, 2004).
Yzyln sonlarnda bahriyeli nefer nifor-
mas ve uha cepken ocuk giysisi moda ol-
mutur. Osmanl hanedannda da bu modaya uyu-
lurken ehzadelere amiral niformas giydiril-
mitir. uha cepkenler ise, olduka pahalya diki-
Fotoraf 7. 17. yzyla ait ocuk kaftan (Tezcan,2004). lebildiklerinden, genelde bey, paa, aa ocuklar
Kaftanlarla beraber birok entari rnei de tarafndan giyilebilmitir.
mevcuttur. Entarilerde genellikle tafta kullanl- 1900 ile 1923 yllar arasnda kz ocuklar
mas tercih edilmitir. Entariler, genellikle yaka- robal, uzun veya ksa kollu, geni mize veya
sz ve yarm kollu, kollarn n ksm oyuktur. n bahriye yakal, kenarlar nervr, pili ve bzg-
ve arkasna gen sultanlarn bedenine oturabil- lerle sslenmi giysiler giymeye balam, erkek
mesi iin pe eklenmitir. Bununla birlikte, dik ocuklar ise ksa veya uzun kollu, bahriye yakal,
hakim yakal, ibriimden sarlm ceviz ceket ve pantolonlar giymilerdir.
byklnde dmeler kullanlarak yaplm, 19. yzyln sonlarna doru, Avrupa giyim
yani iri dmeli entarilere de rastlanmaktadr. kuamnn etkisi ile balayan giyim tarz, 1923te
Osmanl dneminde ocuk giyimi bykle- Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile 1925te
rinki gibi deimeden 16. ve 17. yzyl boyunca yaplan klk kyafet inklab ile gereklemitir.
devam etmitir. III. Ahmetin tahta gemesiyle Az da olsa Osmanl etkilerini tayan giyim yeri-
lkede ve sarayda balayan canllk, elence ve ni, 1925 Austosunda Atatrkn apka giymesi
319
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ile birlikte, Kyafet Kanununda belirtilen ceket, inan olmasdr. zellikle erkek ocuklarnn
pantolon ve kravata brakmtr. Merutiyet dne- giyiminde ve odasnda mavi rengin kullanlmas,
minde filizlenmeye balayan, batllama ve a- eytani glerin mavi renk tarafndan kovulduu
dalama hareketleri Cumhuriyet ile birlikte farkl inancna dayanmaktadr. nk mavi gklerin
bir boyut kazanmtr (Aa, ivitci ve Boday, rengidir. Hatta bugn bile hala Ortadouda ey-
2007). tan kovmak iin, baz evlerin kaplar maviye
Kyafet inklab ile birlikte ocuk giysileri boyanmaktadr. O zamanlarda soyun devam iin
zerinde yaplan en nemli reform okul giysile- erkek bebeklerin nemi daha fazla olduundan,
rinde gerekletirilmitir. Kyafet inklabnn ar- eytan korkar da gider diye, erkek bebeklerin ve
dndan okullarda tek tip giysi giyilmesinin nce- kk erkek ocuklarn giysilerinin mavi olmas
likle ehir ve merkezlerde daha sonra krsal ke- adet haline gelmi ve yzyllar boyunca devam
simde balanmtr. lkenin ekonomisine paralel etmitir. ok sonralar kz bebekler de erkek be-
olarak halkn ekonomik gcnn snrl olmas bekler kadar nem kazannca, onlarn giysilerine
nedeniyle baz blgelerdeki okul giysilerinde de bir renk verilmesi ihtiyac domu ve
birlik salanamamtr. Gnlk giysilerin zerine ieklerin en gzeli olan gln rengi, yani pembe
taklan beyaz yakalar ocuun okula gittiini renk verilmitir.
simgelemitir. Bugn ise; her okulun bnyesinde
kararlatrl-d renkte ve modelde formalar
kullanlmaktadr. 1930lu yllar ise, zellikle
kentlerde tamamen Avrupa havas hakim olmu-
tur. Bu yllarda kullanlan ocuk giysileri de,
Avrupa etkisi altnda geliim gsteren ada
moda ile birlikte bugnlere kadar ulamtr.
1930 ylndan sonra, robadan bzgl ve pilili
elbiseler, bol bzgl karpuz kollar, miziye ve
bebe yakalar, klo etek ve elbiseler kullanlmaya
balanmtr. ocuk giysilerini sslemek iin
naklar, nervrler, pililer, dantel ve fistolar bol
Fotoraf 11-12: Geleneksel Giysi rnekleri
miktarda yer almaktadr . (http://www.alpmansanat.com)
Daha sonraki yllarda kullanlan giysiler
tamamyla Avrupa etkisi altnda gelien ada 1950 ylarnda askeri kyafetler, ocuk giyim
moda ile birlikte gnmze kadar ulamtr. modasn oluturmaktadr (Fotoraf 13-14).
ehir ve merkezlerde kullanlan giysilerde gr- 1970-80li yllar yetikin modas, ocuk
len hzl deiim krsal kesimde daha yava seyre- giyimini de etkilemitir. O dnemin modas olan
derek geleneksel giyim tarzna fazlaca uzakla- spanyol paa pantolonlar, ocuklar tarafndan da
mamtr. ocuk giysilerine de yansdn gzle- kullanlmtr. Yine bu yllarda kz ocuklarnn
diimiz geleneksel giyim tarz geleneklere bal giyimi, erkek ocuk giyimine benzemektedir.
kalarak gnmzde hala geerliliini srdr- Kzlar da pantolonu youn bir ekilde kullanmaya
mektedir (Fotoraf 11-12). balamlardr.
Geleneksel ocuk giysileri toplumun trele- Elbiseler, ceketler, yelekler, etek, bluz ve
rini, yaam tarzlarn, duygularn ve inanlarn pantolonlar nemli bir yer tutmutur. Pantolon ve
dile getirmektedir. Tarihsel olarak incelendiinde bluzlar kz ve erkek ocuklar tarafndan
ok zengin giysi eitlerine rastlanmaktadr. Bu kullanlmtr. Ancak pantolonun yan sra kz
eitlilik toplumun zengin kltrnn ve farkl ocuklar bluzlarnn altnda pilili, bzgl,
dnce tarznn bir gstergesi olarak deerlen- paral ve rg etekler giydirilmitir.
dirilebilir. 1990l yllarda ise boydan eibiseler, askl ya
Bugn Anadoluda hala srdrlen bir gele- da asksz, pilili ve bzgl etekler, mevsime gre
nee gre; yeni doan bebee ilk giydirilen i ksa kollu, uzun kollu ve manetli ya da kolsuz
amarlarnn, babasnn eski amarlarndan buluzlar, ayn trden triko kazaklar, ort, panto-
alnan paralarla hazrlanr ve bylece annesinin lon, belden ve kaladan kesik elbiseler, etei pilili
kokusunu bilen bebein babasnn da kokusunu dpiyesler, pantolon-tunik v.b. giysiler kullanl-
almas ve onu sevmesi salanacana inanlr d grlmektedir. 2000li yllarda kitle iletiim
(Tezcan, 2005). aralarndan televizyonun etkisi ile ocuklar,
Yzyllardan beri erkek ocuklara mavi giysi, yetikinlere gre moday daha yakndan takip
kz ocuklara pembe giysi giydirilmesinde neden etmeye balamlardr. Bu yzden moda ve
glerin, bebekleri etkileyeceine ilikin ortak bir markay en iyi ocuklar bilmektedir. Televizyon

320
 Materiallar

reklamlarnda grdkleri rnlerden etkilenmekte ilgili her olay, sinema, tiyatro, mzik, sanatlar,
ve bunlarn alnmas iin tercihte bulunmakta- gazeteler, dergiler, televizyon vb. faktrlerin etki-
drlar. ledii grlmtr. Bu faktrler, ocuk giyiminin
dnya modasn yakalamasna neden olmutur.
Artk giyim modas tm kitlelere hitap eden
farkl tarzlarla amzn hareketliliini ve snr-
szln yanstmaktadr. ocuklarda bireysel ter-
cihlerine ve konumlarna gre bu eitlilikten se-
imini yaparak giyinmektedirler. Gnmzde ise;
hzla gelien ve deien koullar ierisinde o-
cuklar aktif olarak rol almaktadrlar. Bunun iin
artk ocuklar, okulda, gnlk yaantsnda, so-
kakta, ksaca her yerde kullanabilecei fonksi-
yonel, kendine yakan, rahat giyimleri tercih
etmektedirler.

KAYNAKA
Fotoraf 13-14: 1950-1955 yllar ocuk giysileri
(http://www.ozgurpencere.com.tr.) - Aa, S. ,ivitci, ., Boday S.B., Cumhuriyetten
Gnmze Kadn Giyim Kltrndeki Deiimler
zerine Bir Aratrma, ICANAS, Ankara, 2007.
- Anonim, T.K.A.M Konfeksiyon Ansiklopedisi, Cilt 14,
1. bask, stanbul, 1993.
- Anonim, Byk Lgat ve Ansiklopedi, 12. Cilt, Meydan
Yaynlar, stanbul, 1990.
- Gander, M., Gardiner, H., ocuk ve Ergen Geliimi,
mge Kitabevi, stanbul, 1998.
- Grnr L., gel S. Osmanl Kaftanlar le Entarilerinin
Farklar Ve Kullanllar, itdergisi/b sosyal bilimler
Cilt:3, Say:1, 59-68, Aralk,2006
- nan, B., Bilgin M, Atc M., Geliim Psikolojisi, Pegem
A Yaynclk Eitim Danmanlk Hizmetleri Tic. Ltd.
ti., Ankara, 2007.
Fotoraf 15. 2000 yllar ocuk Giyimi - Karasar, N. Bilimsel Aratrma Yntemi, Ankara, 1991.
- Ko, F., Osmanl mparatorluk Dnemi Trk ocuk
ocuklar kendi giysi seimlerinde yaratclk-
Giysileri zerine Bir Aratrma, Gazi niversitesi,
larn kullanarak giysi seerken kendi tercihlerini Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi,
yapmak isterler. Gemiteki yetikin giyimi ve Ankara, 1997.
ocuk giyimi arasndaki benzerliin son yllarda - Ko, F., Tarihsel Sre erisinde Trk ocuk
tekrar grnmeye balad(rnein tayt ve kapri Giysilerine Genel Bir Bak, Tekstil ve Konfeksiyon
pantolonlar) dikkati ekmektedir. Dergisi, Say: 5, 1998.
- Kou, R., E., Trk Giyim Kuam Ssleme Szl,
SONU Smerbank Kltr Yaynlar, Ankara, 1969.
Gemiten gnmze yaanan sosyal, klt- - ONUR. B. Geliim Psikolojisi, mge Kitapevi Yaynclk
Paz. San ve Tic. Ltd. ti. Ankara,2006
rel ve politik olaylar toplumsal hayatn her b-
- Szen M. ve U. Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri
lmnde etken olduu gibi ocuk giyimine de Szl, Remzi Kitabevi, Ankara, 1994.
yansmtr. Osmanl saraynn giyim tarzlar g- - ENER, F. ocuk Giyimi, Ya-pa Yaynlar A..,
nmze kadar etkisini gstermitir. Folklorik giy- stanbul,Temmuz, 2000.
silerde, zel gnlerde (doum-evlenme-bayram - Taylor, P.J., Shoben, M. M., Giyim Sanayi in Serile-
v.b) veya yresel giysi olarak eitli blge-lerde tirme Kurama Uygulama, Gaye Filmcilik Matbaaclk
grlen tarzlar gemiin bugne uzantlarn San. Ve Tic. A., 1995
sunmakta ve tm dnyadaki moda olgusuna k - Tansu S. Anadoluda ocuk Olmak Skylife Dergisi,
tutmaktadr. Haziran 2005.
- Tezcan, H., Osmanl Saraynn ocuklar, Aygaz Ya-
ocuk giyiminin deimesinde, tm Dnya- ynlar, stanbul, 2006.
da olduu gibi savalarn byk etkisi olmutur. - Tezcan H., Osmanl Saraynn ocuklar Skylife
Savalarn beraberinde getirdii ekonomik prob- Dergisi, Kasm 2007.
lemler, insanlarda gelien eitli kavramlar yeni - http://www.ozgurpencere.com.tr. (12.04.2008)
ocuk giyim tarzlarnn ortaya kmasn sala- - http://www.alpmansanat.com (12.04.2008)
mtr. Ayrca, ocuk giyimini, ekonomi bata ol-
mak zere, siyasi deiiklikler, savalar, uzayla

321


KRPNN ZEHN NKAFINDA LAYLA V OXAMALARIN ROLU

Elxan YURDOLU (MMMDOV)
AMEA Naxvan Blmsi

THE ROLE OF LULLABY AND CARESS IN MENTAL DEVELOPING OF BABY

ABSTRACT
Lullaby and caress is a widespread style of art in Azerbaijan folk-lore. Used Lullaby a caress impact the babys mental
developing, especially when putting him to bed.
The newborn babys listening, prattling, improving observation abilities, formation sense of music and rhythm is possible by
means of lullaby and caress since the first day of his born.

Layla v oxamalar Azrbaycan ifahi xalq bilmdiyi szlri d "ana", "ata", "nn", baba" v
dbiyyatnn geni yaylm janrlarndandr. bu kimi bildiyi szl uyunla-drmaa alr v
Xsusil, hr hans bir krpni yatrdarkn (lay- nticd z krp zehnini i salmaqla yeni szlr
lalar), elc d zizlyrkn (oxamalar) istifad xz etmy balayr. mumiyytl, krpnin
olunan bu janrlar hm d uan zehni inkiafna zehni inkiafnda layla v oxamalarn rolunu bir
z tsirini gstrir. Bununla yana bir eyi d ne kild tsnif ed bilrik.
ciddi nzr almaq lazmdr ki, sizin uanz "Son yaplan aratrmalarda bebeklerin daha
tkdir, zldir, siz istsniz d, istmsniz d o, anne karnnda iittikleri tespit edilmidir. Bu
z xsi keyfiyytlrini, htta z xsiyytini yzden yeni doan bebekte en gelimi duyu
inkiaf etdirckdir. orqan kulaktr. Daha ilk gnlerde bebek, deiik
Hr bir krpnin trbiysi ana btnindn ba- ynlerden gelen seslere, degiik tepkiler vermek-
layr deyirlr. Uaq dnyaya gldikdn sonra, tedir. Sesin geldii tarafa ocuun ban evir-
hminin zaman irlildikc, yni bydkc mesi, iitme ile grme arasndaki ibirliini
grdy hr grntn, eitdiyi hr ssi kaz dndrr. nceleri ocuk her trl sese benzer
kimi bmbyaz olan yaddana krr. gr tepkiler gsterir. Fakat ok ksa srede zil sesini,
krpnin grdklri onun davran psixologiya- al sesini, insan sesini, hatta annesinin sesini
sn formaladrrsa, eitdiyi v qavramaa al- dierlerinden ayrr.
d sslr d onun zehni inkiafna z tsirini Dk frekansl, lml, ritmik seslerin kalp
gstrir. atn ve solunumu yavalatt, bebei sakinle-
Zehni inkiaf krpnin myyn dvrndn tirdii bilinmektedir. Bu yzdendir ki, asrlardr
balasa da, eitdiyi sslr uyun qrq-qrq ss- analar ouklarn sakinletirmek iin hafif melo-
lr xartmaa balad vaxtda bu daha srtl- dili ninniler sylerler".(2, s.89) Qeyd edk ki,
nir, intensivlir. Trkiy trkcsind "ninni" bizim bildiyimiz lay-
Uaq psixologiyasn aradran psixoloqlarn lalardr.
apardqlar mahidlr zaman mlum olub ki, Buna gr d krpni yatrdarkn sylnn
uaq anadan olduu birinci ayn sonlarnda diq- layla zaman uaq diqqtl grdklrindn daha
qtini onunla danan xsin zn ynldir. ox ss qulaq ksilir. Eitdiyi klmlr onun
Buna gr d "anne ve babann yeni domu yaddana yazlr. Bir mddt sonra hmin szn
bebei ile iletiim kurabilecei en uyun zaman mnasn dad yaya xitab edildikd krp
onun ihtiyalarn giderdikleri anlardr. Bebegi- zehnind iliib qalan v bilmdiyi hmin sz dv-
nizin karnn doyururken, altn temizlerken onun- ry girir v krp anlayr ki, bir vaxt eitdiyi
la konuur, ona glmser ve tatl szlerle ilgisini hmin sz slind hans mnan dayr:
ekmeye alrsanz bu onun n yaamn ilk
aylarnda alabilecei en gzel hediyedir". (2, Laylay, balam, gl, balam,
s.225) Mhz bunun n d qeyd olunan Sn mnim snbl, balam.
zamanlarda ua oxama il l almaq onun da Laylaymla yatasan,
xouna glr. Oyatsn blbl, balam. (5, s.105)
Krpnin yannda "ana", "ata", "nn", baba" Bu laylada krpnin n tez yadnda qalan sz
v digr kiik simvollu szlr kifayt qdr "gl" v "sn"dir. (daha az hrfdn ibart olduu
ildildiyi n o, oxama v laylalar deyilrkn n).

322
 Materiallar

Sonrak dvrd "sn" dey mracit edildikd sa daxilind daim bir qorxu olan krp bu isti
v ya bir "gl"dn danldqda uaq yaddandak mnasibtdn v thlksiz raitdn xeyli xohal
hmin szlrin slind hans mna dadn, olur v hval dzlir. Nmun gtircyimiz
yann isminin n olduunu anlayacaq v drk oxamalar sylyrkn byk ehtimalla ana v
edck. Aadak nmuny baxaq: nnlrimiz krp il bir tmas da qururlar:
Laylay toyun qurban, Balamn balasna,
Ksici qoyun qurban. Odunu yar lsin.
Sn yeri bir mn baxm, Gtirr verr nnsin,
Olum boyun qurban. Nnsi qoyar ocana,
Laylay, blblm, laylay, Balasn alar qucana. (3, s.105)
Sar snblm, laylay. v ya,
Baalarda gl oxdur, vlrd be-be olsun,
Bir qzl glm, laylay.(4, s.129) Bizim vd on be olsun.
Bu cr onlarla laylalar vardr ki, ana-krp Biz d xalxa paylyax
mnasibti zaman yaransa da, hm anann ruhu- Xalxn xtri xo olsun.(3, s.106)
nun ifadisin evrilir, hm d krpnin zehni Krpnin ilk alt ay rzind onunla jest v
tfkkrn z tsirini gstrir. mimika il d dana bilrsiniz. Bu zaman kr-
Krpni zizlyrkn, yaxud alad zaman pnizin tmas olmadan glmsin rait yaradn.
onu sakitldirmy alarkn sylnn oxama Uanzla danmanz onun da bir sra sslr
da krpnin diqqtini kir. Layladan frqli xarmasna sbb olacaq. Bu sslr alama deyil,
olaraq oxamada krp sanki bir nvazi hiss cvldama sslri olacaqdr.
edir. Bu bard Sevda Saliholu qeyd edir ki, Artq bir yan tm krp bir ox szlrin
"bebeinize arklar mrldann, bu onu hem mnasn bildiyi n eitdiyi oxama, yaxud
sakinletirir, hem de ritim duyusunu gelitirir". laylada adkiln szlr onu xyal almin apa-
(2, s.226) rr. V bu almd uaq eitdiyi szlrl zehnin-
V bu haldan xoland n eitdiyi dki szlri bir-biri il mqayis edir, laqln-
ss(sylnn oxamaya) diqqtini ynldir. Hr dirmy alr v bellikl d zehnini inkiafa
ks bilmdiklri maraql olduu n krpy ynlndirir:
d ilk df eitdiklri maraql glir v diqqtl A llr, a bilklr,
qulaq asaraq onu anlamaa alr: Kemd var klklr.
Olanlar bnn drdinnn
Qurbanam balasna,
Gah yeriyr, gah imklr.(4, s. 130)
Gln, lalasna.
Nnlr qurban olsun "Layla v oxamalar yalnz yuxuya vermk,
Xrdaca balasna. (3, s. 104) oxamaq n deyil, krp balalar, hm d este-
tik chtdn trbiy etmk n n tsirli vasi-
Anlamaa alarkn d balaca zehnini i
tlrdn biridir. Uaqlarda musiqiy, dbiyyata
salr v inkiafn ilk tmllrini atr.
hvs oyadan, onun bdii zvqn oxayan ilk
Nzr almaq lazmdr ki, uaq alt yana nmunlr, bhsiz, layla v oxamalardr".(1,
gln qdr mxtlif inkiaf mrhllrindn s.155) Bunun n d layla v oxamalar analar,
keir. Sabitlik v qeyri-sabitliklrl hatlnmi nnlr trfindn bdii zvql v xsusi musiqi
olan bu dnmlri bilmniz krpnizl daha yax il deyilir:
laqlr qurmanz baxmndan siz faydal ola- Qzm, ay qzm,
caqdr. nkiaf mrhllri il laqli ilyrk Muncuun dzm.
uanz bydb lazmsz yer uanz alat- Gn o gn olsun
maq v "yox" demk, eyni zamanda rkyn b- Toyunda szm.(5, s.109)
ydrk tpniz xdnda is "mn n etdim"
Elc d bu laylada olduu kimi:
demk mcburiyytind qalmazsnz.
Qzl gl butam, laylay,
Bundan baqa krp alayrsa, demli onu
trin batam, laylay.
narahat edn hanssa sbb var. Ya yuxudan
Balam rsy gl,
durduu n hl d tam olaraq zn glmyib,
Toyunu tutam, laylay.(5, s.108)
ya bir nasazl var. Bu zaman onun n
sylnn oxamann hm ritmik xsusiyyti, hm Dili baa dmk, dili istifad etmkdn v-
d ana ssindki nvazi krpni rahatladr. Hl vl glir. Uanz 50 sz 12-13 aylarnda baa
bu nvazi tmas halnda ba verirsyni ana drkn, lli sz istifad ed bilmsi ancaq 17-
layla, oxama sylyrkn uana da toxunur- 18-ci aylarda mmkn olur. Bu da sizin onunla

323
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

danb-danmamanzla bal olaraq dyiir.

18-ci aya qdr vladnz "uaq dili" deyiln
zn mxsus bir dil inkiaf etdirrk danacaq-
dr. Fqt bu cr danarkn o, danma ritmini d
kf edir. Harada duracan, harada balayaca-
n, harada yksk v alaqdan danacan y-
rnr. O bu trz anlalmaz klmlri istifad
edrkn, siz onun anlatmaq istdiklrini baa
drsnzs, aq v konkret bir kild tkrar
edin. Bellikl uanz 18-ci aya gldiyind z
uydurma dilini bir knara buraxaraq byklrin
dilindki szlri sylmy balayar. Sz xzi-
nsinin artmas, szlri doru tlffz ed bil-
msi yen sizin onunla danb danmamanza
bal olaraq dyickdir.
Bir szl, trbiysi ana btnindn balanan
krpnin istr psixoloji, istrs d zehni inkiaf
n ifahi xalq dbiyyatmzn geni yaylm
janrlarndan olan oxama v laylalarn mhm
rolu var. Bunun n d yeni vlad sahibi olan
analarn, elc d nv sahibi olan nnlrin z
vladlarn digr sullarla yana, oxama v lay-
lalarla bytmsi d krp trbiysinin ayrlmaz
trkib hisssi olmaldr. Hr halda zngin xalq
yaradclnn n kiik nmunsinin d asaqqal
babalarmz, abirk nnlrimiz trfindn hs-
saslqla yaradldn nzr alsaq bu janrlardak
nmunlrin d xsusi hmiyyt malik oldu-
unu unutmamal v daim istifad etmliyik.

DBYYAT
1. Babayev mran, fndiyev Paa. Azrbaycan ifahi
xalq dbiyyat. Bak-Maarif, 1970, 268 s.
2. Dursun Saliholu Sevda. ocuk bakm ve eitimi el
kitab. stanbul: Mozaik, 2001, 376 s.
3. Xalq yaddann izlri. (toplayan v nr hazrlayan
M.smayl). Bak: Elm, 2005, 144 s.
4. Naxvan folkloru. (Trtip edni M.Cfrli, R.Babayev)
Bak: Sda, 2007, 248 s.
5. Sz karvan.(Toplayan, trtip edni M.Cfrli,
F.Cfrova). Naxvan: Qeyrt, 2007, 189 s.

324


ORTAK TRK HALK KLTR RNLERNN OCUK

EDEBYATINA KATKILARI
Prof. Dr. Erman ARTUN

CONTIBUTIONS OF COMMON TURKISH FOLK CULTURE TO CHILD LITERATURE

ABSTRACT
There is no sufficent works covering all the child literature, investigations and textbooks in this field. Currently, child
literature is considered different speciality and it is getting broader international dimension.
Having not been studied the common Turkish world child literature works, it has being subjected folk literature product
mainly in outside of Turkish world literature. Thus, many problems occur in that works.
In this paper, it is subjected importance of products common Turkish culture in child literature.

ocuk edebiyat, 2-14 yalar arasnn gerek- oluan bir edebiyat ortaya kmtr (Ouzkan,
sinimlerini karlayan bir edebiyattr. ocuk ede- 1977: 13).
biyat ocukluk anda bulunan kimselerin ha- Gnmz dnyasnda ocuk edebiyat farkl
yal, duygu ve dncelerine hitap eden szl ve bir bilim dal olarak alglanmakta, bu alana ait
yazl btn eserlerdir. Masallar, hikayeler, ro- almalar uluslararas bir boyut kazanmaktadr.
manlar, anlar, biyografik eserler, gezi yazlar, ocuk kitaplarnn yazlmas ocuk eitimindeki
iirler vd. bu eserlere girer. ocuk edebiyat o- araylarn sonucudur (irin, 2000: 15).
cuklar iin yazlm olan eserlerdir (Ouzkan, ocukla-rn bilgi seviyeleri, psikolojik
1977: 12). zellikleri, onlarn yetikinlerden ayr kitaplar
amzda toplumun temel gesi olan ocuk, okumalarn gerektirir. Bu kitaplar, dil, slup,
btn dikkatleri zerine toplamtr. ocuklar konu, dnce ve tez bakmndan ocuun
anlamak iin onlarn geliimleriyle yakndan okuma, anlama, kavrama, zevk alma derecesine
ilgilenmek, yetikinlere ait duygular hissettikle- uygun olmaldr.
rini kabul etmek gerekir. 20. yzyl geen yzyl- Gnmzde varln kitaplar ve dergiler yo-
lara oranla ocuklarn yzyl olmutur. ocuk luyla srdren ocuk edebiyat radyo, televizyon,
eitimi ve retimi iin almalar yaplmaktadr. internet vd. gelerin yardmyla geni kitlelere
ocuk toplumda yeri olan bir deerdir (zerdim, ulamaya balamtr. ocuk edebiyat kltrel
1992: 3). mirasn kuaktan kuaa aktarlmasnda, toplum-
ocuk edebiyat, edebiyatmzn zel bir kolu sal aamalarn gerekletirilmesinde, sanat ve
olarak halkn ilgisini gittike daha fazla ekmek- kltr ynnden ada, bedensel ve ruhsal a-
tedir. Eitiminin byk bir nem kazand gn- dan salkl yaratc kuaklarn yetitirilmesinde
mzde ocuk edebiyat, gen beyinlerin geliimi ocuk edebiyat nemli bir etken olduunu kant-
iin ana etken konumuna gelmitir. 20. yzyln lam bulunmaktadr. ocuk edebiyat almalar
banda ocuk edebiyat varlndan tam mana- lkemizde yeterince nemsenmemitir.
syla sz edilmezken, gnmzde ocuklar iin ocuk edebiyat ocuklarn yaama gcn
yazlan metinler bilimsel olarak incelenmekte, artran onlara yurt, ulus, bayrak, doa sevgisini
metnin yaps ile ocuk seviyesi arasnda ortak alayan insan sevgisini telkin eden, byklere
nokta bulunmaya allmaktadr. saygy reten sosyal davranlar ve gzellik
16. yzyla kadar ocuklar iin yazlm kita- duygusu kazandran kitaplardan olumaldr. Bu
ba rastlanmamtr. Bu yzyla kadar ocuklar, temalara bal kitaplarn konular kahramanlk,
edebiyat gereksinimlerini halk edebiyat rnle- gerek hayatta yaamayan hayal gcne dayal
riyle ya da yetikinler iin yazlm kitaplarla olaanst olanlarla da ilikili olabilir. ocuk-
gideriyorlard. lkemizde ocuk edebiyat ze- larn szck daarcklarn arttrmak, dil geliim-
rine yazlar, dnce ve neriler, ilk olarak kinci lerini hzlandrmak ve onlarn iyi bir okuyucu
Merutiyet dneminde grlr. Edebiyat eserleri olmalarn salamak iin ocuk edebiyat rnle-
ocuklarn hayal, duygu ve dncelerine her rinden yararlanmak gerekmektedir. Bu rnler,
zaman uygun dmez. Zaman zaman ocuklara ocuklarn dil eitimine katkda bulunmakta,
zel bir edebiyatn olmayaca da ileri srlm- onlarn dil geliimlerini pekitirmektedir. Kitap
tr. amzda ocuklar iin yazlan eserlerde okuma zevki gelien ocuklarn dil geliimi daha

325
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

hzl olur. ocuk kitaplarndan ocuklarnn aile- ocuk edebiyat almalar hem nitelik hem
sine, yurduna ve milletine kar ballk duygula- nicelik bakmndan yeterli dzeye ulaamamtr.
rnn glendirilmesi beklenmelidir. Fakat bunun Bunun nedeni ocuk edebiyatnn neminin ve
yannda kitaplarn doasal ve evrensel boyutlar gereinin lkemizde yeterince kavranamam
da ihmal edilme-melidir. olmasdr.
ocuk edebiyat ocuun yaratclk alannn Ortak Trk kltrne ait kltr ve uygarlk
genilemesinde etkendir. ocuun yaratclk deerlerinin ocuklara aktarlmas, ocukta Trk-
alan evresiyle snrldr. ocuk okuduu roman lk bilinci ve ulusal kimlik bilinci oluturulma-
ve hikayelerde olaylar kiiler ve yerlerle karla- snda nemlidir. Ortak Trk dnyas ocuk ede-
arak dleme yetenei ve alann geniletecek, biyat almalar yaplmad iin, Trk dnyas
gerei kavramasna yardmc olacaktr. Birtakm ocuk edebiyat kitaplarnda byk oranda Trk-
sorunlarla karlatnda nasl zm reteceini lk dnyas dndaki halk edebiyat rnleri
renerek kendini hayata hazrlayacaktr. ocuk ilenmektedir. Bu da birok sakncay beraberin-
edebiyatnn toplumsal deerini ortaya koyan en de getirmektedir. ocuk edebiyat kitaplarnda
nemli katklarndan biri ocuun kltr ve sanat ortak Trk kltr rnlerinin yer almas nem-
ynnden eitilmesidir. ocuun gelecee umut- lidir.
la bakabilmesi hayal kurmasna baldr. Hayal Uluslar birbirinden ayran ulusal kltr de-
kurmayan ocuk gelecekten ne isteyeceini bile- erleridir. Bu kltr oluturan geler tahlil
meyecek, amasz kalacaktr. ocuk edebiyat o- edildiinde o ulusla ilgili kltrel keifler ortaya
cuklarn ruhsal salna katk salar. nsanlarla kacaktr. Zengin bir halk kltre sahip olan
birlikte yaamay, eitli toplumsal snrlamalarn ulusumuzun duygu dnyasndaki derinlik ve zen-
zmn salar. ginlik, itenlikle sergilenen szl kltr rnle-
Halk Edebiyat Trlerinin ocuk rinde belirgin olarak ortaya kar. zellikle trk,
Edebiyatna Katklar mani, ninni vb. gibi anonim szl edebiyat rn-
ocuk edebiyatyla ilgili eserler yazlrken lerinde bu yansmalar aka grebiliriz.
kaynak olarak yzyllarca halkn zevkine uygun Ulusal kahramanlarmz ve tarihi kiilerimiz-
tretilmi ilenerek benimsenmi ve kuaktan den ocuk edebiyat alannda yeterince yararlanl-
kuaa aktarlm bir ok kltrel zellii iinde dn syleyemeyiz. Her edebiyat kendi kkleri
barndran halk edebiyat rnlerinden yararlanl- zerine bina edilirse salam bir yap oluturur.
maldr. ocuun dinledii ninnilerden, sonraki Dou klasiklerinde engin bir hayal ve dnce
dnemlerde anlatlan masallara, ocuk oyunlarn- vardr. ocuk edebiyat alannda da yabanc kl-
dan tekerlemelere, bilmecelerden efsanelere, des- trlerin etkisi altndayz.
tanlarmzdan kahramanlk hikayelerine, ataszle- ocuk edebiyatnda destan, masal ve bilmece
rinden deyimlere, bilmecelerden fkralara, mani- gibi folklor ve edebiyatn ortak malzemesinden
lerden trklere, dualardan atlara, Karagzden yararlanarak eser vermek orijinal eser vermekten
kuklalara, meddahtan ortaoyununa kadar her ey daha nemlidir. Dnyann btn byk ocuk
Trk halk edebiyatnn trleri iinde yer alr. edebiyatlar da byk lde masal ve folklor-
Halk edebiyat rnlerimiz ok zengindir. Bu dan yola kanlardr. Kaynaklar yeterince ortaya
trlerin ocuklarn eitiminde kullanlmas konu- kmad toplumlarda yalnz yabanclama deil
suna gnmze kadar yeterli nem verilmemitir. kltrszleme de yaygnlar. ocuklarn ilgi
Eitimcilerimizin ve yardmc ders arac hazrla- alanlarn dolduran kaynaklara ve konulara arlk
yan uzmanlarn bu malzemeyi doru ve etkili vermemiz de kanlmaz olacaktr (Miyasolu,
kullanmalar eitimim kalitemizin gelimesine 2002:385).
byk katk salayacaktr (Yaln-Ayta, 2002: Ulusal kahramanlarnn adlarn bilmeyen
38). Trk ocuklar iddeti ruhun derinliklerine yerle-
ocuk Edebiyatnn en zengin kaynaklar tiren ve paradigma olarak tekini dman kabul
olan halk edebiyat trleri ocuklar iin yazlacak eden bir anlay Pokemon kahramanlarn,
her tr eserde kullanlabilir. Ulusal ocuk edebi- Draculay, Frenketayn bilmektedir (Erturul,
yat oluumunda dier lkelerde grlen kltr- 2002:5-6). Son yllarda televizyon, sinema ve
mzn ayrlmaz paras olan masal ve hikayele- bilgisayar oyunlarnda iddetle birlikte hibir te-
rimizden bu masal ve hikayelerin elle tutulacak mele dayanmayan hayal rn yapma mitolojilere
kadar canl tip ve karakterlerinden gerektii gibi dayanan roman ve filmler yaylmtr. Batllar,
yararlanlmamtr. Kuaktan kuaa anlatla ge- halk edebiyat ve folklordan faydalanarak opera,
len halk kltr rnlerinin ocuk edebiyat iin bale, tiyatro, roman ve ocuk iiri yazdlar. Szl
ne verimli bir kaynak olduu gzden kamtr. ve yazl kaynaklara ynelmek batda gelien

326
 Materiallar

ocuk edebiyatnn ana damarn salamlatrd. topluluun bnyesinde farkl ekillerde yaayan
Destanlar ve efsaneler ada edebiyata dnr- bu hayat anlay ve inan sistemleri efsanelerin
ken bat, hem edebiyat hem de kltr yaatmay yapsn ekillendiren en nemli niteliklerden bir
amalyordu (Yardm, 1987: 342). tanesidir. Efsaneler olaanst olay ve kiilere
Masal: dayanr. Efsaneler halkn hayal gcnden esinle-
nerek gelien olaylarn hikaye edildii bir halk
Masallarmz ocuk edebiyatnda yararla-
edebiyat trdr. Efsanelerin renkli ve ekici dili
nlabilecek en zengin ierikli halk edebiyat tr-
ocuklarn ilgisini eker. Bu erevede gelien bir
dr. Bu ortak kltr unsurlarmzn ocuklarm-
ok mitolojik unsur ocuk edebiyatna malzeme
zn ruh ve dnce dnyalarna yapaca katklar
olabilecek niteliktedir. Efsanelerin gizemi ve ola-
ciddi eitim bilimi, ocuk psikolojisi, ve dilbilimi
anstlkler oluturulacak kitap, izgi film, veya
teknikleri kullanlarak deerlendirildik-ten sonra
sinema dal iin her zaman zengin bir kaynak
kitap, oyuncak ve ocuk eitiminde kullanlacak
olacaktr.
yardmc ara ve gereler haline getirilmesi ge-
rekmektedir. Fkralar
Halk edebiyatn oluturan trleri ocuk ede- Fkralar, ok geni bir coraf alan iinde
biyatnda kullanlmas asndan ele alrsak; ocu- oluan binlerce yldan beri szl gelenekte yaa-
a dinleme okuma, konuma yazma edinimleri yan halk edebiyat rnleridir. Verilen tanmlar-
kazandrmakta masallarn motivasyonu yadsna- dan yola karak fkralarn motife yer veren, ksa
maz. kilemeleri pekitirme sfatlar, tezlik, s- ve zl bir anlatma sahip gldrc kk hika-
rerlik ve yaklama fiillerini, ses taklidi szckleri, yeler olduunu syleyebiliriz. (Apaydn, 1993:1-16).
deyimleri, ataszlerini, dualar, beddualar ve Fkralarda her zaman -insan, insan toplum
birbirinden gzel renkli inceliklerle ssl halk dili ilikileri anlatlr. Toplum hayatnda ortaya kan
sylemlerini barndran masallar bireye yalnzca terslikler, dnce ve davran farkllklarndan
dilinin tadn vermekle kalmaz sanatlarn yazar- doan atmalar fkralarn konularn oluturur.
larn gelecekte o dili gelitirip edebi sanatsal Fkra, balang, gelime ve sonu blmlerine
rnler vermelerine de katkda bulunur (Yavuz, sahip bir hikayedir. Fakat bu blmler ksa ve
1999:440). youndur. Hatta balang ve gelime blmleri
ocuun sanatla ilikisi hayal kurma yetene- bazen i iedir. Hikaye, genellikle tek bir olay
ini kazanmasyla balar. ocuk masal kahrama- veya dnce zerine kuruludur. Kurulu bak-
nyla, olayla zdeleir. ocuk edebiyat ocuun mndan bir tez ve bir antitezden oluur. Her fk-
yaratcln, sanat ve kltr ynn en nemlisi rada mutlaka "hisse" vardr. Fkrann estetiini
dnya grn etkiledii iin toplumsal deeri yaratan temel unsur atmadr, denilebilir. Fkra-
zerinde durmak gerekir. ocuun anadilini - larn dili ak, sadece ve anlalr bir dildir. Fkra-
renmesine, kullanmasna ve zenginletirilmesine larda anlatm glendirmek iin bavurulan e-
yardmc olan masallar ayn zamanda da iyi bir itli yollar vardr. Kelimeleri mecazi anlamda kul-
eitim retim aracdr. Masallarn ocuklarda lanmak, baz kelimeleri tekrar etmek gibi. Fkra-
beklenilen davran deiikliklerini ve gelimeleri lar ocuk edebiyatna malzeme olacak halk kl-
salayabilmesi iin bir takm olumlu nitelikleri tr rnlerindendir.
tamas gerekir. Masal eitici-retici olabilecei
Mani
gibi okuyucuya ve dinleyiciye estetik bir gzellik
ve yaamyla ilgili bir takm simgesel motiflerle Mani anonim halk iirinin en kk nazm
sezdirme yoluyla bir bak as da sunabilmek- biimidir. Anadolu ve Anadolu dnda ok geni
tedir (Yardmc, 79). bir Trklk corafyasna yaylmtr. Manilerde
sylendii yre insannn dnce yapsn, bee-
Masal tr, aslnda zellikle ocuklar iin
nisini., dertlerini, sevdalarn, zlemlerini., miza-
retilmi olmamasna ramen gnmzde masal-
hn, talamasn, taklmasn, ortak duygu ve dav-
larn ocuk edebiyat kapsamnda ele alnd
ranlarn, yrenin kltrne ait gelenek ve gre-
grlr. Masalda ocuun houna giden masaln
neklerin izlerini buluruz. Kendine zg bir gele-
fantastik boyutudur (Tarkun, Aslan, 207-209).
nekle sylenen maniler bir ucuyla gemie, bir
Masal gerek dnyann basitletirilmi bir modeli
ucuyla gnmze uzanmtr. Maniler toplum
gibidir. Ayn zamanda da ocuun dnyaya ili-
insan ilikilerini irdeleyen olaylara ayna tutup
kin bilgileri ve deneyimleri edinmesinde yardmc
yanstan ynleriyle ilevseldirler Manilerin dier
bir aratr (Yaln-Ayta, 2002: 47).
halk kltr rnleri gibi toplumu ayakta tutan
Efsaneler: dinamiklerin belirlenmesinde nemli bir rol var-
Efsane; Gerek veya hayali belli kii, olay dr. Manilerden, sylendii yre insannn dnya-
veya yer hakknda anlatlan bir hikyedir. Her

327
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ya bakn, hayat alglay biimini ve estetik kendilerine olan gvenlerini de artrr (Demiray,
anlayn belirleyebiliriz (Artun, 2004:111). 1977: 16).
Maniler rf, det ve geleneklerin kuaktan Ninni
kuaa aktarmn salamak ynyle ilevseldir. Ninniler, ocuklar byten, yaknlarn o-
Maniler, dil geliimi ile ilgili etkili bir kullanm cuklar uyutmak iin belli bir ezgiyle syledikleri
yoludur. Maniler ocuk edebiyatna malzeme ola- manzum veya mensur szlerdir (Elin, 1986:271;
cak halk kltr rnlerindendir. apolyo, 1938:104; elebiolu, 1987:212). Nin-
Bilmeceler niler, ocuun uzun mrl olmas, nasibinin bol
Bir eyin adn anmadan, niteliklerini st olmas, nazar ve hastalklardan korunmas, bebe-
kapal syleyerek o eyin ne olduunu bulmay, in alamamas, uslu olmas, abuk bymesi,
dinleyene ya da okuyana brakan elenceli ifade- gelin ya da damat olmas dilei, ocuun gele-
lerdir. Bilmecelerde doa unsurlar ile bu unsur- cekte mutlu olmas dileklerini ieren doalama
lara bal olaylar; insan, hayvan, bitki gibi canl- syleyilerdir (Yardmc, 1998:50). Ninnilerde
lar, eyay, akl, zeka ve gzellik gibi kavram- yerel geler, gelenek ve grenekler, tarih ve
larla deiik ekillerde ifadeler yer alr. Bilmece- toplumsal birok konu bulunur (elebiolu,
ler, kendilerine zg bir usul ve gelenek iinde 1982:16). Ninniler eitli zaman birimlerinde ku-
sorulur. Dier halk kltr rnleri gibi toplu- aktan kuaa devredilip aktarlan, ezgileri y-
mun, temel talarndan olan deerleri, dinamikleri nyle ocuklar etkileyen rnlerdir. Ninniler,
belirlemekte nemli rol oynar. Ayrca bilmece- sylendikleri toplumun kltrn yanstmlardr.
lerde sorulduu yre insannn dnyaya bak ve Ninnilerin byk bir blm dilek ve temenni
estetik modelleri grlr (Artun, 2005: 191). ierir. Ninnilerde yerel eler, det ve gelenekle-
rimizle tarih ve sosyal birok zelliklerle karla-
ocuklarn dnyasnda bilmecelerin unutul-
rz. Ninniler ocuk edebiyatna malzeme olacak
maz yeri vardr. Saysz oyun elence aralarna
halk kltr rnlerindendir.
sahip gnmz ocuklar iin de bu geerlidir.
Her trl bilmece ocuklarn ilgisini eker, bil- Ninnilerin konular, annenin o andaki ruh ha-
mece sormay, bilmece yantlamay zevkli bir line gre deiebilir. Ninnide, yavrunun byyp
ura olarak grrler. Bilmecelerde toplumun d- paa olmas, byk adam olmas gibi bir dilek
nce yapsn, ortak beeni ve kltrnn yans- bulunabilir. Anne, ninni ile neeli ya da hznl
masn gryoruz. Bilmeceler, toplumun, temel ruh halini yanstabilir. Gerekte ninniyi syleyen
talarndan olan deerleri, dinamikleri belirle- anne bu yoldan kendi kendisini oyalar, fakat ninni
mekte nemli rol oynar. Bilmeceler ocuk edebi- ezgisiyle beikte ya da annesinin bacaklar ze-
yatna malzeme olacak halk kltr rnlerin- rinde sallanan yavruyu etkiler. ocuk daha beik-
dendir. te iken ninninin ezgisinden etkilendii gibi, zel-
likle kz ocuklar yandan sonra bebekleriyle
Radyo, televizyon gibi elence aralarnn
oynarlarken onlar yinelerler. Bylece ninnilerin
bulunmad zaman ve yerlerde zellikle k
basit, hatta monoton ezgileri onlarn mzik ve
gecelerinde, bilmeceler yalnz ocuklar iin deil,
iirle ilk kez iliki kurmalarn salar. Ninnilerin
bykler iin bile elence kayna olmulardr.
resim-lendirilmesiyle hazrlanacak kitaplar,
Gerekte bunlar yalnz elendirici deil, ayn
zellikle okumaya yeni balam kzlar iin zevk
zamanda muhakemeyi, varlklarn zelliklerinden
alnacak materyaldir (Demiray, 1977: 18-19).
tmevarm yoluyla bir sonuca varmay salayarak
zeky iletirler. Onun iindir ki eski alarda Tekerleme:
bilmeceler baz gl kimselerce bir zek yokla- Tekerlemelerde birbiriyle anlam ynnden
mas iin kullanlmlar; kimi durumlarn, istek- ilgisi olmayan dnceler ard ardna sunulur.
lerin salanmas iin bilmecenin zlmesi ko- Tekerlemeler, ocuklara oyun ve masallar yoluyla
ulu ortaya konmutur. Kral Oedipus yaptnda dil altrmas olurlar. ocua re-tilmek istenen
Sphinxin, Oedipusa bir bilmece sormas buna tekerleme ocuun yana uygun olmaldr Bu
gzel bir rnektir (Demiray, 1977: 14). terim ocuklarn oyun, tren, bayram gibi gele-
ocuklar, bilmecelerle yandan sonra neksel etkinliklerin eitli alanlarnda okuduklar,
ilgilenmeye balarlar. Bir bilmecenin ne ile ilgili syledikleri kk trkleri, basmakalp szleri
olduunu bulmaya almak ocuklar dn- temsil eder (Akkaya, 2000, 605). Tekerlemeler;
drr, varlklarn niteliklerini kavramalarn sa- ekil, konu, ierik ve ilevleri ynyle snrlar
lar. Bilmeceler kafiyeli, ll olularyla ocuk- tam olarak izilememi halk edebiyat rnlerin-
larn ilk iir zevkini tatmalarna yardm eder. dendir (Duymaz, 2002: 9).
ocuklar kendilerini bulucu olmaya sevk eden bu Tekerleme, dildeki sembolleri, alegorik anla-
eit elenceden ok holanrlar, her bulu onlarn tm, sebep-sonu ilikisine dayandrarak dilin

328
 Materiallar

mantksal dizinini kavratr. Dilin matematiini onlarn daha iyi kavramalarna yardm eder
gelitirir. Dilin glmece ve eletirel boyutunu ta- (Demiray, 1977: 19).
ntr. Dil oyunlar ile tekerleme ocuun dil Ataszleri ve deyimler, yazl ve szl ede-
snrlarn tpk d gcn, dlerinin snrlarn biyatn vazgeilmez unsurlardr. Atalardan gelen
geniletir gibi geniletir. Dili matematiksel prob- ve onlarn yzyllar iindeki deneyimlerine dayal
lemlere dntrerek, egzersizler yaptrarak g- dncelerini t ve yarg eklinde nakleder. Bir
lendirir. Tekerleme ocuun dilsel bellek gcn ulusun deer yarglarn anlatan, yaam felsefe-
artrr. Pratik bir dil kazandrr. ocuklar bu halk sini, dnya grn anlatan kesin yarg niteliin-
anlat trleriyle elenir, dnmeye balar, dil ve deki szlerdir. ocuk edebiyat kapsamnda olu-
dnce ilikisini sezinler, dilin gizemli dnyasn turulacak eserlerde aka uygun olarak ataszleri
duyumsar. Tekerlemeler ocuk edebiyatna mal- ve deyimlerimizin kullanlmas metne hem bir
zeme olacak halk kltr rnlerindendir. anlatm zenginlii ve estetii katacak hem de o-
Tekerlemeler, ocuklara oyun ve masallar cuklara anlama ve ifade etme zenginlii kazan-
yoluyla elenceli dil aratrmas olurlar; hatta dracaktr.
seslerinin dizilii ynnden syleme gl Sonu
yaratan tekerlemelerin tekrar tekrar sylenmesi
Bir toplumun olumas iin, o toplumu mey-
yoluyla kimi dil arzalarnn da giderildii olur.
dana getiren bireylerin tarih, kltr, dil gibi ortak
Genellikle tekerlemeler, ahenkleriyle ocuklarn
zellikleri tamalar, paylamalar gerekir. Kl-
manzum yaptlara kar ilgi ve zevk duymasnda
tr, bir toplumda meydana gelen deerler bt-
bir hareket noktas olabilir. Tekerlemelerle, bil-
ndr. nsan yaamnn her ynnde beliren de-
mecelerle olduu gibi, okul ncesi ve okumaya
erler zamanla farkl ynlerde btnleerek bir
yeni balayan ocuklar iin bol resimli okuma
sistem olarak kltr yanstmaktadrlar.
materyali yaplabilir (Demiray, 1977: 17-18).
Her topluluk kltrn dilin yardmyla yeni
Ataszleri ve Deyimler
kuaklara tar. Ninniler, trk, tekerleme, mani,
Ataszleri, atalardan gelen ve onlarn yz- bilmece, halk arklar ocuun dil bilincinin
yllar iindeki deneyim ve gzlemlerine dayal olumasnda, kltr oluturmada da, etkili rn-
dncelerini t ve yarg eklinde aktaran lerdir. Bu rnler Trkeyi, telaffuzunu ve melo-
anonim nitelikli ksa ve zl szlerdir. Ataszleri disini, szcklerini, sz sanatlarn, syleyi
oluup gelitikleri evrelerin ve alarn dn kalplarn retirken ayn zamanda toplumsal
ve davranlarn dile getirirler (Oy, 1991: 44). iletiimi de salar. Bilmeceler, saymalar ve ma-
Deyimler de ulusal damga tayan dil varlklar- niler ayrca yaratc zek ve dil becerileri kazan-
dr. Ulusun sz yaratma gcnden doar. Her drr. ocuklarmzn daha iyi konumasn,
deyim ho bir bulutur. Bir kk sz daarcna yazmasn istiyorsak, bu rnlerin olumlu katk-
koca bir anlam sdrlmtr (Aksoy, 1963: 47). larn gz nnde bulundurarak ailede, sosyal
ocuklarn yararlanacaklar folklor rnle- evre ve okullarda halkmzn bu sz varln
rinden biri de ataszleridir. Ataszlerinin konu- gndeme getirmeliyiz.
lar; toplumbilim, ruhbilim, eitbilim, ekonomi, Halk edebiyat rnleri ana dili eitiminde,
felsefe, tarih ve folklor gibi konulardr. Ataszleri Trke'nin salkl renilmesinde nemli katk-
donmu kalplar iinde sylenen szlerdir, bir larda bulunur. Ninniler, trkler, mani, bilmece,
dnceyi bir ya da birka cmle ile anlatrlar. tekerleme ve halk arklar ocuklar anadilin sz
Ataszleri dnceleri ok zl bir yolla ve ok varlyla tantrr. Bir dilin szckleri, deyim-
kez mecazlarla anlattklar iin kkler tarafn- leri, sz kalplar, dil estetii, zdeyi ve
dan kavranmalar, aklanmalar kolay deildir. ataszleri bu halk edebiyat rnleriyle verilebilir.
Ancak on yandan sonraki ocuklar bu szlerin Dil eitimi ayrca bir kltr aktarm olarak da,
anlamlarn yava yava kavramaya balarlar. 12 ocuklarda dil bilinci ve ulus bilincini glendirir.
yandan sonraki ocuklar da dncelerini anla- Bu halk edebiyat rnlerinin ocuklarn byme
trken basit ataszlerinden yararlanabilirler ve gelime evrelerine duygu-dnce yeterlilik-
(Demiray, 1977: 19). lerine, zevk ve alkanlklarna, d dnyalarna
Ataszleri, ocuklarn dncelerini derli gre snflandrlmas, bilimsel yntemlerle ocuk
toplu anlatmalarna, yaam olaylar karsnda edebiyat malzemesi olarak kullanlmas ise dil ve
tecrbe kazanmalarna yardm ederler. Herhangi eitimcilerine, eitim bilimcilere, ocuk geliim-
bir atasznn anlamn resimlerle somutlatr- cilere ve psikologlarn ortak almalarna baldr.
mak olana vardr. Zevkli bir biimde hazrlan- Halk kltr rnleri, kltr rnleridir. Halk
m kitaplar hem ocuklarda ataszlerine kar kltr rnleri kendine zg bir slbu, kalp-
ilgi uyandrr, hem de ataszlerinin anlamlarn lam kural ve biimleri olan, dz konuma ile

329
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

anlatlan bir trdr. ocuklara Trk halk kltr nsanda kimlik bilincinin olumas vatan ve
rnlerinin farkndaln oluturmada katk sa- millet sevgisi gibi duygular kazandrmann temeli
lar. Trk halk kltr rnleri ocuklarn Trke'- ocukluk yalarnda atlr. ocuklarmza bir
nin zengin dil yaps renmesine yardmc olur. takm ithal kahramanlar kendi milli kahraman-
Halk kltr rnleri, ocuk edebiyat almala- larmz bu tr almalarla tantlabiliriz.
rnn ama ve hedeflerine katklar salayacaktr. Nasreddin Hocann olaylara hogrl yaklam
Halk kltr rnleri ile toplumun ahlak ve bilge kiilii, sevimli tipi ve eei ile
deerlerini renebiliriz. Halk kltr rnlerine oluturduu kompozisyon ocuklar iin elenceli
toplumun eitli halk inanlar, gelenekleri yan- ve eitici bir malzeme olarak deerlendi. Bilme-
smtr. Halk kltr, toplum kltr ile doru- celer, saymalar, maniler, bir varln, olayn,
dan ilikilidir. Halk kltr rnleri, toplumun kavramn adn vermeden kapal biimde, ar-
yaam biimi hakknda bilgi verir. Halk kltr mla birlikte, zelliklerini belirterek bulunmasn
rnlerinde insan-insan, insan-toplum ilikisi salarken, ocuun szck daarcn da zen-
vardr. Birok halk kltr rnnn sonunda bir ginletirir .
hisse-ders vardr. ocuklarn dnme ve muha- Ortak Trk halk kltr rnleri Trk mille-
keme yeteneklerini gelitirir. Anlatm gelitirme, tinin kendi hamuruna uygun olarak yourduu
yaratc paylamlar kazandrma, az szle etkili ve yzyllardr iinde kendisini bulduu kendi halk
doru ifade edebilme becerisi kazandrr. kltrdr. Ortak Trk halk kltr rnlerinin
ocuklar, hem televizyon hem de yaadklar olumasnda, ekillenmesinde gemiten gn-
kltrn etkisiyle kendi kltr zenginliklerinden mze gelen tarihi ve kltrel miras belirleyicidir.
uzaklamakta, toplumun deerlerine yabancla- Her geen gn unutulmaya, kltr alveriiyle
makta ve dolaysyla bir kimlik bunalm ortaya gelenek d biim almaya balayan gelenei
kmaktadr. ocuun, halk kltr rnleri ile halkn belleinden silinmeden ocuk edebiyat
beslenmi ocuk edebiyat iinde bulunduu top- eserlerinde bir kltr varl olarak gelecek
lumun geleneklerini retme dilin doru kullanl- kuaklara aktarlmaldr. Kltr bakanlklar ortak
masn salayacaktr. Trk kltrne zg ocuk edebiyat metinlerinin
retilmesine ynelik almalar yapmaldr. Bu-
Bireyin iinde yaad toplum ve kltryle,
gn bir ok bilim adam tarafndan derlenen ortak
sahip olduu kiilii arasnda yakn bir iliki
Trk dnyas halk kltr rnleri tasnif edilerek
vardr. Halk kltr rnlerine dayal dzenlenen
bir ortak Trk dnyas halk kltr rnleri
ocuk edebiyat toplumun kltrel yapsn ve
klliyat oluturulabilir. Televizyon yneticileri
zelliklerini ocua retir. ocuklarn bilmece-
ortak Trk kltrn ieren filmlere gsterimde
lerini oluturan szcklerde sakl anlamlarn ta-
ncelik verirlerse ocuklarn erken yata yabanc
nmasna ilikin dsel ve dnsel abalar ise
kltr etkisinden kurtulmaldr.
ocuk eitiminde ocuklarn yaznsal metinlerle
kuraca iletiim srecinin bir hazrlk aamasdr.
Ulusal bilincin gelimesinde dilin nemini, bu KAYNAKA
rnlerden balayarak yazl rnlere doru ge- AB Genel Kltr Ansiklopedisi; 1990.Bilmece
niletmeliyiz. ocuk edebiyat, kkleri gemie Maddesi, C.4, Ana Yay., stanbul.
dayal yzyllk birikime sahip bu rnleri gz 1991, Tekerleme mad., C.20,
nnde bulundurmaktadr. Ana Yay., stanbul.
Trkiyede yaynlanan ocuk edebiyat me- Erturul, Ahmet: Harry Potter lgnl, stanbul.s.7,8.
tinlerinin ou yabanc kaynakldr. Gelime Yaln Alemdar -G.Arta (2002) : ocuk
andaki ocuklar bu metinler araclyla yabanc Edebiyat.Ankara 2002,s.38.
kltrle ok erken yata karlaarak d kltrn Akaln; L. Sami (1972), Trk Manileri, C. 1-2, st
olumsuz etkilerine maruz kalmaktadrlar. Halk Aksoy, mer Asm (1983): Ataszleri ve Deyimler
kltr rnlerimiz ocuk edebiyat olarak yeni- Szl,stanbul,s.47.
den yazlmad iin yeni yetien kuaklara akta- Artun; Erman (1989), Tekirda'da Sylenen
Ninnilerden rnekler, TFD 1989,Ankara.
rlmadan belleklerde unutulmaya terk edilirken
ocuklarmz uydurma adaptasyon hayallerle ye- (l997), Adana'da Bilmece Sorma
Gelenei, I.Halkbilimi Bilgi leni Bildirileri,
timektedirler. Zengin ortak halk kltr kaynak- Balkesir.
larmz her tr sanat alanna yanstmalyz. Bas-
.(2004), "Trk Halk Edebiyatna
kn yabanc kltr bata ocuk edebiyat olmak Giri"Kitabevi Yay. stanbul
zere ocuk alanna giren her tr rne damgasn .(2004)." Anonim Trk Halk edebiyat
vurmu vurumdadr. Nesri" Kitabevi Yay. stanbul

330
 Materiallar

Bagz, lhan-Pertev Naili Boratav, (1974) Halk

Bilmeceleri, Folklora Doru, S. 37,
Bagz; lhan (1952), Manilerin Balca Temleri,
Seilmi Hikyeler Dergisi, S. 7., Ankara.
Bagz; lhan (1974), Trk Bilmecelerinin Fonksiyon-
lar, Folklora Doru, Say:37, Bilmece Say., stanbul,
.. (1993), Trk Bilmeceleri I-II, Kltr
Bakanl, Ankara.
elebiolu; Amil (1982), Trk Ninniler Hazinesi,
stanbul.
elebiolu; Amil-Yusuf Ziya ksz (1979), Trk
Bilmece Hazinesi. Drdnc basm. Ankara: 1987.
Demiray, Kemal (1977), Aklamal ocuk Edebiyat
Antolojisi, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul.
Elin; kr (1986), Halk Edebiyatna Giri, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara.
Eset; Niyazi (1944), Mukayeseli ve Neredilmemi
Maniler, Ankara.
Yardm, Mehmet Nuri: ocuk Edebiyat
Yll,a.g.e.,s.342,343.
Helimolu Yavuz (1999), Muhsine: Masallar ve
Eitimsel levleri,Ankara s.440.
Miyasolu, Mustafa (1987) : ocuk Edebiyat Yll,
Gkyz Yaynlar, stanbul, s.385
Nas, Recep (2002 ); rneklerle ocuk Edebiyat, Ezgi
Kitapevi Yaynlar, Bursa,
Ouzkan, Ferhan, (1977), ocuk Edebiyat, Kadolu
Matbaas, Ankara.
Oy, Aydn (1991), TDV slam Ansiklopedisi, TDV
Yaynlar, stanbul.
ztrk, Ali (1985): Trk Anonim
Edebiyat,stanbul,s.257,263.
zerdim,Tekin(1992) Trkiye ouk Tiyatrosu,Kltr
Bak. Yay.Ankara
ztrk, Ali (2000), alar inde Trk Destanlar,
Aliolu Yaynevi, stanbul.
apolyo, Enver Behman (1938), Halk Ninnileri
William R.Bascom(1954): Four Functions of Folklore,
Journal of American Folklore,S.67,s.337.
Yaln, A. ve A. Gyasettin (2002 ), ocuk Edebiyat,
Aka Yaynlar, Ankara,
Yardm,Mehmet Nuri(1987), ocuk Edebiyat Yll,
stanbul
Yldr, Erol (2002): ocuk Edebiyat Yll, a.g.e.,
s.612.
Yrkolu, Atalay (1997.). ocuk Ruh Sal. 21.
basm. stanbul: zgr Yaynlar

331


EFSANELERN OCUK ETMNDEK NEM

Ara. Gr. Ferhat ASLAN
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm
Trk Halk Edebiyat Anabilim Dal
e-mail: faslan@istanbul.edu.tr

THE IMPORTANCE OF LEGENDS ON CHILDREN EDUCATION

ABSTRACT
Legends are prose narrative genres of anonymous folk literature. Similar to the other genres of ananymous folk literature,
legends also have some main functions. One of the most important of these functions is to educate and to enlighten the
society,especially the children.
Our legends are very important educators which have been coming from Turkish nations vast experiment which
accumulated throughout thousands of years. Legends from past till present, provide both the personal and social
communication.They make children acquire the social memory of their nations.It also is used a sampling instrument in out-of-
shool education.They prepare the children for life,and also take didactic functions upon their selves, such as teaching social
rules,epic rules, traditions,customs,rituals,dreams,expectations and aspirations of the nation they were born in.
In this study we want to emphasize the didactic function of legends, especially legends of stanbul, on children. Giving
examples from several concern stanbul legends and stating the messages of these legends for childrens education, we want to
highlight the importance of legends on childrens education.
Keywords : Legend,function,message,children education, children literature.

GR erevesinde yrtlmektedir. Okul dnda ise

toplum bireyleri, zellikle szl kltr verimleri
Eitimin ne olduu konusunda aratrmaclar
vastasyla, yazl bir plan ve programa bal
tarafndan bugne kadar pek ok tanmlama ya-
kalmakszn bir eitim srecinden geerler.
plmtr. En genel anlamyla eitim; doruya,
iyiye, gzele ve yararlya doru yaplan bir Bu szl kltr verimlerinin en nemlilerin-
davran deitirme ii, bir etkileme srecidir.1 Bu den biri de efsanelerdir.
tanma gre eitimde nemli olan, bireyde iinde I. EFSANELERN ETMSEL
yaad toplumun kurallarna, toplumun istek ve LEVLER:
beklentilerine uygun bir davran, tavr ve tutum Her szl kltr veriminin belli bal ilevleri
deiikliini salayabilmektir. vardr. Szl kltr verimlerinin ne gibi ilev-
Eitimin en temel amac; iinde yaadklar lerinin olduunu bilmemiz hi phesiz, vermek
toplumun deer yarglarn bireylere aktarabil- istedikleri iletileri daha iyi anlamamz salar.
mek, bireyleri; toplumun deer yarglarna kar William R. Bascoma gre, icra edildii ba-
saygl ve bu deer yarglarna katk salayabilen, lama gre, halkbilim rnlerinin drt temel ilevi
insan ilikilerinde dengeli, toplum iin yararl vardr: 1. Ho vakit geirme, elenme, elendir-
eyler retebilen kiiler hline getirebilmektir. me, 2. Deerlere, toplum kurumlarna ve trelere
Her toplum yapsnn ncelikli ilevi, kendi destek verme, 3. Eitim veya kltrn gelecek
kendini srdrmektir. Toplum bu kendi kendini kuaklara aktarlarak gelecek kuaklarn eitil-
srdrme ilevini, ancak eitim yolu ile gerek- mesi ilevi 4. Toplumsal ve kiisel basklardan
letirebilir. Bundan dolay bireyin eitimi; doar kurtulmak iin kap kurtulmak iin bir kap
domaz aile iinde balar, okulda, camide, asker kurtulma mekanizmas oluturma ilevi.3
ocanda, iyerinde, ksacas insanlarn olutur- Kiinin gnlk hayatndaki renmelerinin,
duklar tm topluluklar iinde bir mr boyu dahas kltrlenmesinin byk bir ksm toplum-
devam eder.2 sal renme veya toplumsal kltrlenmedir. Bu,
rgn eitim kurumlar olan okullardaki ister bilinli isterse bilinsiz olsun, dier insan-
eitim-retim sreci belli bir plan ve program larla etkileimi, iletiimi erevesinde gerekleir.
Bir kuaktan dierine kltrn aktarlmas/ kl-

1
Cahit KAVCAR: II. Merutiyet Devrinde Edebiyat ve 3
zkul obanolu, Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma
Eitim 19081923, Malatya, 1988, s.12 Yntemleri Tarihine Giri, Aka Yaynlar, Ankara,
2
Emre KONGAR: Kltr zerine, stanbul, 1997, s.72 1999, s. 226.

332
 Materiallar

trlenme srecinde bu aktarm salayc birta- Efsane, ocua toplumca iyi, olumlu olarak
km aralar kullanlr. Bu aralarn banda da kabul edilmi rnek davranlar telkin ederken
insann douundan lmne, btn dnemlerin- kltrlenme srecinde ocuun karlat sorun-
de i ie olduu halk kltr, dolaysyla da larda veya dt ikilemlerde yol gsterici, -
halkbilim rnleri gelir. Halk kltr rnleri, zm nerici ilevleri stlenebilir. Teekkl ettik-
ocuun douundan balayarak anne ve babann leri evredeki insanlar ortak ahlk deerlerde
ocua verecekleri eitimde hazr bulduklar birletirme ve onlar ynlendirmede etkili anlat-
aralardr. Eitimi, kiide istenilen davranlar lardr.6
oluturma sreci olarak tanmlarsak, halk kltr Efsaneler, halkn eitilmesi asndan nem-
rnleri de bu srete ocuun kltrel kimlii-
lidir. nsanlarn dncelerine, davranlarna, bir
nin (ulusal kimliinin) olumasnda kullanlabile-
lde de yaamlarna yn verir. Efsaneleri dinle-
cek en uygun aralardr. ocuun dinledikleri ve
yenler veya okuyanlar, bunlardan etkilenirler. Bu
grdkleri hayatnda yer eder. Belli bir tutum,
etkiler, kiilerin davranlarna ve toplumsal
davran oluturma, ocua sunulan iyi rneklerle
iletiimlerine yansr. Sz edilen eitimsel etkile-
salanabilir. ocuk dinledii veya okuduu anla-
im srecinde, bireyin ve toplumun kazanmlar,
tlardaki kahramanlardan ok ey renir. Top-
lumsal yaamda karlat deer yarglarnn, (iyiden ve dorudan yana) efsanelerin zne
ahlk ilkelerin, toplumsal yasalarn hangilerinin sindirilmi iletiler araclyla gerekleir.
kendisine uyup uymadn, bu kahramanlarn Anadolu Efsaneleri, orada yaayan insanlara
stnde deneyerek renir. Kendine yakn olanla nasl bireyler olmalar gerektiinin iletilerini
karsnda yer alan kyaslayarak iinden gelenle sunmaktadr. Kiilere, toplumun deerleri dorul-
toplumun kendisinden bekledii hareket arasnda tusunda, iyi ve erdemli insan olmalar iin dersler
bir denge kurmas gerektiini kefeder.4 verip onlar ynlendirmektedir.
almamzn temelini oluturan, efsanelerin, Toplumlarn yaznsal yaratmlarn sosyal
zellikle ocuklar zerindeki, eitimsel ilevleri- yaam, sosyal yaamn da yaznsal yaratmlar
nin neler olduu ile ilgili olarak aratrmaclar etkiler. Yaznsal yaratmlarn bir tr olan efsa-
unlar sylemektedirler: neler de Anadolu insannn yaamna etkilerde
Drstlk, sabr, adalet, eitlik, ballk gibi bulunmaktadr. Bu etkiler, efsanelerin iine sindi-
evrensel deerler en gzel kendilerini efsanelerde rilmi iletiler araclyla gerekleir. Aslnda
dile getirir. Bu ynleriyle efsaneler yzlerce yllk efsaneleri yaratan halk, yeni kuaklar kendi
deneyimlerden szlp gelen esiz eiticilerdir. normlar erevesinde biimlendirmek istemekte-
Halk anlatlar, zellikle de efsaneler; kiinin dir. Bundan dolay da bu yaznsal yaratmlarnda
daha mutlu olmas iin, etik kurallar ve toplum- hep kendi bak asndan, kendi dorularndan
sal normlar anmsatc grevler stlenir. Ayn rneklemeleri ve iletileri kullanr.
zamanda, toplumsal iletiimde, kltrel kimlikle- Efsaneler grg kurallar, konuaca, susa-
rin belirginlemesinde, ulusal dzeyde kimlik ca yeri bilme, verilen sz tutma, drstlk,
gelitirmede, bireylerin ve topluluklarn sanatsal nefsine hkim olma, sr saklama vb. konularda
gelimelerinde olumlu eiticilerdir.5 eitici rol oynar. Hemen hemen herkesin arad
Halk anlatlar, (masal, efsane, destan, vd.) ama bulamamaktan yaknd sznde durma, sr
anlatclar tarafndan ocua/gence d dnyay saklama, nefis hkimiyeti, drstlk, geveze
tantma; aile, millet ve vatan erevesinde sevgi, olmama gibi zellikler efsanelerimizde iyi ve
sayg ve ballk duygusunu, dncesini gelitir- kt ynleriyle gsterilmekte ve halkmz bu
me amacyla anlatlr. Dier bir deyile, ocuu, konuda iyiye doru ynlendirilmektedir.7
dardan gelebilecek her trl zararl etkiye Efsanelerin ok nemli bir eitim ilevi var-
tepkide bulunabilecek bir anlayla tehiz etmek dr. Yeri gelince bir efsane, okul d eitimde
zere yaplr. Anlatm veya okuma esnasnda, nemli bir rnekleme arac olarak kullanlr.8
zellikle dinleyicinin/okuyucunun ocuklar oldu-
u dnlrse, dinleyenlerde/okuyanlarda z-
6
grce dnme, yorumlama becerisinin gelii- Mustafa Sever: a.g.m. s. 9195.
mine katkda bulunma amalarnn gdld g- 7
Nemci Akyaln: Anadolu Efsanelerinin Dil zellikleri
rlr. ve Eitim levleri, anakkale Onsekiz Mart
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Halk
Edebiyat Bilim Dal, Doktora Tezi, anakkale, 2002, s.
4
Mustafa Sever: zdeleme, e Bak ve Halk 23, 446, 447, 453.
Anlatlar, Milli Folklor, 2005, C.: 68, Say: 9, s. 9195. 8
Abdulkadir Emeksiz: Efsanelerin stanbulu, Fetih ve
5
Hlya evirme: Masal ve Efsanelerde Halk Eitimi, Fatih, 20052006 Fatih Sempozyumlar I-II Tebliler,
nn niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 2004, C.: Fatih Belediye Bakanl Kltr Yaynlar, stanbul,
5, Say: 7 Dnem: Bahar. Mays 2007, s. 148.

333
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

zellikle tarihi kklere sahip efsaneler vas- Allah, temiz duygularla ve yrekten yaplan
tasyla, ocuklarmza milletimizin bandan ge- ibadetleri kabul eder, insanlara bu ibadetleri
en tarihi olaylar kuru ve skc olmayan bir yapabilmeleri iin yardm eder.
yntemle retilebilir. Efsaneler ocuklarda tarih Tanr, melekleri araclyla dnyay denetler
uurunun gelimesine ve millet olma bilincinin ve insanlara yardm eder.
kazanlmasna yardmc olur.
nsanlar, d zelliklerine gre deerlendir-
II. STANBUL EFSANELER ve memelidir.
ETMSEL LETLER nsanlarn davranlar, iin i yz bilinme-
Yukarda pek ok aratrmacnn konu ile den kendi dorularmza gre yarglanr ve kiiler
ilgili fikirlerine yer vererek izah ettiimiz, Efsa- mahkm edilirse, yanlgya dlebilir.
nelerin eitici ilevlerini stanbul efsanelerinden nsanlar, zm bulamadklar sorunlarn
birka rnek vererek somutlatrmaya alalm: evresindekilere aabilir. evresindeki insanlarn
1. Ayasofyann Yapm in Gnderilen lahi nerileri zm getirebilir.
Hazineler nsanlar ellerindeki zenginlikleri tm toplu-
Ayasofyann inaat kubbeye kadar tamamlanm mun faydalanabilecei hizmetlere dntrerek
fakat kubbe yaplaca zaman mparatorun hazine- deerlendirmelidirler.
leri tkenmi. ustinianus zgn zgn, nereden nsanlar, karlarndaki kiilerin kendilerin-
para bulup da Ayasofyann inaatn tamamlayaca- den daha stn olduunu anlaynca ona sayg
n dnyormu. mparator byle zgn bir va- gstermesini bilmelidir.
ziyetteyken beyaz giysili gen bir adam ustinia-
Ekonomik adan, yalnzca bugn deil, ya-
nus'un yanna gelmi, kendisine istedii sayda katr
rnlar da dnmeliyiz.
vermesini, bu katrlar altnla ykleyip imparatora
geri gndereceini sylemi. ustinianus, "Bu nsanlar sr tutmasn bilmelidirler. Eer sr
gen adam aka yapyor herhalde." diye dnm tutmasn bilemezlerse kendilerine verilen dller
ve gence hi aldr etmemi. geri alnabilir.
Ertesi gn ayn gen yeniden gelmi ve mpa- 2. Fatih Sultan Mehmet ve Mimar Atik Sinan
ratora istedii katrlar neden vermediini sor- Fatih Sultan Mehmet kendi adna bir cami
mu. ustinianus o zaman, "Bu iin iinde bir i yaptrmaya karar vermitir. Bunun iin zamann
var, u delikanlnn istedii katrlar verelim bakalm nl mimar Atik Sinan' arr. Hayalindeki
ne olacak?" diyerek gence birka katr vermi. camiyi ona anlatr. Atik Sinan da "Emriniz bam
Gen adam katrlar alp sur dna km, oradaki stene efendimiz!" deyip derhal ilere koyulur.
gizli bir sarayn hazinesinden ald altnlar katrlara Nitekim inaat byk bir hzla ilerlerken Fatih
yklemi, imparatora getirmi. mparator da bu Sultan Mehmet kendi adna yaptrd camiyi
altnlar Ayasofyann inaatnda kullanm. grmek ister. Hemen hemen bitmek zere olan
Bu i byle devam edip gidecekmi, ama im- camiyi gren Sultan hiddetle mimar yanna
parator dilini tutamayp gnn birinde bu olay arr. Mimar derhal gelir, stanbul ehrinin
yaknlarna anlatm. te o gnden sonra da bir daha fatihinin nnde boyun eer. Fatih, sinirlidir: "Bu
ne o beyazlar giymi delikanly ne de altnlar gren ne dzensiz yapdr mimar!" diye barr. Mimar
olmu. Bu gen adam bir melekmi. Tlsm Atik Sinan daha azn amadan Fatih devam
bozulduu iin de bir daha onu gren olmam.9 eder barmaya: "Ben sana byle mi emrettim?!
Efsanenin letileri: Bu stunlarn kkl nedir? Sen benimle alay
m etmektesin?" Mimar: "Fakat Padiahm,
nsanlar, btn umutlarn yitirdikleri anda
zerinde yaadmz topraklarda zelzele eksik
bile uzanan bir yardm eliyle; dtkleri zor
olmamaktadr. Ben, yce padiahmn adnn
durumdan kurtulabilirler.
sonsuza dek yaamas iin zelzelelere dayankl
nsanlar, umutsuzlua kaplmamal; en zor bir inaat yaptm." der mimar. Fatih imdi daha
durumlarda bile onlara mucizev bir yardm eli da kzmtr: "Sen ne dersin bre mimar! Emir-
uzanabilir. lerimi dinlemeyip kendi kafana gre i mi dzer-
Allah, insanlarn skntlarn hafifletmek iin sin? Ben neyim ki benim lafm sana gemez?!"
mucizelerde bulunabilir. Mimar, ne yapacan arr. Fatih Sultan Meh-
met'e, camiyi depremden korumak iin planlad-
n bir trl anlatamaz. Fatih, gittike sinirlerine
9 hkim olamamaktadr. Yanndakilere seslenir:
Derman Baylad: stanbulun Yreinde Tarihe
Yolculuk Antlar-Olaylar- Efsaneler, [y.y.] Say "Mimarn ellerini bileklerinden ayrn! Sonra da
Yaynlar, [t.y.] s. 95. bu camiyi benim istediim gibi yaptrn!" Mima-

334
 Materiallar

rn iki eli de bileklerinden birer kl darbesiyle Kanuni Sultan Sleyman stanbul'daki Sley-
ayrlr. Bunu zerine mimar da kadya gider ve maniye Camii'ni yaptrrken ustalara sk sk
ikyeti olur. Kad, padiah huzuruna davet tembih ediyordu. Diyordu ki: "Bu baki eserin sa-
eder. Padiah gelir, ayakta bekler ve kadnn dece benim defterime kaydolmasn arzu ediyo-
sorularn cevaplar. Herkes kadnn verecei ka- rum. Kimsenin bunun iinde bir katks olmasn
rar merakla bekler. Kad da hkmn aklar: istemiyorum. Sakn ha kimseden bir ey kabul
"Padiah Hazretleri, mimar Atik Sinan'n ellerini etmeyin!
kesmekle hakszlk etmitir. Bu nedenle Fatih Ustalar alyor, cami, kubbe kubbe ykse-
Sultan Mehmet Hazretlerinin de elleri ayn liyor.
ekilde kesilecektir."
Kardan mahzun mahzun bir nine, ustalar ve
Bu karar zerine padiah: Eer adaletli dav- o koca mabedi seyrediyor. inden de yardm
ranmasaydn seni elimdeki bu topuz ile ldrr- hevesi duyuyor. Fakat elinde avucunda hibir eyi
dm. der. Buna karlk Kad da: Eer ben olmayan o nineciin sadece iki keisi var ve
Padiahm diye, mahkemenin kararna boyun onlarn stleriyle geiniyor. Dnyor: "Ey
ememi olsaydn ben de seni ldrrdm. der. Allah'm! Sleyman'a servet ve saltanat verdin.
Mahkemenin ve Padiahn bu adaleti kar- Senin urunda cami yapyor. Bu fakir kuluna bir
snda Atik Sinan, ikyetinden vazgeer, Fatih ey vermedin. Ne edeyim ki ben senin rzan
Sultan Mehmetin elleri kesilmekten kurtulur. kazanaym? Benim elimden yle byk iler
Fatih Sultan Mehmet, mimar bann ailesine gelmez. Benim elimden sadece o ustalara bir tas
bakmakla grevlendirilir.10 yourt hediye etmek gelir."
Efsanenin letileri: Gidiyor, ustalara mracaat ediyor: "Evladm,
ben fakir bir kadnm. Ben cami yapamam. Ancak
Yukardaki efsanede pek ok sosyolojik ileti
elimden bir tas yourt hediye etmek gelir. Rica
bulunmaktadr. Sosyolojik iletilerin banda ise
edeceim bu yourdumu kabul edin."
insan ilikilerinin nasl olmas gerektii ile ilgili
iletilerin arlkta olduu grlmektedir. Bu ef- Ustalar Kanuni'nin tembihat karsnda:
sane ile verilmek istenen iletileri yle sralaya- "Hayr ana, kabul edemeyiz!" derler. Kadn srar
biliriz: eder. Alar szlar: "Ne olur oul!" der. "Benim
baka yapacak hayrm yoktur. Bu sadaka-i cariye
nsanlar ellerindeki zenginlikleri tm toplu-
iinde damla damla damlayan bir yourdum
mun faydalanabilecei hizmetlere dntrerek
olsun." der.
deerlendirmelidirler.
Ustalar kadnn bu yalvarn ve szlanmasn
nsanlarn davranlar, iin i yz bilinme-
kramazlar. Onun gnln ho etmek iin o bir tas
den kendi dorularmza gre yarglanr ve kiiler
yourdu alr ve yerler. leri serinler.
mahkm edilirse, yanlgya dlebilir.
Byk hkmdar o gece ryada, yapt hay-
Kimseye hakszlk edilmemeli; adaletsizce
rn tartldn grr. Koca Sleymaniye Camii,
davranlmamaldr.
terazinin bir kefesine konmu tartlyor. Allah'n
Her suun bir cezas vardr. Ya toplum ya da huzurunda ne deerdedir diye baha biilecek.
yarg sistemi bu cezay verir ve uygular. Kanuni bakyor. Fakat ne gariptir ki Koca Sley-
Hatalarn anlayanlar, hata yaptklar insanlar- maniye'yi tayan kefeye mukabil br kefeye bir
dan zr dileyebilmelidir. Bu bir erdemdir. tas yourt konmu. Ama yourt yle ar basyor
Adalet datmakla ykml olanlar, bireyleri ki, yourdun konduu kefe zeminde, teki kefe
toplumsal konumlarna gre deerlendirerek ise yksekte. Koca camiin deeri bir tas yourt
hkm vermemelidirler. kadar bile yok.
Devlet adamlar ve yneticiler adil olmal, Sabahleyin dehet iinde uyanan Kanuni,
gerektiinde adalete boyun emelidirler. doruca ustalarn yanna koar: "Ne yaptnz siz
nsanlar, kendilerine ktlk yapanlara bile yle?" der. Ustalar korku iinde anlatrlar: "Val-
balayc olabilmelidir. lahi hkmdarmz, yal bir nine geldi. Iztrap
iinde bize yalvard. Biz de alamasna tahamml
3. Sleymaniye Cami ve Bir Tas Yourt edemedik bir tas yourt aldk, yedik.
Bunu duyan Kanuni, grd ryay kederli
10
olarak dile getirir: "Ben, lem-i manada grdm.
Burada zet eklinde verilen efsanenin tam metni iin
bkz.: Seyit Ali Kahraman - Ycel Dal (Hazrlayanlar),
O bir tas yourt, niyet ve ihlsndan dolay Allah
Gnmz Trkesiyle Evliya elebi Seyahatnmesi: katnda Sleymaniye'den daha ar tutuluyordu.
stanbul, stanbul, 2. bs., 1. Cilt-1. Kitap, stanbul Yap
Kredi Yaynlar, 2004, s.103104.

335
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Onun deeri ilahi ller iinde Sleymaniye ocuklar belli konularda yanl dncelere
Camii'nden daha da fazla geliyordu..."11 sahip olabilirler bykler bu gibi konularda
Efsanenin letileri: ocuklarla ilgilenmeli, onlarn sorularna cevap
vermeli ve onlar ikna etmelidir.
nsanlar, kendilerine gvenilerek verilen
grevleri, hibir dn vermeden yerine getirmeli, Sylentiler gerek olmasa da bir zaman sonra
kurallar inememelidir. toplumda gerekmi gibi alglanabilir. Bundan
dolay topluma yaylmadan bu tr olumsuz
nsanlar, kendilerine ikram edilen eyleri geri
sylentilerin n kesilmelidir.
evirmemelidir. kram etmeyi de ikram edileni
almay da bilmelidir. Bu, bir incelik ve erdemdir. 5. Sultan II. Beyazt ve Denizkz
Allah, aresiz kalp kendisinden yardm uman Sultan II. Beyazt bir gn Boaziine doru
insanlara yardmc olur. gezmeye km. Denizde stanbul'u gezerken
Allah, iyi niyetle, iten edilen dualar kabul denize a atarak balk avlayan balklar grm.
eder. Padiah Yanndaki Bostancbaya: Denize b-
Allah, temiz duygularla ve yrekten yaplan raktklar ey nedir? diye sormu. Bostancba:
ibadeti kabul eder. Biimsellikten ok ibadetin Padiahm balk avlarlar. diye cevap vermi.
samimi olmas nemlidir. Padiah: ok balk kar m? diye sorunca
nsanlarn yaptklar yardmlar, maddi deer- Bostancba: Baht iidir padiahm. diye cevap
lerine gre deil samimiyetlerine gre llme- vermi. Padiah bu sefer: Bir de benim talihime
lidir. braksnlar, bakalm ne kacak? diye emretmi.
Kk de olsa toplumdaki her birey kendi Bunun zerine hemen alar denize atlm.
imknlar lsnde bakalarna yardm etmelidir. Bir sre sonra alar ekmiler. Bir de ne grsn-
Zenginlik, insanlar martmamal, insanlar ler? Ada ok gzel bir denizkz var. Denizkzn
zenginliklerine gvenmemelidir. hemen padiahn huzuruna getirmiler ve:
4. Eri Minare Talihinize bu kt Padiahm. demiler. Padi-
ah denizkzna: Syle bakalm talihim, sen
Rivayete gre Sleymaniye Camii yaplrken
nesin? diye sormu. Kz hibir cevap vermemi.
birka ocuk minareye bakar ve ilerinden birisi:
Susarak Padiahn karsnda durmu. Bunun ze-
Yahu gryor musunuz, minare eri! der. O
rine padiah: Gtrn, arya pazara gezdirin.
srada oradan geen Mimar Sinan bu szleri du-
Bakn ki ne syler, ne yapar? Bana hemen haber
yar ve ocuun yanna yaklaarak: Hakkn var,
verin. diye emretmi.
minare biraz eri. Hemen bir urgan bulup, mina-
reyi dorultalm. der. Urgan minareye balatr Padiahn buyruu zerine denizkzn
ve gya dzeltiyormu gibi iilere ektirir. Sonra stanbulda gezdirmiler. Bir sre gezdikten sonra
ocua dnerek: Dzeldi mi evlat? diye sorar. Odunkapsna gelmiler. Denizkz pazarda so-
ocuk da: Tamam Efendim, imdi dzeldi. der. an tartp satan bir satcy grm ve satcya
Olay hayretle izleyen ve niin byle yaptn glm. Daha ileride tane ile sarmsak satan bir
soran kalfalara Sinan: Eer byle yapmasaydm, satcy grm, ona da glm. Biraz daha ilerle-
minarenin eri olduu inanc ocuun bilincine miler ve Beyazt Meydanna gelmiler. Mey-
yerleecek ve belki de bu ocuk ileride birok danda gaipten haber verdiini syleyen bir falcy
kimseyi minarenin eri olduuna inandracakt. grm, bu falc kiminden bir para kiminden iki
cevabn verir 12 para alyormu. Denizkz bu falcya ok daha
fazla glm.
Efsanenin letileri:
Denizkzn gezdirenler bu durumu hemen
yi huylu olunmal, kimseyi zellikle de
Padiaha bildirmiler. Padiah da denizkzn
ocuklar krmamal. Bir ktlk, baka bir k-
tekrar huzuruna arm ve ona pazardakilere
tl getirir.
neden gldn sormu. Denizkznn dili al-
Toplum ierisinde bykler, kklerin sz- m ve konumaya balayarak unlar sylemi:
lerini de nemsemeli ocuklara ahsiyet kazan- nce soan satan adama gldm, nk o insan-
dracak davranlarda bulunmaldr. lara zararl olan bir eyi tartyla satar; sarmsak-
ya gldm, nk o insanlara faydal olan bir
11
eyi taneyle satar; falcya daha ok gldm nk
Avni Arslan-Ziya Demirel: Osmanl Tarihinden lgin o halk aldatr, gaipten haber verdiini syler;
Hikye ve Anekdotlar, Ankara, Aka Yaynlar, 2007,
s. 7476.
fakat oturduu yerin altnda yedi koca kp altn
12
Efsanenin aktarld kaynak:
ile ii altn dolu bir havuz olduunu dahi bilemez,
evrimii:http://www.efsaneler.com/dispefsane.asp?ei=8 Ben gaipten haber veririm! der. demi.
44&kt=11

336
 Materiallar

Denizkz bu cevab verir vermez srayarak fann karn her gn biraz daha imeye balar.
denize atlar. Nereden geldiyse oraya gider. stanbuldaki btn hekim ve hocalara bavurul-
Padiah aakalr. Bunun zerine Padiah hemen masna ramen hibiri padiahn gazn defetmeyi
adamlarna emir vererek falcnn bulunduu yeri baaramaz. Sonunda durumun Laleli Babann
kazdrm. Padiah dahi klk deitirerek bu yere kalbinin krlmasndan olduu anlalr ve saraya
gitmi. Bakmlar ki gerekten de burada yedi davet edilir. Padiah kendisini affetmesini ve
koca kp altn ile ii altn dolu bir havuz bulun- acilen bu beladan kurtarmasn rica eder. Bunun
makta. zerine Laleli Baba, ancak yaptrlmakta olan
Sultan II. Beyazt, denizkznn yardmyla camiye kendi adnn verilmesini ve yanna bir
bulunan hazineyle bugnk Beyazt Caminin trbe ina ettirilmesi artyla Padiah salna
yaptrlmasna karar vermi. kavuturacan syler. Padiah can havliyle bu
art hi dnmeden kabul eder ve salna
Caminin yapmna balandktan sonra cami
kavuur.14
inaatnda alan ustalar, kalfalar ve iiler
maaa balanm. Her hafta ba meydanda olan Efsanenin letileri:
hazineden paralarn almak zere emir verilmi. Kimseyi kk grmemeli, kimsenin kalbini
Herkes o hazineden hakkn alrm. Her kim krmamalyz.
agzllk ederek hakkndan fazlasn alrsa hak- nsanlar birbirlerine hayr duada bulunma-
kndan fazla ald o altn kurun olurmu, o ldr.
altnlar getirip tekrar yerine koyduunda ise yine nsanlara beddua etmek iyi deildir. Beddua
altna dnrm.13 kimi kez mala kimi kez cana zarar verebilir.
Efsanenin letileri: nsanlar altklar, sradan grdkleri ey-
Herkesin talihi farkldr, kimileri talihli kimi- lerin farknda olmayabilirler. Onlar kaybedince
leri ise talihsiz olabilir. kymetini anlarlar.
Yalan syleyerek insanlar kandrmak onlar- nsanlar, zm bulamadklar sorunlarn
dan para almak iyi bir davran deildir. evresindekilere aabilir. evresindeki
nsanlar bazen ok yaknlarnda bulunan ky- insanlarn nerileri zm getirebilir.
metli eylerin farknda olmayabilirler. Bizden yardm talep edenlere yardm etme-
nsanlar ellerindeki zenginlikleri tm toplu- liyiz.
mun faydalanabilecei hizmetlere dntrerek nsanlar verdikleri szleri tutmaldrlar.
deerlendirmelidirler.
SONU ve NERLER:
nsanlar, kendilerine gvenilerek verilen g-
revleri, hibir dn vermeden yerine getirmeli, Szl kltr verimlerinden biri olan efsaneler
kurallar inememelidir. ocuklarn eitilmesi asndan olduka nemli ve
zengin birer kaynaktr. Efsaneler yetime an-
Toplum iinde yaayan insanlar hakkndan daki ocuklarn dncelerine ve davranlarna
fazlasn isteyerek adaletsizlik yapmamal, herkes yn verir. ocuklar dinledikleri ya da okuduklar
hakkna raz olmaldr. efsanelerden etkilenirler ve bu etki ocuklarn
nsanlar agzllk etmemelidirler. davranlarna yansyarak ocuklar ahlakl birey-
6. III. Mustafa ve Laleli Baba lere dntrr.
III. Mustafa Laleli Babann hretini duyar Efsanelerin art alanlarnda var olan iletiler
ocuklarn iyiden, dorudan, adaletten yana tavr
ve kendisini saraya davet ederek hayr duasn
almalarnda etkili olur. Efsanelerin zne sinmi
almak ister. Laleli Baba huzura girdiinde, Pa-
bu iletiler, ocuklara iinde doduklar milletin
diah ahs iin dua etmesini rica edince Laleli
deerlerini retir, geleneklerin kuaktan kuaa
Baba Padiahm hayatn mddetince ye, i ve
iletilmesini salar.
yellen. diye dua eder. Bu dua padiah sinirlen-
dirir ve Laleli Babay azarlayarak huzurundan Efsaneler geleneksel Trk kltrnn temel
uzaklatrr. Bu esnada Laleli Baba Peki yleyse yap talarndan biridir. Bundan dolay efsaneler
yiyin, iin lakin asla yellenmeyin. diyerek ikinci zerine daha ok akademik alma yaplmaldr.
bir niyazda bulunur. Bu olaydan sonra III. Musta- Trk dnyas efsaneleri konunun uzmanlar
tarafndan derlenerek snflandrlmal ve zellik-
le de ocuklarn eitimi konusunda efsanelerden
13
Kou, Read Ekrem: stanbul Ansiklopedisi 4. Cilt, nasl istifade edilecei konusunda zmleme-
stanbul, Read Ekrem Kou ve Mehmed Ali Akbay
stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat Kollektif irketi, 1960,
14
s. 22472248. Behll Dzenli, Erzurum, 1967, Doktora, Din Grevlisi.

337
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

lerde bulunulmaldr. Bylece Trk dnyasnda 1960, s. 22472248.

var olan kltr birlii pekimi olur ve yeni Kongar, Emre: Kltr zerine, stanbul, 1997, s.72
nesiller arasndaki duygu, dnce ve alma Sakaolu, Saim: 101 Anadolu Efsanesi, Ankara,
birlii glenir. Aka Yaynlar, 2003.
Efsanelerin gerek yaygn eitimde gerekse Sakaolu, Saim: Anadolu Trk Efsanelerinde Ta
Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalou,
de rgn eitim kurumlarnda daha fazla yer Ankara, Ankara niversitesi Basmevi, 1980.
almas salanmaldr.
Sakaolu, Saim: Efsane Aratrmalar, Konya, Seluk
Bunun iin zellikle ocuk edebiyat zerine niversitesi Yaynlar, 1992.
eserler veren yazarlar; bin yllarn deneyimini Sever, Mustafa: zdeleme, e Bak ve Halk
iinde barndran, Trkleri millet yapan zellik- Anlatlar, Milli Folklor, 2005, C.: 68,Say: 9, s. 91
leri iletilerinde nesilden nesile tayan efsanele- 95.
rimize ilgi duymal ve Trk efsanelerinden ilham Yavuz, Muhsine Helimolu: Masallar ve Eitimsel
alan edebi eserler vermelidirler. levleri, 2 bs., Ankara, rn Yaynevi, 1999.

rgn eitimde verilen Trke derslerinde de

efsanelerden faydalanlmaldr. rencelere re-
tilmek istenen dilbilgisi konular, efsane metinleri
ile somut bir duruma getirilerek konularn daha
kolay kavratlmas salanmaldr.

KAYNAKA
Akyaln, Nemci: Anadolu Efsanelerinin Dil
zellikleri ve Eitim levleri, anakkale Onsekiz
Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Halk
Edebiyat Bilim Dal, Doktora Tezi, anakkale, 2002.
Arslan, Avni -Ziya Demirel: Osmanl Tarihinden
lgin Hikye ve Anekdotlar, Ankara, Aka
Yaynlar, 2007, s. 7476.
Aslan, Ferhat: Ferhat Aslan tarafndan, eitli
tarihlerde, stanbulun tarihi yaplar evresinde szl
kaynaklardan yaplan derlemeler. Bu derlemelerin ses
kaytlar ve deifre edilmi metinleri ahsi
arivimizdedir.
Baylad, Derman: stanbulun Yreinde Tarihe
Yolculuk Antlar-Olaylar-Efsaneler, [y.y.] Say
Yaynlar, [t.y.], s. 95.
evirme, Hlya: Masal ve Efsanelerde Halk
Eitimi, nn niversitesi Eitim Fakltesi
Dergisi, 2004, C.: 5, Say: 7 Dnem: Bahar.
evrimii:http://www.efsaneler.com/dispefsane.asp?ei=
844&kt=11
obanolu, zkul, Halkbilimi Kuramlar ve
Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Aka
Yaynlar, Ankara, 1999, s. 226.
Dzenli, Behll, Erzurum, 1967, Doktora, Din
Grevlisi.
Evliya elebi b. Dervi Muhammed Zlli: Evliya
elebi Seyahatnamesi, Hazrlayan: Orhan aik
Gkyay, Topkap Saray Badat 304 Yazmasnn
Transkripsiyonu Dizini 1. Kitap, stanbul, Yap Kredi
Yaynlar, 1996.
Emeksiz, Abdulkadir: Efsanelerin stanbulu, Fetih ve
Fatih, 20052006 Fatih Sempozyumlar I-II
Tebliler, Fatih Belediye Bakanl Kltr Yaynlar,
stanbul, Mays 2007, s. 148160.
Kavcar, Cahit: II. Merutiyet Devrinde Edebiyat ve
Eitim 19081923, Malatya, 1988, s.12
Kou, Read Ekrem: stanbul Ansiklopedisi 4. Cilt,
stanbul, Read Ekrem Kou ve Mehmed Ali Akbay
stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat Kollektif irketi,

338


KIRSAL ALANDA OCUKLAR N KULLANILAN EL SANATLARI

RNLER: TRKYE (AKDENZ BLGES) RNE
Feryal SYLEMEZOLU
Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksekokulu
El Sanatlar Blm
e-mail: fersoy@agri.ankara.edu.tr

Zeynep ERDOAN
Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksekokulu
El Sanatlar Blm
e-mail: zeyneper@ekolay.net

Grsel DELLAL
Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm
e-mail: gdellal@agri.ankara.edu.tr

HANDICRAFT PRODUCTS USED FOR CHILDREN IN URBAN AREAS:

TURKEY (MEDITERRANEAN REGION) SAMPLE

ABSTRACT
The handicrafts entitled as tangible culture is a prominent component of folklore. Handicrafts also bear the feature of a
cultural identity in terms of societies cheerishing and sustaining their customs and usages. Besides its significant advantages such
as being an important income source, increasing the living conditions of a family, putting the leisure time and workforce into use
while putting the raw materials and deposits in the region to good account, handicrafts have the feature of meeting the daily needs
of the family as well. Nonetheless, these culture elements decrease in number day-by-day and vanish due to the reasons such as
immigration from urban areas to rural areas, technological products becoming widespread.
In this study, handicraft products utilized to care children and raw materials of which are especially based on fiber and wood
such as cradles, carriage materials, clothes and toys will be determined. The types and characteristics of these products will be
documented by pictures from the region. Acquainting the handicraft products used for children with next generations as well as
conveying is thought to be fulfilled in this way.

1. Giri Kltrel kimlii ifade eden zelliklerden biri

nsanlarn ihtiyalarna ynelik gerek giyim de grsel malzemeye dayal olan el sanatlardr.
gerekse kullanma ynelik her eyann gemite Yapld yreye ait olmas, buradaki yre insan
hammadde elde edilmesinden son ilemine kadar tarafndan yaplmas, el emeine ile yaplmas o
el emei ile yapld bilinmektedir. Hammadde yrenin kltrel kimliini ortaya koymaktadr
topraktan hasat edilir veya hayvandan krklr, (Arl 1990).
ykanr, taranr, aartlr, boyanr, elde erilir, Bu bildiride, her geen gn azalan ve ocuk-
dokunur, rlr, dikilirdi. Gnmzde pek ok lar iin kullanlan el sanatlar rnleri Akdeniz
nedeninin yannda zellikle teknolojinin geli- Blgesi rnei ile verilecek ve fotoraflarla
mesi, yn retimin artmas, eidin artmas, sunulacaktr. Ayrca eski rneklere ilikin foto-
daha ucuza elde edilmesi ihtiyalarn karlan- raflar da ulalabildii lde bildiride yer ala-
masnda el emeinin nne gemitir. Dolays ile caktr.
zahmetli ve uzun srede yaplan iler daha abuk
2. Materyal ve Metot
yaplabilir hale gelmitir.
Aratrmann materyalini Trkiyenin Akde-
Teknolojinin gelimesi ocuklar iin kullan-
niz blgesinde yer alan Antalya, Mersin, Adana,
lan giyim malzemeleri, yatak malzemeleri, oyun
Hatay, Kahramanmara illerinde ocuklarn
aralar, kullanm aralarnda da ok byk geli-
bakmnda kullanlan ya da ocuklar tarafndan
me gstermi ve eitlilik kazanmtr. Bu duru-
oyun amacyla kullanlan el sanatlar rnleri ve
mun iyi ynlerinin yannda baz olumsuz etkileri
eski fotoraflar oluturmaktadr. Aratrma, Nisan
de bilinmektedir.
2008de adlar yukarda bildirilen illerin ile

339
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

merkezleri ve bu merkezlere bal baz beldelere mzde ise hem elde erilmi hem de hazr yn
gidilerek yrtlmtr. l Kltr Mdrl, l iplikler bu amala kullanlmaktadr. Aratrma
Tarm Mdrl, Halk Eitim Merkezi Mdr- yresinin tamamnda zellikle oraplarda renkli
l, el sanatlar ile uraanlar, zellikle kentlerin iplikler kullanlm desenli ve dz oraplara rast-
d ksmlarnda ve krsal alanda yaayanlar ile lanmtr.
yaplan karlkl grmeler sonucunda yrelerde Yemeni: Kahramanmarata srdrlen gele-
gemite kullanld bilinen ve/veya halen kulla- neksel el sanatlarndan biri de yemeniciliktir.
nlan rnler belirlenmi, fotoraflarla belgelen- Geleneksel bir ayakkab olan yemeni gnmzde
mitir. halen Kahramanmara ile merkezinde 3-4 usta
3. Aratrma Sonular tarafndan srdrlmektedir. Hem krsal alanda
Akdeniz Blgesinde ocuklar iin kullanlan hem de byk ehirlerde kullanlmaktadr. Yurt
el sanatlar rnlerin bazlar aadaki ekilde dna da ihra edildii bildirilen yemenilerin
srayla aklanmaya allacaktr. Yrede yaplan yrede ocuklar tarafndan tercih edilen ayakkab
incelemeler sonucunda ocuk bakmnda kullan- olduu belirlenmitir. Krmz, yeil ve kahve-
lan el sanatlar rnlerinin ounun kaybolduu rengi renkleri bulunmaktadr. Hammadde olarak
pek aznn ise kullanld ve turizm yrelerinde tabannda bykba hayvan derisi (manda, sr),
hediyelik eya olarak satld belirlenmitir. st ksmnda ise kkba hayvan derisi zellikle
Aratrma yresinde yakn zamana kadar kulla- kei derisi kullanld bildirilmitir. Gnmzde
nld bilinen kundan bugn ancak Silifke turistik amal olarak artan talebe karlk deiik
yresinde ok az sayda ailede bulunduu grl- modellerde tamamen elde retilmektedir. Doal
mtr. malzemelerden yapld iin ayan biimini
ald, koku yapmad ve uzun sre dayand
Kundak: Yeni doan bebeklerde tm vcudu
iin tercih edildii bildirilmektedir.
sarmak amacyla kullanlr. Kundak, kare veya
dikdrtgen pamuklu bir dokumadan dikilmi ile- Tabak ve kak: Aratrma yresinde yaplan
meli veya dz bir bezdir. nceleri el tezgahla- grmeler sonucunda yemek piirme ve mama
rnda iki ayak iki gcl tezgahlarda bezaya kab olarak bakr kaplar, sahanlar ve kk-byk
dokuma teknii ile dokunan kundak bezi iin tahta kaklar kullanlrken bunlarn yerini cam,
daha sonra fabrikada dokunan bezler kullanl- elik, porselen piirme ve mama kaplar almtr.
mtr. zellikle Kahramanmarata az sayda usta tara-
fndan yaplan bakr ileme rnleri lkemizin
Bebek kundaklanmadan nce zbn, kol bezi,
her tarafnda turistik ve hediyelik eya olarak
ara bezi kullanlmaktadr. Zbn, gmlek eklinde,
satlmaktadr. Ancak gnmzde ocuk bakmn-
n kenarlar birbirinin stn rtecek eklinde
da kullanlmamaktadr.
kapanan dmesiz bir i giysidir. zerini bebein
gsn tutacak ekilde bir tlbent bez balanr. Beik, yatak, yorgan, yastk: ocuklar iin
Kol bezi bebein kollarn saran dikdrtgen, ara kullanlan yataklar demir ya da ahap malzeme-
bezi ise bacaklarn saran dikdrtgen veya gen den yaplmaktadr. Beikler, Kahramanmarata
pamuklu bezlerdir. Zbn, kol bezi ve ara bezi ceviz ve kavak aalarndan ounlukla elde
sarlan bebee en son kundak balanr. Bebein oyularak yaplmaktadr. Yrede halen yapm ve
bana pamuklu bir dokumadan (pazen olabilir) kullanm devam etmektedir. lkemizde byk
balk veya gen eklinde tlbentten hazrlanm ehirlerde dekoratif amal olarak beikler talep
ba bezi veya eki olarak da adlandrlan bir bez edilmektedir. Tamam elde oyularak sslenen be-
balanmaktadr. Silifke yresinde Belek olarak ikler ocuklar 5-6 aylk oluncaya kadar kullan-
da adlandrlan kundan zerine ynden dokun- labilmektedir. Genellikle sallanan trlerinin tercih
mu kundak ipi (ince kolan) kullanlmaktadr. edildii bildirilmitir. Kahramanmarata aa
oymaclnn halen merkeze bal Kzlseki ve
Kundak, yrede mevsime bal olarak bir-iki
Sir kylerinde ustalar tarafndan yapld belir-
ay kullanlrken yaylalarda bir yaa kadar
lenmitir.
kullanlabildii ifade edilmektedir. Gemite yay-
gn bir ekilde kullanlrken gnmzde kullanm Ahap beikler dnda demir malzemeden de
ok azalmtr. bebek karyolalar yaplabilmektedir. Karyolalarn
iine gre hazrlanan yataklar elde dikilmektedir.
Hrka, yelek, kazak, orap, patik: Aratr-
Yataklarn ii koyun yn veya pamuktan doldu-
ma yresinde ocuklarn d giyiminde kullanlan
rulur. Ayn ekilde yorgan, yastk ve krlent de
elde rlm hrka, yelek, kazak, orap ve patik
hazrlanmaktadr. Yatak araf, yorgan az, kar-
rneklerine de rastlanmtr. Gemite genellikle
yola etei, yastk ve krlentler elde ilemeli veya
elde erilmi ve boyanm koyun yn iplii (yre-
de yetitirilen koyun rkndan) kullanlrken gn-

340
 Materiallar

dz dokumadan yaplabilmektedir. Ayrca doku- Gnmzde halen kullanlan topa, ocuklarn

ma ularna dantel dikilmektedir. severek oynadklar oyun aralarndan biridir.
Kolan dokuma: Anadolunun hemen her y- Oyuncak kan, Kahramanmara yresinde
resinde rastlanan bu dokuma, okgen ya da bir usta tarafndan yaplan ve sadece o yredeki
drtgen biimde deri, karton, kemik, ahap mal- ocuklar tarafndan kullanlmaktadr. am
zemeler ile ya da yer tezgahlarnda dokunmak- aacndan oyularak yaplmaktadr. El emei ile
tadr. Balama materyali olan kolanlar adrlar, retilen oyuncak kanlara ocuklarn artk talep
eyerler ve hayvan koumlarnda, eya tama etmedikleri bildirilmektedir.
ilerinde, uvallarda, kadn-erkek giyimi gibi Ddk, zellikle Antalya ve Hatay illerinde
alanlarn yannda ocuklarda beik ba, kundak su kenarlarnda yetien karg kamndan yaplan
ba, ocuk salncaklarnda da kullanlmaktadr flemeli bir algdr. Yrede krsal kesimde ok
(Daltaban 1990, Eliin ve ark. 2000). Aratrmada kullanlmakla beraber turistik yrelerde de
Kahramanmara, Silifke, Hatay yrelerinin krsal satlmaktadr.
alanlarnda ve Adana merkez ilesinde kenar ma-
p cambaz, Antalya yresinde rastlanlan bu
hallelerde dokunduu ve kullanld belirlenmi-
oyuncaktr. Ahap malzemeden ok basit olarak
tir. zellikle ger ve yaylac gruplarda kadnlar
hazrlanan bu rn bir kii tarafndan yapld ve
ocuklar srtna kolan dokuma ile balamakta-
artk pek talep olmad ifade edilmektedir. Birbi-
drlar. ok salam olduu iin gnmzde kulla-
rine tutturulmu drt tann ortasna hareketli bir
nmna halen devam edilmektedirler. Ayrca ara-
insan figr yerletirilir. Yan talara bir kuvvet
trma yresinde ocuk salncak ba olarak da
uygulandnda figr takla atmaktadr.
kullanld belirlenmitir. Bu kolanlarda ham-
madde olarak kei kl ve koyun yn kullanl- Sonu
maktadr. Kendi yetitirdikleri hayvanlardan elde El sanatlar milletlerin kltrel deerlerini
ettikleri lifleri elde eirip dokumaktadrlar. yanstmas ve gelecek nesillere iletmesi asndan
Ayrca yrede kolan dokumann yannda ba- byk neme sahiptir. Ancak bir ok sebepten
lama amacyla kl keisi st lifinden rlerek dolay lkemizde el sanatlar gerilemi, bir ksm
hazrlanm ipler de kullanlmaktadr. retim biimlerini deitirmi, bir ksm da yok
olma tehlikesi ile kar karya kalmtr. zel-
Oyuncak beik, davul, sapan, topa (dve-
likle krsal kesimde daha youn bir ekilde u-
me), oyuncak kan, ddk, ip cambaz:
ralan el sanatlarnn bir ksm da tamamen orta-
Aratrma yresinde kz ocuklarnn oyna- dan kalkmtr. Akdeniz Blgesinde ocuk bak-
mas iin oyuncak beikler yaplmaktadr. Bu mnda kullanlan el sanatlar rnlerinin ise b-
beikler ounlukla kavak aacndan elde hazr- yk bir ksm baz ekonomik nedenlerden dolay
lanmaktadr. ocuklarn dikkatini ekebilmek bu rnleri yapan birka usta tarafndan srdrl-
iin zerleri boyanmaktadr. ounlukla krmz meye allmaktadr. Yrede ise gemiten kalan
sar renkler tercih edilmektedir. Bu oyuncaa birok rnn halen kullanm devam etmektedir.
lkemizin dier turizm yrelerinde de rastlan- Dileimiz gelenek ve greneklerimizi yaatan,
maktadr. kltrel deerlerimizi yanstan bu el sanat rn-
Davul, aratrma yresinde genellikle kei lerinin canlandrlmas ve gelecek kuaklara
derisinden yaplmaktadr. zellikle Adana, Cey- retilerek srdrlmesini salamaktr.
han ve Kahramanmarata yaplmakta ve turizm
yrelerine gnderilmektedir. ocuklarn halen KAYNAKLAR
talep ettii rnlerden biridir. ok basit olarak Arl M. 1990. Ky El Sanatlar. Ankara . Ziraat
ounlukla kavak dallarndan yaplan iki ubukla Fakltesi Yaynlar. Ankara.
vurulmaktadr. Daltaban, D. 1990. Tabletli Kolan Dokumacl ve
eitli Tekniklerle Dokunmu Kolanlarn
Aratrma yresinde rastlanan gemiten
gnmze ocuklarn halen kulland oyun ara- Desenleri zerinde Bir Aratrma. Ankara . Fen
Bilimleri Ens. Doktora Tezi (baslmam). Ankara.
larndan biri de sapandr. Kahramanmarata c-
ck (sere lastii) olarak adlandrlmaktadr. Eliin, A. Dellal, G., Sylemezolu, F., Erdoan, Z.,
Ark, .Z. 2000. Kl Keilerinden Elde Edilen st- Alt
Aalarn V eklindeki dallarndan veya aacn Kllarn Baz Fiziksel zellikleri ile Kullanm ekilleri.
herhangi bir yerinden Y eklinde oyularak Ankara . Basmevi.
hazrlanmaktadr. Daha ok kavak ve mee aa-
lar kullanlmaktadr.
Kahramanmarata byk boylarna mekik,
kklerine dveme denilen topa, Gksu y-
resinde ise ini olarak adlandrlmaktadr.

341


DESTAN VE HALK HKYELERNN OCUK EDEBYATINA KAYNAK

OLMASI VE RNEKLEM OLARAK HVERNME
Yrd. Do. Dr. Hseyin ZCAN
Fatih niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm

TEXTS OF FOLK STORY AND EPOPE ARE EXAMPLES FOR CHILDRENS LITERATURE
AND HAVERNAME AS A SAMPLE
ABSTRACT
Benefiting from literary texts is a common method in education. Folk story and epope texts are main national sources for
childrens literature that determines the characteristics and criteria of works that will be prepared for children. These texts present
various materials for childrens literature. Folk story and epope texts reflect Turkish culture and social life from different
perspectives have a vital place in Turkish folk literature and encompass many types of folk literature. Turkish poets had been
written very much works for education of public in the period of religious-Islamic mysticism literatures construction. These texts
(Havername etc.) draw childrens attention and can be used in the childrens literature according to appropriate age groups.
Keywords: Childrens Literature, Folk Stories, Epope, Folk Literature, Havername

Eitimde edebi metinlerden yararlanlmas Edebi eserler milletlerin yzyllar boyu sren
yaygn bir metottur. ocuklar iin hazrlanacak birikimlerini yanstmaktadr. Bu birikimler o
eserlerin niteliklerini, ltlerini belirleyen ocuk toplumun hayata bakn, ideallerini iermekte-
edebiyat iin, destan ve halk hikyeleri temel dir. Halkn kltrel ve sosyal deerleri, edebi
milli kaynaklardr. Halk edebiyat trleri yzyl- metinlerle ilenerek korunur ve sonraki nesillere
larca halkn zevkine uygun tretilmi, milletin di- bu yolla aktarlr.
linde ilenerek benimsenmi ve nesillerden nesil-
nemli saydaki halk anlatlarnn halkn
lere aktarlagelmi, kltrel zellikleri iinde ba-
kendini edebi olarak ifade etmesinden daha fazla
rndran edebi mahsullerdir. ocuk edebiyatyla
bir anlam vardr. Halk anlatlar, gerek anlamda
ilgili eserler yazlrken bu trlerin kaynak olarak
sistematik olarak incelendiinde aslnda bir hal-
kullanlmas bir gerekliliktir. 1
kn kendi yaama tarzyla ilgili derinlemesine
Destan ve Halk Hikyelerinin Kaynak Olmas bilgi veren etnografyas olduu grlecektir.3 Bu
Sanat dallarnda o millete ait kaynaklardan adan bu rnleri salt bir edebi metin olarak
yararlanlmas temel bir ihtiyatr. O topluma ait grmemek gerekmektedir.
kltr ve medeniyet deerlerinin ocuklara aktarl- The Social Studies dergisinin 1992den beri
mas, ocukta millet ve milli kimlik uuru olu- yaymlad saylarnda yer alan ok saydaki
turulmasnda bu kaynaklardan yararlanlmaldr. makalede, Sosyal Bilgiler kapsamnda ocuk
ocuklara sosyal bilimlerin kavratlmasnda edebiyat rnlerinden; tarih eitimi ve retimi,
edebi metinlerin kullanlmas konunun uzmanlar corafya retimi, arkeoloji eitimi, evre eiti-
tarafndan tavsiye edilen bir yoldur. zellikle mi, karakter ve ahlak eitimi, sosyal bilin, klt-
1990l yllarda, saylar gittike artan sosyal bil- rel deerlerin retimi, ekonomi, sosyal konularn
giler eitimcilerinin, edebi almalarn sosyal retimi (g, klelik, ok kltrllk, soykrm,
bilgiler retimine nemli katklarnn olduunu baka kltrleri tanma, sava, vb.) alanlarnda
kabul etmeye baladklar grlmtr. ABDde yararlanmaya ilikin rneklerin sunulmas yann-
birok eyaletin eitim programlarnda yer alan da genel olarak tarih, corafya ya da sosyal
rehber ilkelerinde, zellikle ilkretimde, edebi- bilgiler retiminde ocuk edebiyatnn deeri ve
yat ve sosyal bilgiler arasndaki gl iliki nemi zerine de yazlar yer almtr.4
vurgulanmtr.2

Bilgiler retimi ev: Ahmet Doanay ukurova

niversitesi Trkoloji Aratrmalar Merkezi
1
Bu almann girii Turkish Studies Dergisi'nin 8. http://turkoloji.cu.edu.tr
3
Saysndan yaynlanan Halk Edebiyat Metinlerinin William R.Bascom: Four Functions of Folklore, Journal
ocuk Edebiyatna Kaynak Olmas ve rneklem Olarak of American Folklore, 1954, S. 67, s. 337
4
Dede Korkut Hikyeleri adl makalenin giriiyle ayn Ahmet imek: Trkiyede Sosyal Bilgiler retimi Alan
bak asn yanstmas sebebiyle ayndr. ocuk Edebiyat rnlerinden Yararlanma Balamnda
2
Mc Gowan, T.; Guzzetti, B.: Edebiyat Temelli Sosyal ada Dnyann Neresindedir? (46 Ekim 2006) II.

342
 Materiallar

Trk kltrnde slmiyet kabul sonras oluturur. Gemiini bilmeyen ve renemeyen

yaygnlaan destans halk hikyelerinde Trk bir ocuk gelecei iin isabetle hayaller kuramaz.
milletinin temel nitelikleri, Trk kltrne ait Kald ki bizim muhteem bir mazimiz vardr.
duygu ve dnceler baarl bir ekilde ilenmi- Maalesef birok alanda olduu gibi ocuk ede-
tir. Trk insannn hayata bak, hadiseler kar- biyat da yabanc kltrlerin tesiri altndadr.
sndaki tavr ve davran, dini inanc, kutsal Edebi rnler asndan Dou ve Bat klasikleri
deerleri, acs, sevinci, tasas, tabiat alglamas, karlatrldnda Dou klasiklerinde derin,
vatan, millet, anne, e, ocuk sevgisi, aile daya- usuz bir hayal, youn his, heyecan, fikir ve inan
nmas bu tarz hikyelerde ska ele alnmtr. egemendir.
ocuklarn, ilk ocukluk dneminden bala- Dnyann btn byk ocuk edebiyatlar
yarak anlam evrenlerine uygun olarak grsel, da byk lde masal ve folklordan yola kan-
iitsel ve dilsel iletilerle beslenmeleri gereklidir. lardr. Kaynaklarn bunlardan ibaret olmad
ocuklara anlatlan sylenen; trk, ninni, mani, malumdur. Bunlarn yeterince ortaya kmad
bilmece, tekerleme ve halk arklar, ocuklar toplumlarda yalnz yabanclama deil kltrsz-
anadilinin sz varlyla tantrr. Bir dilin sz- leme de yaygnlar. Bu sebeple din ve tarih
cklerini, deyimlerini, sz kalplarn, zdeyi ve kaynaklar her seviye iin yeniden ele alnmaldr.
ataszlerini, dil musikisini ocuklara halk ede- Ahlaki deerlerle ykl inan sistemimizi kltr
biyat rnleri kazandrr.5 ve ruh yapmz yeni yetien nesillere benimsete-
ocuun dnyaya gelmesiyle balayan bu rek bu varlklarmz davran biimi haline d-
renmeler ancak o toplum iinde yaayarak elde ntrmek istiyorsak ocuklarn ilgi alanlarn
edilebilecek bilgilerdir. Halk edebiyatnn rn- dolduran kaynaklara ve konulara arlk verme-
leriyle aktarlan mesajlar ayn zamanda o toplu- miz de kanlmaz olacaktr.7
mun bilinaltna yerletirilen kltrel kodlardr. Trklerin slam dinini kabulyle balayan
rnek olarak Ouz Kaan Destannda Daha sre sonrasnda yeni din tabii olarak sosyal
deniz daha mren, Gn tug ol, gk kuruken hayatmzn her alannda etkisini gstermitir.
tabiriyle Trk Cihan hkimiyeti ideali millet fert- Toplumun aynas olan edebiyat bu duygu ve
lerine aktarlr. Bu ideal zaman iinde toplumun dnceleri edebi eserler yoluyla yanstmtr.
yeni inancyla bakalam ve ayn bak as Tanzimatla birlikte balayan batllama sre-
yzyllar boyunca devam etmitir. Ayn ekilde cinde ynn batya eviren birok edibimiz, ge-
toplumun kederini, sevincini, heyecann, kahra- miin zengin kltrel unsurlar yerine batnn
manln ifade eden trkler kendine zg diliyle kltrel deerlerini eserlerine malzeme yapmtr.
fertleri eiten, o millete zel duygular artran Siyasi gr ve dncelerle milletin aslna ve
bir zellie sahiptir. kimliine kar taknlan bu tavrn birok uygula-
Edebiyatmzda dier dnya edebiyatlar ile mas zaman zaman grlmektedir.
karlatrlamayacak kadar zengin halk edebiyat Gnmzde izgi roman ve animasyonda
rn bulunmaktadr. Bu ayn zamanda tr bak- geleneksel masal motiflerimizin yeterince yer
mndan da bal bana bir zenginlik ifade etmek- almay kltrel birikimin youn olduu bu
tedir. Bu trlerin ocuklarn eitiminde kullanl- deerlerden istifade edilmemesine sebep olmak-
mas konusuna ise gnmze kadar yeterli nem tadr. izgi romanclarmzn batl ustalar taklit
verilmemitir. retmenlerimizin okullarmzn, ederken konularn da aynen deitirmeden alma-
eitimcilerimizin ve yardmc ders arac hazrla- lar sebebiyle masallarmz yeni yetien nesillere
yan uzmanlarn bu malzemeyi doru ve etkili aktarlmadan hafzalarda unutulmaya terk edilir-
kullanmalar eitim kalitemizin gelimesine b- ken ocuklarmz uydurma adaptasyon hayallerle
yk katk salayacaktr.6 yetimektedirler.8Bu taklitlerin ve kreselleme-
Milli kahramanlarmzn ve tarihi ahsiyetle- nin etkisiyle baz mitlerimiz unutulma tehlike-
rimizden ocuk edebiyat alannda yeterince ya- siyle kar karyadr. Kkeni hangi kltre
rarlandn syleyemeyiz. Her edebiyat kendi dayanrsa dayansn, Trk kltr hayatnda zemin
kkleri zerine bina edilirse salam bir yap tutmu ve toplumsal uzla temelinde benimsen-
mi mit ve ritelleri yaatmak, adalatrarak
kresele kazandrmak ve mit yoksullamas ve
Ulusal ocuk ve Genlik Edebiyat Sempozyumu, Ankara bunun doal sonucu olarak teki milletlerin
niversitesi, Eitim Bilimleri Fakltesi, Ankara
5
Hlya evirme: iirsel Halk Edebiyat rnlerinin
7
ocuun Dil Eitimine Katklar, Eitim Fakltesi Mustafa Miyasolu: ocuk Edebiyat Yll, Gkyz
Dergisi, nn niversitesi C. 5, S. 7, Malatya 2004 Yaynlar, stanbul 1987, s.385
6 8
Alemdar Yaln-G.Ayta: ocuk Edebiyat, Ankara 2002, Erol Yldr: izgi Romann Hikayesi ocuk Edebiyat
s. 38 Yll, a.g.e., s. 612

343
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

mitlerini benimseme olgusu karsnda yeni ve izgi film veya sinema dal iin her zaman zengin
yaratc zmler aramak gerei, unutulmamal- bir kaynak olacaktr.
dr.9 Anadolu birok efsanenin ve menkabelerin
Destan ve efsane trlerinin zelliklerini tretildii kltrlerin beii zengin bir coraf-
barndran Dede Korkut Hikyeleri de ayn amaca yadr. Efsanelerin halk arasnda gerekiliine
uygun olarak ele alnabilir. inanlmas bu tr ilgin klan bir baka unsurdur.
Dede Korkut Hikyelerini milli destanlar- Halkn dini inanlarndan beslenen menkabeler de
mz olarak vasflandran Muharrem Ergin, Trk halk arasnda yaygn edebi trlerdendir. Bu
hikyeleri dil ve muhteva asndan deerlendirir, trde verilmi bir ok eserimiz bulunmaktadr.
hikyelerin bir fertten ve sanatkrdan ok bir Anadoluda yaayan her mutasavvf hakknda bir
milletin mterek dehasnn mahsul olduunu menkabe/velyetnme mutlaka mevcuttur. Ge-
yikli Baba, Hac Bekta Veli, Emir Sultan vb.
ifade eder. Ayrca Dede Korkut Hikyelerinin
menakpnmeler, iindeki olaanstlkler ve ba
Trkln milli hayatn aksettirdiini, Trk
kahraman nazara veren, hikayeye dayal gizemli
kltrnn zenginliklerini, renkli Trk folkloru-
olaylar ocuk edebiyat iin zengin bir malzeme
nun saysz deerlerini dile getirdiini belirtir.10
oluturmaktadr. Dede Korkut Hikyelerindeki
Destandan halk hikyesine gei rnleri Dede Korkut tipi menkabevi hayat, hikyelerde
olarak nitelendirilen Dede Korkut Hikyeleri, gsterdii olaanstlkler (kerametler) ve gi-
destans zellikleriyle ocuklarn ilgisini ekecek zemli kiilii ile ele alnabilecek ilgi ekici bir
kii ve olaylarla doludur. karakterdir.
Destanlar hikyeleince halk hikyeleri ve Kaynak metinlerin zamannda kazandklar
masallarla birlemitir. Dede Korkut Kitabnda zellikler, kalplar o kadar gldr ki onlar
hem masala hem destana hem de halk hikyesi gnmze tamak gnmz ocuuna iletebil-
kalbna uygun hikyeler bulunur. Bahsedilen bu mek belki de zgn bir eser yazmaktan daha
edeb trler arasndaki ortaklklar szl kltrn zordur. ocuklar iin Dede Korkut Hikyeleri
yazya geirilmesiyle balantldr.11 yepyeni denilecek bir metin olacaktr.13
zellikle Battalnme, Danimendnme ve Trk kltr hayatnda iz brakm Danimend
Krolu erkek ocuklarn kendilerini zdele- Gazi, Battal Gazi, Sar Saltk vb. bir ok dini-
tirebilecei kahramanlarn bulunduu, hareketli, destani kahraman ve bu kahramanlar etrafnda
macera tarz olaylar rgsnden meydana gel- olumu eserler vardr. Btn bu ahsiyet ve eser-
mektedir. ler air ve yazarlarmzca yeniden ele alnarak,
Esasen Dedem Korkudun Kitab tpk ev- yeni bir slup ve trle ilenerek gelecee ta-
rede anlatlan ve dinlenilen Krolu Destan gibi nabilirler. Bu kahramanlardan birisi de kukusuz
bir hikyeler btndr.12 Bu grup iinde deer- Hz. Alidir.
lendirilebilecek olan Dede Korkut hikyeleri bal Trk Kltrnde Hz. Ali
bana bir deer ve zengin bir kltr kaynamz- Trk kltrnde nemli bir yere sahip olan
dr. Hemen her hikye ierisinde bulunan kahra- Hz. Ali, Hz. Muhammedin amcas Ebu Talibin
manlar ocuklar iin rnek olabilecek nitelikte- oludur. Annesi Abdulmuttalibin kardei Esedin
dirler. Boa Han, Bams Beyrek, Basat, Kan kz Ftmadr. Hz. Ali, hem annesi hem de ba-
Tural vb. kahramanlar hikyeler zmsendike bas bakmndan Him slalesindendir. Hicret-
ocuklar arasnda sahiplenilecektir. ten 23 yl nce miladi 21 Mart 598 tarihinde
Destan ve efsaneler halkn hayal gcnden domu, 24.01.661 miladi tarihinde Ramazan
esinlenerek gelien olaylarn hikye edildii bir aynda ehit olmutur. lk mslmanlardan olan
halk edebiyat trdr. Bu trlerin renkli ve Hz. Ali, drdnc halifedir.
ekici dili ocuklarn ilgisini eker. Ayn zaman- Hz. Muhammede peygamberlik verildii za-
da mitolojik unsurlar, ocuk edebiyatna malzeme man Hz. Haticeden sonra ona ilk inanan ve
olabilecek niteliktedir. Hadiselerin gizemi ve ha- onunla birlikte ilk kez namaz klan Hz. Alidir.
diselerdeki olaanstlkler oluturulacak kitap, Hz. Muhammed Medineye hicret ederken yata-
nda Hz. Ali yatm, onun yokluunu gizle-
mitir. Hz. Muhammed ensar, muhacir aras kar-
9
cal Ouz: Kreselleme ve Uygulamal Halkbilimi,
delik ilan edildiinde Hz. Aliyi kendisine
Aka Yaynlar, Ankara 2002, s.8 karde semitir. Bedir ve Uhut, Hendek, Hayber
10
Muharrem Ergin: Dede Korkut Kitab, s. XII savalarnda, byk kahramanlklar gstermi,
11
Muharrem Kaya: Trk Romannda Destan Etkisi, Ankara Hz. Peygamberin sancan tamtr.
2004, s. 41
12
Mustafa S. Kaalin: Dedem Korkutun Kazan Bey Ouz-
13
nmesi, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2006, s. 9 Mustafa Kutlu: ocuk Edebiyat Yll, a.g.e., s. 383

344
 Materiallar

Hz. Ali, Bedir, Uhud, Hendek Hayber bata Kuran ve snnete bal, yiitlik, cmertlik, ilim,
olmak zere hemen hemen btn gazve ve irfan ve velayet timsali gibi zellikleriyle klasik
seriyyelere katlm, bu savalarda Resul-i iirimizde birok air tarafndan telmih
Ekremin sancaktarln yapm ve daha sonra- edilmitir.16
lar menkbevi bir slupla rivayet edilen byk Halk arasnda okunan, halkn inan ve m-
kahramanlklar gstermitir. Uhud ve Huneyn- cadele akn krkleyen cenknmeler de sosyal
de eitli yerlerinden yara almasna ramen Hz. hayatmz iersinde asrlarca yaygn bir ekilde
Peygamberi btn gcyle korumu, Hayberde okunmutur. Sekiz on asrdan beri yzlerce,
ar bir demir kapy kalkan olarak kullanm, binlerce defa kopya edildikten sonra yazmalar
Tebk Gazvesinde Hz. Peygamberin vekili ola- gnmze kadar gelen bu hikyelerin bir ksm
rak Medinede kalmtr. Vahiy ktiplii yapan anonim durumdadr, yani elden ele yazldka
Hz. Ali ayn zamanda Hz. Peygambere de mellif adlar deitirilmi, kaybolmutur... Bu
ktiplik yapm, Hudeybiye Antlamas metnini eit hikyelerden ounun nce manzum olarak
o yazmtr. Evs, Hazrec ve Tay kabilelerinin meydana gelmi olmas devrin durumuna gre
taptklar putlarla Mekkenin fethinden sonra tabiidir. Zira ezberlenmek, toplantlarda okun-
Kbedeki putlar imha etme grevi ona veril- mak ve makamla sylenmek bakmndan bu
mitir. 14 ekil daha mnasip ve ananev idi. (Kocatrk:
Trklerin slamiyeti kabul etmesi sonrasnda 1964:144) ounlukla Osmanl dneminde
da Hz. Ali Trk topluluklar arasnda gerek ehli- yazya geen veya ekil alan bu menkbevi
beytten olmas gerekse savalardaki kahraman- metinler Mslman Trklerin maddi ve manevi
lklar dolaysyla ok sevilmi, onun hakknda fetihlerini konu edinmesinden ve sade dille
anlatlan menkabev eserler nesillerden nesillere vcut bulmasndan dolay, devletin en uzak ky-
ilgiyle aktarlmtr. lerinden sarayna, ordusundan edebiyat dnya-
Hz. Ali bizim edebiyat dnyamzda, kltr sna kadar her muhitinde ilgi grm ve okun-
dnyamzda, inan dnyamzda olduka nemli mutur.17
tesirleri bulunmu bir ahsiyettir. O bir Trk kah- Bu tarz eserlerin Trk sosyal hayatnda
raman olarak bilinir. Hz. Ali szl gelenei- birok mellif tarafndan telif edilmesi, bu
mizde yaayan Hayber Kalesi Cengi, Kesik Ba eserlere olan ilginin bir sonucudur. Genellikle
Hikyesi, Yemame Cengi ile bilinir. O Krolu ksa olan bu eserler bazen meclis denilen b-
ile aynilemitir. Hz. Ali tpk Geyikli Baba gibi lmler halinde halkn dil ve seviyesine uygun
Anadoluda mhr olmutur. Binlerce yllk ma- slup zellikleriyle dzenlenmitir.
sallarmzda masal kahraman darda kaldnda Dini kahramanlk destanlar iinde deer-
Hz. Ali yardm eder. Hikyelerimizde kahraman- lendirilmesi gereken Hz. Ali cenknameleri dini
larmza Hz. Ali imdad eder. Zafernmelerimiz- bir grubun destan, Hz. Ali de dini bir grubun
de kahramanlarmzn Hz. Ali gibi savatklarn lideri olmaktan ok Anadolu Trk insannn
grrz. Padiahlar aslanpeneli olmakla Hz. cengverlik eilimlerini n plana karan onlara
Aliye benzerler. Deyimlerimizde, ataszlerimiz- mesaj veren ideal insan tipinin rneini tekil
de yaar, Hz. Ali bizim kltrmzdr, Trk milli eder bir destan kahramandr. Cenknameler ise
kltr iinde bir ubedir.15 doal insan anlay ile davran ekillerini Trk
Klasik Trk iirinde de Hz. Ali divanlarda destan geleneine bal olarak anlatan dini-
en ok telmih edilen dini ahsiyetler arasnda kahramanlk konulu Trk destandr.18
dikkat ekmektedir. Cenknameler Arap slam kltr kayna ve
Hz. Ali, slamiyeti ilk kabul eden ocuk ran kltrnn tesiriyle edebiyatmza gese de
olmas, hayatta iken cennetle mjdelenen on btn cepheleri ile slmi bir anlayla teekkl
kiiden biri olmas, yksek insani ve ahlaki etmi ve bizim edebiyatmza bu yn ile gir-
vasflara sahip rnek bir slam by hem de mitir. Siyer magazi tr eserler ve dini kssalar-
sava tekniini iyi bilen, gazalarda en nde dan kaynaklanp bizim milli unsurlarmzla yeni-
savaan dmana korku salan bir kahraman, den ekillenmitir. Konusu itibaryla ise dini-

14 16
Ethem Ruhi Flal: Hz. Ali Maddesi, slam Hseyin Gfta: Divan iirinde lim ve rfan Timsali Hz.
ansiklopedisi, Cilt 2, s.371, Diyanet Vakf Yaynlar Ali s.69. Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, S.24, s.69.,
stanbul 1992. Ankara K 2002.
15 17
Abdurrahman Gzel: Ali in der Bektaschi-Dihtung, Necati Demir-M.Dursun Erdem: Hz. Ali Cenkleri,Destan
besonders des 16, Jhdt's Viyana niversitesi, Edebiyat yaynlar, C.1,Ankara 2007,s.21.
18
Fakltesi, Sarkiyat Enstits, Trkoloji Blm, smet etin: Trk Edebiyatnda Hz. Ali Cenknmeleri,
DoktoraTezi, 1972, Avusturya. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1997, s.XXXI.

345
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

kahramanlk hikyeleri iinde mtalaa edilebilir. kolektif kafalardaki korku semboln yok eden
Konunun tamamen din adna yaplan mcadele bir manevi kudret ifade ediyordu.23
zerine kurulmas ile bu mcadelede mracaat Ayn ekilde Sezai Karakoun ocukluu-
edilen kuvvet bunun iin sebep tekil eder.19 muz adl iirinde Hz. Ali ve onun ahsnda
Hz. Ali cenknamelerin temel konusu Hz. anlatlan cenknamelerin airin ocukluk dnya-
Alinin kahramanl ve slam yayma mca- sn nasl etkilediinin yansmalarn grmek-
delesidir. Bu ve benzeri eserlerde anlatlan dini teyiz:
hikyeler, destanlarn bir hususiyetini tekil Babamn uzun k geceleri hazrlad
eden ite din ve milli birlii salamakta ve da- cenklerde
rya kar da kutsal sava fikrini beslemek- Binmi gelirdi Ali bir krata
tedir.20
Ali ve at, gelip kurtarrd bizi daraacndan
Trk Edebiyatnda dini kahramanlk hikaye-
Asyada, Afrikada, gemite gelecekte
leri arasnda Gazavt- Raslullah, Hz. Ali cenk-
leri, Battalnme, Danimendnme, Hamzanme, Biz o atn tozuna kapanr alardk
Ebu Mslim Hikayesi, Abdulvahab Gazi Men- Gne kaard, ay derdi, yldzlar byrd
kb, Kerbnme adl trlere raslanmaktadr. ocuklarla oynarken paylaamazdk Ali
Bu tarz eserleri bir zincirin halkas olarak roln
vasflandran Abdulbaki Glpnarl Bu zincir Ali gnein doduu yerden batt yere
Dede Korkutla balar Hamzaname, Kitb- Eb kadar kahraman
Mslim, Battal Gazi ve Danimend Gazi
Destanar, Saltukname adl kitaplarla yrr... Ali olmaktan bir sedef her ocukta
Dede Korkut Hikyelerinde dini asli unsur ..
sayamayz. Kitaptaki hikyeler daha ziyade imdi hibirinden eser yok
hayatidir, beeridir. Hamzanme, Eb Mslim, Gitti o geceler o cenk kitaplar
battal Gazi Destanlar tamamyla dini olmakla Dald kalelerin nndeki askerler
beraber bunlardaki asli unsur kahramanlktr. 21 ocukluk gzn dklen yapraklar gibi
Tarihe dayanan ve epik karakterler ieren bu
eserler, halkn inancn glendirmesi, dnemin Anadolu Sahas Trk Edebiyatnda
dini hayat ve geleneklerine k tutmas, sosyal Hvernme
hayat yanstmas bakmndan nemlidir. Din insanlarn sosyal hayat btnyle etki-
Halide Edip Advar; ocukluunda Battal leyen nemli bir olgudur. Hayatn aynas olan
Gazi, Ebu Mslim el-Horasani gibi tarihi kahra- edebiyat da hayata gre ekillenir ve dini
manlarn efsanevi maceralarna dair dinledii inanlardan dorudan etkilenir.
veya bizzat okuduu hikyelerden bahsederken Edebiyat uygarlk birlii ve kltr yaknl
Hz. Ali cenknmelerinin kendi ruhunda farkl bakmndan kmelere ayrlabilir. Trk, Arap ve
heyecanlar uyandrdn belirtir.22 ran edebiyatlar slam uygarl erevesi iinde
Ruhumun kahraman Hz. Ali idi. Ahmet slami edebiyat altnda toplanr. Bat dnyasnda
Aa onun harplerine ait birok hikyeler yer alan uluslarn edebiyatlar da ayn uygarlk
okumutu. Geri Hz. Alinin hayat harplerle erevesi iinde Avrupa edebiyat altnda bir-
dolu idi; fakat onlar okurken hibir defa acaba o leir. nan birlii bu iki kmeyi esasl olarak
devirde ocuklar ve halk ne hissederdi diye birbirinden ayrmtr. 24
dnmedim. Bilakis bana Hz. Alinin bata Bu dini ortaklk sebebiyle tabii olarak bala-
olduu savalarda ve yerde herkes kendini yan etkilenmeler bazen derinlik ve sreklilik
emniyette hisseder gibi gelirdi. Bilhassa Hz. gsterirken yeni trlerin olumasna zemin
Alinin insanlar yiyen ejderhalar ldrmesi ok hazrlamtr.
houma giderdi. Hz. Ali sava meydan slamln kabulnden sonra Arap edebiya-
kahramannn karsna kamad iptidai ve tnn ran edebiyat zerindeki etkisi dil, vezin
ve biim bakmndan derin ve srekli, z
19
smet etin: a.g.e.,, s.XXXIV
bakmndan yzeyde kalm geici olmutur.
20
Kemal Yce: Saltuknmede Tarihi Dini ve Efsanevi Ama Arap ve zellikle ran edebiyatnn Trk
Unsurlar, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara edebiyat zerinde etkisi yalnz dil, vezin ve
1987,s.39.
21
Ali Alparslan: Abdulbki Glpnarl, Kltr ve Turizm
23
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996, s.51. Halide Edip Advar: Mor Salkml Ev, stanbul 1998,s.89.
22 24
Adem Ceyhan: Trk Eebiyatnda Hz. Ali Vecizeleri, nc Agh Srr Levend: Trk Edebiyat Tarihi, Trk Tarih
Kitap, Ankara 2006,s.33. Kurumu Yaynlar, Ankara, 1998,s.48.

346
 Materiallar

biim bakmndan deil ayn zamanda eda, rimizden baka air ve yazarlarmzn ocukluk
mazmun, kavram bakmndan da hem derin hem hatralarndan reniyoruz.30
srekli olmutur. 25 ran hikayelerinin manzum ve mensur ola-
slam yeni seen Trk halkna heyecan ve rak Trkeye tercme edilmesi, halkn bu
evk salayan bu metinlerde ne kan kahra- hikayelere rabet etmesine ve Trk airlerinin
manlar ideal bir tip olarak nazara verilmitir. de bu hikayeleri kendi dillerinde nazmetmeye
Mslman Trk ordularnn gerek Anado- balamasna neden oldu. Leyl ile Mecnn,
luya aktklar buray vatan tuttuklar asrlarda Hsrev ile irin, Yusuf ile Zleyha defalarca
gerekse daha sonra dnyann dier taraflarna Trk diline nazmedildi.31
yayldklar yzyllar boyunca Hz. Muhammed Bu eserlerden birisi de edebiyatmzda man-
bata olmak zere, Hz. Ali, Hamza, Battal Gazi zum ve mensur rneklerine rastlanan Hver-
gibi slam kahramanlar rnek insan tipi, nme adl eserlerdir.
onlarn destanlaan kahramanlklar halk ve Agah Srr Levend Trk Edebiyat Tarihi
asker iin moral kayna oldu. Bu destan hik- adl eserinin Dni Kahramanlk Hikayeleri
yeler iinde Hz. Aliye dair eserler de mhim blmnde Hver-nmeden bahsetmektedir:
yer tutar. Mesela Dursun Fakh (.726/1326)in Yazar bilinmeyen Hver-nme Hz. Alinin
Gazavatnmesi (Mukaff Cengi) 26 ,Beypazarl Hvern ah Kubat ile gazalar, baslm yedi
Maazolu Hasann Cendil Kalas Manzu- ceng ve sekiz ceng kitaplarnda yer alan
mesi 27 , eyyad sann Salsalnmesi, yazar gazalardan birincisi, basmalarda ad Billr-
bilinmeyen Gazavt- Kssa-i Mukaff, (Ali Azm Cengidir. Sonunda Hvernme diye
cengi) Kssa-i Kahkaha (Ali Cengi), hvernme aklanmaktadr. Burada ayrca TDK Ktpha-
gibi manzum eserler on ve ondrdnc nesinde bulunan mensur nshaya da iaret
yzylda Anadoluda yazld bilinen bu tr edilmitir. 32
hikayelerin en eskilerindendir.28
Havername zerinde alan Giovanna
Bu eserler Arap, Trk ve ranl kahraman- Calasso, eseri Timur dnemiyle ilikilendirir33 ,
lar erevesinde vcut bulmutur. Bu eserlerin Agah Srr Levend eyholu tarafndan Trk-
meknlar, Arabistan, ran ve Trkiye corafya- eye tercme edildiini iddia eder. Bu konuda
sdr. Metinler sade dille kaleme alnm, metin- smet etinin kanaati daha isebetlidir:
ler oluturulurken Trk muhayyilesinin ilave- Haveran-n Ame 15. yzyldan itibaren nce
siyle zenginletirilmitir.29 Farsa ve manzum olarak, daha sonra ise
Tarihi ahsiyet ve hadiseleri sz konusu Trkeye tercme edilmek suretiyle bizim
eden bu gibi eserler msbet ilim anlayyla edebiyatmzda yerini almtr. Farsa manzum
tenkit edildiinde ar abartma, akla aykr, nshalarn ktphanelerimizd ebulunmu olmas
hayal mahsul saylabilecek bir hayli unsur onun bir baka isimle tercme edilmediini de
ihtiva etmekle birlikte bir taraftan halkn hasret- gsterir. Mensur olarak tercmeleri bulunan
lerine cevap verirken dier taraftan nesilleri Havern-nmenin en erken 15. yzylda edebi-
dolayl yoldan terbiye etmitir. slam tarihine ait yatmza girmi olduunu syleyebiliriz.34
ahsiyetlerin efsanelemi maceralarn hikye Manzum Hver-name mesnevi tarznda
eden ve pek ok kerameti, olaanst motifi aruzun Filtn, Filtn, Filn vezninde
ihtiva eden bu cenknamelerin yakn zamanlara yazlmtr. Bunun tercih sebebini aruzun henz
kadar tek tek veya topluluk nnde kssahanlar, yerlememi olmasna balayan Fuat Kprl,
meddahlar tarafndan okunduunu, insanlar Trk iir sisteminde yaygn olan 11li hece
mertlie, adalete, fazilete zendirmek gibi ms- saysna uygun dmesi sebebiyle bu veznin
pet bir sosyal rol oynadn tarihi eserle- tercih edilmi olabileceini ifade eder. 35 Cahit
25
a.g.e.,s.49.
26 30
Bu eser hk. Daha fazla bilgi iin bkz: Sadettin Bulu; Adem Ceyhan: a.g.e.,,s.32.
31
Dursun Fakhin Gazavtnmesi, X. Trk Dil Muhammed Emin Riyh: Osmanl Topraklarnda Fars
Kurultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler 1963, Ankara Dili ve Edebiyat, nsan Yaynlar, stanbul 1995,s.234
32
1964,s.11-22. A. Srr Levend ,a.g.e.,s.128.
27 33
Daha fazla bilgi iin bkz..Gven Kaya; Bepazarl Giovanna Calasso: Un'"epopea musulmana" di epoca
Maazolu Hasan ve Cendil kalas Gazavatnmesi timuride: il Xavar-Nam di Ebn Hosam. Roma,
Journal of Turkish studies:Trklk Bilgisi Ararmalar, Accademia Naz. dei Lincei, 1979, Prima edizione, in-8
Hasibe Mazolu Armaan I, s.21,1997, Harvard,USA. gr., br. ed., pp. 381-540; tavv. f.t., Estr. ed.,Il Xavar-
28
A. Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihi, 125-128 Adem name di Ibn Hosam: note introduttive RSO 48 (1973-
Ceyhan 31. 74),153-73.
29 34
Necati Demir-M.Dursun Erdem: Hz. Ali Cenkleri,Destan smet etin: a.g.e.,53.
35
yaynlar, C.1, Ankara 2007,s.20. M Fuat Kprl: Trk Edebiyat Tarihi,a.g.e.,s.344.

347
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ztelli, bu veznin kullanmndaki bozukluklara Hz. Ali eserde heybetiyle gz doldurur. Fizii
dikkat ekerek bu metinlerdeki veznin hece ve sesiyle etkileyici bir kiiliktir.
vezni olarak kabul edilmesinin daha doru Kim seni sevse cihanda ya Ali
olacan sylemektedir. 36 Buradan hareketle yle konu ahiretde sen veli
aruz vezninin tamamen terlemedii bu sebeple
Kim sana yaman dir ise dnyada
daha salam olarak kullanlmad 13. ve 14.
Ahiretde tamuya la-beyt gide
yzylda bu eserlerin hazrlk mahiyetinde oldu-
unu sylemek yanl olmaz.37 Bu tarz eserlerde Sen ol Haydarsun ki ir-i Kirdigar
muhatabn halk kitleleri oluu, dolaysyla dilin Hem emirul-mmininsin aikar
sade kullanlmasnn tercih edilmesi, aslolann (12301234)
muhtevay en anlalr ve ksa cmlelerle Eserde eitli ahslarn azndan Hz. Aliye
aktarmak olmasn da ksa kalp tercihi ve vezin medhiyeler dzlmtr. Onun Hz. Muham-
bozukluu sebepleri arasnda gsterebiliriz. medin amcasnn olu oluuna vurgu yaplarak
Vasfi Mahir Kocatrk, aruz vezniyle mes- Hz. Muhammedin senin etin benim etimdir
nevi eklinde yazlm epik ve dini eserleri sz telmih edilmitir.
Divan iirinin halka inmi bir kolu olarak ah- merdana yeti iy peyk-i men
niteleyerek bu devir Trk edebiyatnn en karak- Ben Alinn canyum ol bana ten
teristik ve en bol olduuna dikkat eker.38 (1730)
Gney Azerbaycanl airimiz Bulud kara- Bir baka blmde Hz Muhammedin, Hz.
orlu Sehend de dede Korkud boylarn nazma Ali iin Ben Alinin canym o bana ten szn
ekmede byk bir baar salamtr. Her asrn syleyerek ona iltifat etmesine yer verilmitir.
znn bir Korkudu var 39 demektedir. Bu iri Hayy- Kirdikar Murtazasn Murtaza
sebeple asrn Dede Korkudlar bu tarz eserleri La-feta illa Alisin seyfiya
yeni bir slup, yeni bir kalpla yeni nesillere (2725)
aktarmaldrlar. Hz. Muhammedin bir baka sz Arapa
Hvernme destan ve masal unsurlar olarak beyitte ifade edilmitir. "Hz. Ali'den baka
asndan zengin bir eserdir. kl yoktur" anlamna gelir. Bu szn devam
Hvernmede Hz. Ali "La seyfe ill Z'l-fkr vel fet ill Ali"
Eserde Hz. Ali, Emirel-Mminan (1403), Zlfkar'dan baka kl, Hz. Ali'den baka gen
emirul-mminin (1239), erenler ah (4782, yoktur eklindedir. Bu szn Cebrail tarafndan,
fettah- din (3096), Haydar, Haydarz-zaman Uhud gazvesinde gsterdii gayret sebebiyle Hz.
Ali hakknda, syledii rivayet edilir.
(208) Murtaza (685),Ali ah (694), Aliyy-i
Murtaza(709), hayrl-vera (4080), Kahr- kffar Ger eger ki bu nesne sende var
(218), Sahib-i at u kl (684), ah veli (309), ah- Merdan- Alisn ehsvar
ah- Merdan (707), ah- Merdan- veli (994), Bir at var ad Dldldr hemin
ah- veli (952), ehr-i din (742), ehr-i ir-i gher Bir klc var iki akk yakin
(375), emir-i zer (375), ir-i cihan (1238), ir-i
Bir kul var ad Kanberdr heman
dilir (216), ir-i dad-kar (267), ir-i dilir (944),
Sen Alisn sdk ile bildm ayan
ir-i gir (1745), ir-i Hak (221), ir-i Kirdigar
(771) ir-i Hayy- Kirdikar (2725 ), ir-i Huda (543545)
(236), ir-i Hayy- La-yenam (741), ir-i ilah Hz. Alinin tane belirtisi vardr. Bunlar at
(3160), ir-i Rabbl-alemin (3821)ir-i Yezdan Dldl, klc Zlfikar ve klesi Kanberdir.
(2994), z cell-i betl (250) Eserde hadiseler, Hz. Ali evresinde geliir.
Heybet ile nara urd Murtaza Hz. Ali idealize edilir. Din uruna savaan Hz.
Sanasun kim deldi alem ejdeha Ali hi bir fedakrlktan ekinmez. Dmana
kar meydan okur. Kahramanlklaryla vnr,
Titredi ol dem zemin asuman dmanlarna gzda verir:
Yankuland tag u ta u ins can
(644645) Menem ol Cemid-i sergerdan iden
Kahraman hakilen yeksan iden
36
Kh- Billr klan zir zeber
Cahit ztelli: Anadolu Dini Edebiyatndan Geyik Destan
37
smet etin: a.g.e.,s.98.
Sndren tlsm Dal ser-be-ser
38
Vasfi Mahir Kocatrk: Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat Sen dah iy na-bekar- bi-yakin
Yaynevi, stanbul 1964,s.143. Virgil ikrar ehl-i iman ol hemin
39
Dursun Yldrm: Sazmn Sz (Bulud Karaorlu (3047-3050)
Sehend), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1980,s.11.

348
 Materiallar

Hz. Ali at Dldle ok deer verir onun bir levhadaki adnn yazl olduunu fethinin mj-
kln lemin malna deimeyeceini syler: delendiini grr.
Tanr bilr bir klnu virmezem Hz. Ali mehur klc Zlfikar ile yle olaa-
Alemn malna seni saymazam nst kahramanlklar gsterir ki melekler bile ona
(399) hayran olur:
Her alda yetmi arun Zlfikar Zlfikar ekdi ol ir-i Huda
Uzanurd hem be-hkm-i Kirdigar yle ald dive kim ol Murtaza
(711-712) ki pare dedi divi ejdeha
sm-i azam okud ol nam-dar Aferin itdi melekler hb-sada
Emr-i Hak ate ana itmedi kar (908909)
(981)
Hvernmede sihir, ekil deitirme, dev,
smi azam okuyan Hz. Aliyi ate yakmaz. peri, ejderha, ceza, ekil deitirme, harikulade
Abdest ald kamu lekerler tamam yer ve formulistik saylar vb. zengin masal
Haydar ardnca namaz kld hmam motifleri bulunmaktadr. Bu motifler ocuklarn
(1009) ilgilerini ekecek esrarl varlk, mekan ve
hadiselerden olumaktadr. Eserdeki harikulade
Hz. Ali, askerlere imamlk yapar, namaz kldrr.
yer motifiyle ilgili tespitlerimiz unlardr:
kd tozdan ir-i Yezdan- cihan
Eserde baz meknlar olaanst gzelliklere
sm-i Haydardur emirul-mminin
sahiptir. Zengin hayal ve imajlarla bu meknlar
Hz. Ali keramet sahibidir. Arkadalarna za- tasvir edilmitir. Hz. Alinin fethetmek istedii
man mekn aarak bir toz bulutu iinde ular. ehr-i Zerr metinde u ekilde tasvir edilmek-
Didi Haydar mslman ol na-bekar tedir:
Yohsa imdi sen olursun haksar Bir mzeyyen bakadr kim iy ata
(1546) By- anber hb heva mg-i Hta
Dmanlarn alteden Hz. Ali her zaman Her yemiden var idi anda ecer
onlar slama davet eder. Yaprag zmrid budag sim-i zer
Didi kim gam ekme iy nr- gzm
Tallarnda yakt u elmas yemi
Hakkn emri byledir dinle szm
Topra mg agac altun gm
(29482949)
Portakal limon amrd elma nar
Hz. Ali klesi Kanberi kurtarmak iin klk
Bu hal zre her yemiden anda var
deitirir. Kendini Gaamam adl bir bezirgan
(4560-4570)
olarak tantarak Kanberin esir tutulduu kaleye
gider. Buradaki vezir Hz. Aliyi ncilde belirtilen Bir baka ehrin tasviri de u ekilde yapl-
vasflarndan dolay tanr: mtr:
Gllere karu ider blbl figan
Ben seni bildm Alisin sen yakin
agrur ism-i Hudavend-i cihan
Seni ana benzetmem kim hemin
Deli kara kzl mermer saru
Didi Haydar nirede grdn beni Dayag eyler muattar drl b
Sormaga geldn benm halm yani (4565-4573)
Didi kim ben ncil iinde karar
Hz. Ali, yakut, zmrt ve trl mcevherlerle
Grmem vasfn iy nam-dar
batan baa kapl bu kasrn iime girer. Drt
(539-541)
tarafta adnn yazl olduunu grr.
Ayn ekilde ehr-i Zerde de Dal ibni Dal de
kri kld Halka ol nam-dar
Hz. Alinin vasflarn ncilde okuduunu ifade
Girdi kasrn iine o ehsvar
eder:
smini grmem ncil ire men Kasr ii tol cevahir ser-be-ser
Ak olmudum sana ben can- ten Lal-i yakt zmrid drl gher
(3125) Drt divarnda yazlmdr Ali
El mnacata getrdi ol zaman Ol erenler serveri ah- veli
Geldi hatifden avaz anda revan (31203122)
(30943096) Bir baka blmde yine Hz. Ali farkl bir
Hz. Ali ehr-i Zere giderken girdii bir ma- ehirdedir. Buras da olaanst gzelliklere haiz
arann aznda hatiften sesler iitir, buradaki bir mekandr:

349
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Geldi ehrin kapusna ol Ali Dilbilgisi vb. Trk dili ve edebiyat konu-
Didi nusret vir bize Hayy- Gani larnn retiminde kullanlan rnekler, zellikle
Girdi kapudan ieru ehsvar halk edebiyat metinlerinden seilerek renciler-
Ol hayran ol Aliyyn-nam-dar de asl metne kar bir ilgi uyandrlabilir. Bu
anlamda Zeki mer Defnenin Dede Korkut
Grdi kala cmle ak mermer yapu
Hikyelerinde geen edebi sanatlar tespit ederek
i ta cevher ile top tolu
kitaplatrmas,40 zellikle liselere edebi sanatlar
Berk urur ulesi kim ems kamer kavratmada kullanlacak bahsettiimiz amaca
Gz kamaur bakcak ins beer uygun yararl bir almadr.
(32873294)
Gnmz hikye ve roman yazarlar da
ehir altn ve gme gark olmu, mcev- zaman zaman eserlerinde destan ve halk edebiyat
herler ayaklar altna serpilmitir. Herkesin evi metinlerinde geen kahraman ve hadiselere atfta
lal-i mercandan yaplmtr: bulunarak onlar yaatabilirler.
Dklptr gher ayag altna Destan tarz eserlerin genel slubuna uygun
Gark olupdur ehr gm altuna olarak eserde hadise ve saylarda yer yer abartlar
Lal-i mercan evlerinn yapus grlmektedir. Sihirin yaygn olduu olaylar
Bay u ednanun altundur hepisi zincirinde bu abart inandrcln korumutur.
Amr iidp altun incden haber Destan anlatm slubundaki bu tarz eserler
Tnmad hi giceye dek sabr eder milletin uur alt duygularnn bir yansmas,
(33173319) maddi ve manevi deerlerinin nazara verildii,
Bu ehirde de gece bile her taraf boydan boya gemile gelecek arasnda ba kurulduu ortak
aydnlktr: duygu, heyecan ve idealleri davuran metinlerdir.
Cmle dnya karanudr ol gice Gemite uzun yllar halkn destana duyulan
Aydn idi ehr ii udan uca zlemine hitap etmi olan bu tarz eserlerin
ule virmi lal mercan cevheri gelecee tanmas, edebi birikim ve gelenekten
Berk ururd ii ta her yeri yararlanlmas asndan nem tamaktadr.
Anlat sisteminin ekirdei durumunda olan
Grdi bu hal heman Amr- hmam
vakalar ile metinler anlam kazanr. Vakaya can-
Didi kim iy Kirdigar- la-yenam
llk kazandran ve zgnletiren onun dili,
(33253329)
anlatmdr. Bu anlat fark ile eser benzerlerin-
Bir baka tasvirde atlar ve kendileri batan den ayrlr. Anlattaki ustalk ve slp fark ile
aaya ll-i gher ve altn olan askerler tasvir yazarlar adeta bir baka eser meydana getirir
edilmektedir: gibidirler. Esasen bu yeni bir eser meydana getir-
Atlar kendileri hep sim-i zer mekten daha zordur. zellikle manzum olan bir
Badan ayaga kadar lal-i gher eserden manzum olarak yeni bir eser telif etme-
Balarnda hep cevahirden klah nin ayr bir zorluu vardr. Hvernmede vak-
Leker-i miri vezir-i padiah alar Hz. Ali merkezli geliir; eserin btnnde
(45334534) Hz. Alinin arzulanan hedefe ulama arzusu ve bu
yolda nne kan engeller vakalar zinciri
Motif Indexte F700 Olaanst Yer bal
seklinde grlr.
altnda gsterilmitir.
Anlatma esasna bal eserlerde zaman itiba-
Sonu
ridir. Szl kltr rnlerimizde zamanla ilgili
Kltr oluturan ve gelecek nesillere aktaran hzl geiler vardr. Bu geiler dolaysyla
insandr. Her insan iinde bulunduu kltrden zaman bir ayrnt olarak grlr. Dikkatler hep
beslenir, etkilenir, kltrne katkda bulunur ve kahraman merkezlidir. Eserde mitolojik ve tarihi
sonraki nesillere kltrn tar. zellikleri olan zengin bir ahs kadrosu bulun-
Etkili ve nemli bir rehberlik kayna olan maktadr. Hareketli bir yaps olan eserde geiler
edebiyattan, eitimcilerimiz yeterince yararlan- hzl bir ekilde gereklemektedir. Cinler, devler
maldr. Dede Korkut Hikyeleri, Havernme vb. periler gibi metafizik varlklarn yan sra sihir,
birok halk edebiyat metinlerimiz okul ncesi, mucize ve keramete dayal olaanstlklerle
ilkretim ve lise a rencilerin seviyelerine zengin imajlarla ve ilgi ekici bir hayal dnyas
gre uyarlanabilir. Okul ncesindeki boyama
kitaplarndan, yapboz tarz oyunlara kadar bu tarz 40
milli kaynaklarmzdaki hadiseler ve kahramanlar Zeki mer DENE: Dede Korkut Hikayeleri zerinde
Edebi Sanatlar Bakmndan Bir Aratrma, Trk Dil
ocuklarn ilgisine sunulabilir. Kurumu Yaynlar, Ankara 1988

350
 Materiallar

kurgulanmtr. Hz. Alinin ejderhalarla sava-

mas, devler ve cadlarla mcadele etmesi gibi
birok masal motifiyle okuyucu gerekle hayal
arasnda gidip gelmektedir.
Hvernme, slam dairesi iinde teekkl
etmi Anadolu corafyasnda yeni bir bak a-
syla ele alnmtr. Hz. Ali gibi sevilen bir
karakteri olmas halkn, kahraman benimseme-
sini hzlandrmtr.
Bu tarz eserlerin belli kelimelerinin sadele-
tirilmesi ya da bir air tarafndan yeni bir slupla
kaleme alnmas bu eserlere olan ilgiyi artracak,
okuyucuda dini ve milli duygularn olumasna
nemli katklar salayacaktr.
Kendi kltrmze yabanc dnyalarn inan
ve deerleri etrafnda gelien zellikle metafizik
arlkl sihir cad vb. masal ve efsanevi unsurlar
ieren eserler son zamanlarda ciddi olarak yay-
gnlamtr. Reklmn da etkisiyle ocuklarmz
ve genlerimiz bu eserlerden etkilenmektedirler.
Halk edebiyatnn erevesi iinde gnmz-
deki romann yerine tutan bu anlatlar yllarca
halk tarafndan ilgiyle izlenmi, ierdii mitolojik
ve masal unsurlar, gerilim ykl gizemli hadise-
leri ile ilgi oda olmutur.
Milletleri birbirinden ayran milli kltr
deerleridir. Kltr oluturan unsurlar tahlil
edildiinde o millete ilgili kltrel keifler ortaya
kacaktr. Trk milleti zengin bir kltre sahip-
tir. Milletimizin duygu dnyasndaki derinlik ve
zenginlik, itenlikle sergilenen szl kltr
rnlerinde belirgin olarak ortaya kar.
zetle; zengin edebi kaynaklarmzn farkna
varlmal ve bunlardan alnacak ilham, gerek b-
ykler gerekse ocuklar iin oluturulacak her
trden sanat alanna yanstlmaldr. nsanda kim-
lik uurunun oluturulmas, vatan ve millet sev-
gisi gibi duygular kazandrlmasnn temeli
ocukluk dneminde atlr. Bu duygularn veril-
mesinde milli kahramanlar kullanlabilir. Bireye
milletinin kahramanl, vatan sevgisi edebi
eserlerdeki konu ve diyaloglarla baarl bir
ekilde verilebilir.
Bu eserlerimizin gnmz ve gelecek nesil-
lere kazandrlmas kltrel bir sorumluluktur.
Gnmz air ve yazarlar, bu eserlerden ilham
alarak slup ve kurgudan yararlanabilir.

351


ARKI VE TRKLERDEK ATASZ VE DEYMLERN

OCUKLARIN DL GELMNE KATKISI
Yrd. Do. Dr. Mustafa ENEL
Kafkas nviversitesi
Fen-Edbiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm
Kars, TRKYE
e-mail: msenel@kafkas.edu.tr

THE ROLE OF PROVERBS AND PHARESES IN SONGS

SHARKI AND TURKU IN THE PROGRESS OF CHILDREN SPEECH

ABSTRACT
The method is a way of getting something. This word is used in scientific investigation in the different means. Besides it
there is special method for learning study, which is planned for good time. We took these methods into consideration and wanted
to investigate our national songs turku and sharki, which are very useful for children speech.
We know that many proverbs and phrases are hidden into turku and sharki which are our spiritual richs.The songs in spite of were
created by different musicians help to learn the language when men dont want to do it. The modern popmusic is also useful for it.
As a result we can say that our traditional and national songs, which is rich with proverbs and phrases are very important in
learning study and without doubt every must to prefer this method in progress children speech.
Key words: Proverbs, phrase, progress of children speech, sharki, turku

Toplumlarn, uzun gzlem ve tecrbeler so- sttklar en eski halk kltr mahsulleri, atasz-
nunda vardklar yarglar hikmetli dnce, t leri ve deyimlerdir. ou zaman bir iki kelimeyle,
ve rneklemeler yolu ile ifade edilebilir. Bu bazen bir cmleyle, bazen karlkl diyaloglarla,
ifadelerin birou mecaz anlam tayan; uzun bazen de kafiyeli syleyilerle kck bir sz
yllarn oluturduu biimle kalplam bulunan; beine koca bir anlam sdrlmtr.4
daha ok szl gelenek iinde kuaktan kuaa Ataszleri ve deyimler, gnlk hayatta far-
geerek yaayan; anonim nitelikteki zl szler- knda olunmadan, hemen hemen her yerde kulla-
dir. Bu szlere atasz denir. 1 nlr. Ataszleri ve deyimler, halkn iinde yaat-
Arapa nush, nasihat, meviza, Farsa t duygularn, dile getirmek istedii dncele-
pend ve Moolca erdeni ge: cevherli szn rinin aktarmnda yalnzca bir yntemdir. Top-
anlatt dnceyi, gnmze kadar getiren lum, bir konuyu uzun uzadya halkalar halinde
szlerdir. Anlamndan da anlalaca gibi atalar- birbirine balayarak anlatmaktansa, az szle ok
dan gelmitir. Buna gre bu szlerin tarih bir ey anlatmay tercih eder. Bu hem halkn hem de
gemii vardr. Zamann ak ve toplumsal ev- bireyin; daha dorusu toplumlarn bilinaltnda
renin corafyas iinde biim ve zn kazanarak sahip olduu stn yetenek ve dnce younlu-
bugne kadar gelen bu szlere , eskiler sz unun bir gstergesidir. Ataszleri ve deyimler,
denmesi bunun en gzel kantdr.2 uzun yllar sren hayat tecrbelerinin bir sonucu
olarak ortaya kmtr. Bu tecrbelerin birlei-
Deyimler (tabirler) ise, asl anlamlarndan
minden ortaya kan hayat felsefesi de dolaysyla
uzaklaarak yeni kavramlar meydana getiren
ataszleri ve deyimlere etki etmitir.
kalplam ifadelerdir. ki veya daha fazla keli-
meden oluan bu dil birlikleri, duygu ve dnce- Aa ya iken eilir cmlesinin akla gelen
lerimizi, dikkat ekecek biimde anlatrken ayn ilk anlam gayet aktr. Taze bir fidan emek
zamanda isim, sfat, zarf, basit ve birleik fiil kolaydr. Bir fidan kartlanca emesi, bkmesi,
grnl gramer unsurlardr.3 krmas elbette zorlar. Dier anlamn biz, ma-
nev-zihn hayatmza aktararak anlamlandrrz.
Kiilerin anlk duygu ve dncelerini, ile-
ocuu (aslnda her eyi) kkken eitmek ge-
rinden geldii gibi saf ve doal bir ekilde yan-
rekir, dncesi bizde yerleir. Bu madd biimi
bir hareket noktas yapan ve ilk syleyicilerini
1
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh Yaynlar, tespit edemediimiz dil rnlerinden atasz ve
stanbul 1977, C.1, s.214
2
kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, Aka Yaynlar,
4
Ankara 2000, s.625 mer Asm Aksoy, Ataszleri ve Deyimler Szl,
3
kr Elin, age., s.642 TDK Yay., Ankara, 1981, s.47

352
 Materiallar

deyimler, hayat felsefesi olacak fikir ve dnce- Ataszleri ve deyimlerdeki devrik yap ile
leri, din ahlk, hukuk, iktisat, eitim, gelenek, duygu ve dncelerin aktarmnda yklemin
grenek ile tabiat olaylarndan, teknikten vb. baa alnmas ve znenin balantl olduu cm-
karlabilecek kurallar somuttan soyuta giden leyle kafiyeli bir biimde sylenmesi, hem dil
bir yolla, ou zaman bir fkra klnda sz ve edinimine hem de dil aktarmna katk salamak-
yaz ile kuaktan kuaa aktaran hikmetli cm- tr. Trke ataszleri ve deyimlerde yer alan bu
lelerdir.5 devrikliin nedenlerinden biri ll anlatmda
Ataszleri, deyiler, halk iiri szl kltr uyak seimine bal olmasdr:Sakla saman
rnleridir. Postmann da Onga katld gibi : gelir zaman.Dieri ise, ataszleri ve deyimlerin
Bu anlatm yollar rastgele bulunmu aralar kullanld balamda konuan kiideki duygusal
deildir. Onlar gemiten gelecee aktarlr; d- deiimin yanstlmas iin: Atrma kutuyu,
ncenin zn olutururlar. Geniletilmi biim- syletme kty.8
deki ortak dnce, bunlar olmadan ortaya ka- Kiileraras iletiimde kullanlan deyimlerde
maz; nk dnce ataszleriyle deyilerden de devrik dizilenler vardr. Onlar ancak ilgili
olumaktadr.6 duygusal balamlarda iletiime katlrlar. Devrik
Ataszleri ve deyimler, farknda olmakszn olmalarnn nedeni ise, szel anlama ek olarak
iselletii gibi bilinli bir ekilde de dil kullan- ezgiye yklenen duygusal bir tepki de iermele-
mna sokulmaya allmtr. Bylece hem zen- ridir. rnein aresizlik karsnda aralarnda
gin bir dil malzemesi olan bu unsurlarn kullanm bir fark yok anlamnda Al birini, vur tekine
sklaacak, hem de bireyin dil kullanmna ve zdeyii, bunun yannda, konumacnn sinirlen-
yatknlna katkda bulunulacaktr. Milli Eitim diini de gsterir. Devrik olmayan ataszleri ile
Bakanlnn lkretim 1.-2. kademelerindeki deyimler arasnda da fke, arma, korku, bez-
ders ieriklerinde okuma-yazma-anlama eitimle- ginlik... gibi duygular ifade edenlerde de vardr. 9
rinde ska bavurulan bir yntem olarak atasz- Ataszleri ve deyimlerde ocuklarn dil geli-
leri ve deyimlerden faydalanlmtr:7 imine katkda bulunan farkl bir zellik de
rencilere t vermek, rnek gstermek, imgelerin fazlaca yer almasdr. Nesilden nesile
anlatlanlar kuvvetlendirmek, dnceleri peki- aktarlarak gnmze kadar ulaan ataszleri ve
tirmek gibi amalarda ataszleri ve deyimler, iyi deyimler, bizlere nceki kuaklarn yaam artlar
birer ara olmaktadr. Trke Eitim Program- ve gelenekleri hakknda da dilsel imgeler aktarr.
nn Genel Amalar blmnn 3-7 maddelerinde Bu szlerin z, iki ayr dzlemin, yani dz
yle geer: anlam ile yan anlam dzlemlerinin yapsal bilei-
Madde 3:rencilere Trk dilini sevdirmek, mine dayanmaktadr. Onlar doru anlamak ve
kurallarn sezdirmek; onlar Trkeyi geliim s- yorumlamak hi de kolay deildir, nk asl
reci iinde bilinle, zenle ve gvenle kullanmaya anlamlarn kavrayabilmek iin bir cmle ya da
yneltmek. metin iinde kullanlyor/geiyor olmalar gerek-
Madde 7: Szl ve yazl Trk ve dnya mektedir. Bu yetmiyormu gibi, ierdikleri imge-
kltr rnleri yoluyla, Trk kltrn tanma ve lemin srad olmas nedeniyle de bu glk
kazanmalarnda Trk yurdunu ve ulusunu, doa- biraz daha artmaktadr.10
y, hayat, insanl sevmelerinde yardmc olmak. nceki kuaklarn yaam artlar ve gelenek-
Buradan hareketle Tk dilinin en zengin mah- leri hakknda dilsel imgeler ieren ataszleri ve
sulleri olduunu belirttiimiz ataszleri ve de- deyimleri incelemek suretiyle, kltr tarihi
yimlerden faydalanmamz gerektiini dolayl asndan pek ok aydnlatc bilgiye ulalabilir.
olarak karabiliriz. Yazl kltre gemi toplumlarn ou, sonraki
Ataszleri ve deyimlerde dikkati eken bir kuaklara aktarmak amacyla ataszlerini ve de-
baka zellik de pek ounda devrik yapnn yimlerini toplamtr. Ancak bunlar daha nceleri
bulunmasdr. Bu yap, yabanclara zellikle de de vard, daha dorusu tabi ki insanlk tarihi
ocuklara dil retiminde ve ediniminde byk kadar eskiydiler. Gnmze ulaan en eski ata-
katk ve kolaylk salamaktadr. sz derlemeleri, Eski Msra (M..3.-1. yy.)
kadar uzanmaktadr. Ayrca, Smerlerin (M.O.
5
kr Elin, age., s.625
6
mer Demircan, Sz Dizimine Duygusal Yansmalar:
Ataszleri, Deyimler, Deyiler Ve Devrik Dizim, Trk
8
Dili Dergisi, Y.18,C.18,S.107 Mart Nisan 2005, s.1, mer Demircan, agm.,s.2
9
(http://www.turkdilidergisi.com/107/demircan.htm) mer Demircan, agm.,s.4
7 10
Bayram Ba, , Trke Temel Dil Becerilerinin re- Musa Yaar Salam, Ataszleri ve Deyimlerde
timinde Ataszlerinin Kullanm, Pamukkale niver- mgelem, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi
sitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 2002(2), S.12,s.60 Dergisi, 2001, C.18, S.1, s.45

353
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

4.-1. yy.) ivi yazs ile yazlm yaztlarnda da uyakla, syleyi asndan daha etkili olmaya
ataszlerine yer verildii bilinmektedir.11 ynelen ataszleri, fkraya benzer fakat konuma
lk bakta anlamlandrlamayan, gnlk ha- srasnda yeri gelmeden sylenemez. Yani laf
yatta kullanlan fakat farkl bir benzetmeyle olu- gediine koymak istediimizde ihtiya duyarz.
turulan, tarih ve mitolojik kavramlar, ahsiyetler Ataszlerinin dz konumadaki baz sz kalp-
ieren ve bunlarn birer imgeyle anlatld larndan farklar, onlarn birtakm ayrc nitelikte
ataszlerinde ve deyimlerde bir anlam karkl biim ve ierik zelliklerindendir. Bunlar arasn-
varm gibi durmaktadr. Ancak ocuklara bu da ksalk, kesinlik, anlatmdaki aydnlk ve ku-
farkllk ve yerindelik bildirimizin esasn tekil ruluk vb. saylabilir. 15
eden yntemlerle retilebilir. Aklamal atasz- Semantik incelemelerin ana konusu cmledir.
leri ve deyimler szlklerinde yer alan aklama- Cmle genellikle en az bir yklemden oluan,
lar iyice anlayan bir ocuun, dil ediniminde ve yarg bildiren kelimeler dizisidir. Kelimeler
hayal dnyasnda muhakkak kkl bir deiiklik ounlukla daha kk yaplar halinde bir araya
olacaktr. nk hayal dnyasnda meydana ge- gelerek st yapy olutururlar. Bu kk yaplara
len imge karkln ortadan kaldracak ve kelime gruplar ad verilir. Ataszleri, kimi tas-
renecei yeni imgelerle eskileri birletirerek niflerde yarg bildirmeyen ve yklemi olmayan
evreyi anlamlandrm olacaktr.12 rneklere rastlansa da, ounlukla cmlelerden
Ataszleri ve deyimleri betimlemek ve ak- oluur.16
lamak olduka g bir itir. Gncel anlamlarn ocuklara dil retiminde bu sentaktik zel-
kavrayabilmek iin onlarn bir cmle ya da metin liklerden hareketle aadaki yaplar, ataszleri
iinde geiyor olmas gerekmektedir. Samuel ve deyimlerle retmek mmkndr:
SINGER, 1) Basit cmle
Erst in der Verwendung lebt das insann aynasdr.
Sprichwort: in der Sammlung ist es tot. 2) Birleik cmle
[Ataszleri ancak kullanldklar takdirde 2.a.) Giriik birleik cmle
yaarlar, derlemelerde ise ldrler.] 2.b.) Giriik birleik cmle- simfiil
Dnyaya aldanmak delilik demektir.
sz ile bu grmz desteklemektedir.
2.c.) Giriik birleik cmle- Sfatfiil
Dinleyici, karsndaki kiinin kulland atasz
Misafiri horoz olann arpa kalmaz amba-
ve deyimin gncel anlamn, onu ancak cmlenin
rnda.
balam ya da metnin dier ksmlar ile
2.d.) Giriik birleik cmle- Zarffiil
ilikilendirdii takdirde zebilir. Burada atasz
Aa meyvesi olunca ban aaya
ve deyimin ilevi, konumacnn dncelerini
salar.
dile getiriyor, hatta bir anlamda destekliyor
3.) art cmlesi
olmasdr. stelik bylece, hitap edilen kii ne
Din yklmazsa, dman yklmaz.
incitilmi, ne de mahcup edilmi oluyor, nk
4.) kili birleik cmle
dile getirilmek istenen ifreli bir biimde akta-
Baa gelmedi ki ayak uslansn.
rlyor. Hitap edilen kiinin grevi ise, cmle
5.) Sral ve bal cmle
iinde geen atasz ve deyim ile anlatlmak
Ana ben gidemem Bendere, almm
istenileni bulup, eer varsa konuann hatasn
kaba dek mindere.
dzeltmektir.13
Kar izi kapatr, ok gz kapatr.
Ana dili Trke olan kiiler dahi, Trke 6.) Eksiltili cmle
ataszleri ve deyimleri anlamakta bazen zorluk Ersiz avrat, yularsz at.
eker. Bunun da nedeni, gosterilenden baka 7.) Aktarma cmlesi
bir de kastedilenin bulunuyor olmasdr ve Kimse Gznn stnde kan var.
gsterilenin her zaman kastedilen olmay- Demesin. Vs17
dr.14
Grlyor ki, ocuklarn dil ediniminde ark
Ataszleri, uzun deneme ve gzlemlere daya- ve trklerdeki ataszleri ve deyimler olduka
nlarak sylenmi ve halka mal olmu kalplam nemlidir. Bu balamda bildirimizin esasnda
ifadelerdir. ounlukla bir cmle biiminde olu-
arak bir yarg anlatan, kimi zaman l ve
15
Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat,
Gerek Yaynevi, stanbul 1988, s.118
11 16
Musa Yaar Salam,agm.,s.45-46 Mustafa Altun, Trk Ataszleri zerine Sentaktik Bir
12
Musa Yaar Salam, agm., s.46 nceleme, Akademik Aratrmalar Dergisi, Mays-
13
Musa Yaar Salam, agm., s.46 Temmuz 2004, Y.6, S.21, s.80
14 17
Musa Yaar Salam, agm., s.47 Mustafa Altun, agm.,s.82-89

354
 Materiallar

bulunan popler sanatlarn ark ve trklerinde konusundaki duyarll dolaysyla kutlamtm

ataszleri ve deyimlerin kullanm sklna dikkat dedi.19
ekeceiz. Gemiten gnmze birok sanat Bar Mano da ataszleri ve deyimleri ska
seslendirdikleri ark ve trklerde ataszleri ve kullanm bir sanatmzdr. ada Trk Ozan
deyimleri kullanmtr. Bu kullanm hem ark ve Bar Mano adl eserde sanatnn kulland
trklerdeki anlam younluunu oluturmu hem ataszleri ve deyimler karlmtr. Buradaki
de bunlarn halk tarafndan benimsenmesini ko- tasnife gre Bar Manonun arklarnda toplam
laylatrmtr. nk ataszleri ve deyimlerdeki 49 atasz ve 428 deyim bulunmaktadr. 20
sadelik halkn ark ve trklerdeki zgnl
1980den sonra dnyaya gelen btn Trk
yakalamasn salamtr. Taradmz ark ve
ocuklar, rendikleri ataszleri ve deyimlerin %
trklerde en fazla atasz ve deyimi kullanan
90n ilk kez Bar Manonun arklarnda du-
sanatlar Bar Mano, Tarkan ve Kra olmu-
yup, renmitir. Bar Mano kltrmze elini
tur. Nitekim Tarkann son dnemde kard
daldrp daldrp ordan kardklarn kendi
albmlerde Dilli Ddkte 15, Hop Hopta 11
dnemine aktarmtr.21
ve Dedikoduda 6 atasz ve deyime yer vererek,
Trk Dil Kurumu Bakan Prof. Dr. kr Haluk Gnlk hayatta dinlediimiz mzikler hepi-
AKALIN tarafndan dle layk grlmtr. mizi etki alan ierisine alr. Akalnn da dedii
gibi atasz ve deyimleri, etkili ifade iin kullan-
Gazete haberinde, Mzik dilinde oka kul-
mak gerekir. Hele bunu arklarn ierisinde m-
lanlan argo szler ve yabanc kelimeleri eletiren
zik eliinde yaparsak, daha kalc olmaktadr.
TDK Bakan kr Haluk Akaln, bu olumsuz
Mziin insann geliimine hele hele ocuun
rnekler karsnda Tarkann ataszlerini ve
geliimine katksn gz ard etmemek lazm.
deyimleri ustaca harmanladn syledi. Akaln,
Konumalar ve yazlarnda ataszleri ile de- nl dnr Aristo(M:384-322) eitimde
yimlere yer veren kiiler, Trkeyi daha etkili mziin nemini yle ifade eder: Mzii daha
kullanr. Dedi. Bar Manonun yaarken yap- ok kiilik zerinde etki yapabilen ve bylelikle,
t arklarda ataszlerine ve deyimlere ska yer doru bir eletirici deerlendirme alkanlna
verdiini aktaran TDK Bakan Akaln, o gn- sahip ve yetenekli insanlar iin yetitirmemiz iin
lerde Manonun arklarnda kulland bir uyarc olarak grmemiz gerekirDuygular
ataszleri ve deyimlerin ocuklarn ve genlerin itenlikle ifade etme konusunda hibir ey ritm ve
dilinden dmediini hatrlatt. Tarkann yeni ark syleme kadar kuvvetli deildir. Madem ki
arklarnda ataszlerimizi ve deyimlerimizi bu kadar gl bir kuvvettir, o halde mzik
kullanmasna ok sevindik. Diyen Akaln, mutlaka ocuklarn eitiminde mutlaka kullanl-
Tarkann deyimler kadar ataszlerini de ustalkla maldr.22
kullandna dikkati ekerek, Bunlar ierisinde Dearden, erken ocukluk dneminde yapla-
al elmaya ta atan ok olur, d eli yakar ii cak sanat etkinliklerinin nemini, ocuun estetik
beni gibi gen kuaklarn ok az kulland anlaynn gelimesi olarak deerlendirmitir. 23
ataszleri de var. eklinde konutu. Akaln, kul- Lemmermann, bu dnemde yaplan mzik al-
lanlmayan her atasz ve deyimin unutulmaya malarnn ocuun toplumun mzik kltr ile
ve yok olmaya mahkum olduunu belirterek, tanmasn da salayacan belirtmektedir.24
Tarkann yeni arklarnda ataszleri ve Gnmz eitimcilerinin ou kiilerin sahip
deyimlerimize yer vermesi, sz varlmzn bu olduklar farkl genetik zelliklerin kendilerine
zenginliklerinin yaatlmasna ve gen kuaklara mzik yapma konusunda baz ayrcalklar sala-
aktarlmasna katkda bulunacaktr. Deerlendir- d grn kabul etmekle birlikte, yetenein
mesini yapt.18 doutan geldiine ve mzik eitimi iin olmaz
Bir baka gazete haberinde de , Trk Dil bir koul olduuna inanmaktadrlar. Bu grn
Kurumu Bakan Prof. Dr. kr Halk Akaln, en nemli destekisi Japon Kemanc ve Eitimci
Tarkan Tevetoluna gnderdii teekkr yazsn- inii Suzukidir. SuzukiEitim Yntemi
da u szlere yer verdi: Son albmnzdeki
19
paralarnzda ataszlerimize ve deyimlerimize 20
http://www.turkcetopluluklari.net
yer vermi olmanzdan dolay sizi yrekten Birgl Yangn, ada Trk Ozan Bar Mano,
Aka Yay. Ankara, 2002, s.86101
kutlarm. Eletirileri ve takdirleri ounlukla 21
http://www.turklider.org/TR
yazyla ilettiklerini syleyen Akaln, Kimi 22
Aristoteles , Politika, (ev.Tuncay,M), Remzi Kitabevi,
zaman da kurum bakan olarak bizzat telefon stanbul 1975, s.238-239
23
ap dile getiriyorum. Gemite de Kra Trke Ercan Mertolu, Mzik ve Ritm Eitimi, Erken
ocuklukta Geliim ve Eitimde Yeni Yaklamlar-2,
stanbul 2005, s.282
18 24
http:/www.haber7.com/haber.php?haber_id=291401 Ercan Mertolu, agm., s.282

355
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

nemli bir yetenek yasasna dayanmaktadr. Bu

yasaya gre, doru ve erken yata, doru evresel
ortamla ve doru yntemlerle her ocuk mzikle
eitilebilir. Ailesel ve toplumsal ynden bu tr bir
gelimenin ortam hazrlanmsa her ocuk ana
dilini rendii yntemle mzii de renebilir.25
Mzik eitimi de tpk dil eitimi gibi aileden
balamaktadr. ocuun aile ierisinde bulduu
dil ve mzik ortam, bu iki nemli deerin geli-
imini olumlu ya da olumsuz ekilde etkileyebilir.
Her iki nemli yap tana olumlu katky
salamak iin ocuk iyi bir anadili kullanm ve
iyi bir mzik kulayla yetitirilmelidir.
Biz de tebliimizde hem anadilin hem de
mzik eitiminin birlikte ilendii gncel ark ve
trklerden yola karak, olumlu ve olumsuz
davranlara dikkat ekmek istiyoruz. ark ve
trklerdeki argo kullanmn ocuklar ne kadar
etkiledii aktr. Anlamn bile bilmeden hafza-
ya kaydedilen bu ifadeler gereksiz zamanlarda
kullanlarak kt bir durum yaratmaktadr. Sz
yazarlarnn kullandklar ifadeler, farknda olma-
dan daha kk yata insanlarn kelime hazinesini
oluturmaktadr.
Atasz ve deyimlerin yukarda saydmz
tm olumlu zelliklerini ark ve trklerde d-
nmek lazm. ocuklara Trk dilini sevdirmek,
retmek, ayn zamanda elendirmek ve dinlen-
dirmek iin iinde ataszleri ve deyimlerin ge-
tii arklardan balamak doru hareket olacaktr.
Bildirimizde tespit ettiimiz farkl sanatlarn
farkl ark ve trklerinde geen ataszleri ve
deyimlerini u ekilde sralayabiliriz:

25
Ayen Arslan, Erken ocuklukta Mziin nemi ve
ark retimi,Erken ocuklukta Geliim ve
Eitimde Yeni Yaklamlar-2, stanbul 2005, s.291

356
 Materiallar

arkicinin Adi Albmn Adi Atasz/ Deyim

1. Glben Ergen Abayi Yaktim Abayi Yakmak
2. Bari Mano Delikanli Gibi Atirma Kutuyu Syletme Kty
3. Ajda Pekkan Olanlar Oldu Bana Aina Dmek
4. smail Yk Tikla Alamayan Bebee St Vermezler
5. Sibel Can akmak akmak Azindan Bal Damlamak
6. Yildiz Tilbe Sevmeyeceim Aziyla Ku Tutmak
Akilli Olup Dnyanin Kahrini ekeceine, Deli Ol
7. smail Yk Tikla
Dnya Senin Kahrini eksin
8. Ebru Gnde Akilli Ol Aklini Almak
9. Ferdi Tayfur Aklimi Baimdan Aldin Aklini Baindan Almak
10. Tarkan Hop Hop Al Birini Vur tekine
11. Tarkan Dedikodu Alni Aik Yz Pek Olmak
12. Hlya Avar Ah Be Gzelim Analar Tahtini Yaparmi, Bahtini Deil
13. Tarkan Hop Hop Anca Beraber Kanca Beraber
14. Erkin Koray Arapsai Arapsaina Dnmek
15. Bari Mano Ayi Armudun yisini Ayilar Yerler
16. zcan Deniz Sevdanin Rengi Ak Alatir, Dert Syletir
17. Musa Erolu Kozanolu At lr Meydan Kalir, Yiit lr ani Kalir
18. Zerrin zer Ate Dt Yeri Yakar Ate Dt Yeri Yakar
19. Tarkan Dilli Ddk Atee Krkle Gitmek
20. Yavuz Bingl arambayi Sel Aldi Ateten Gmlek Giymek
21. Sezen Aksu Gngrmemiler Ati Alan skdari Geti
22. Hakki Bulut Kul Hatasiz Olmaz Ayai Taa Gelmemek
23. Glben Ergen Uacaksin Ayai Yerden Kesilmek
24. Tarkan Hop Hop Ayni Tas Ayni Hamam
25. Tarkan Verme Azi Karar ou Zarar
Babasi Oluna Bir Ba Birakmi; Oul Babasina Bir
26. Bari Mano Kezban
Salkim Birakmami
27. Neet Erta Ne Dersin Bari Yanmak
28. Aik Veysel Kara Toprak Barina Basmak
29. Bahri lhan Bir Yiit Gurbete Gitse Barina Ta Basmak
30. Nil Karaibrahimgil Havuz Problemi Baliklama Atlamak
31. Tarkan Dilli Ddk Bana Gre Hava Ho
32. Grup Hepsi Tempo Ba Kaldirmak
33. Kenan Doulu Yaparim Bilirsin Ba Koymak
34. Mustafa Yildizdoan Trkiyem Ba Koymak
35. Muazzez Ersoy Kader Ayirdi Bizi Baa Gelen ekilir
36. Nev Efkarliyim Baim Duman Bai Dumanli Olmak
37. Sibel Can akmak akmak Bainda Kavak Yelleri Esmek
38. Yonca Lodi Aldim Baimi Gidiyorum Baini Alip Gitmek
39. Kerem Bayar Afet- Devran Batan ikarmak
40. Ceza Feyz Al Besle Kargayi Oysun Gzn
41. Yildiz Tilbe Akin Cezan Mi? Bin Dereden Su Getirmek
42. Emrah Taksi Bir Baltaya Sap Olamamak
43. Bari Mano Nane Limon Kabuu Bir iekle Yaz Gelmez
44. Sibel Can Talih Bir Dokun Bin Ah it
45. Tarkan Hop Hop Bir Eli Yada, Bir Eli Balda Olmak
46. Muazzez Ersoy Bir Fincan Kahve Olsam Bir Fincan Kahvenin Kirk Yil Hatiri Vardir
47. Sibel Can Bir Sikimlik Canin Vardi Bir Sikimlik Cani Olmak
48. Ruhi Su Dinleyin Biri Yer Biri Bakar, Kiyamet Ondan Kopar
49. Tarkan Hop Hop Bol Keseden Atmak
50. Nalan Byle Gelmi Byle Gider Byle Gelmi Byle Gider
51. Demet Akalin Tatil Bulunmaz Hint Kumai

357
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

52. Tarkan Dilli Ddk Burnu Kaf Dainda

53. D Sokai Sakinleri Sevdan Bir Ate Buz Kesilmek
54. Kivircik Ali kinci Gurbet Blbl Altin Kafese Koymular, lle De Vatan Demi
55. Grup As Senin Gibi Byk Lokma Ye Byk Sz Konuma
56. Tarkan Dilli Ddk Caka Tutmak
57. Hande Yener Kirmizi Can ekimek
58. Sagopa Kajmer Linguistiks Can ekimek
59. Demet Akalin Unut Beni Can Evinden Vurmak
60. Hakan Peker Canim Yandi Cani Yanmak
61. Emel Mftolu Kizlar Canindan Bezmek
62. Tarkan Dilli Ddk Circir tmek
63. Mustafa Ceceli Unutmadim Cieri Yanmak
64. Emel Mftolu Faka Bastin antada Keklik
65. Funda Arar Arapsai ivi iviyi Sker
66. Tuba zerk ivi iviyi Sker ivi iviyi Sker
67. Yonca Evcimik Kendine Gel izmeyi Amak
68. Davut Glolu Dur Orda Dur ok Koan abuk (Tez) Yorulur
Ham Meyvayi Kopardilar
69. Bari Mano ok Muhabbet Tez Ayrilik Getirir
Dalindan
70. Bari Akarsu Islak Islak omak Sokmak
71. zlem Tekin Dalari Deldim Dalari Delmek
Adem Olu Kizgin Firin Havva
72. Bari Mano Davul Dengi Dengine alar
Kizi Mercimek
73. Ebru Gnde Deli Mi Divane Miyim Deli Divane Olmak
74. Mahsun Kirmizigl Zello Derde Dmek
75. Emel Mftolu Elenilecek Kizlar Dere Tepe Gezmek
76. Tarkan Vay Anam Vay Dii Seni Yakar i Beni Yakar
77. Yildiz Tilbe Haberi Olsun Dil Dkmek
78. Mahsuni erif emi Siyahim Dile Dmek
79. Nazan ncel Dillere Deceiz Dillere Dmek
80. Tarkan Dilli Ddk Dilli Ddk
81. Ceza Nefret Doru Syleyeni Dokuz Kyden Kovarlar
82. Uur Arslan Sen Ve Ben Drt Gzle Beklemek
83. Dou Duvari Nem Yikar Duvari Nem, nsani Gam Yikar
84. Yurtseven Kardeler Dilini Mi Yuttun? Duymazdan Gelmek
85. Tarkan Hp Dnya Gznde Olmamak
86. Neet Erta Evvelim Sen Oldun Dnyanin Rengine Kanmak
87. Mahsun Kirmizigl Karde Dnyasi Yikilmak
88. Cengiz Kurtolu Hain Geceler Denin Dostu Olmaz
89. Ouz Aksa Adiyaman Dman Kesilmek
90. Tarkan Dilli Ddk Eden Bulur
91. Bulutsuzluk zlemi Ekmek Aslanin Azinda Ekmek Aslanin Azinda
92. Bari Mano Halil brahim Sofrasi El Pene Divan Durmak
93. Glben Ergen Amor El stnde Tutmak
94. Tarkan Hp El stnde Tutmak
95. Berksan Bay Bay Glm Ele Avuca Simamak
96. Berksan Bay Bay Ele Avuca Simamak
97. Tarkan imarik Ele Gne Rezil Olmak
98. Emel Mftolu Ruhun Duymaz Eli te, Gz Oynata
99. Ezginin Gnl lk Ak Eli Kolu Bali Olmak
100. Sezen Aksu Erkekler Elimi Sallasam Ellisi, Baimi Sallasam Tellisi
101. brahim Tatlises Bir Kulunu ok Sevdim Elini Kolunu Balamak
102. elik Selam Syle Elini Sallasa Ellisi
103. Zeynep Casalini Duvar Elini Tain Altina Sokmak

358
 Materiallar

104. Tarkan Hop Hop Elini Verirken Kolunu Kaptirmak

105. Zeki Mren Eski Dost Eski Dosttan Dman Olmaz
106. brahim Tatlises Raki tim arap tim Eski Hamam Eski Tas
107. Tarkan imarik Eski Kye Yeni Adet
108. Hakki Bulut ntizarim Var Etekleri Tutumak
109. brahim Tatlises Erkekler Etekleri Zil almak
110. Cem Karaca Peynir Gemisi Evdeki Hesap ariya Uymaz
111. Emel Mftolu Faka Bastin Faka Basmak
112. Yonca Evcimik Faka Bastin Faka Basmak
113. Sibel Can akmak akmak Gafil Avlamak
114. Fikret Kizilok Krolu Dalari Geit Vermemek
115. Tarkan Dilli Ddk Gelen Geer Kalan Ger
116. Sezen Aksu Gelen Gideni Aratir. Gelen Gideni Aratir
117. Dou Yaktim Gemileri Gemileri Yakmak
118. Mahsun Kirmizigl Yikilmadim Gs Germek
119. Mahmut Tuncer Bileydim Gnl Balamak
120. Bari Mano Gnl Ferman Dinlemyor Gnl Ferman Dinlemez
121. Arif Sa Sevenlere Gnl Verdim Gnl Vermek
122. Fatih Yeilyurt Senle Amam Grnen Ky Kilavuz stemez
123. Glay stanbul Aliyor Gz Yummak
124. Kenan Doulu Yzsz Yrek Gzden Dmek
125. Hakan Peker Dn Gel ki Gzm Gze Gelmek
126. Hakan Peker ki Gzm Gze Gelmek
127. Hayki Son Gzlerinden Uyku Damlamak
128. Ayna Severek Ayrilanlar Gz Dalmak
129. elik Hercai Gz Yollarda Kalmak
130. Sezen Aksu Belalim Gz Yksekte Olmak
131. Kivircik Ali Kerbela Gznde Ttmek
132. Cengiz Kurtolu Yalanci Bahar Gznden Sakinmak
133. Tarkan Hp Gzne Uyku Girmemek
134. Sila Bundan Sonra Gznn stnde Kai Olmak
135. Gece Yolculari Yaban Gl Gl Seven Dikenine Katlanir
136. Sezen Aksu anima nanma Gl Seven Dikenine Katlanir
137. Bari Mano Gnl Ferman Dinlemyor Gn Olur Devran Dner
138. Gkhan zen Aramazsan Arama Gn Yz Grmemek
139. Bendeniz Sen Kaybettin Gnn Gn Etmek
140. Bendeniz Gvendii Dalara Kar Yadi Gvendii Dalara Kar Yamak
141. Nilfer Oh Ya Gvendii Dalara Kar Yamak
142. Tarkan Dedikodu Ham Elmaya Ta Atan ok Olur
143. Orhan Gencebay Hatasiz Kul Olmaz Hatasiz Kul Olmaz
144. Zerrin zer Hekimden Sorma Hekimden Sorma ekenden Sor
145. Mf Mecburen Her Kafadan Bir Ses ikmak
146. Sagopa Kajmer Monotonluk Monotonu Hevesi Kursainda Kalmak
147. Sibel Can akmak akmak Hop Oturup Hop Kalkmak
148. Azer Blbl Sana Yalan Gelebilir Hor Grmek
149. Tarkan Hop Hop Huyuna Suyuna Gitmek
150. Tarkan Dilli Ddk Hkm Gememek
151. Tarkan Dedikodu i Dii Bir Olmak
152. Bari Mano Kara Sevda i ine Simamak
153. Sabahat Akkiraz Deme Felek i Kan Alamak
154. Emre Aydin stanbula Dmanim ini Dkmek
155. Berdan Mardini Senden ocuum Olsun ini Yakmak
156. ilgin Sedat Delikanli Gibi flah Olmamak
157. Hlya Avar ki Dirhem Bir ekirdek ki Dirhem Bir ekirdek

359
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

158. Tarkan Dedikodu ki Eli Yakasinda Olmak

159. Aya Tekindor ikibum ki Gnl Bir Olunca Samanlik Seyran Olur
160. Aik Mevlevi Doyum Olmaz Himmetine ki Gz ki eme Alamak
161. zel Gnaha Girelim nceldii Yerden Kopmak
162. Bari Mano Msadenizle ocuklar p nceldii Yerden Kopar
163. lhan een Ellerimde iekler pe Sapa Gelmemek
164. Tarkan Hop Hop pin Ucunu Kairmak
165. Gkhan Trkmen Afedersin steyenin Bir Yz, Vermeyenin ki Yz Kara
166. Bari Mano Halil brahim Sofrasi te Halep te Arin
167. Tarkan Kil Oldum Abi Kaacak Delik Aramak
168. Gll Balikesir Bandirma Kaan Balik Byk Olur
169. Sezen Aksu Kain Kurasi Kain Kurasi
170. Tarkan Hop Hop Kafa Tutmak
171. lhan een Ellerimde iekler Kafaya Takmak
172. Cem Karaca Namus Belasi Kalem Kirmak
173. Asli Gngr Kalp Kalbe Kalp Kalbe Karidir
174. Tarkan Hp Kalpten Kalbe Yol Vardir
175. Ayna lnce Sevemezsem Seni Kan Alamak
176. Bari Mano Can Bedenden ikmayinca Kara Haber Tez Duyulur
177. Tarkan Arada Bir Karalar Balamak
178. Bari Mano Kazma Kaz Gelen Yerden Tavuk Esirgenmez
179. Tarkan Dilli Ddk Kendi Den Alamaz
180. Tarkan Dilli Ddk Kendi Kuyusunu Kazmak
181. Hande Yener Kirmizi Kendini Dev Aynasinda Grmek
182. Kutsi Maktul Kendini Kaybetmek
183. Bari Mano Ali Yazar Veli Bozar Keskin Sirke Kpne Zarar Verir
184. Tarkan Kil Oldum Abi Kil Olmak
185. Murat Baaran Nankr Kiymet Bilmemek
186. Funda Arar Berdel Gelin Kolu Kanadi Kirilmak
187. Bari Mano Abbas Yolcu Korkunun Ecele Faydasi Yoktur
188. Mine Koan Zor Dostum Krdm Olmak
189. Aik Poyrazolu Dalardadir Kulak Vermek
190. Musa Erolu Kulak Verdim Kulak Vermek
191. Muazzez Abaci Unutamazsin Kulaklari inlamak
192. Tarkan Hp Ku Style Beslemek
193. Tarkan Dedikodu Kuyruklu Yalanlara Kanmak
194. Sezen Aksu Tempo Kl Yutmamak
195. Tarkan Hop Hop Klahina Anlatmak
196. Bari Mano Ali Yazar Veli Bozar Kp Suyunu eker
Adem Olu Kizgin Firin Havva
197. Bari Mano Lafla Peynir Gemisi Yrmez
Kizi Mercimek
198. Bari Mano El Salla Leylein mr Laklakla Geer
199. Tarkan Arada Bir Mangalda Kl Birakmamak
200. Emel Mftolu Elenilecek Kizlar Mercimei Firina Vermek
201. Mustafa Sandal Mest Oldum Mest Olmak
202. Mahsun Kirmizigl Dinle Mptela Olmak
203. Tarkan Dedikodu Ok Yaydan ikmak
204. lhan een Ellerimde iekler Ortalarda Birakmak
205. Kibariye Annem Oyuna Gelmek
206. Bari Mano Osman Oyuna Getirmek
207. Sagopa Kajmer Baytar d Kopmak
208. smail Yk Kanka lmek Var Dnmek Yok
209. Serdar Orta Urunda Her eyi lm Gze Almak
210. Candan Eretin Kapima Dayanma Sakin zr Kabahatinden Byk Olmak

360
 Materiallar

211. Dou Dnek z Sz Bir Olmak

212. Tarkan at Kapi Pabu Birakmamak
213. Tarkan Dilli Ddk Pireyi Deve Yapmak
214. Kenan Doulu Yakarim Bilirsin Romayi Yakmak
215. Tarkan Dilli Ddk Rzgar Eken Firtina Bier
216. Tarkan Hop Hop Sabri Tamak
217. Muazzez Ersoy Kader Ayirdi Bizi Sabrin Sonu Selamettir
218. Ali Kinik Koca Reis Salarina Aklar Dmek
219. Ebru Gnde Deli Deli Sakla Samani Gelir Zamani
En Byk Mehmet Bizim
220. Bari Mano Saldim ayira Mevlam Kayira
Mehmet
221. Hakan Peker Salina Salina Salina Salina Gelmek
222. Yildiz Tilbe Hoakal Saman Alevi Gibi Yanmak
223. Ebru Gnde ingenem Sararip Solmak
224. Bari Mano Osman Silahla Mertlik Olmaz
225. Mslm Grses Son Pimanlik Son Pimanlik Fayda Etmez
226. Bari Mano Lahburger Sona Kalan Dona Kalir
227. Sagopa Kajmer Badat Sora Sora Badat Bulunur
228. Hatice Borcum Bitmedi Soyup Soana evirmek
229. Tarkan Dilli Ddk Sz Gmse Skut Altindir
230. Ebru Gnde Deli Deli Su Uyur Dman Uyumaz
231. Tarkan eytan Azapta eytan Azapta Gerek
232. Tarkan Bakasin eytana Uymak
233. Glben Ergen Bou Bouna Tadini Tuzunu Kairmak
234. Mahsun Kirmizigl Haydar Haydar Taa almak
235. Bari Mano Duriye Tenekeyi Parlatsan eyrek Altin Etmez
236. Soner Arica Adin Bahardi Tepe Takla Olmak
237. Tarkan Dilli Ddk Tepe Takla Olmak
238. Gkhan zen Yain Tutmaz Tereciye Tere Satilmaz
239. Grup Hepsi Olmaz Olan Tok Evin A Kedisi
240. Made Siritini Dn Toz Kondurmamak
241. Bendeniz Turnayi Gznden Vurdum. Turnayi Gznde Vurmak
242. Gkhan zen Civciv Ufak At Da Civcivler Yesin
243. Kenan Doulu Ara Beni Ltfen Ummadii Daa Karlar Yamak
244. Bari Mano Olmaya Devlet Cihanda Usta Terzi Dar Kumatan Bol Gmlek Diker
245. Tarkan Dilli Ddk Uykulari Kamak
246. Bertu Cemil Ben Hi Sevemem midi Yikilmak
247. Uur Arslan Karagmrk Yaniyor Veryansin Etmek
248. Tarkan Hop Hop Vidi Vidi Etmek
249. Tarkan Gn Gibi Viz Gelmek
250. Ebru Yaar Adamim Yabana Atmak
251. Sezen Aksu anima nanma Yamasa Da Grlemek
252. Deniz Arcak Yamurdan Kaarken Yamurdan Kaarken Doluya Tutulmak
253. Tarkan Hp Yalniz Tatan Duvar Olmaz
254. Sezen Aksu inanay Yandan arkli
255. Elif Karli Bizim Oranin Adetleri Yanina Birakmamak
256. Gler Duman l Deseydin lmez Miydim? Yanip Kl Olmak
257. Glseren Gl Alo Desene Yanip Tutumak
258. Tarik Of Deli Gnl Yaraya Tuz Basmak
259. Bari Mano Anahtar Yemeden meden Kesilmek
260. Mslm Grses Bir Firtina Kopacak Yer Yerinden Oynamak
261. yk-Berk Evlerinin n Boyali Direk Yerden Yere Vurmak
262. Sibel Can akmak akmak Yere Bakan Yrek Yakan
263. Eylem Akta Kmr Gzlerin Yere almak

361
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

264. mit Sayin Ben Tabi Ki Yerlere Gklere Sidiramamak

265. Grup Hepsi Tempo Yola Getirmek
266. Nilfer Yolcu Yolunda Gerek Yolcu Yolunda Gerek
267. Yavuz Bingl Trl Trl Yolunu Gzlemek
268. Yildirim Caner Hatirasi Var Yrei Burkulmak
269. Blent Sertta Yalancisin Yreine Ta Basmak
270. Demet Akalin Tatil Yznde Gller Amak
271. Nazan ncel Nereye Byle Yznden Den Bin Para
272. Bari Mano Bahede Hanimeli Zorla Gzellik Olmaz

arkici/Trkc Atasz Deyim Toplam arkici/Trkc Atasz Deyim Toplam

Ali Kinik 1 1 Glseren Gl 1 1
Arif Sa 1 1 Hakan Peker 4 4
Asli Gngr 1 1 Hakki Bulut 2 2
Aik Mevlevi 1 1 Hande Yener 2 2
Aik Poyrazolu 1 1 Hatice 1 1
Aik Veysel 1 1 Hayki 1 1
Aya Tekindor 1 1 Hlya Avar 2 2
Ayna 2 2 brahim Tatlises 1 2 3
Azer Blbl 1 1 lhan een 3 3
Bahri lhan 1 1 smail Yk 3 3
Bari Akarsu 1 1 zel 1 1
Bari Mano 23 4 27 Kenan Doulu 4 4
Bendeniz 3 3 Kerem Bayar 1 1
Berdan Mardini 1 1 Kivircik Ali 1 1 2
Berksan 2 2 Kibariye 1 1
Bertu Cemil 1 1 Kutsi 1 1
Bulutsuzluk zlemi 1 1 Made 1 1
Blent Sertta 1 1 Mahmut Tuncer 1 1
Candan Eretin 1 1 Mahsun Kirmizigl 5 5
Cem Karaca 1 1 2 Mahsuni erif 1 1
Cengiz Kurtolu 1 1 2 Mf 1 1
Ceza 2 2 Mine Koan 1 1
elik 1 1 2 Muazzez Abaci 1 1
ilgin Sedat 1 1 Muazzez Ersoy 3 3
Davut Glolu 1 1 Murat Baaran 1 1
Demet Akalin 1 2 3 Musa Erolu 1 1 2
Deniz Arcak 1 1 Mustafa Ceceli 1 1
Dou 1 1 Mustafa Sandal 1 1
Dou 1 1 2 Mustafa Yildizdoan 1 1
D Sokai Sakinleri 1 1 Mslm Grses 1 1 2
Ebru Gnde 2 3 5 Nalan 1 1
Ebru Yaar 1 1 Nazan ncel 1 1 2
Elif Karli 1 1 Neet Erta 2 2
Emel Mftolu 2 4 6 Nev 1 1
Emrah 1 1 Nil Karaibrahimgil 1 1
Emre Aydin 1 1 Nilfer 1 1 2
Erkin Koray 1 1 Ouz Aksa 1 1
Eylem Akta 1 1 Orhan Gencebay 1 1
Ezginin Gnl 1 1 yk-Berk 1 1
Fatih Yeilyurt 1 1 zcan Deniz 1 1

362
 Materiallar

Ferdi Tayfur 1 1 zlem Tekin 1 1

Fikret Kizilok 1 1 Ruhi Su 1 1
Funda Arar 1 1 2 Sabahat Akkiraz 1 1
Gece Yolculari 1 1 Sagopa Kajmer 1 3 4
Gkhan zen 2 1 3 Serdar Orta 1 1
Gkhan Trkmen 1 1 Sezen Aksu 6 3 9
Grup As 1 1 Sila 1 1
Grup Hepsi 1 2 3 Sibel Can 2 5 7
Glay 1 1 Soner Arica 1 1
Glben Ergen 1 3 4 Tarik 1 1
Gler Duman 1 1 Tarkan 18 34 52
Gll 1 1 Tuba zerk 1 1
Yonca Evcimik 2 2 Uur Arslan 2 2
Yonca Lodi 1 1 mit Sayin 1 1
Yurtseven Kardeler 1 1 Yavuz Bingl 2 2
Zeki Mren 1 1 Yildirim Caner 1 1
Zerrin zer 2 2 Yildiz Tilbe 4 4
Zeynep Casalini 1 1

Tm ark szlerini buraya almak mmkn istediimiz iin az sayda rnek kullandk. Farkl
deil. Elbette farkl arkclar da ataszlerini ve ark szlerinden taramalarmz sonucunda elde
deyimleri kullanm olabilir. Hatta bir arkcnn edilen ataszleri ve deyimleri ierik ynnden
farkl arklarnda da atasz ve deyimler bula- genel bir ekilde tasnif edecek olursak:
nabilir. Biz burada sadece konuya dikkat ekmek

Ak,sevgi muhabbet, 54
Vcut organlar 33
Mutsuzluk, ayrlk hzn ,aalama, korku, 37
Meyve,sebze,iek,bitki,aa,,, 25
Hayvanlar 35
Saylar 30
Niyet(yi niyet , kt niyet,) 58
Toplam 272

Ak,sevgi muhabbet,

Vcut organlar,

58, 21% 54, 20%

Mutsuzluk, ayrlk hzn
,aalama, korku,
Meyve,sebze,iek,bitki,aa,,,

30, 11% 33, 12%

Hayvanlar
35, 13% 37, 14%
25, 9%
Saylar

yi niyet , kt niyet,

Yukarda ad geen ark szleri dinlendiin- kavram alanlar kendiliinden bilinaltna ile-
de ad geen kavramlar ve bu kavramlara ait mektedir. Sz yazarlar tarafndan dikkate aln-

363
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

mas gereken yn de budur zaten. ark szleri

yazlrken kltrel deerleri gzel bir ekilde
yanstacak, felsefi ynn bnyesinde tayan ve
yanstan ataszleri ve deyimler kullanlmaldr.
Unutulmamaldr ki, gnmz ark ve trkleri
7den 77ye herkes tarafndan dinlenilmektedir.
Gelien teknolojiyi dil bilincini gelitirmek-ile-
yebilmek iin ve kullanrken de bize ait olan
unsurlarn hepsini bnyesinde tayacak unsurlar
kullanmak gerekir. TDKnn ataszleri ve deyim-
leri kullananlara gsterdii yakn ilgi, bu konu-
larn ne kadar ihmal edildiinin bir gstergesidir.
Herkes unun farknda olmal ki, ocuklarn dil
geliimi kk yalarda balar. Dinlediklerimizle
balayan bu sre, mr boyu devam eder. Ne
dinlediimiz onun iin ok nemlidir.

KAYNAKA
AKSOY, mer Asm, Ataszleri ve Deyimler
Szl, TDK Yay., Ankara, 1981
ALTUN, Mustafa, Trk Ataszleri zerine Sentaktik
Bir nceleme, Akademik Aratrmalar Dergisi,
Mays-Temmuz 2004, Y.6, S.21, s.7991
ARSTOTELES, Politika, (ev.Tuncay,M), Remzi
Kitabevi, stanbul 1975
ARSLAN, Ayen, Erken ocuklukta Mziin nemi
ve ark retimi,Erken ocuklukta Geliim ve
Eitimde Yeni Yaklamlar2, stanbul 2005, s.291
296
BA, Bayram, , Trke Temel Dil Becerilerinin
retiminde Ataszlerinin Kullanm, Pamukkale
niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 2002(2),
S.12,s.6068
BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Trk Halk
Edebiyat, Gerek Yaynevi, stanbul 1988
DEMRCAN, mer, Sz dizimine duygusal
yansmalar:Ataszleri, deyimler, deyiler ve Devrik
Dizim, Trk Dili Dergisi, Y.18,C.18,S.107
Mart Nisan 2005, s.1,
(http://www.turkdilidergisi.com/107/demircan.htm)
ELN, kr, Halk Edebiyatna Giri, Aka
Yaynlar, Ankara 2000
http://www.turkcetopluluklari.net
http://www.turklider.org/TR
http:/www.haber7.com/haber.php?haber_id=291401
MERTOLU, Ercan, Mzik ve Ritm Eitimi, Erken
ocuklukta Geliim ve Eitimde Yeni Yaklamlar-
2, stanbul 2005, s.282-290
SALAM, Musa Yaar, Ataszleri ve Deyimlerde
mgelem, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi
Dergisi, 2001, C.18, S.1, s.45-51
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh
Yaynlar, C.1, stanbul 1977
YANGIN, Birgl, ada Trk Ozan Bar Mano,
Aka Yay. Ankara, 2002, s.86101

364
TRK DNYASI OCUK HALK ARKILARININ ERK VE MZKAL
YNDEN KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES
Oya EN
ukurova niversitesi
Devlet Konservatuvar, Mzik Blm

COMPERATIVA EXAMINATION OF CHILDREN SONGS IN TURK

POPULATED STATES IN REGARD TO THE CONTENT AND MUSIC

ABSTRACT
Children around the world are the same; they sing when they play games. The composer of the song is not important for the
children; they pick up the tune which amuses them most.
There are many childrens songs in Turk Populated States. These songs usually are sung as a part of children games, and
convey joy and amusement. Additionally, these songs with their content and musical structure, possess social and cultural values,
and all these may be expressed through the different instruments involved.
This study examines the form, structure and musical form of childrens songs in different areas of the Turkish World.
Throughout the Turkish States, the childrens songs carry the signs of the common culture; however some variations may exist in
different geographical areas. This study is a comparison of the childrens songs in Azerbaijan, Georgia, Uzbekistan, Bulgaria,
Turkish Republic of Northern Cyprus, in regard to form, content and musical structure. Words, expressions, subjects and musical
properties of childrens songs are examined and compared.
The purpose of this study is to examine the childrens songs in Turk Populated States, and to evaluate the similarities and
differences of the common cultural background in different geographical areas. This evaluation yields that, despite the diversity
among separate States, all different branches stem from the same core.

Toplumlarn geleceini salama almas, varl- ulusal kltrn ve geleneklerini tanr, yine m-
n srdrmesi, tarihleri, rf ve adetlerini koru- zik yoluyla, kendisini, evresini, doay tanma-
mas iin yaplacak en byk yatrm eitim sn ve yorumlamasn renir.
olmaldr. Gnmz koullarnda bilim ve bilgiye Okul ncesi eitimden balanarak, mzii
dolays ile eitime duyulan gereksinim hzla retmede en ok kullanlan ara sestir. ocuun
artmaktadr. Eitimin balangcn ve temelini ise kendi sesi ile yapabilecei ezgiler, ocuk ark-
ocuk eitimi oluturur. Gelecein bugn, o- lar olarak bilinmektedir. ocuk arklar, ocuk-
cuklar olduu iin, ocuk eitimine verilen nem ta mzie kar ilgi ve sevgi yaratmak, ona iyi bir
ayn zamanda gelecein gelimiliine de verilen mzik zevki vererek mzik dinleme, mzik yap-
nemdir. Sanat yoluyla ocuu eitme ise en ma ihtiyacn uyandrmak, sosyal, toplumsal ve
nemli eitme yollarndan biridir. Mzik ve dans, milli duygularn kuvvetlendirmek iin etkili ezgi
sanat eitiminin tekniklerinden biri olup, zihinsel trdr. ocuk arklar, sanat deeri tayan,
srelerin birer ifadesi olarak da tanmlanabilir. orijinal ezgileri, ocuun zevk psikolojisine uy-
Sesi de ocuun eitiminde bir ara olarak kul- gun ve szlerinin eitsel deeri olan arklardr.
landmzda, ocua, yaam alglama, yorum- Bu arklar, eitimin konularn ileyen ve bu
lama, yaratclk ve dnme sistemini gelitirme yolla kavramlarn, objelerin ve konularn kolay
ve eitme konusunda yardmc oluruz. Mzik, kavranmasn da salamaktadr. Melodi bakmn-
ocuun ruhsal yapsndaki heyecanl ve ar dan orijinal ve kolay, konu bakmndan ise, o-
duygusal ortamndan daha sakin bir ortama y- cuu iyiye gzele ynelten ocuk arklar ayrca
nelmesinde, ayrca gvensizlik, saldrganlk, geri- sosyallemeye ve toplumsallamaya da yardmc
lim ve korku gibi davranlardan uzaklamasnda olmaktadr. Ritim bakmndan kolay ve ses olarak
nemli bir etkendir. ocuklarn ses snrlarn amayan ocuk arklar,
Ayrca mzik eitimi, kiilik geliiminde o- mzik eitiminin temelini oluturmaktadr
cuun davranlarn etkiler, dikkati younlatrr (Akka, 1993,22-23).
ve gzlem yeteneini de glendirir. (rfiolu, ocuk eitiminde bu kadar ilevsel olan o-
1989,5). cuk arklarnn Trk mzii iinde olduu gibi
yi hazrlanm bir mzik eitimi programyla Trk halklarnn bulunduu birok lke mzii
ocuk, yaamdan zevk almay, toplum iinde yer iinde de saysz rnei bulunmaktadr.
edinmeyi renebilir. Bilim, sanat, sosyal bilim- Mzik eitimi, ocuklara baz kavramlarn ve
ler, din, salk gibi alanlara ilgisi artar. Yerel, kltrel deerlerin kazandrlmasnda nemli bir

365
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yoldur. ocuklar ark sylemeyi severler. o- B.akr akr Yamur: akr akr yamur
cuklar, kendileri, baka ocuklar, gnlk olaylar, adl ocuk arks, 3/4lk l ierisinde, bir, iki
hayvanlar hakknda yazlm arklar severler ve ve vuruluk nota deleri kullanlarak, basit
kolay renirler (en,2006,2-3). tartmlarla ve basit formda yazlmtr. Ses aral
Biz burada ocuk arklarn ele aldmz ok geni olmamakla birlikte, ok kk ya o-
lkeler erevesinde, ezgi ve sz ierii bak- cuklarndan ok, byk ocuklarn ses snrlarna
mndan karlatracaz. uygundur. Kolay kavranlabilen ve akc bir ark
zellii tamaktadr.
1.BULGAR OCUK ARKILARI:
arknn sz ierii doa sevgisi ile ilgilidir.
A. Tatl Sesli Blbl: Tatl sesli blbl adl Ormanlarn yeillenmesi, ekinlerin kmas, ku-
ocuk arks, basit formda ve orta tempoda larn t, ieklerin amas ve bunlarn en b-
bestelenmitir.3/4lk l ierisinde bir, iki, yk yardmcs gne ve yamur konu edilmitir.
vuruluk nota deerleri kullanlarak, basit tartm Bulutlar dalm, gne yzn gstermitir.
kalplar ile yazlmtr. Bir oktavlk ses snr ocuklar bu gzel arky sylerken doann
ierisinde yazlm olan ark, ocuklarn ses kanunlarn da renmektedir (K1).
snrlarna uygundur ve kolay kavranabilir.
3.AZER OCUK ARKILARI:
arknn szleri ktadan olumakta, do-
lays ile arknn ezgisi kez tekrarlanmaktadr. A.Birincilerin arks: Birincilerin arks
Konusu ise, gkyznde dalgalanarak gezinmekte adl ocuk arks 2/4lk l ierisinde, yarm
olan blbln, evlere, bahelere doru yaklaa- ve bir vuruluk nota deerleri ile basit tartm
rak, berrak sesiyle kyllere sesleniini iermek- kalplar kullanlarak, basit formda yazlmtr.
tedir (Peev,2000,40). Okula yeni balamann sevincini yaayan birinci
snf rencilerinin neesini yanstacak ekilde
B.Kpek aro ve Kar: Orta tempoda syle-
mar temposu kullanlmtr. arknn ses aral
nen bu gzel ocuk arks, 3/4lk l says
da, yine birinci snf rencisinin ses snrlarna
ierisinde, bir, iki, vuruluk nota deerleri ile
uyumludur.
basit formda basit tartmlarla yazlmtr. ocuk-
larn ses snrlarna uygun olarak bir oktav ie- Kolay kavranabilecek zellikteki ezgi, tekrar
risindedir ve kolay kavranabilir zelliktedir. iaretleri ile birka kez tekrarlanmakta ve bunun
aracl ile tekrar iareti de kavratlmaktadr.
arknn szleri hayvan ve doa sevgisi ile
ilikilidir.lk karn yana tank olan kpek aro Okul sevgisini alayan szler ieren arknn,
ile aronun sahibi olan ocuk arasnda yaanan- sz bulunmaktadr.lk szler, okulu anlatr:
lar anlatmaktadr. lk kez kar gren kpein geni snfmz var, yepyenidir masamz, ret-
aknl, ocuklarn yanaklarndan makas alrca- meni hevesle dinleriz hepimiz.kinci szler, -
sna yumuack yaan kar, ahr kalpak misali renilen bilgileri anlatmaktadr: alfabeyi biliriz,
kaplayan karn grntsnden korkan kpee reniriz harfleri,ok houmuza gider anne,
sylenen akac szckler, melodi ile birleerek baba szleri. Son szler ise, ocuklar anlatr:
ocuklara gzel duygular alamaktadr (Peev, st-bamz temizdir, nk biz birinciyiz, evde
2000, 54). de okulda da herkesin sevimlisiyiz(K4).
B.Vatan arks: Bu gzel ark, 6/8lik l
2. GRC OCUK ARKILARI:
ierisinde, yarm, bir, vuruluk nota deerleri
A.Ben gerekten renciyim: Ben gerek- ve basit tartm kalplar ile yazlmtr. Ses snr-
ten renciyim adl ocuk arks, 4/4lk l lar tm ocuklarn ses aralna uyumlu olarak
ierisinde, yarm, bir ve iki vuruluk nota deer- sol minr tonunda yazlmtr. Kolay kavranabi-
leri kullanlarak basit tartmlarla, basit formda lecek zellikteki ezgi, farkl szlerle birka kez
yazlmtr. Kolay kavranabilecek dzeydeki bu tekrarlanmakta ve her sz arasnda konuyu vurgu-
ark, ocuklarn ses snrlarna uygun olarak bir layan ho bir nakarat bulunmaktadr. Tekrar ia-
oktavlk snrlar ierisindedir. retinin ve dolap kavramnn da retilmesine yar-
arknn szleri okul sevgisini vurgulamak- dmc olma zelliindedir.
tadr. Elimde anta, rzgar gibi giderim okula arknn szleri, doumundan balayarak,
szleri ile mutluluunu dile getiren ocuk, anne- tm mutluluklar yaadn, bahar, gnei yaar-
annesinin onu okula gtrn, duyduu gzel ken nasl boy atp bydn anlatan ocukla-
sesleri anlatmaktadr. En byk hayali gerekle- rn, vatanna sesleniini anlatmaktadr. Bir gn
mi, gerek bir renci olmutur. Byle mutlu- gelip yalandnda, yarattklar ile vnen ocuk,
luk grlmedi diyerek devam eden szler, tm vatanna kendisinden memnun kalaca mjdesini
ocuklara okul sevgisini alamaktadr (K1). vermektedir. Vatan sevgisinin vurguland ark,

366
 Materiallar

sz ierii bakmndan tm ocuklara hitap arknn szleri, okulun gzelliini, okul bah-
etmektedir (K4). esinin temizliini anlatrken, ocuklar gllere
benzeterek cokulu seslerini de blbl sesi olarak
4. KUZEY KIBRIS TRK
ifade etmitir(K5).
CUMHURYET OCUK ARKILARI:
B.Okul Trks: Okul Trks, ilkreti-
A.Ninni: Bu gzel ocuk ninnisi, 2/4lk
min altnc mzik ders kitab ierisinde yer alan
l says ierisinde, eyrek , yarm, bir vuruluk
bir ocuk arksdr.6/8lik l says ierisinde,
nota deerleri ile basit formda ve aklda kalabi-
yarm, bir, birbuuk,vuruluk nota deerleri, sus
lecek ekilde tekrarlardan oluan bir biimde
iaretleri, tekrar iareti ve dolap iermektedir.
yazlmtr.Ninniler, annenin ocuuna syledii
ark, basit formda yazlm olup, ierisinde baz
ark gurubunda olmakla beraber, zellikle kz
nans ve mzikal yorum ile ilgili bilgiler veril-
ocuklarnn oyunlar srasnda sklkla kendi
mektedir. Ses aral ya gurubuna uyumlu olarak
oyuncak bebeklerini uyuturken syledii, yani bir
yazlmtr ve kolay ka kavranabilecek dzey-
anlamda ocuk arks olma nitelii de tamak-
dedir.
tadr.Ses aral tm annelerin veya ocuk
annelerin ses aralna uyumludur. arknn szleri iki ktadan olumaktadr.
Okullar alyor, bilgiler salyor, sevin dolu
Ninninin szleri her annenin kendi yavrusuna
gnlm szleri coku dolu bir melodi ile bala-
seslenmektedir. Dolays ile kiilere gre ismi
maktadr. Davullar alnyor, almak gereki-
deiiklik gstermektedir. Doal olarak her annenin
yor, inan dolu gnlm szleri ile devam
yavrusuna besledii umutlar iermektedir (K2).
ederken, okula ve almaya duyulan sevgi o-
5.ZBEK OCUK ARKILARI: cuklara mzik yolu ile alanmaktadr (MEB
Gen Kz le Annenin arks: Genlik Komisyon, 1994, 12).
dnemine yaklam olan ocuklara hitap eden bu C.Ninni: Hemen hemen tm Trk halknn
gzel ark, eyrek, yarm, bir vuruluk nota doduu andan itibaren duymaya alt, uyu-
deerleri ile ve basit formda yazlmtr.2/4lk sun da bysn ninni szleri ile balayan ocuk
l ierisinde basit tartm kalplar ile yazlm arks,hem annelerin ve hem de anne roln
ayrca Senkop yani mzikteki askatm elenceli oyunlarnda kullanan tm ocuklarn kolayca
bir ekilde retmektedir.arknn ses aral her kavrad bir arkdr.2/4lk l ierisinde ,
ya gurubunun syleyebilecei bir aralk ieri- eyrek, yarm ve bir vuruluk nota deerleri ile
sindedir ve kolay kavranabilecek dzeydedir. basit tartm kalplar kullanlarak basit formda
arknn ierii, anne ile gen kz arasnda yazlmtr.
geen akac konumalardan olumutur. Anne- Sz ierii deikenlikler gstermektedir.
ciim, anneciim, benim bam aryor,der gen Deiik kiilerle yaplan kiisel aratrmalar
kz. Neden ardn soran annesine, pazarda sonucu, ehirlere, kylere ve ocuklarn isimle-
grd gzel baln, kendisinde olmad rine gre deiiklikler gsterebilmektedir (K7).
cevabn verir.Annesi baln ok pahal oldu- D.Ninni: Ninni adl ocuk arks, ilkreti-
unu, neden istediini sorar. Kz, altn ilemeleri min ilk yllarnda retilmek zere hazrlanm
olduunu, ok beendiini syler.Bunun zerine olan bir arkdr. 4/4lk l ierisinde, bir ve iki
annesi, evlen, kocan alr cevabn verir. Kar- vuruluk nota deerleri ile basit tartm kalplar
lkl olarak sylenen bu ark, dramatize edilerek kullanlarak, basit formda yazlmtr. erisinde
de seslendirilen bir ark niteliindedir(K3). kullanlan uzatma ba ve nans terimleri ile de
6.TRK OCUK ARKILARI: mzikal bilgileri geitirmektedir. Ses aral
A.Okul Bahesi: Okul bahesi adl ocuk kk ya guruplar iin olduka uyumludur ve
arks,okula yeni balayan rencilerin bilgi kolay kavranabilecek dzeydedir.
dzeyindedir.2/4lk l says ierisinde,bir ve arknn iki sz bulunmakta dolays ile ezgi
iki vuruluk nota deerleri ile basit formda ayrca iki kez tekrarlanmaktadr.ocuun yuvasnda
kk yataki ocuklarn okseslilie adm huzur ierisinde uyumasn hedefleyen sz ierii
atmasna kolaylk salayacak ekilde, kanon tar- ile anne ve yuva sevgisini pekitirmektedir.
znda yazlmtr.ark nce hepbirden okunmal, (Aydntan;Egz,1971, 19)
sonra,birinci kme Adan balar, B lsne E.Vatan aryor: lkretimin 7. snf
girerken ikinci kme Adan balar ve birinci Mzik ders kitab ierisinde yer alan bu gzel
kme Cye geldiinde nc kme Adan ba- ocuk arks, 2/4lk l ierisinde eyrek, ya-
lar, bylece tekrarlanr.Bu ekilde okseslilie ilk rm, bir, iki vuruluk nota deerleri ile basit
admn atan ocuk, hem mzikal ve hem de okul tartmlarla ve basit formda yazlmtr.
sevgisini kavram olur.

367
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Ya grubu dolaysyla iki sesli olarak syle- ra varaym, bana balk alaym eklinde sren
nebilen tekrar iareti ve dolap kavramn peki- szler neeli bir slup ile tekrarlardan olumak-
tiren mar temposunda yazlan neeli bir ocuk tadr. Bu tekrarlar arkya dramatize edilebilir bir
arksdr. Ses snrlar ilgili ya grubu ocuklarn zellik kazandrmaktadr(K6).
ses aralna uygun yapdadr. Nans terimlerinin I. Blbl: lkretimin 6. snfndan itibaren
ve ton bilgisinin pekitirildii ark rneklerinden retilmeye uygun dzeyde olan ve iki sesli
birisidir. olarak yazlm olan ark 3/4lk l ierisinde
ark, sz ierii bakmndan genlie vatan yazlmtr. Bir, iki, vuruluk nota deerleri
sevgisini, alma azmini ve vatann korunmas kullanlarak basit tartm kalplar ile basit form-
gereken doal zenginliini vurgulamaktadr. Sz- dan oluan ark kolay kavranabilme zelliinde-
ler iki ktadan olumaktadr. Ezgi szler dolays dir. Legato yani bal syleme bilgisini pekitir-
ile iki kez tekrarlanmaktadr (Aydntan; Egz, mektedir. ki szden olutuu iin ezgi iki kez
Tarihsiz, 66). tekrarlanmaktadr. arknn ses aral renci-
F.Yamur Trks: lkretimin ilk ylla- lerin ses snrlar asndan uyumludur.
rnda renilecek dzeyde olan Yamur Trks, Blblden yola karak hayvan sevgisini pe-
2/4lk l ierisinde eyrek, yarm, bir kitiren bir ocuk arks niteliindedir. Sz yo-
vuruluk nota deerleri ile basit tartm kalplar ve unluu fazla olmadndan kolaylkla kavran-
basit formda yazlmtr. Nans ve tempo ile ilgili makta ve ezberlenebilmektedir ((K5).
terimlerin retilmesine yardmc olmakta, seny,
SONU:
dolap, aksan gibi kavramlar pekitirmektedir. Ses
aral kk yataki ocuklarn ses snrlarn Tarihesi ilkel dnemlere kadar uzanan m-
amayacak ekildedir. Kolay renilecek ve zik ocuk eitimin hemen her aamasnda yer
ezberlenebilecek niteliktedir. almaktadr. Okul ncesi eitimden balayarak
baz kavramlarn retilmesinde, mzik bir ara
arknn iki sz vardr. akan imekler,
olarak kullanlm, ocuk arklar olarak bilinen
grleyen gkler, ocua yamuru anlatrken onu
toplumsal ve milli duygular kuvvetlendiren ezgi
korkutmamakta, iein aacn geliimini ksa-
tr, bu aralarn en nemlisi olmutur. Sanat
cas doa sevgisini vurgulamaktadr (Sun, 1969,
deeri tayan bu ezgiler ocuk psikolojisine uy-
15).
gun olarak hazrlanan szlerle birletirildiinde
G. Kular tyor: lkretim andaki temas kolaylkla ve zevkli bir ekilde ocua
ocuklarn syleyebilecei hatta alabilecei d- kavratlmtr. Ezgiler kolay ve zevkli olduka,
zeyde olan bir arkdr. 4/4lk l ierisinde ocuun hayvanlar, doay, aile ban, vatan
yarm ve bir vuruluk nota deerleri ile basit tar- sevgisini kavramas da daha kolay olmutur.
tm kalplar kullanlarak, basit formda yazlm-
almamzn konusu olan ocuk arklar,
tr. Orta hzda sylenen bu ark kolay kavrana-
gerek okul ncesi ve gerekse okul dneminde
bilme zelliinde olup, ses aral ocuklarn ses
dzeyleri, zevkleri, yalar, ses kapasiteleri, bilgi
snrlar ierisindedir.
birikimleri, sevinleri, korkular vb. hisleri d-
Doa ve hayvan sevgisini pekitiren szler, nlerek seviyelere gre sistemli bir ekilde
ezginin iki kez tekrarlanmas ile iki ktadan ilenmitir.
olumaktadr. ten kular, kaan tavanlar,
Yaptmz almann sonucunda grlm-
kovalayan tazlar, meleyen kuzular ocuktaki
tr ki, Trk dnyas farkl corafyalarda olsa da
hayvan sevgisini mzik yolu ile pekitirmektedir.
ayn kltr aacnn dallar olmann getirdii
(nar;nar,2006, 22).
kltr ortakl ile ocuk arklarnda da bu ortak
H. Fes Bama: Fes Bama isimli ocuk deerleri yanstmtr. Doa sevgisi, insan sev-
trks, 2/4lk l ierisinde eyrek, yarm, bir gisi, vatan sevgisi gibi ocuklara retilmesi
vuruluk nota deerleri ile basit tartm kalplar istenen deerler farkl corafyalarda ayn ekilde
ile basit formda yazlmtr. Ergenlik ana dile getirilmitir. Konular ve kavramlardaki
yaklaan ocuk grubuna hitap eden ve bu ya ortaklk/benzerlik zellikler mzikal adan da
grubu ocuklarn mzikal bilgileri dorultusunda ortaklk/benzerlik gstermektedir. almamzn
yazlm bir ocuk trksdr. Neeli ve hareketli amac farkl corafyalardaki Trk halklarnn o-
tempoda yazlm olan ezgi, sz younluu cuk arklarn ierik ve mzikal ynden karla-
nedeni ile bir ok kez tekrarlanmaktadr. trp benzer ve ayrlan ynlerini tespit etmekti.
Sz ierii diyalog eklinde olan ark kar- alma sonucunda ortaya kansa ayrlklarn
lkl iki grup renci tarafndan sylenebilecek neredeyse olmayp benzerliklerin ok olmasyd.
niteliktedir Bam aryor bam aryor szle- Sz ieriklerinin ocukta kazandrmay amala-
rine karlk Bana kurban olaym, hemen paza- d hedeflerin ortakl, renmeyi kolaylatr-

368
 Materiallar

mak iin ezgilerin de kolay olmasn gerektir- KAYNAK K

mitir. Bu nedenle arklar mzikal adan kar- 1. Ekatherine Kartvelishvili, 1984 Grcistan doumlu,
latrldnda tartmsal, ezgisel, ses aral, kav- Mzik Okulu Lisans Mezunu,
rama kolayl ve dramatize edilebilir olma 2. Hatice Altnada, 1956 Kbrs doumlu, niversite
zellii ynnden aynlk derecesinde benzerlik mezunu
gstermektedir. yle ki Kuzey Kbrs Trk Cum- 3. Mokhidil Nizamutdinova, 1986 zbekistan doumlu,
huriyetinde sylenmekte olan ninninin szlerinin niversite rencisi
farkllk gstermesine ramen melodisinin 4. Arzu Mustafayeva, 1964 Azerbaycan doumlu,
niversite mezunu
tamamen ayn olmas dikkat ekicidir. Bunun ne-
5. Fikret Uar, 1932 Trabzon doumlu, niversite mezunu
deni ayn ninni ezgisinin zerine szlerin dei-
tirilebilerek sylenmesi olabilecei gibi, ayn kl- 6. Mjgan Uar, 1938 Diyarbakr doumlu, retmen
okulu mezunu
tr halkasndan gelmenin getirdii benzerlikten
7. Meltem Ay, 1976 stanbul doumlu, niversite mezunu
de olabilir. almamzn snrll nedeniyle ele
alamadmz bir baka ortak konu da dnya
mzik literatr iin ok nemli olan sanatlarn
bilinen eserlerinin ad geen lkelerde adaptasyon
olarak kendi dillerinde sylenmesidir. Bu nedenle
rnein Mendelssohn, Schumann, Mozart gibi
nl sanatlarn eserleri kendi dillerinde szler
yazlarak ortak olarak sylenen ocuk arklar
oluturulmu ve halen sylenmektedir. Bu konu
zellikle ninnilerde kendini gstermektedir.
Bu alma da gstermitir ki ocua verilen
eitim her yerde ayn amac hedeflemektedir. Bu
nedenle de ocuk arklar da ezgisel ve ierik
olarak ortaklk gstermektedir.

KAYNAKA
1. RFOLU Aye; Bebeklik ve Okul ncesi Dnemde
Mziin Geliimi ve Eitimi, YA-Pa Yaynlar,
stanbul-1983
2. AKKA Salih; Okul ncesi Eitiminde Mzik, Gazi
niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi Yaynlar,
Ankara-1993
3. EN Oya; Kadn ve Erkek Seslerinde Vokal
Tekniklerinin Trk Eserlerinde Uygulanabilirliinin
Aratrlmas, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Adana-
1995
4. PEEV van; 1.Snf Mzik Okullar in Balang
Solfej Kitab, Mzika OOD, Sofya-2000
5. (Seluk Yldrm, Besim Akku, Cinuen
Tanrkorur)MEB Komisyon, Ortaokullar in Mzik 1-
2-3, MEB Yaynlar, stanbul-1994
6. AYDINTAN Ziya; EGZ Saip; Ortaokul 1-2-3 Trk
ve arklarla Yeni Mzik Eitimi, Helvacolu
Kitabevi, stanbul-1971
7. AYDINTAN Ziya; EGZ Saip; ok Sesli Mzik
Eitimi Lise 1-2-3, Helvacolu Kitabevi,stanbul-
Tarihsiz
8. SUN Muammer; ocuklar ve Genler in ark
Demeti, Yeni Daarck Yaynlar, stanbul-1969
9. INAR Nilgn; INAR Murtaza; lkretim Mzik 4
Ders Kitab, Evren Yaynclk, Ankara-2006

369
 KK FOLKLOR NMUNLR V UAQ TRBYS
PROBLEMLR
Zahid XLL (Xlilov Zahid Abdulla olu)
Filologiya elmlri doktoru, professor
Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universiteti
dbiyyat v onun tdrisi metodikas kafedras
e-mail: zahidhalil@box.az

Ailnizd xobxt gnlr balayb. Uanz Neylyk ki, uamz xobxt olsun? Bir halda
doulub. Allah ona hrtrfli inkiaf etmk ki, shbt glib bu suala dirndi, onda glin
qabiliyyti verib. gr siz ona kmk etsniz o, mslni yavayava aydnladraq. Demk
hm all v xlaql, hm d fiziki chtc gcl uanz trbiy etmyi qrara almsnz. Bu, ox
bir insan kimi byy bilr. Amma onun trbi- mhm addmdr.
ysini bal bana buraxsanz baqalarnn tsiri Qeyri milltlrdn trk xalqlarn frqlndirn
altnda formalaar. Onda he ks zmant ver sas chtlrdn biri budur ki, biz uaqlarmzn
bilmz ki, bu gn ailnizin xobxtliyi olan uaq xobxtliyini zmznk hesab edirik. zm-
sabah sizin hyatnza nlr gtirck. Krpnizin z dnya nemtlrindn mhrum etsk bel,
trbiysini linizd mhkm saxlayn. El edin ki, uamza hr eyin yaxsn vermk istyirik.
bu gnlrin sadti hmilik olsun. O, salam, Bs ua nec trbiy edk? Uaq trbiysinin
all v hamnn byndiyi insana evrilsin. Uaq sas chti var: fiziki, intellekt v mnvi trbiy.
trbiysi ail adlanan kiik bir cmiyytin n Siz bu trbiyni paralel aparmalsnz. Uan
balca vzifsidir. fiziki trbiysin nail olmaq n idmana, intel-
Krp ana btnindn dnyaya gln kimi lekt tsir etmk n all oyunlara, idraka tsir
ciyrlri hava il dolur v o qrib bir ss xarr: edn mllr diqqt ed bilrsiniz. Bizim
nqaaa. oxu onu alamaq hesab edir. Blk d shbtimiz mnvi trbiy haqqndadr. Mnvi
bu beldir. Lakin o ss daha ox uan sevin- trbiy! Insann i dnyasnn znginlmsi!
cinin ifadsin oxayr. Krp qaranlq bir dnya- Insan daxiln gzllnd onun cmiyytdki
dan iql alm glib. O, daha anasnn nfsi il yeri d diqqtlayiq olur. Unutmayaq ki, trbiyni
tnffs etmyck, onun yemyin rik xma- kompleks klind aparmaq lazmdr. Krpnizin
yacaq. O, artq ox eydn azaddr. Bu azadlq v uaqlq yuxusundan tez aylmasna tlsmyin.-
mstqillik onu hyacana gtirir. Onun xard Odu bax, filanksin ua artq ev pul gtirir
sevinc sslrinin sait v samitlri qaln v inclri dey qeybtcillrin sz siz tsir etmsin. Tez
anlalmr. O, sadc olaraq rr. Bu, txminn aylan tez pozulur. Tbit qdan yaya v yaxud
dmn mhasirsini yarb azadla xan sgr- yaydan birbaa qa kes mizan pozular. Uan
lrin n qqrtlarna bnzyir: Urraa bu sz z dnyasndan aylmaq vaxt 1617 yana qdr
kimi nqa nn da he bir mnas yoxdur. Sadc uzana bilr. Bel uaqlar yuxudan aylan kimi o
olaraq sevinc qqrdr. Ana btnindn salamat birilrdn daha all olacaq. Buna min ola bilr-
xan krpnin qlb himnidir. Bu yeni doulan siniz. Grrsn bir mclisd geyimi, bzkd-
isann trafndaklara dediyi ilk szdr. styirsi- zyi il diqqti clb edn bir cavan ylib. Bdn
nizs, onda balacan btnind gzdirn anaya qay- zvlrinin tnasb, yara da gzldir. Birdn
gstrin. Onu kdrlnmy qoymayn, ua- o, danmaa balayr. trafndaklar onun m-
nz onun btnind sxlar, hl doulmam xst- nvi kasblnnitqinin bsitliyini, ifadlrinin
lik tapar. Yadda saxlayn ki, anadanglm xst- sviyysizliyini, trafndak insanlara qeyri -
liklr malic olunmur. Bunu da mn yox, tibb smimi mnasibtini grnd bu adamn geyimi
elmi kf edib. Hamil qadna n lziz yemklr d, xarici gzlliyi d nzrdn dr. Ona qulaq
verin, tmiz havaya, gzl mclislr aparn. asmaq istmirsn, tezlikl ondan uzaqlamaa a-
Onun nazn n qdr ksniz, vzind uanz lrsan. Nadanl, ttknliyi bizi ondan uzaq-
da salam v gzl doulacaqdr. Sizin uanz ladrr. Bzn ksin d olur. Geyimi v xarici
nqa dey sevinc sslri xararaq bu dnyaya grn ox da diqqti clb etmyn bir gnc
gldi. Indi el etmlisiniz ki, onun sevinci bdi el gzl, all, insanlarn ruhunu oxayan szlr
olsun. Siz onun xobxtliyini tmin etmy borc- deyir ki, daxilindki gzllik z xr. Onu saat-
lusunuz. Soruursunuz ki, Bunu nec edk? larla dinlmk istyirsn. nki, onun daxili

370
 Materiallar

dnyas, ii gzldir. Ham onun n qdr m- btn zablarna dz - dz ona nmlr

lumatl, zngin mtailli bir insan olduunu oxuyur. Xalq bu nmlr layla adn verib.
grr. vvlc he ksin diqqtini clb etmyn Layla formaca bayatya oxayr. air Teymur
bu adamn xarici grn d biz xo glmy Elinin Analar v laylalar srind uaq poezi-
balayr. Onun znd apq varsa, ayanda v yasndak laylay janr znn daha yeni bir mr-
siftind bir yrilik mvcuddursa bu da biz bir hlsin glib atmdr. Teymur Elin laylalarla
gzllik lamti kimi grnr. Bu is nticd nallarn sintezindn istifad edrk hm balaca
onun cmiyytdki mvqeyini myynldirir. oxucularn maraq dairsin tsir gstrir, hm d
O dananda baqalar susur. Ham onun fikrini onlarn biliklrin daha yeni eylr lav edir. Bir
yrnmk istyir. Nec edk ki, bu gn trbiy- silsil tkil edn bu eirlrin birincisi uaqlara
sin baladmz uaq da sabah bel bir gnc laylalar haqqnda mumi mlumat verir.
olsun? xsiyyt evrilsin, ham onunla hesab- Geclri oyaq qalr
lasn? Uaqlqdan gncliy v qocala doru Layla alr
gedn mnal mr bdii dbiyyata borcludur. Analar.
Uaq vaxt oxuduu ilk bdii nmunlr hmin Bundan sonra air turacn, delfinin, qurbaa-
trbiynin bnvr dalardr. Nmun kimi misal nn, canavarn, kirpinin v insann laylasndan
gtirdiyim o gncin mtailsi zngin olub. Insan bhs edir. Mllif hr bir heyvann laylasndan
ox eyi kitablardan, xsusil bdii dbiyyatdan bhs etmdn vvl hmin heyvann xarakterik
yrnir. Bdii sz dbi sr mara uaq chtlri, xasiyytlri haqqnda oxucuya mlumat
qlbind yaradan ilk insan valideyndir. Mlumat verir, bu mlumat kiik bir sjetdn dour v
n deyim ki, uaqlarda eir maraq anadan- hadis tamamlandqdan sonra heyvan z laylasn
glm olur. Uaqlarda hmin qabiliyyt ana bt- oxuyur. Bu nmnin sasn onun z balasna
nind formalar. Yadda saxlayaq: Uaq mhb- tvsiyysi tkil edir:
bt meyvsidir. Ailnin tmli qoyulmaa bala-
Yat mnim kk balam,
nan sevgi duyularnn ilk dqiqlrindn uan
Tez by kiik balam.
dnyaya gldiyi gn qdr hr ey tbii bir
Qulaqlarn, gzlrin
harmoniyaya saslanr, sevgi, nvazi duyular-
Dilrin iti olsun
nn uyunlamas, tbii instiktlrin birbirini
Quzunun ti olsun
tamamlamas bu harmoniyan yaradan atributlar-
Yediyin.
dr. Uaq hmin harmoniyann nticsi kimi dn-
Kimi grsn parala
yaya glir. Poeziyann yaratd duyular hmin
By canavar bala
harmoniyann bir hisssidir. eir misralarnn
Parala, parala, parala
ls, ritmi, musiqililiyi, rkd yaratd xo
Uu uu
hval ail harmoniyasnn trkib hisssin ev-
Uu uu...
rilir. Buna gr d uaq doularkn eir anlamaa
xsusi qabiliyyti olur. Ona qay il yanaanda Grndy kimi bu silsil eirlrd layla
hmin qabiliyyt inkiaf edir. Uaq byynd d yalnz formadr, xalq dbiyyatndan uaq eirin
mrnn sonuna kimi kitabdan ayrlmr. Amma ken kildir. Bu srlrind air kiik oxucu-
krp vaxt hmin qabiliyyt mhv olsa, sonralar suna ziddiytlr haqqnda ilkin mlumat verir. Bu
onu yenidn brpa etmk tin olur. Tsvvr xsusiyyt gstrir ki, layla janr Azrbaycan
edin ki, tz aac kmisiniz. Sulamasanz o, uaq eirind xeyli inkiaf etmidir.
quruyacaq. Ax, hl krpdir. Kk drin il-
myib. Aac quruyandan sonra onu sulaman -
mnas yoxdur. Bax, uan dbiyyat da tzc .
kiln o ting veriln suyla mqayis oluna bilr. , z
Bs uaq n bdii srlri nec sek? Nec , . z-
edk ki, yeni kdiyimiz aaca veriln tmiz su ,
kimi uaa tqdim etdiyimiz srlr d onun cinsli - .
yana, anlamaq sviyysin uyun glsin. Hm , -
d bdii chtc kamil olsun. Bunlar balca , ,
faktorlardr. Burada shv etmk olmaz. Sn uaa .
el bir nal danarsan ki, xyaln ksdrr, diqqt
dbiyyata maran he edr. Ax ting tmiz su .
vzin amr versn, yaxud ona zrrli mayelr :
versn zhmtin hdr gedr. Uaq dbiyyatla
beikd tan olmaa balayr. Ana krpnin

371
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

, ,
, -
. . -
Qulpu .
:
. ,
- .
,
. ,
ir . , ,
i
:
, , .
, ,
.
, , ,
. . -
, -
: , .
, -, - ,
, .
. - ,
- :
. , U, K . .
.
. -
. - ,

i. :
- ,
.
: ,
, .
b. :
:
- , . .
: - .
, ?!

, . . . -
.
- . , ,
,
- ! :
,
. .

, ,
.
, -, -
. ,
. . . ,
: b .
? ?
, ? .
t. -
.

372
 Materiallar

(, ) , -
, ,
, .
.
. -
. , - .
. -
- ,
. , .
. -
, , ,
, - .
. , , -

,
- . . -
. -
. - :
, . :

,
. G
,
.
, , .
,
.
,


.

-
. .

().
. -
, , ,
- . , ,
,
. .
. .
. , .
, (.).
.
. - ,
- ,
, .
: ,
, , . -

. -
, p ,
. , -
,
.
,
, -
uaq .
. in - r -
-

373
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

, .
., , , R,
, - .
, ,
- , ?
.
?
? ,
.
, ,
. predmetin , -
m, onun poetik cht- .
lrini ar. , - ,
. . -

, , -
- . , -
. - ,
.
. . ,
. , -
- ,
. .
. .. - -
: ,
.
, . :

. .
: .
, .
.

.
, - .
, . ,
( ) .
. ,
.
. ,
.
., ., ., . .

.
- . ,
. - .
,
. .
, ,
: ,
, -
. . ,
, .
. ,
, .
.
- ,

374
 Materiallar

. - .
nin :
? . - .
. :
- , .
:
:
- .
- .
- :
:
- .
- .
:
- .
: .

375
 ALTAY KYNE YERLEM OLAN KAZAK TRKLERNN
MASALLARININ KAZAKSTAN MASALLARI VE TRKYE
MASALLARI LE KARILATIRMALI OLARAK NCELENMES
Yard.Do.Dr. Zekiye AIMLAR
ukurova niversitesi
Eitim Fakltesi, lkretim Blm

Anonim halk edebiyat rn olup Habee- kitabndan 47 masal incelenmitir. Altay Ky-
deki mesl kelimesinden gelen masal, nesirle nde yaplan almada ise kyde u anda yaayan-
sylenmi, dinlik ve bylk inanlardan ve t- lardan masal derlenememitir. Bunun nedeni ma-
renlerden bamsz, tamam ile hayal rn, ger- sal bilen kii bulunamamasdr. Kyde yaayanlar
ekle ilgisiz ve anlattklarna inandrmak iddias masal olarak gemiteki g olaylarndaki kendi-
olmayan ksa bir anlat diye tanmlanr (Elin, lerinin ya da yaknlarnn bandan geeni anlat-
1993, 368; Artun, 2004,107; Batur, 1998, 349; mlar, bizim masalmz bunlar demilerdir
Boratav, 1982, 75). Masal, genellikle olaanst (K2, K3, K4). Altay ky kkenli olup Borda
olaylar anlatmakla birlikte, gereki masallar da yaayan bir kiiden bir tane masal derlenmitir.
vardr. Fakat masalda anlatlan olay ve kiiler ne 1933te Dou Trkistan bamszln ilan
kadar gerek ya da olaanst olursa olsun, etmitir fakat henz ordusunu kurmad iin Rus
anlatm ekli anlatlanlarn hayal rn olduu birlikleri tarafndan istila edilmitir. 1934te ba-
izlenimi verecek ekildedir (Boratav,1982,75). layan Rus istilas 1944e kadar ikencelerle
Masallar ieriklerine gre Uluslararas Masal devam etmitir. 1944te Dou Trkistan yeniden
Katalogunda (Anti Aarne ve Stith Thompson, el deitirmi ve milliyeti in ordular tarafn-
The types of the folktale, yeni basm: Helsinki dan igal edilmitir. Ayn yl bamszln
1964=Aath) u ekilde snflandrlmtr: yeniden kazanmsa da 1949da yeniden in kuv-
1. Hayvan masallar vetleri Dou Trkistan igal etmitir. Bu igal-
den sonra Trkler direnmi ve bu direnilerde yz
2. Asl masallar: Olaan st, gereki masallar binlerce Trk katledilmitir. Bu ikencelere daha
3. Gldrc hikayeler fazla dayanamayan Kazaklar gruplar halinde ge
4. Zincirleme masallar (Artun, 2004, 114, balamtr g lkeler aras balam, ktalar
Boratav, 1982,78). arasna dnmtr. 1936 sonlarnda balayan
Trkiyedeki masallara bakldnda da grup- gler 1951e kadar devam etmi 18.000 kii
lama bu drt balk altnda yaplabilmektedir ge katlmtr. Hindistana eitli zamanlarda
7.000 kii ulamtr. Fakat Hindistanda da ok
Zamann tam tarih olarak belirtilmedii, ma- fazla can kayb olmu Trkiyeye 1.379 kii g
sal ak iinde hzl aklarn olduu, gerek etmitir. Trkiyeye g etmek iin 17 Ekim
meknlarn deil, gerek olsa bile hayal rn
1951de Pakistanda Dou Trkistanl Kazak
gibi anlatlan meknlarn kullanld masallarda
Muhacirler Dernei kurulmu, 1952 ylnda
kahramanlar da niteliklerine gre iyi-kt, cinsi-
Trkiye Bykelisi ile grme yaplp resmi
yetlerine gre kadn-erkek diye ayrlmaktadr.
bavuru ile liste verilmitir. 13 Mart 1952 tarih ve
Deme(tekerleme) -olay- dilek olarak blm-
3/14595 sayl karar ile Trkiye Cumhuriyeti
de anlatlan masallarn yapsn oluturan nemli
unsurlardan biri deme blmnn hayvan Hkmeti Bakanlar Kurulu karar ile Hindistan,
masallar dndaki masallarda olduka uzun tu- Pakistan, Suudi Arabistanda mlteci olarak yaa-
tulmas, dilek blmnde dinleyene, anlatana dua yan Kazak Trklerinden 1850 nfusun isknl
edilmesi olduu kadar bir de masallarda yer alan gmen olarak yerlemesine karar verilmitir. 3
motiflerdir. Masallarda en az bir motifin bulun- Eyll 1953te onaylanan resmi listede bulunanlar
mas zorunludur. alma iin, Eflatun Cem Kayseri Develiye 100 hane, Konya smile 63
Gneyin Masallar kitabnda yer alan masallar hane, Sakaryaya 2 hane, Manisa Salihliye 150
ile Suat Baturun Aklamal rnekli Trk Halk hane, Aksaray Sultanhanna 56 hane, Nide
Edebiyat kitabnda yer alan masallarla birlikte Uluklaya 165 hane yerletirilmitir. Nide li
toplam 23 tane masal ile karlatrmal inceleme Ulukla lesine yerletirilen Kazak Trkleri
yapmak iin Kazak masallarndan da Prof.Dr.Ali iin nce Ulukla lesinin bat tarafndan ky
Berat Alptekinin Kazak Masallarndan Semeler kurulacak arazi belirlenmi sonra bu araziye 1954

376
 Materiallar

ylnda ilk olarak Ural Ky denilen ama sonra 4. Masaln Mekan: Hayvanlar aleminde bir ky
Altay Dalarndan geldiklerini syledikleri iin 5. Masaln Tipleri ve Nitelikleri:a.Ay: Akln
Altay Ky ismini alan kyn temeli atlmtr. kullanamayan bu nedenle de baarsz olup
Kye ilk yerleim de 30 Temmuz 1955 ylnda isteklerine ulaamayan iyi tip, b.Tilki:Akln
olmutur. 2510 sayl skn Kanununa gre kye kullanan bu nedenle baarl olup isteklerine
165 hane yerletirilmi, kii bana 30 dekar arazi ulaan kt tip. Bu masalda akln kullanan tip
ile 3 dekarlk balk verilmitir. Her ev 600 metre kt olarak verilmitir. Genel olarak ma-sallarda
kare zerine 48 metre karelik olarak yaplmtr akln kullanan iyi olan tiptir. Burada tersi bir
(etin,2006,35;Trk Dnyas,1999). zellik grlmtr.
Kazak kltrn korumaya zen gsterdik- 6. Masalda Geen Ulusal zellikler: Masalda
leri, ie kapal bir yaam setikleri ve evlilikleri ulusal zellik olarak yerel konuma az kulla-
de kendi ailesinden almamakla birlikte Kazaklar nlmtr:Karn davul gibi iesiye zm yer,
arasndan yaptklar iin Altay Ky Kazaklarn- len sen byle mi arkadatn?, Bunun tepesin-
da gelenek, grenek, yaam tarz olabildiince de u kadarck yerini ben alaym, alt yann sen
korunmutur. Bugn Altay Kynde ev den- al, Soan yetiince, hani ncesi Tilki budayn
mesinden, yaplan yemeklere, doum, dn, kellesini aldyd ya.., Aynn eline bir tokucak
lmlerde ve bayramlarda yaplan geleneksel tututurmu Tilki.., Tilki vermi gdl incikle-
davranlara kadar pek ok geleneksel deer eski rine tokuca.
biimine ok yakn bir ekilde uygulanmaktadr.
7. Masaldan kan Sonu/Ders: Akln kulla-
Buna karlk szl kltr rnlerinin pek ou
namayan her zaman akln kullanann karsnda
g srasnda yaanlan olaylar nedeni ile tahri-
yenik der.
bata uram veya unutulmutur (K2).
8. Masalda Yer Alan Motif/Motifler: a. Hay-
TRKYE MASAL RNEKLER: vanlar / b.Akll ve Aptallar/ c.Aldatmalar
1. AYI LE TLK
2. KARA YILAN:
zet: Ay ile tilki arkada olmular. Bir gn
zet: Bir ulu padiah varm. Her eyi varm
bir baa zm yemeye gitmiler. zm ok
ama bir evlad yokmu. Bir gn Allahtan evlat
fazla yemeyen tilki ok yemi gibi gstermi, ay
istemi ve evladm olsun da isterse ylan olsun
ise ok fazla yemi. Bacnn tuzana den ve
demi. Dilek kaplarnn ak olduu gnm o
karn ok tok olduu iin kurtulamayan ay bir
gn de dilei kabul olmu ve dokuz ay sonra
gzel sopa yemi. Daha sonra ay ve tilki buday
karaylan bir olu olmu. Fakat gelen ebelerin
ekmiler hasat zaman paylarken tilki budayn
hepsini ldrd iin gbeini kesecek ebe
baan kendisini sap ksmn ayya vermi. Ay
bulamamlar. Harem aalar memlekette ebe arar-
aldatldn anlam ama tilki bu defa da soan
ken vey ana, vey kznn ebe olduunu sylemi
ekip tersin yapacaklarn sylemi. Tilki soann
kzn lmesi iin. Kz ebe olarak saraya gt-
da sap ksmn ayya, kk ksmn kendisine
rrlerken kz annesinin mezarna uram ve anne-
braknca bu defa ay ile kavgaya tutumu. Geni
sinden akl alm. Bu aklla da karaylan dourtup,
meknda sr kendisine alp, tokma ayya ve-
beiine yatrtm. Ksa zamanda byyen karay-
ren, maarada sr ayya verip, tokma kendisi
lan bu defa okumak isteyince hoca aranm, btn
alan tilki ayy bir gzel dvm ve ay tilki ile
hocalar ldrnce, yine vey anann harem aala-
ba edemeyeceini anlaynca buday da soan
rna sylemesi yznden kz hoca olarak saraya
da tilkiye brakm (Batur,1998,70).
gitmi. Giderken yine annesi-nin mezarna urayp
1.Masaln Anlat Yaps: a.Giri (Deme): akl alm. Bu aklla kara-ylana okuma-yazma
Ay ile tilki arkada olmular. Bir gn Tilki, retmi. vey ana kzn bir trl lmeyip, baarl
Ayya demi ki: Gel seninle filan yerde zm olduunu grnce hepten hrsndan atlyormu.
yemeye gidelim. Ay da: Peki gidelim demi. Karaylan biraz daha byyp 15 yana gelince
b.Gelime(Olay): Tilki ve Aynn arkada olup, evlenmek istemi. Evlendii kzlar da ldrnce
srekli Tilkinin Aynn saflndan da yararlana- yine vey anann sylemesiyle kz saraya gelin
rak hile yapmas ve sonunda Aynn Tilki ile ba gitmi. Giderken yine annesinin mezarndan akl
edemeyeceini anlamas. c. Sonu (Dilek): len alm. Bu aklla karaylan yakkl bir delikanlya
arkada, demi Ay. Seninle biz baa kamaya- dnm. Kz ve karaylan mutlu olup mutlu ya-
caz. Buday da senin olsun soan da senin arken, vey ana da hrsndan atlayp sar ylana
olsun.... ben bu iin hepsinden vazgetim. dnm (Gney, 1997, 170).
2. Masaln Tr: Hayvan masal 1. Masaln Anlat Yaps: a.Giri (Deme):
3. Masaln Zaman: Mili gemi zaman Evvel zaman iinde kalbur saman iinde, cinler

377
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

cirit oynar, eski hamam iinde; Hamamcnn tas 7. Masaldan kan Sonu/Ders: yi yrekli
yok; oduncunun baltas yok; sokakta bir taz olup, insanlara iyilik yapan kiiler btn ktlk-
gezer boynunda halkas yok...Ebeler, dedeler, lerin stesinden gelir ve hayatta her zaman mutlu
krklar, yediler; parayla biter, her i dediler. Duy- sona ular.
dun mu Memi, parasz yemi, hibir dkkanda 8. Masalda Yer Alan Motif/Motifler: a. Hay-
verilmezmi. Hayd yleyse, haydi yleyse; Kam- vanlar b.Sihir c.Olaanstlkler d.eitli Motif
bur Ese, Kara kse, dereden siz gelin, tepeden Gruplar: 1.ocuk zlemi(erkek ocuk), 2.Say
ben; sanda siz girin, sepete ben, hayahuya, Motifi: 9 says, 7 says, 40 says, 3.vey Ana-
bizim gemi ksn yola! Cebimizde fndk, bu vey Kz, 4.Don deitirme: nsandan ylana,
yola ktk; gittik de gittik, gide gide gittik. Var
ylandan insana dnme
varann, sr srenin, destursuz baa girenin hali
budur hey!ba ama ne ba, ba stnde bir da, KAZAK MASAL RNEKLER:
daha daha bir ba, derken bir deirmen, merdi- 1. KARGA LE TLK (Bdene Men
ven; ta merdiven, tahta merdiven, toprak merdi- Tlki):
ven! Ta merdivenden ktm yukar; tahta merdi- zet: Eski zamanlarn birinde kurt ile karga
venden indim aa; toprak merdivenden girdim dost olmular. Bir gn tilki kargaya Beni ld-
ieri. Bir de ne greyim: Deirmencinin biri de- resiye gldrsene demi. Bunun zerine karga
irmen eviriyor; kars da oturmu yn eiriyor, st saan bir kyl kadnn bana konmu. Bu
aralarnda da bir kara kedi! Vay ne kedi, ne kedi, durumu gren orada aa yontan adam, aac kar-
deme gitsin! O kedideki ba, o kedideki yz, o gaya frlatm. Karga umu ama kadn dm
kedideki kulak ille o kedideki kuyruk, yle uzun, yere. Tilki ok glm buna. Bunun zerine
yle uzun yle uzun ki, dnyay yedi defa sarp imdi de beni ldresiye korkutsana demi.
sarmalyor da yine de yetip artyor! Karga, tilkinin gzn kapatmasn istemi ve
nanma bugn sal, kesme bastn dal, dinle onu bir yere gtrm. Gzlerini aan tilki birden
de maallah de , bu geceki masal.Bir varm bir kendini etrafnda avclarn, tazlarn ve avc
yokmu; Allahn kulu okmu; ok sylemesi kularyla evrili bulmu. Korkup g bela kaan
gnahm. Develer tellal iken, pireler berber iken, tilki bir alnn dibinde dinlenirken yanna gelen
ben anamn beiini tngr mngr sallar iken bir kargaya Sen benim dostum deilmisin, korku-
ulu padiah varm. b.Gelime (Olay): ocuu turken ldrtecektin demi ve kargay yemek
olmayan padiahn, evladm olsun da isterse ylan iin zerine atlam. Karga uarak kaarken kuy-
olsun demesi zerine bir ylan olunun olmas, ruu zarar grm. O gn bugndr kargann
karaylann domasnda, okumasnda yardmc kuyruu ksaym (Alptekin,2003,103)
vey anasnn ktlne ramen z annesinin
mezarndan akl vermesi ile baarl olan kzn, 1. Masaln Anlat Yaps: a.Giri(Deme):
yine annesinin akl vermesi ile yakkl bir erke- ok eski zamanlarda bir karga ile tilki dost
e dnen karaylan ile evlenmesi. c.Sonu olmular (Erte zamanda bdene men tlki dos
(Dilek): Gayri karard kz, tkendi sz; gkten bolpt b.Gelime (Olay): Tilkinin lesiye gl-
elma daha dt anasz kuzulara kol, kanat mek istemesi ve sonra lesiye korkmak istemesi.
olanlarn bana... c.Sonu (Dilek): Kargann kuyruu bundan do-
lay ksa olmu derler(Bdenin kuyr osdan
2. Masaln Tr: Asl masal
olak bolan eken deydi
3. Masaln Zaman: Geni zaman
2. Masaln Tr: Hayvan masal
4. Masaln Mekan: Develer tellal iken, pireler
3. Masaln Zaman: Ip-pt (-mili)gemi
berber iken ben anamn beiini tngr mngr
zaman.
sallar iken bir padiah lkesi
4. Masaln Mekan: Hayvanlar aleminde bir
5. Masaln Tipleri ve Nitelikleri: a.Kara Ylan:
mekan belirtilmemi ky ve av alannda olaylar
Masaln ana erkek kahraman ylan olmasndan
anlatlm.
dolay istem d ktlkler yapsa da iyi tip, b.
vey Kz: yi niyeti ile btn ktlklerin 5. Masaln Tipleri ve Nitelikleri: a.Tilki :
stesinden gelen iyi tip, c.vey Ana: vey kzn Gcne gvenen, yanndakilerden bu gcn
sevmeyip srekli ktlk yapan kt tip korkutmasyla istekte bulunan tip, b.Karga :
Akln kullanan tip
6. Masalda Geen Ulusal zellikler: Masalda
belirli bir ulusal zellik bulunmamakla birlikte, 6. Masalda Geen Ulusal zellikler: Masalda
okuma-yazma konusunda eski alfabe sistemi yer belli bir ulusal zellik olmamakla birlikte kyl
alm okuma yazmaya elif harfinin retilmesi ile kadnn st samas ve avclk kltrndeki avc,
balanmtr. taz ve avcnn kuu yer alm

378
 Materiallar

7. Masaldan kan Sonu/Ders: G deil akl lip, jetim kalpt. Knderde bir kn taza bazard
nemlidir. Gcnn yannda akl kullanlmazsa, aralap jrse munayp oturgan bir ald kredi.)
akll her zaman gsz de olsa galip gelir. b.Gelime(Olay): Annesiz babasz kalan Kelo-
8. Masalda Yer Alan Motif/Motifler: a.Farkl lannn kendine aile bulmas, bu aileye akln
trdeki hayvanlarn dost olmas, b.Aldatmalar, c. kullanarak eitli hileler ile kazand ya ve para
Aklllar ve aptallar/gller ile yardmda bulunmas, iki han da zekas ile
yenmesi c.Sonu(Dilek): Sonunda her iki han da
2. KELOLAN (Taza Bala): Kelolann hnerine raz olup, ikisi de ona
zet: Annesi ve babas lm olan Kelolan, kzlarn vermi, Kelolan kendilerine damat ve
bir gn pazarda zgn oturan yal bir adamn danman yapmlar(Akrnda, eki hann ekevi
yanna gitmi. Adam niye pazarda dolatn so- de tazann nerine riza bolp, ekevi de buan
runca ocuu olmayana ocuk olmak iin dola- kzdarn berip tazan zderine ari kyev, ari
yorum demi. Bunun zerine yal adam akloy kilip ustapt
Kelolan evlatlk alm. Evlatlk alan adam nce 2. Masaln Tr: Asl masallardan gereki masal
bir kuun altndan yumurtasn fark ettirmeden
3. Masaln Zaman: Ip-pt (-mili)gemi
Kelolana aldrp, tekrar yerine koydurduktan
zaman.
sonra onun ne kadar becerikli olduunu anlam.
Kelolann, evlatlk gittii ailenin komusu ok 4. Masaln Mekn: Bir hann lkesi.
zengin ama ok cimri bir kar kocaym. Kelo- 5. Masaln Tipleri ve Nitelikleri: a. Kelolan
lann zeksna becerisine gvenen yal adam (Taza Bala) : yi yrekli, fakir ve akln kulla-
komunun emeinin hakkn gasp ettiini bu narak sorunlarn halledilmesini salayan tip b.
nedenle de onun gece yatarken kucanda sakla- Kelolan evlat edinen yal adam: yi yrekli
d yan getirmesini istemi. eitli hileler ile ve fakir tip, c.Cimri Komu: Kt kalpli cimri
kendisi de daha nce Kelolan olan cimri adam- tip, d. Han/Hanlar: Kt kalpli, zalim ynetici
dan birok alp-geri vermeden sonra ya alp tipi/tipleri
babas olan kiiye vermi. Kelolann yaad 6. Masalda Geen Ulusal zellikler: Masalda
yerin han ok zalimmi ve ok vergi topluyor- ulusal zellik olarak han kelimesi kullanlm.
mu. Bunun zerine Kelolan babasnn deye- ya/karn yann deerli olmas ve iki kz ile
cei vergiyi hann hazinesinden almaya karar evlenme ve bunun olaan karlanmas yer alr-
vermi ve bir mlek altn alm. Hrszlk ken, dini e olarak da Kabirde Kuran okunma-
olayn zmek isteyen han bunun iin nce sndan sz edilmi.
hazinenin kapsna tutkal dolu ukur kazm
7. Masaldan kan Sonu/Ders: Akln kulla-
olmam, sonra devesini balam Kelolan debe-
nan kiilerin her zaman baarl olur, zalim olan
yi de alm, sonra adr kurup iine kzn oturt-
kiiler de her zaman akll ve iyiler karnda ye-
mu ki kzn yanna gelirse kz bileinden kessin,
nilir. Kelolan han kzn/alr.
bylece kesik bileinden ertesi gn tansn bu da
olmam. nk Kelolan bunda da kasabn 8. Masalda Yer Alan Motif/Motifler: a.Kelo-
bileini kesip onu kza vermi. En son han ken- lan, b. Yetim kalma ve evlat edinilme, c.Aldatma-
disi adrda beklemi bu defa da Kelolan kadn lar/Hileler, d. Aklllar ve zalimler, e.Han ve halk
klnda gelmi ve hile ile han daraacna asm 3. YLK VE KTLK (Jakslk Pen
ve yine bir mlek altn alm. Ertesi gn adam- Jamandk)
lar han daraacnda asl lmek zere bulup zet: ok eski zamanlarda yilik ve Ktlk
oradan kurtarnca bunu duyan hann snr komu- isminde iki adam yaarm. Bir gn yolculuk
su lkenin han alay etmi. Han, ii yapan gelip yaparken ikisi karlam. yilik kendisini de
itiraf ederse kz ile evlendireceini sylemi. atna bindirmesini isteyen Ktlke Sen bu ata
Olay itiraf eden Kelolandan komu han bin bir sre git onu bir aaca bala. Ben ata
yakalayp getirmesini istemi. Yine hile ile komu ulanca ona binerim sana ularm, bu defa da
han yakalayp kendi hanna teslim eden Kelolan yine sen binersin demi. Ktlk ata binip git-
baarlar karsnda hnerlerine raz olan iki han mi ve yilii unutmu. Gnlerce a yol alan yi-
da kzlarn Kelolana vermiler (Alptekin, 2003, lik sonunda bir ev grm, ieri girmi ierdeki
169) kazanda pien yemein tadna parma ile bakm
1.Masaln Anlat Yaps: a.Giri(Deme): Eski sonra da tavan arasnda uyumu. O uyurken evin
zamanlarda Kelolann anne ve babas lm, o sahibi olan kurt, aslan, tilki gelmi. hayvan
da yetim kalm. Gnlerden bir gn Kelolan pa- sohbet ederken birisi orada bulunan zenginin
zar dolarken zgn halde oturan bir yalya rast hasta kznn iyiletirecek yolu, dieri gml
gelmi(Erte zamanda bir taza balann ake-eesi altnn yerini bir dieri de baka bir zenginin

379
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

atlarna musallat olup onu yiyen aslann nasl hayvanlar otlatm, kadnn olu olmu. Fakat bir
yakalanacan anlatm. Btn bu rendiklerini gn hayvanlar otlakta yayarken deve ocuu
uygulayan yilik sonunda kz iyiletirmi onu al- yutmu. Devenin iinden seslenip annesini ar-
m, altn bulmu ve aslan yenip birok at olmu. m, anne devenin hrgcnde olan ocuu
Aradan zaman geip Ktlk iyiliin yanna karmak iin hrgc kesmi ama bu defa da
geldiinde perianm ama yilik zenginmi. Kt- hrgc kurt yemi. Kurdun iindeki ocuk, kurt
lk nasl zengin olduunu sorunca ayn yolu anlat- hangi hayvana saldracak olsa hayvanlara ya da
m, Ktlk de o eve gitmi ama btn yemei obana seslenip haber veriyormu. Bundan
yemi, uyurken onu bulan hayvanlar Ktlke kurtulmak isteyen kurt, tilkiye akl sormu. Tilki
saldrp onu yemiler. (Alptekin, 2003,157) de ona buzun stnde yr r kar der. Kurt
1. Masaln Anlat Yaps: a.Giri (Deme): buzun stne yapr kalr ve iki avc kurdu
ok eski zamanlarda yilik ve Ktlk adnda ldrr, iinden Kuyurak Bala kaarak kurtulur
iki adam yaarm(Burng tken zamanda Jaks- bir maaraya saklanr. Maarada hrszn
lk, Jamandk att eki adm bolpt), b.Gelime konumasn dinlemi. Onlar hile ile birbirine
(Olay): yilik ve Ktlk isimli iki kiinin kar- drm ikisi lm. Hrszlarn ba olan kiiyi
lamas, yilikin yapt iyiliin karln de ocaa gmd iki bbrein patlamas ile kr
Ktlkten grmemesi. Buna karlk yilikin etmi. Onlarn sahip olduu koyunlar alp anne-
aslan, tilki, kurdu fark ettirmeden dinleyerek sinin yanna gelmi ve bir mr mutlu yaa-
zengin olmas ve evlenmesi. Ktlkn ise kt- mlar(K1).
lnn cezasn bularak hayvanlar tarafndan 1. Masaln Anlat Yaps: a.Giri(Deme):
ldrlmesi, c.Sonu (Dilek): Bylece yilik, Eski zamanda bir dede ile kars varm. ocuk-
iyiliinden dolay uzun mr srp, muradna lar yokmu ve otlakta hayvanlarna bakp mr
maksadna ermi. Ktlk ise yapt ktlk- geirirlermi (Erte zamannn birinde, bir al,
lerden dolay kurda kua yem olmu. (Sytip, kempir bar eken. Balalar jok bir tavda ekilerin
Jakslk, Jakslnan mir srip, murat-maksatna bagp mir sredi eken) b.Gelime(Olay): Kuyur-
jetipti. Jamandk Jamandnan it kuska jem ak Balann ocuu olmayan kadna evlat olmas
bolpt) ve onun hayvanlarna bakmas, ardndan deveyi
2. Masaln Tr: Hayvan ve insan masal yayarken devenin ocuu yutmas. Deveden o-
cuk karrken, kurdun yutmas sonrasnda kurt-
3. Masaln Zaman: Ip-pt (-mili)gemi tan da kp hrszlarn koyunlarn alarak anne-
zaman. sinin yanna gelmesi. c.Sonu(Dilek): Kuyurak
4. Masaln Mekan:.Bilinmeyen bir mekan Bala annesinin yannda bir mr srd(Kuyuruk
5. Masaln Tipleri ve Nitelikleri: a.yilik : yi bala apasnn jannda baktt mir sredi).
olan ve iyi olduu iin bana iyi eyler gelen tip, 2. Masaln Tr: Asl masallardan olaan st masal
b.Ktlk : Kt olan ve yapt ktlklerin 3. Masaln Zaman: Ip-pt (-mili)gemi
sonunda cezasn eken tip, c. Aslan-Tilki-Kurt: zaman.
Kt ve evresine ktlkleri ile zarar veren 4. Masaln Mekan:.Bilinmeyen bir mekan
tip/tipler
5. Masaln Tipleri ve Nitelikleri: a. Kuyurak
6. Masalda Geen Ulusal zellikler: Masalda Bala: yi olan ve iyi olduu iin bana iyi eyler
ulusal e olarak ylk at yer almaktadr. gelen tip, b.Kurt: Kt olan ve yapt ktlk-
7. Masaldan kan Sonu/Ders: yi olan her lerin sonunda cezasn eken tip, c.Hrsz/lar:
zaman iyi eyler ile karlar, kt olan ise Haksz kazan elde eden ama sonunda ktlk-
mutlaka yapt ktlklerin cezasn eker. lerinin cezasn bulan tip/ler
8. Masalda Yer Alan Motif/Motifler: a. yilik 6. Masalda Geen Ulusal zellikler: ocuksuz
ve Ktlk kavram, b. Farkl trdeki hayvanlarn olmann znt verici bir olay olmas ile deve
dost olmas, c. yiletirdii kz ile evlenme, d. gtme ya da devecilik yapma ulusal zelliklerden
yilii karl zengin olma saylabilir.
7. Masaldan kan Sonu/Ders: yi olan her
ALTAY KY MASAL RNE: zaman iyi eyler ile karlar, kt olan ise
1.KUYURUK BALA mutlaka yapt ktlklerin cezasn eker.
zet: ok eski zamanlarda bir kar koca ya- 8. Masalda Yer Alan Motif/Motifler: a. yilik
arm. Bir gn adam lm ve yal kadn aresiz kavram, b. Evlat edinme,c. Evlat edinen kiiye
kalm ve bir ocuunun olmas iin alam. yardmc olma, d.Hayvanlarn yutmas ve hayva-
Bunun zerine sesini duyan Kuyurak Bala onun nn iinden sa kma,e. yilii karl zengin
ocuu olacan sylemi. O gnden sonra olma.

380
 Materiallar

ALTAY KY ANLATILARI: sursuzluk grlmektedir. Bu kusursuzluk binlerce

1. G srasndan inliler aslnda Kazaklarn yla dayal kltr kkllnden ve halkn edebi
yurtlarn brakmasna mutlular fakat yine de on- beenisindeki gelimilikten gelmektedir. Bu
lara ac ektirerek gndermek istiyorlar. G zenginliin iinden g edip 1955 ylnda Altay
katarlar yol alrken in askerleri katar orta- Kyne yerleen Kazak Trkleri bugn ana
sndan geip sa tarafta kalan ge devam edecek yurttaki yaam ekillerini eskiye ok yakn ekil-
sol tarafta kalan burada kalacak diyorlarm. de korumaktadrlar. Son yllara kadar Kazak kl-
Byle bir durumda aileler parampara oluyormu. trnn geleneksel yaamnn daha sk korundu-
Anne-baba bir tarafta kalrken, atn zerinde unu syleyen ky halk, ekonomik nedenlerle
uyutulmu ocuk bir tarafta kalabiliyormu. Bu kyden byk ehirlere g olmasnn, eitim d-
ekilde kalan ocuklardan haber alnamayanlarn zeyinin ykselmesinin ve teknolojik imknlarn
says epeyce varm (K1, K4). artmasnn sonucu olarak gnmzde eski gele-
neksel yaamdan bir para uzaklald sylen-
2. 11 yandayken memleketimizde arkadamla
mektedir.
hayvan otlatyordum. in askerleri gelip arkada-
mn karnna kl sokup ldrdler, benim nce Altay Kynde yaayan Kazak Trkleri iin
bama vurdular, ben bama elimi atnca ikinci Dou Trkistandan kp, Trkiyeye gelirken en
klc da indirdiler. Bam yarld, iki parmam fazla zarar szl kltrde grlmtr. Yaamn
boumundan koptu. Gnlerce leceim sanp ba- hayatta kalma mcadelesi iinde gemesi, ken-
m beklemiler sonra kendime gelmiim (K2). dinin, ailesinin alk, susuzluk, namus gibi birinci
derecede korunmas ve mcadele edilmesi gere-
3. G srasnda da inliler zulm yapmaktan
ken konular szl kltrn yaatlmasn ve
vazgememiler. G edilirken kafileden hamile
hatrlanmasn zorlatrmtr. Grlen, yaanlan
bir Kazak kadnn ocuunun cinsiyeti zerine iki
ikenceler, doann getirdii zorluklar, skntlar,
inli asker iddiaya girmiler. Sonra kadnn kar-
szl kltrn yaanlan acnn aktarmna arlk
nn yararak ocuu karmlar ve cinsiyetine
verilmesine neden olmu, anlatlar bu gerek
bakmlar. Anne lm ama ocuk yaam halen
hikyeler zerine younlamtr. Bugn Altay
hayatta stanbulda yaamaktadr (Habibullah
Kynde yaayanlarla ya da Altay Ky kkenli
Sevilen) (K3).
baka yerlerde yaayan Kazak Trkleri ile
4. 1940 Eyll aynda Saka mevkinden 1500 grmeler yapldnda maddi kltr, gelenek ve
hane, Dolansanda Sekeylerin bakanlnda 400 greneklerin ok iyi korunduu grlmektedir.
hane yola kt (..) Altneye ulatrklarnda Fakat almann konusu olan masal konusu ara-
hava soumaya balad. Hem ok sert souk hem trlrken kyde yaayan kiilerden masal bilene
de oksijen miktar az olduu iin insan ve hay- rastlanmamtr. Derlenen bir tane masal Altay
vanlar nefes alamaz lrd. Burada 3 gn dilen- Ky doumlu Kazak Trklerinden olup Borda
diler. Adamlar nefes alamyor, mosmor oluyor yaayan bir kiiden derlenmitir. Kaynak kiilerin
kanl kpk kusuyor ve balon gibi iiyordu. bildiiniz masal var m? ya da siz ana yurttay-
Bazlar ie ie yarlyordu. Buna s hastal ken, g srasnda hangi masallar anlatrdnz?
deniyordu (.) 1940 Kasmnda ok sert k diye sorulduunda Bizim masal dinleyecek ya
vard. Usulca toplanan kafile batya doru hareket da syleyecek ne vaktimiz, ne durumumuz vard,
etti. Tibet askerleri ate atysa da kan dkl- nce alk derdimiz vard, hayatta kalma mcade-
mesin diye karlk verilmedi. Bu g Elishan lemiz vard cevabyla karlalmtr.
Batr istemiti () her gn arpma oldu. Baskn
ncelenen rneklerden yola karak Kazak
yapp at ve develeri alyorlar, develeri de uursuz
masallar, Trkiye masallar gibi hayvan, asl,
saydklarndan ldryorlard. Bu saval yolcu-
gldrc, zincirleme olarak 4 gruba ayrlmak-
luk 9 ay srd. Is hastal yayld. Yiyecek ola-
tadr. Bu grup iindeki masallar da motif yaps
rak sadece et vard.(etin,2006,14-17).
bakmndan Trkiye masallar gibi zenginlik gs-
SONU: termektedir. Konusu, ierii, motifi ynnden
Kazak Trklerinin binlerce yla dayal ge- benzerlik gsteren Kazak ve Trkiye masallar
mii, iinde yaatt tarihi zenginlik kadar, ma- anlat biimi ynnden farkllk tamaktadr.
sal, efsanesi, trks, ninnisi gelenei, grenei Trkiye masallarnn hayvan masallar dndaki
ile halk kltr zenginliini de tamaktadr. Ge- masallarnda yer alan, neredeyse bir masal uzun-
mite olduu gibi bugn de eskiden Dou Trkis- luu kadar olmazsa olmaz deme/tekerleme b-
tan, bugn Kazakistan olarak isimlendirilen bl- lm, Kazak masallarnda kimi zaman hi ol-
gedeki ya da Orta Asyann farkl corafyalarn- mazken, kimi zaman tek bir cmle ile tekerleme
daki Kazak Trklerinin edebiyatna bakldnda girii yaplmaktadr (erte zamanda kalpt.).
nicelik olarak snrsz zenginlik, nitelik olarak ku- Kazak ve Trkiye masallarnn ayrlan bir baka

381
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yn de dilek blmdr. Trkiye masallarnda szl kltre baktmzda ise Kazak Trkleri de
masaln bitii anlatcnn dua/dilek ksmyla ol- artk Trkiye Trkleri ile ayn corafyay, ayn
maktadr. Gkten elma dp bu elmalarn eitimi, ayn teknolojik ve ekonomik imkanlar
dinleyenin, anlatann ve masal kahramannn paylamann getirdii ortaklktan edebiyatta da
bana gelmesi klasik bitiri dualarndandr. Ka- ortak szl edebiyat birikimi oluturmaktadr. Bu
zak masallar ise olayn sonlanmas ile bitmek- nedenle de bugn Trkiyede doan 3. kuak
tedir. Dil, anlatm, motif, kahramanlarn zellik- Kazaklar Trkiye Trkleri ile halk edebiyat y-
leri hatta Kelolan/Taza Bala gibi ortak kahra- nnden aynlk gstermektedirler.
manlar ile benzerlik gsterdii gibi, btn masal-
larda olduu gibi mutlu sonla bitmeleri, iyilerin, KAYNAKA
zekilerin sonunda mutlu olmas, ktlerin mutsuz 1. Pertev Naili BORATAV; 100 Soruda Trk Halk
olmas ile de benzerlik gstermektedir. Kazak- Edebiyat, Gerek Yaynevi, stanbul- 1982
larn ana corafyasndan kp bugn Trkiyede 2. kr ELN; Halk Edebiyatna Giri, Aka
yaayan Altay Ky Kazaklar ise gle birlikte Yaynlar, Ankara-1993
vatan terk ettikleri gibi uzunca bir sre huzuru, 3. Erman Artun; Anonim Trk Halk Edebiyat Nesri,
mutluluu ve yaam gvencesini de kaybetmi- Kitabevi, stanbul-2004
lerdir. Bu mcadele srecinde yaanan dramatik 4. Suat BATUR; Aklamal-rnekli Trk Halk Edebiyat,
Altn Kitaplar, stanbul-1998
olaylar, insanlk d ikenceler, bunlar grmek,
5. Eflatun Cem GNEY; Masallar, Kltr Bakanl
yaamak onlarn masal, hikaye anlatlarnn yerini Yaynlar, Ankara-1997
almtr. Bugn Trkiyenin kkn Orta Asya-
6. Ali Berat ALPTEKN; Kazak Masallarndan Semeler,
dan getirdii, Anadolu ile zenginletirdii bir Aka Yaynlar, Ankara-2003
edebiyat gelenei vardr. Kazakistanda ya da 7. Ayegl Liman ETN;Nide li Ulukla lesi Altay
Kazakistana uzak-yakn corafyalarda yaayan Kynn Kltrel Corafi Grnm, Nide
Kazaklarn da kkn binlerce yla dayandr- ni.Sosyal Bilimler Ens.lkretim ABD Sosyal
dklar nicelii snrsz nitelii kusursuz edebiyat Bilgiler retmenlii (Baslmam Yksek Lisans
Tezi),2006-Nide
vardr. Fakat, alma sonucunda grlmtr ki
Trkiyeye 1955te yerlemi Kazak Trklerinin 8. Anayurttan Atayurda Trk Dnyas, HAGEM
Yaynlar, Say:16, 1999-Ankara
bu snrsz ve kusursuz bu edebiyat iinden gn-
mze tadklar hikaye, masal, fkra gibi daha KAYNAK KLER:
ok elendiren ya da elendirirken reten szl
K1: Bodiye Aydn, 1964-Nide/Ulukla-Altay Ky
anlat trleri g yollarnda unutularak azalarak doumlu, ilkokul mezunu, evli , duyarak renmi
Anadoluya gelmi ve olanlarn rnekleri de za- K2: Fatma Kk, 1927 Dou Trkistan doumlu, okuma-
man iinde olduka azalmtr. Ana vatanda yazma yok, evli, yaayarak renmi
doan birinci kuaktan kiilerin git gide azalmas K3: Mustafa Kk(Altay Ky Muhtar), 1962-Nide/
ile de ana vatandan getirilen szl kltr rnleri Ulukla -Altay Ky doumlu, ilkokul mezunu, evli,
de bu dorultuda azalmaktadr. Bugn Trkiyede duyarak renmi
yaayan Kazak Trkleri kendi aralarnda konu- K4: Glsm Kk, 1969, stanbul doumlu-Altay Kynde
ma ile ana dillerini unutmamakta her yatan yayor, ilkokul mezunu, evli, duyarak renmi
Kazak, Kazakay bilmektedir. Bunun yannda

382


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ V MLL-MNV
DYRLR

 LKRETM OKULLARI TRKE DERS KTAPLARINDA
MLL VE KLTREL DEERLER
Yrd. Do Dr. Adnan KARADZ
Erciyes niversitesi,
Trke Eitimi Blm

NATIONAL AND CULTURAL VALUES IN PRIMARY EDUCATION TURKISH LESSON TEXTBOOKS

ABSTRACT
In Turkish lesson textbooks of Primary Education, the themes of the texts and the individual and social values that are
involved in them have an important place in the socialization and treatment of the emotion and ideas of the students. While
teaching the lesson, teacher prepares the environment so that students can develop ideas about individual and social life with basic
language skills. The textbooks have an important role in individuals acquisition of values of the society that he lives in and his
nation. In order to be able students to acquire these vales in Turkish lessons, the texts have to involve national and cultural values
sufficiently and variously.
The materials of our study are composed from the current textbooks used at schools. The texts in Turkish lesson textbooks
used in from first grade to seventh grade that involves partially or exactly national and cultural values as subject were selected. As
the textbook used in eight grade was prepared according to ex-curriculum, we didnt study on it.
The Turkish lesson textbooks were designed as theme according to new curriculum. In each grade there are six or eight
themes and in each theme there are four or six texts. In our study the texts that involve national and cultural values were selected
and the others were not examined. The examined texts were classified again according to subjects that they involve in the subtitle
of culture concept, not in the main title of theme of the textbook. The main themes of our culture that are treated in the texts
of Turkish lesson textbooks are national history, Ataturkism, art and esthetic culture, natural beauties of our country, our social
life and customs, modern life, Turkish language and literature, humor and entertainment culture, flag, soldiering and heroism
subjects, etc.
In this study, the texts will be classified according to determined subjects above. Then by presenting the example texts from
each title, the main idea or theme will be discussed. Key words, emotion value of the concepts, their associations that are involved
in the texts will be discussed and we will emphasis their effects on students emotions and ideas.

Bir toplumdaki bireylerin kltrel kimlikleri- eitim yoluyla tanmas hedeflenmektedir. Toplu-
ni kazanmalar olduka nemlidir. Her bireyin ya- mun sosyal hayatta yaad deerler ise toplum
ad toplumun deerleriyle tanmasnda devle- kltr olarak adlandrlmakta ve her ikisine de
tin verdii temel eitimin nemli rol vardr. birden milli kltr ad verilmektedir. Bu yakla-
Temel eitimin verildii okullarda renciler ders mla birlikte kltr kavramyla ilgili ok deiik
kitaplar araclyla milli ve evrensel deerlere bak alarndan yola klarak birok tanm
ait kavramlarla karlaarak duygu, dnce ve yaplmaktadr. Bu aratrmayla ders kitaplarnda
hayal dnyalarn o toplumun deerleriyle zengin- yer alan kltrel gelerin nitelikleri ana hatlaryla
letirirler. Milli Eitim Bakanl ders kitaplar ve tahlil edileceinden kltr kavramnn ieriinin
eitim aralar ynetmeliinin beinci maddesinin tam anlamyla aklanmas, belirginletirilmesi
a bendinde ders kitaplarnn tanmyla ilgili olarak gerekmektedir.
u ifadelere yer verilmitir. rencileri; mill, yleyse kltr nedir?
ahlaki, insani, manevi ve kltrel deerler bak- Kltr ok tanml bir kavramdr. Amerikal
mndan besleyen; demokratik, laik ve sosyal bir iki antropolog, Kroeber ve Kluchohn, kltr
hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyeti'ne kar konusunda yaymladklar bir antolojide, kltr
grev ve sorumluluklarn yerine getirmede yol kavramnn yz altm drt farkl tanmndan sz
gsteren ve bu deerlerle ilgili ders konularn ederler. Bu kadar ok tanm olsa da kltrn en
sevdiren okuma metinlerini ierir. (MEB, 2007) mehur ve kapsaml, bugn de kabul edilebilen
Ynergede ders kitaplarnn hazrlanmasnda tanm 1981de Tylor tarafndan yaplmtr.
milletin kltrel kimliiyle devletlerin ynetim Tylora gre, kltr veya medeniyet, bir toplu-
deerlerinin dikkate alnmas vurgulanmaktadr. mun yesi olarak insanolunun kazand bilgi,
Bu deerlerin temel eitimde vatandalara kazan- iman, sanat, gelenek, grenek ve benzeri kabili-
drlmas o lkenin eitim programlarnn her aa- yet, hner, ve alkanlklar iine alan karmak
masnda zellikle belirtilir ve vurgulanr. Devlet- bir btndr. Bozkurt Gven, Tylorun tanmn
lerin deer yarglar bir tr resmi kltr olu- btnc kltr tanmlarnn en eksiksizi olarak
turmakta, her lke vatandann bu kltr formal niteler. Ona gre Tylor,un tanm drt ana dei-

384
 Materiallar

ken olan toplum, insan, kltrel muhteva, ren- Tanr, insan, kainat toplum, tarih/zaman, anlay-
me srecini kltrn muhtevas iine almakta ve n kltrn asli/kurucu dinamikleri tanmlar, be-
deikenler arasndaki eitli karlkl ilikileri lirler ifa eder. Bu dinamikler, kurucu dinamik-
gstermekte, hem kltrn hem de kltrel muh- lerdir. Ve kltrn asli unsurlarn oluturur. Kl-
tevann btnc niteliine iaret eder. (Gngr, trn asli unsurlar veya dinamikleri, bir toplu-
1991). mun ruhunu belirler ve ekillendirir; anlam hari-
Merie gre kltr Franszca szlk ve talarn sunar. Anlam haritalar toplumun zihin ve
denemelerde insan insan yapan bilgilerin bt- davran kalplarn ynlendiren bir yol haritas
n anlamna gelir ki Almanca ve ngilizce eser- ilevi grr. Kltrn arz (deiken) unsurlar
lerde ar basan anlam ise sosyal yaaytr. ise, bir toplumun iskeletini oluturur. Siyasi,
toplumsal ve ekonomik yaplar/pratikler, kltrn
Z. Gkalp, kltr kelimesi yerine hars keli-
arz unsurlardr. Bir kltrn asli /kurcu ile arz
mesini kullanr. Ona gre hars yalnz bir milletin
/tayc unsurlar mutlaka etkileim halinde ol-
din, ahlaki, hukuki, akli, bedi, lisan, iktisad ve
mak zorundadr. Bir toplumun varln srdre-
fenn hayatlarnn ahenktar bir mecmuasdr.
bilmesi kltrde, sanatta, dncede, dnyaya z-
(Gkalp, Haz. Kaplan, 1971)
gn, eyler armaan edebilmesi, kltrn asli un-
Fndkoluna gre, kltr bir hayat tarz, surlarn, kurcu dinamiklerini, anlam haritalarn
sosyal problemlere yaklam ve zm getirme dolaysyla toplumun srekli canl tutabilmesiyle
tarz, daha iyiye daha ideale doru yneli, bir mmkndr. (kaplan, )
zihniyet olarak alglanmaktadr. Kltrn hem
Kltrn karl olarak Z. Gkalp, hars
ferdi hem de sosyal tanmn olduunu ifade eden
nerirken, Cemil Meri irfan tercih eder. C.
Fndkolu, ferdi tanmnda okunan ve zihinde
Merie gre irfan, insanolunu has bahesidir.
kalan tortu, irfan; sosyal tanmnda ise kltrle
Bu has bahede kinler susar, duvarlar yklr, an-
ahlak ayn noktada birletii ifadelerini kullanr. lamazlklar sona erer. rfan, kendini tanmakla
Bilinen ve dnlen ey uurda ireti kalmad balar kendini tanmak, n yarglarn kleliinden
iin duyuluyor hissediliyor. Duyulup hissedilen kurtulmaktr. rfan, dncenin btn boyutlarn
eyse mutlaka eitli sosyal ve ahlaki aksiyonlara kucaklarken; kltr, irfana gre kat, fakir ve tek
yol ayor, ifadeleri kullanlmaktadr. Tabiat, in- boyutlu bir kavramdr. rfan, insan insan yapan
san ve toplum evrelerine ait meselelerin kltr- ilim, iman, edep gibi vasflarn btndr. Bat,
n kanm olan kimsede birtakm duygular, kltrn, dou ise irfann vatandr. Ona gre kl-
dnceler, dilek ve istekler birbirini tamamlar ve tr hafzaya akl ta gibi saklanan bilgi krn-
btnler halde bulunur; kiiye kimlik ve kiilik tlardr. (Meri, 1992, 99)
kazandrr. (Gngr, 1991).
Grld gibi kltr kavramnn tanm,
Kltr bir cemiyetin sahip olduu maddi ve kavramlar olduka zengin ve ok boyutludur.
manevi deerlerden oluan yle btndr ki, cemi- Kltr kavramn, her disiplin kendi perspektifin-
yet iinde mevcut her nevi bilgiyi alakalar, kymet de deerlendirerek ona yeni anlamlar yklemek-
llerini, gr ve zihniyet ile her nevi davran tedir. Birey renme srecinin her dneminde
ekillerini iine alr. Btn bunlarla birlikte, o ce- kltr kavramnn her trl kalbndan geerek
miyet mensuplarnn ekserisinde mterek olan ve renmelerini oluturur. Sosyo-kltrel deerler-
onu dier cemiyetlerden ayrt eden hususi bir hayat den bireysel tutum ve davranlarndan, refleks-
tarz temin eder. (Turhan, 1969, s. 56) lere kadar her ey kltrlenme srecinde kaza-
Bir baka tanmda ise kltr kavramyla u nlr. Bu kltrlenme sreci iinde formal ren-
ifadelere yer verilmektedir. Kltr, tarih akmn- me ortamlarnda kullanlan Trke derslerinde
da mevcudiyeti kesin olarak bilinen bir toplumun, kullanlan ders kitaplarnda yer alan metinlerin
sosyal etkileim yoluyla, nesilden nesle aktard kltrel nitelii olduka nemlidir. Onun iin
manevi ve maddi yaay tarzlarnn temsil ve Trke kitaplarnda yer alan edebi metinlerin ne
tecelli bakmndan yksek seviyedeki bir bileii lde milli kltrmze geler ierdii tartl-
olan, sebebi ve sonucu asndan ise ferde ve top- maldr?
luma benlik, kimlik ve kiilik ile mensubiyet Edebi Metinlerin Kltrel Dili
uuru kazandrma, btnlemi klma, yaanan Edebiyat kaynan kltr unsurlarndan alan,
evreyi ve artlar kendini hedefleri istikametinde dil ile sanatn birlemesinden domutur. Kltr
deitirme arzu ve iradesi veren deer, norm ve ise en gzel ifadesini edebi metinlerde bulmakta-
sosyal kontrol unsurlarnn belirledii bir sistem- dr. Her bir deerin bin bir renkle en ince ilendi-
dir.(Tural, 1992, b: 109) i edebi metinlerde Trk kltr nak naktr.
Kaplan ise kltrn oluumunda asli dina- Edebiyatmzn zengin rneklerinin ilendii yer
miklerin olduundan sz eder. Bir toplumun ald ders kitaplar ocua kendi kltrn, co-

385
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

rafyasn, yaad lkenin birok deerini ret- Bu yzden Trke ders kitaplarndaki metin-
menin tesinde sevdirme, tatlandrma zelliine lerden yararlanarak yaad lkenin doal gzel-
sahip olmaldr. Bu yzden edebi metinlerin kl- liklerini, her alandaki yaam tarzn, sanat eserle-
tr dili etkileyici olmaldr. Trke derslerinde rini, tarihi eserlerini, sosyal deerlerini, tarih
kullanlan metinlerin edebi deerinin yan sra kahramanlarn, devlet byklerini, vatan ve bay-
kltrel yaps da nemlidir. rak sevgisi, manevi deerlerini, inan sistemini,
Dilin bir milletin milli ve manevi deerlerinin gibi geleri tanmas gerekletirilir. Kendi top-
ifade edildii temel iletiim arac olduu dikkate lumunun kltrel deerleriyle tanan renciler
alnrsa Trk dilinin ve kltrnn retildii kendilerini yaadklar lkenin bir ferdi olarak
Trke derslerinde kullanlan edebi metinlerin grme, sosyo-kltrel yapnn tamamlaycs ola-
ierii rencilerimizin duygu ve dnce gelii- rak tanmlama duygusunu kazanarak bulduklar
miyle birlikte milli kimliimizi kazanmalarnda ortamda sosyalleirler. Gander ve Gardiner (2001)
nemli role sahiptir. nk Trk edebiyat en ocuun geliimden sosyallemenin nemli bir
eski alardan bugne kadar, btn safhalar, de- sre olduun iaret ederek bu srete onun yaa-
virleri ve sosyal tabakalar ile Trk milletinin d toplumun ya da belirli bir grubun ilevsel bir
hayatn, zevkini, dnya grn, yaama ve yesi olarak grmesi, tolumun dier yelerinin
yaatma gcn gsteren bir duygu, dnce ve deerlerini davranlarn, inanlarn tanmas
hayal dnyasdr. Halkn yaaynn, inan ve de- gerektiinden sz eder. Toplumsallama srecin-
er yarglarnn ifadesini edebiyatmzda yer alan deki her ocuk bu kazanmlar informal eitim
metinlerde buluruz. Trk insanna ait ak, lm, srecinde edinmeye balar, okul eitimiyle bu
hasret, tabiat sevgisi, gurbet, an, din duygusu, deerleri geniletir, zenginletirir, deiik boyut-
alay, kahramanlk, ahlak gibi daha nice duygular lar kazandrr. ocuun formal eitim srecinde
edebi metinlerde en gzel ve etkili bir ekilde okuduu kitaplarla Trke derslerinde yer alan
ifade edilir. metinlerden elde ettii karmlar onun sz edi-
len bu deerleri gelitirmesine destek verir.
Bir air duygu ve dncelerini kendi mil-
letinin fertlerine ancak dili ile ulatrabilir. Bir Sever, "tema" ve ocuklarda gelitirmeyi
yazar, bir bilim adam, bir devlet adam, bir filo- amalad davranlar ak seik belirtilmelidir.
zof grlerini topluma dil yolu ile yayabilir. zellikle, demokratik ilkelere balanma gereini;
Milletimizin dnya gr Yunus Emrenin aile, yurt, ulus, doa ve hayvan sevgisini; iyiye,
ilahilerinde, Trk halknn bayrakta sembolleen gzele duyarll, kahramanla saygy, yaa-
vatan sevgisi Mehmet Akifin stiklal Marnda, may sevmeyi ve yaama zevkini ilemelidir.
mill mcadele ruhu Mehmet Emin Yurdakulun Kitaplarda, evrensel deerlere yer vermek, ocu-
iirlerinde ve bu dnemin romanlarnda, stan- un dnya grn geniletmesi asndan ok
bulun gzellikleri, stanbul halknn gelenek ve nemlidir. te yandan bu temalarn ileniinde,
grenekleri Yahya Kemalin eserlerinde, Hseyin ocuklarn gerekleri de grmesini, anlamasn
Rahmi ve Ahmet Hamdi Tanpnarn romanla- salamak ve bunun dozunu da ok iyi ayarlamak;
rnda, Anadolu insannn yaay ve deer yazar, ressam, eitimci, psikolog ve tasarmcnn
lleri Yakup Kadrinin eserlerinde ebedlemi- ibirlii yapmasn gerektirir. (Sever, 1995, s.
tir. Trk milletinin gelenekleri, folkloru, yzlerce 14) Bu durum zellikle ana dilimizin retildii
yllk hayat tecrbelerinin sonular veciz Trke dersi kitaplar asndan da bir nem arz
ifadesini ataszlerinde bulmutur. Destanlar top- etmektedir.
lum hayatn derinden etkilemi ahs ve olaylarn Edebiyat bize, sanat duyarl kurgulanm
efsaneleerek gnmze kadar uzanm canl bir yaam sunar. Yaammza yeni anlamlar, ka-
tablolardr. Deyimler Trk mantnn, dil felse- tar. nsan ve yaam gerekliini sanat duyarl
fesinin sembolleridir. ile kavramamz bu gereklie sanatnn pence-
Dilin kendisinin mzii, anlatm gc, cmle resinden bakmamza olanak salar. Her yeni pen-
yaps zaten gzeldir. Edebi olduu zaman daha cere, yaam ve insana ilikin deneyimlerimizi
da gzelleir, resim ve her bir kelimenin sesleriy- zenginletirir; onlara derinlik katar. Dilin en yet-
le manasyla zenginleir, somutlar. Yazarn ba- kin kullanm rnekleriyle bizi bakalarnn dene-
ars yazd her olay, dnceye, duygu, hayal yimlerine ortak eder. (Sever, 2007, s. 3)
toplumun ruh dnyasndan km gibi derin izler YNTEM
brakr. Tm ocuklarn edebiyatla karlatrl- Bu aratrma nitel bir aratrmadr ve elde
mas edebi metinlerin zengin bu dnyasndan ya- edilen veriler betimsel analiz yntemiyle deer-
rarlanmasn salayacak ders kitaplar hazrlamak lendirilecektir. Aratrmada lkretimin yedi s-
gerekir. nfnda halen ders kitab olarak okutulan ilk yedi

386
 Materiallar

snfa ait yedi adet Trke ders kitabnda yer alan Birey ve X X X X
metinlerin konular, ierdikleri milli ve kltrel toplum
zellikleri bakmndan tasnife tabi tutulacaktr. Atatrk X X X X X
Aratrmamzda ders kitabnda yer verilen kltr retim X X X
kavramna ilikin geler esas alnarak snflandr- tketim ve
ma yaplacaktr. verimlilik
Yenilikler ve X X X
Trke ders kitaplarnda yer alan metinler
gelimeler
kltrel gelere gre tasnif edildikten sonra, konu
Salk ve X X X X
balklar tantlacak, daha sonra metinlerde yer evre
alan deerlerin rencilerin sosyo-kltrel geli-
Hayvanlar X
imlerine destei tartlacaktr.
Hayal gc X
Aratrmann Amac ve gizemler
Bu aratrmada ilkretim okullarndaki Dnyamz ve
Trke ders kitaplarnda ne lde ve hangi nite- uzay
likte kltrel gelere yer verildii tespit edileme- Gzel sanatlar X X
ye allacaktr. Daha sonra bu gelerin renci-
lerin sosyo-kltrel geliimlerine ne lde des- Eitsel ve X
sosyal
tek verecei tartlarak bireyin eitimine katks etkinlikler
zerinde durulacaktr.
Doal afetler X
TRKE DERS KTAPLARININ Okuma X
ER kltr
lkretim programnn yaplandrmac - Duygular ve X
renme felsefesine gre tasarlanmasyla ders kitap- hayaller
lar da yeniden dzenlenmitir. Ders kitaplarn- Sevgi X
daki metinler tematik yaklama gre sralanm, Zaman ve X
her tema bal altnda veya drt metne yer mekan
verilmitir. Kitaplarda yer verilen temalar, dier Doa ve X X
derslerde ilenen konularla da ilikilendirilerek evren
rencinin renmeleri arasnda birletirmeler letiim X
yapmas dnlmtr. Yaplandrmac renme Atatrklk X
felsefesine gre renme, renenlerin bilgiyi Kavramlar ve X
ilikilendirerek kazanmas, karlatrmalara yer armlar
vererek renmesi temel dncesine dayanr. Milli kltr X
Trke ders kitaplarnda yer verilen temalar- Toplum X
da genelde ortaklk sz konusudur ve her bir s- hayat
nfta genelde ortak temalara yer verilmekle birlik-
te snflar arasnda ilenen temalarda farkllklar Ders kitaplarnda yer verilen temalar, ocuk-
da olmaktadr. larn bilisel ve duygusal gelimilikleri dikkate
alnarak tespit edilmitir. lkretimin balang-
Trke dersi kitabnda yer alan temalarn snflara cnda, birinci snfta hayal gc, sosyal etkinlik,
gre dalm spor ve oyun gibi etkinlikler dikkati ekmektedir.
Tema Ad kinci snftan beinci snfa kadar olan dnemde
yer verilen temalar arsnda ise dzenli bir
1. snf

2. snf

3. snf

4. snf

5. snf

6. snf

7. snf

ardklk ve ortaklk grlmektedir. lk be ylda

yer verilen ortak tema ise Deerlerimiz
temasdr. Atatrk temas birinci snf dnda
Hayal gc X X btn snflardaki ortak temadr. Yedinci snf-
temas
larda bu tema Atatrklk olarak adlandrl-
Eitsel ve X
sosyal
mtr. ocuklarn yedinci snftan itibaren soyut
etkinlikler ilemler dnemine gemi olmas nedeniyle bu
temas temann ierii gibi ismi de deimitir. Yine
Deerlerimiz X X X X X altnc ve yedinci snfn temalarnda, nceki yl-
temas larda olduu gibi bir ardklk sz konusu de-
Oyun ve spor X X X ildir ve farkllklar grlmektedir.
temas

387
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Trke Ders Kitaplarnda Yer Alan konuk severlii anlatlr. cmlesiyle bu tr

Metinlerdeki Kltrel geler deerlerin kltrmzde ne lde kkl olduu
Kltrel gelerin ders kitaplarnda yer almas vurgulanr.
rencilerin yaadklar toplumun deerlerini Trk masallarna ait rnekler: Kltrel deer-
tanmalar bakmdan byk nem tamaktadr. lerimizin en gzel ve ocuk zevkiyle anlatld
Milli ve kltrel geler ders kitaplarnda tema metinler masallardr. yleki birey ve toplum
veya metin bal olarak yer ald gibi, farkl hayat, doa, evre, salk, el sanatlar gibi
temalarn bal altnda yer alan metinlerde de konular bile masal diliyle anlatlarak ocuklarn
konu bal olarak kltrel geler bulunmak- ilgileri ekilmeye allmtr. Bunun yansra
tadr. Baz metinlerde ise konu bal halinde Kelolan masalna metin dzeyinde yer verildii
olmasa bile metinlerde yer verilen yardmc fikir- gibi fakl metinler iin de rnek olarak da
ler ve kavramlar halinde kltrel gelere rastla- gemektedir. ocuklarn hayal dnyasnn ilen-
mak mmkndr. dii Aylann Bulut Oyunu adl metinde bulut,
Yedi snfa ait Trke ders kitabndan 194 ocuk tarafndan Kelolann yannda duran yal
metin genel olarak incelendikten sonra, ilgili me- annesine benzetilir.
tinlerde yer verilen milli ve kltrel deerleri- Deerlerimiz temas balnda birinci snf-
mizle ilgili geler tespit edilmi ve u balklar larda ki Arkada adl metinde Karagz ve
oluturulmutur. Hacivatn arkadal manzum bir ekilde ocuk-
Sosyal yaantya ynelik deerler: Metinlerde lara anlatlrken onlar, neeli olmaya ve dnyay
ocuun sosyal hayattaki deer yarglarn, grg sevmeye ynelik dncelere zendirilir. Milli
kurallarn hem kltrel hem de evrensel boyutta Egemenlik ve ocuk Bayram, Deerlerimiz
kazanmasna dair metinlere ders kitaplarnda ol- temasnda Kelolan ve ocuk bayram adl
duka fazla yer verilmitir. Bu tr deerler bir ocuksu bir slupla anlatlmaktadr. Bu metinde
tema bal altnda anlatld gibi, dier tema- geen u ifadeler olduka dikkat ekmektedir.
larn balklar altnda yer alan metinlerde ocu- Kelolan: Niin ocuk bayram? lkeyi o-
un dnyasna, deer yarglarna dikkat edilerek, cuklar m ynetecekler?
bask oluturmadan ocuksu bir dille masal tarz Yiit: Evet ocuklar byynce lkeyi yne-
metinlerle aktarlmtr. ocuklarn oynad tecekler.
oyunlar, arkadalk ilikileri zellikle tema dze- Milli ve dini bayram gnleri: Kitaplardaki
yinde metinlerde anlatlmaktadr. metinlerde Deerlerimiz bal altnda bay-
kinci snflarda Deerlerimiz temas bal- ramlarn sosyal hayattaki nee ve heyecan nasl
altnda Ziyaret Gnleri adl metinde hastalar yaatt, nc snflarda Dnya ocuk Bay-
ziyaret etmenin nemi ve kurallar ilenmektedir. ram adl metinde yine bu deerlerin resmi bir
kinci snflarda Birey ve Toplum temas ba- dille deil de ocuun dnyasndan yola klarak
l altnda ocuklarn neeli olmalar, misafir anlatlm.
geldiinde nasl davranlmas gerektii, Ah u Edebi trler: Masal, ninni gibi trlerle ocuk-
Grg Kurallar adl metinde grg kurallar i- larn bu kltr tanmalarna frsat verilmitir.
lenmektedir. kinci snflarda Birey ve Toplum temas ba-
nc snflarda Birey ve toplum adl te- l altnda Ninni adl bir metin yer almaktadr.
mada Sihirli Szler adl iirde iletiim kurallar Atatrk ve Trk bykleri: Ders kitaplarnda
ve gzel konuma anlatlr. Toplumsal hayatla birinci snflar dndaki btn snflarda Ata-
ilgili olarak kr hayatna ait deerlere de yer trk temasna yer verilmitir. Bu tema bal
verilmitir. Apartmanda Yayoruz adl metinde altnda Atatrkn ocukluu, ailesi yaants,
ise ehir hayatnn olumsuzluklarnn giderilme- zellikleri, Atatrkn ocuk sevgisi, planl al-
sine ynelik nerilere yer verilmektedir. mas, fikirleri, Atatrk sevgisi, cumhuriyet,
ocuklarn kendi aralarnda oynad oyun- Atatrk ve insan haklar, Atatrk ve milli mca-
larn kurallarn, saygy, paylamay anlatan dele, Atatrk ilkeleri, seme seilme hakk,
konular Oyun ve Spor temas iinde anlatl- Atatrkten anlar, kadn haklar, Atatrk ve sa-
maktadr. Yedinci snfta Toplum Hayat adl nat, kalknma gelime, teknoloji, Atatrk ve Trk
temada Komusuzluk adl metinde komuluk tiyatrosu, Atatrk ve Mimar Sinan gerek
ilikileri ilenmektedir. Yine ayn temann Ana- dzyazyla gerekse iir diliyle anlatlmtr.
doluda Konukseverlik bal altndaki metinde Uzun Mehmet adl metinde kmrn bu-
de bu konuk severliin eski ahi geleneine lunuu anlatlm, ama metinde tema, yani daha
dayand anlatlr. Bu metinde bni Batuta Se- ok yeniliklerin icad n plana karlm. Fakat
yahatnamesiinin her sayfasnda Anadolunun drdnc snflarda ayn konu, lkemizde Ma-

388
 Materiallar

den Kmr balyla ilenirken Uzun Mehmet Milli deerler. Deerlerimiz adl temada
n plana karlmtr. Bayran Sesi adl iirle bayrak sevgisi, zgr-
Hayal Gc temasnda birinci snflarda lk dncesi; yine ayn tema bal altnda
Nasrettin Hoca rnek olarak verilmitir. Drdn- Krmznn Sevinci adl metinde bir cmlede de
c snfta Deerlerimiz temas altnda Nasrettin olsa bayrak kavram vurgulanmaktadr. Yedinci
Hocann yaad Hortu ky anlatlr. Beinci snflarda bayrak sevgisinin kazandrlmas iin
snflarda yine Deerlerimiz adl temada Nas- Arif Nihat Asyann Bayrak adl iirine yer
rettin Hocann Gne Gzl konu balnda verilmitir.
ise onun kvrak zekas, mizah anlay anlatlmak- ki Sevgi adl iirde vatan sevgisi, millet
tadr. Drdnc snflarda Yunus Emrenin Trk- sevgisi, altnc snflarda Sevgi temasnda
ecilii, Yunus Emre ve Trke adl metinle stanbul Liseli Kk Hasan adl metinde ise
ilenmektedir. anakkale sava yllarnda kk yata cepheye
Yedinci snflarda milli kltr temas altnda gidip dnmeyen ocuklarn vatan sevgisi anlatlr.
Karada Yzen Donanma adl metinde Fatih Yedinci snflarda Milli kltr kavramna
Sultan Mehmetin stanbulun fethi iin karadan tema olarak yer verilmitir.
gemileri nasl yrtt anlatlmaktadr.
lkemizin doal gzellikleri: kinci snflar-
retim Tketim ve Verimlilik temasnda da, Deerlerimiz adl tema bal altnda Tr-
Ak Veysel atrolu, Gzel Sanatlar tema- kiyemiz adl metinde, nc snflarda Birey
snda Kemal elik adl ressam tantlmtr. ve Toplum temasnda Trke Ana Dilimiz adl
Beinci snfta Deerlerimiz temas altnda metinde Trke sevgisi, Yenilikler ve Gelime-
Fikir ve Gnl Adam adl metinde Mevlana ler temasnda lkemizin gzellikleri, Trkiyem
dncesi ve deerleri anlatlmaktadr. Uyanyor adl konuda lkemizdeki her alandaki
Sanatla ilgili deerler: Evrensel dzeyde ye teknoloji, tarm ve kalknmalar anlatlmaktadr.
alan sanatsal deerler anlatld gibi, geleneksel Resim Yapmaya Ak Bir Ressam adl me-
Trk tiyatrosu, Karagz ve Hacivat konusuna tinde rgp, Hasankeyf, Ankara Kalesi, Artvinin
hem grsel sanat olarak hem de deer yarglar gzellikleri anlatlr. Eitsel ve Sosyal Etkinlik-
olarak yer verilmitir. Deerlerimiz adl temada ler temas bal altnda Kakar Dalar adl
aydara adl halk oyununun yks anlatla- metinle yurt gzellikler anlatlmaktadr.
rak bilgi verilir. Karagz ve Hacivat, nc
snflarda konu bal olarak tiyatro metni ek- Beinci snflarda Gzel Sanatlar temasnda
linde ilenmitir. metinde Miniatrkte yer alan lkemizin gzel-
liklerinden sz edilir.
Gzel Sanatlar temasnda drdnc snfta
saz, kilim, ini, hal, trk gibi kavramlar Trk Zaman ve Mekan temas altnda Beypa-
sanatna ve kltrne ait kavramlar olarak me- zarnn Deien Yz eski ustalar mutfak kl-
tinler gemektedir. tr, el sanatlar anlatlr. Anadolu da bahar adl
iirde yine lkemiz gzellikleri anlatlr
Drdnc snflarda Deerlerimiz temas
altnda Trk el sanatlarnn anlatld Bedri Doa ve Evren temas bal altnda Kr-
Rahmi Eyboluna ait Ben Bir Kk Kili- kikindiler adl metinde Elmada, al da,
mim adl metnin ocuk diliyle anlatlmas Hackadn Deresinin gzellikleri anlatlr. Ayn
ocuklar iin olduka etkileyici olabilir. tema bal altnda Susayan Konya adl
Gzel Sanatlar temas bal altnda En metinde ise Tuz Gl, Anadolunun gzel-
yiye En Gzele Ulamak adl metinde Mimar likleri sevdirilmeye allmtr.
Sinan ve eserleri anlatlr. Yedinci snflarda Oyunlar ve elenceler: Metinlerde yer alan
Bilmece adl metinde geleneksel Trk tiyatro- bir baka kltrel ge de ocuk oyunlardr. o-
sunun kahramanlar olan Karagz ve Hacivatn cuk oyunlarnn yer ald metinlere, birinci snf
diyaloglar verilmitir. ders kitabnda tematik dzeyde yer verilmitir.
Hayata Alan Kaplar adl metinde ise Milli sporlarmz, halk oyunlar, milli sporu-
yedinci snflarda eski medeniyetlerden gnm- muz olan cirit oyunu metin olarak yer almtr.
ze kadar ehir kaplar, ehirlerin girileri, kap Milli Kltr temasnda, ata sporu ciritin k
oymacl, tokmaklar, aa iilii ve scakl yaylmas nasl oynand anlatlr.
eski evlerin mimarisi, sslemeler anlatlmaktadr. SONU
Milli Kltr temas bal altnda Bozkrn Trke dersi kitaplarnda birinci snflarda
tezenesi adl metinde Trk saz gelenei anlat- sosyal yaantya ait kltrel geler ocuksu bir
larak Yunus Emre, Pir Sultan Abdal, Neet Erta dille veya masal tarznda anlatlmtr. ocuklarn
gibi ozanlardan sz edilmektedir. hayal dnyasna ait metinlerde, onlarn toplumsal

389
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

hayatta uymalar gereken kurallar imgeletirilerek KAYNAKA

aktarlmtr. Metinlerde en ok vurgu yaplan Gander, Mary, Gardiner, Harry (2001), ocuk ve Ergen
deerler sosyal yaantya ait olanlardr. Komu- Geliimi, mge Kitabevi, Ankara
luk ilikileri, hasta ziyareti, paylama, yardm- Gkalp, Ziya, Trkln Esaslar, (haz. Mehmet
lama, oyun oynarken uyulmas gereken kurallar Kaplan),
metinlerde ilenerek onlarn yaadklar toplumda Gngr, Nevin, Kltr- Eitim-Dil zerine
salkl ilikiler kuran bireyler olmalar destek- Grleriyle Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Kltr
lenmitir. Bankal Yay., Ankara 1991.
Kaplan Mehmet (1992), Nesillerin Ruhu, Dergah,
Ders kitaplarnda yer verilen en geni tema- Yaynlar, stanbul. MEB; Tebliler Dergisi HAZRAN
larn banda Deerlerimiz ve Atatrk tema- 2007/2597
lar gelmektedir. Atatrk temas bal altnda Meri, Cemil (1992), Bu lke, letiim Yaynlar,
Atatrkn ocukluu, anlar, kurtulu sava, stanbul.
cumhuriyet, kadn haklar, seme ve seilme gibi Sever, Sedat (2007), ocuk ve Edebiyat, Kk Yay.,
konular ilenmitir. Bunun yan sra Milli Ege- Ankara.
menlik ve ocuk Bayram konusu ders kitapla- Sever, Sedat (2007), Abece Dergisi, s. 14- 15, Eitim ve
rnda iirlerle anlatlmtr. Kltr Dergisi, Ankara.
Deerlerimiz temasyla ilgili olarak birok Turhan, Mmtaz (1969), Dil Davas, kinci Dil
Kongresi ve Akademi, stanbul.
konuya yer verilmitir. lkemizin doal gzel-
likleri, el sanatlar, hal, kilim, resim gibi sanat Tural Sadk (1992), Kltrel Kimlik zerine
Dnceler, Ecdad Yaynlar.Ankara.
dallar, halk oyunlar gibi kavramlara yer veril-
mitir. Metinlerde en ok zerinde durulan deer
lkemizin doal gzellikleridir. lkemizin tabi,
tarihi ve turistik deerlerinin baarl bir ekilde
anlatld metinlere ska yer verilerek lke sev-
gisi kazandrlmaya allmtr.
Milli Kltr kavram tema bal olarak
ele alnm bayrak, vatan sevgisi gibi kavramlar
iirle anlatlmtr. Ders kitaplarnda kahramanlk
konularn ileyen epik trdeki iirlere fazla yer
verilmemitir. Vatan sevgisi daha ok tabi ve
tarihi gzelliklerle anlatlmtr. Bu sevginin pe-
kitirilmesi iin Trk byklerini anlatan metin-
lerden yararlanlmtr. Fatih Sultan Mehmet,
Yunus Emre, Mevlana, Nasrettin Hoca, Pir Sultan
Abdal, Ak Veysel atrolu gibi kiileri tantan
metinlere yer verilmitir. Metinlerde en ok
Nasrettin Hocayla ilgili konular ilenmitir.

390


DEDE KORKUT HKYELERNDEK LETLERN AHLK ETM

AISINDAN DEERLENDRLMES
Elif Emine KK
Ar. Gr.,Frat niversitesi, Eitim Fakltesi,
Trke Eitimi Blm, Elaz

ABSTRACT
Tales of Dede Korkut are one of the most important sources of Turkish literature and one of the most important carriers of
Turkish culture history. The Book, which consists of twelve tales, is written by simple and pure Turkish. Subjects, which are
mentioned in tales, language and manner which are used, have marks from epic tradition. Also, Tales of Dede Korkut have
message existence which is very rich from aspect of individual and social. All these messages, which are mentioned in Tales of
Dede Korkut, have very important role that is accepted by everyone on childrens education. Tales of Dede Korkut describes
motifs which bring Turkish tradition from past to today and belong to Turks. Thus it provides cultural elements to be alive. Tales
of Dede Korkut contain incidents and stiuations which have affects on personality, social and moral development of child and
give these messages in speculative dimension and dynamic way and the idea of facilitating perceiving by children and providing
remaining of messages based on this work. Based on this idea in this work, that name is Evaluation of Messages which is in
Tales of Dede Korkut by Aspect of Moral Education, was determined messages which related with moral attitude and worth and
was examined children in the aspect of moral education.
Key Words: Tales of Dede Korkut, Moral Education, Ethical Worths, Message.

1. GR ile izilmi olan snrlarn gsterir. Birey ahlk

Bugne kadar insan; ihtiyalar, yaam tarz kurallar nasl edinir sorusu ahlk felsefesinin
ve koullar bakmndan zamanla deiip gelise sorularndan biri olmutur. Kaltm veya eitim
de, temelde deimeyecek unsurlara bal olarak konusunda uzlama gidilememi olsa da ahlkn
yaamtr. Bu unsurlardan biri akl zeks ile eitimle sk bir ilikisi vardr.
bireysel ihtiyalarn, sosyal dzen ierisinde, Ahlk eitimi, gnmzde ska kullanlan
sosyal mnasebetlerine zarar vermeden, hayatn bir ifadedir. Birbirleriyle tam uyum gsteren bu
idame ettirebilmesi iin gerek duyduu kurallar iki kavramn temeli, bireyin, kendisi ve dier
ve normlar btn olan ahlktr. nsan, dnyaya bireyler iin iyi ve doruyu hedef almak, kt ve
bu kurallar ya da normlar bilerek gelmemek- yanltan uzaklamaktr. Ahlk ile eitim, ama-
tedir; bu yzden onun, ahlk bakmdan eitil- lar bakmndan rtmektedir. Her ikisinin de,
meye muhtatr. Ayrca bu ihtiya, yaam bo- insanda iyi ve doru adna olumlu davran dei-
yunca devam edecektir. iklikleri meydana getirme gayesinde olduu sy-
yiyi ktden, doruyu yanltan ayrmada en lenebilir: Ahlk, iyiyi ve yaplmas gerekeni gs-
nemli lt olan ahlk, ilk bakta bireyi terir. Hangi davrann iyi, hangisinin kt olduu
ilgilendirir grnse de, gerekte sosyal ilikileri da eitimle renilir (Aydn, 2007: 6).
dzenleyen bir yn vardr. Kapsaml bir tanm Ahlk eitiminin amac, insana davranlar-
olarak ahlk, toplumun iyiye, ktye, doruya, nn iyi, kt, doru ve yanl olup olmadnn
yanla ilikin davran kurallardr. Ahlk toplum denetlemesini salayacak ilke ve kurallar kazan-
yelerine hangi davrann iyi ya da kt, hangi drmak, onu iyi ahlkla donatmak ve onda bu iyi
davrann doru ve yanl olduunu gsterir. ahlkn srekliliini salamaktr (Baaran, 2005:
Toplumlarn iyi, kt, doru veya yanl anlay- 280; Aydn, 2003: 59).
lar deiebilir fakat bu kurallardan evrensel ah- Zaman ilerledike farkllaan yaam koul-
lka ait olanlar deimez (Baaran, 2005: 268). lar, doal olarak, farkl ihtiya ve zevkleri de
Ulusal ahlk ile evrensel ahlk arasnda farklar beraberinde getirmektedir. Bu farklarn, toplum
olabileceini, uzun zaman ve kkl mekn dei- zerinde yanl etkiler yapmamas iin, ocuun
imleri sebebiyle bazen ulusal ahlkta bile farklar eitimi konusunda duyarl davranmak gerekmek-
oluabileceini sylemek mmkndr. tedir. Topluma verilecek olan ekli, o toplumdaki
Ahlka ihtiya duyarz; nk onun dzen- ocua verilecek olan eitim belirleyecektir. Et-
leyici bir rol vardr ki bu kmsenemeyecek kin ahlk eitimi, ocuun ahlk geliimi dnem-
kadar nemlidir. Ulusal olsun, evrensel olsun lerini hesaba katmay zorunlu klmaktadr. Ahlk,
ahlk bize, tm bireylerin nitelikli ve iyi yaaya- insan hayvandan ayran son derece nemli bir
bilme kurallarn, bireysel zgrln sorumluluk kavramdr; nk o akl ve zek ile dorudan

391
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ilintilidir. Ahlkn aklla ilgili olmas, ahlk eiti- corafyalar aan zellikleri ile eitim alannda
minin, ocuun bilisel geliimi de gz nne vazgeilmez bir kaynak olarak beklemektedir.
alnarak yaplmas gerektiini ortaya koyar. Bu da Dede Korkut Hikyeleri, Korkut Atann
ahlk geliiminin alanna girer. deyii ile balar. Bu szler, gerek hayata dair
Ahlk eitimi sadece szl ifade ile salana- olup zaman ve mekn deise de doruluundan
maz. rnek olarak, yalan sylemenin yanl oldu- ve deerinden hibir ey kaybetmemitir. Te-
unu bilerek yalan syleyen; hrszlk yapmann melde birbirine bal, fakat konular ve
kt bir davran olduunu bilerek hrszlk yapan kahramanlar bakmndan farkl, on iki hikyeden
birok insan vardr. Kt veya yanl olan davra- oluan bu kitap tek kiilerin hikyeleri deil, bir
nlar sebep ve sonularyla yerinde ve zamann- toplumun hikyesi (Gle, 2002: 369) olma
da gsterilmelidir. Fakat yaayarak renmenin zellii tamaktadr. Bir toplumun kimliini yan-
yannda ocuk ahlk olan ile ahlk olmayan stan rn olmas, ulusallk zelliinin yannda,
hakknda, teoride de olsa bilgi sahibi olmaldr. onun iinde barndrd topluma ait deer yarg-
ocuklara, ahlk olann veya olmayann sebep larnn evrensel boyutunun da olmas da ahlk
ve sonular t veya buyruk yoluyla vermek eitimi iin nemli bir kaynak olma vasf ykler.
yerine, canl kyaslar, benzetmeler, arpc Sosyal ilikilerin olduu her yerde, ahlk
imajlar, hikyeler ve tarih rnekler kullanlabilir davran rnekleri vardr. Dede Korkut Hikyeleri
(Aydn, 2007: 217). Yani ahlk eitimi, teori ve de ocuu, kurgusal bir sosyal ortama sokar. Bu
uygulamalarn bir bilekesi (Kyl, 2006: 196) kurgusal sosyal ortam, birok ahlk deer ve
olmaldr. davran yoluyla, ocuun dikkatini ekebilecek
Dil eitiminde ve estetik zevkin gelimesinde modeller oluturur. Olumlu sosyal davranlarda
olduu gibi ahlk eitiminde de edebiyat eserle- olduu gibi saldrganlk ve dmanlk gibi olum-
rinin nemli ve geni bir yeri vardr. ocuk, edeb suz davranlarda da model alma nemlidir
rnlerle, gelenek ve grenekleri, ulusal kltr (Morgan, 2005: 65). Model alma ebeveyni, ret-
elerini, ulusal ahlk anlaylarn renebilir. meni, ya da yakn evreden bir yetikinden baka
Ulusal ahlk bir anda ortaya km ya da birileri kurgusal dnyadan kahramanlara ynelik de
tarafndan masa banda hazrlanm (Gngr, olabilmektedir.
2000: 168) kurallar toplam deildir. Uluslarn 1.2. Ama
ok uzun vadede yaam olduklar hayatn bir ocuun, olumlu kiilik zellikleri edinmesi
getirisidir. Bu yzden ocua, ulusal ahlk en iyi ve toplumsal srece salkl olarak katlabilme-
retme yolu, o kltre ait destanlar, efsaneler, sinde, ahlk deer yarglarna yabanc kalmamas
masallar, hikyeler ve romanlar okutmak ve ha- ve ahlk kusurlarn insana, topluma ne gibi za-
zrlanacak roman ve hikyelerin genellikle tarih rarlar dourabileceini sezmesi nemlidir. t-
konular ilemesi ile salamak, bu deerlerin o- lerin tek bana yeterli olmad gerei artk
cua olaylar halinde vermek daha uygun olacaktr herkese kabul edilmektedir. Bu almada ama,
(Gngr, 2000: 168). Aksi halde kendi kltrn kurgusal bir dnyay ocuun nne getiren,
medeniyetini bilmeden yetitirilen bir ocuun edeb rnlerin, ocuun eitimine katk salaya-
ulusal ahlk anlayna erimesi zorlaabilir cak ahlk boyutta iletilere sahip olup olmadn
(Apuhan, 2006: 197). Ulusal ahlk renip sin- tespit edebilmektir.
diremeyen ocuun, ileri yllarda evrensel ahlka 2. Yntem
ulamas da mmkn olmaz.
Bu ama erevesinde, Dede Korkut Hikye-
Trk tresini, inancn ve toplum yapsyla leri okunmu, hikyelerdeki iletiler tespit edilmi
bunun ahlk kurallarn da anlatan Trk destan- ve tespit edilen bu iletiler ierdikleri ahlk deer
lar ve efsaneler ocuun farknda olmakszn /davran ve kusur asndan tasnif edilmitir. G-
benimseyebilecei deerlerle doludur Destan- dml ya da gdmsz, verilmi olan bu
larda ahlaki adan bir duyarllk vardr. nk iletilerden yola karak, eserin ihtiva ettii ahlk
yaam topluluklarn azdan aza aktarmasyla deer/davran ya da kusurlar, ahlk eitimine
sosyal ahlak anlayn da zmsemitir katklar bakmndan incelenmitir. Eserin ahlk
(imek, 2001: 23). te bu eserlerden biri de, eitimine salayaca yararlar somutlatrlmaya
Dede Korkut Hikyeleridir. allmtr. Ahlkn bilgi/yarg, motivasyon/
Trk kltrnn byk yaptlarndan biri duygu ve davran olmak zere boyutu (Gn-
olan Kitab- Dedem Korkut Ala Lisan- Taife-i gr, 2000: 40; ifti, 2003: 54) var olup, bu a-
Ouzann estetik yaps, sanatl syleyileri, zen- lma, ahlkn bilgi/yarg boyutunu iermektedir.
gin sz varl yannda, kltrel eleri tayc- Hikyelere Muharrem Erginin hazrlad Dede
l, onu, klasik haline getirmitir. Yzyllar ve Korkut Kitabndan ulalmtr.

392
 Materiallar

3. Dede Korkut Hikyelerinde Yer Alan getirmesi ve Dirse Hann bu konudaki duyarl-
Ahlk Dayanaklar: l, bye saygszln Trk toplum anlayn-
Ahlk deerler ya da kusurlar nedensiz da nasl tepkiler dourabileceini gstermesi
ortaya kmazlar. Bunlarn, kuvvetli ya da kuv- bakmndan nemlidir.
vetsiz olutuklar bir zemin vardr. yi duygular 3.2. Dayanma: Sosyal bir varlk olan insan,
tayan birey ve doru ilikiler zerine kurulmu hayatn bakalaryla paylatndan dolay insa-
sosyal ortam ahlk deerleri davrana dn- nn haklar olduu kadar sorumluluklar da vardr.
trmeye imkn tanyarak, ahlk kusurlarn ala- Bu haklar veya sorumluluklar bazen kanunlarn
nn daraltr. Bu balamda, sosyal ortamn tad dna kabilir. Dayanma da bunlardan biridir
sevgi, sayg, adalet, eitlik, hogr, demokra- (Gngr, 2000: 112). Dede Korkut Hikyelerinde
tiklik gibi kavramlarn byk nemi vardr. Bu dayanma rneklerine ska rastlanmaktadr;
kavramlar ahlk dayanak ad altnda ele alnm- genel anlamda toplumsal dayanma ve birliktelik
tr. Dede Korkut Hikyelerinin tad ahlk vardr. Ayrca Beyler ile krk yiitleri, Hanm-
deer ve davranlar, Trk toplum yapsnda var- lar ile krk ince belli kzlar arasnda bireysel
dr. Dede Korkut ahlk deer/davranlar konu- kara dayal olmayan ilikiler grlmektedir.
sunda yol gsterici bir kii olup, Ouz Boyunun Kan Turalnn Selcen Hatun iin canavarlarla
deerler, anlamlar ve kurallar btnnden oluan savamas srasnda, krk yiidinin Kan Turaly
dnya grnn uygulanmasnda ve retilme- vmeleri, ona destek olmalar bir dayanma
sinde etkilidir (Gnay, 2000:199). Ahlk daya- rneidir.
nak bal altnda toplanan kavramlar yle sra- 3.3. Demokratiklik: Dede Korkut Hikyele-
lanabilir: ri, hogr ve demokratiklii bnyesinde barn-
3.1. Sevgi ve Sayg: Dede Korkut Hikyeleri, dran sosyal ilikiler sunar. Bu hogr ve de-
insan sevgisi zerine kurulmutur. nsan sevgisi mokratik ortam, aile bireylerinin birbirlerine olan
dnya zerindeki belki de en nemli ahlk da- davranlarnda ve birbirleriyle olan konumala-
yanaktr nk insan sevmek ona deer vermeyi, rnda grmek mmkndr. Kadn da en az erkek
sayg duymay, zarar vermemeyi beraberinde kadar, ocuk da en az anne baba kadar rahat ve
getirecektir. Hikyelerde ilenen aile balarnn net fikir beyan edebilmektedir. ocuu olmayan
kuvveti ve aile ii dayanma, aile fertlerinin bir- Dirse Hann hanmndan fikir almas; Uruz Bey-
birlerine olan sevgi ve sayglarndan kaynaklan- in, hner gstermedii iin zlen babasn sor-
maktadr. Anne-baba sevgisi, evlat sevgisi, e gulamas demokratik ortama rnek olarak gste-
sevgisi her hikyenin en gze arpan zellii rilebilir.
olarak karmza kmaktadr. 3.4. Adalet: Adalet, herkesin hak ettii dl
Anne, baba sevgisi ve saygs hikyelerde ve cezaya kavumas, ahlk anlamda ise do-
youn olarak hissedilmektedir. ekirdek aile tipi- ruluk, drstlk, tarafszlk, uygun ve doru mua-
nin varl, aile bireylerini (anne, baba, oul/kz) mele (zlem, 2000: 320) olarak tanmlanr.
vurgular. Bireylerin ilk ve temel eitimlerinin Dede Korkut Hikyelerinde mutlak adaletten
verildii aile ortamnn salaml aralarnda bahsetmek imknsz olup genel atmosferde adalet
geen konumalardan sezilmektedir. Dirse Han kavram hissedildiini sylemek mmkndr.
hikyesinde: Olan anasnn szn krmad. Mesela hemen her ocuk ad almada hner gs-
(s.34); Burla Hatun ile Uruzun konumalarnda: termeli, yiitlik yapmaldr. Bu kural herkese
Ana hakk Tanr hakk... (s.48); Uruz Beyin uygulanmakta olmas bakmndan adalet gster-
esir olduu hikyede:Uruz babasnn szn gesi olarak dnlebilir.
krmad, ekilip geri dnd. Yerden yce dalar 4. Dede Korkut Hikyelerinde Tespit
bana arkadalarn alp kt. O zamanda oul Edilen Ahlk Deer/Davranlar
baba szn iki eylemezdi, iki eylese o olan
Ahlk davran, ahlk deerlere uygun
kabul eylemezlerdi.(s.97) anne babaya sevgi ve
davranlardr. Dede Korkut Hikyelerinde ahlki
saygsna rnek durumlar vardr.
deer/davran barndran iletiler tespit edilmi;
Sayg sadece anne babaya olmayp kardee, affetmek, cmertlik, iffet, ktle iyilikle kar-
ee, devlet byne ya da yaa byk kiilere lk vermek, sznde durmak, sadakat/vefa, yar-
ynelik olarak da ilenmitir. Sayg ifadesi olan dm etmek eklinde sralanmtr:
ak szcnn, aksakall ihtiyar ve ak br-
4.1. Affetmek: Affetmek, bilinli veya bilin-
ekli kadn eklinde hemen her hikyede getii
siz olarak yaplan yanl bir hareketin ho g-
grlmektedir. Dirse Hana, krk namertin,
rlmesidir. Bams Beyrek hikyesinde, Beyrekin
olunun hayrsz kt iftirasn ak sakall
ld yalann syleyen Yalancolu Yaltacuk-
ihtiyarn azna svd(s. 26) cmlesi ile dile
un korkup af dilemesi zerine, Beyrekin onu

393
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

affetmesi ahlk eitimini destekleyici bir iletidir: davrantr. Dirse Han hikyesinde, Krk yiidini
Beyrek der: Bre ate getirin. Getirdiler, saz beraberine al, baban ol krk namertten kurtar,
atee verdiler. Yaltacuk grd ki yanyor, sazdan yr oul, baban sana kyd ise sen babana ky-
kt Beyrein ayana kapand, klc altndan ma (s. 33) Baba ile oul arasnda yaanan,
geti Beyrek de suundan geti. (s.88) fkeden kaynaklanan bu durumun, fke kontrol
4.2. Cmertlik: Cmertlik, eli aklk de- ile zlm olmas evrensel ahlk davrann
mektir. Cmertlik, sadece madd anlam tamaz, mikro bir rneidir. ocuklara ktle kar
bir anlamda bencilliin trplenmesidir. Cmert- iyilik yapabilme ruhunun kazandrlmaya all-
liin zdd olan; basit zevk, mevki ve ikbal mas zor olsa da gerekmektedir. nk bylelikle
duygusu tayan cimrilik ise, madd olsun ma- ocukta kin duygusunun nne geilebilir, eer
nev olsun salkl sosyallemeyi engelleyebi- varsa snmesi salanabilir.
lecek bir ahlk kusurdur. Cimriliin olumamas 4.5. Sznde Durma/Szn Tutma: Bire-
veya giderilmesi iin cmertlik kavramnn o- yin verdii sz tutmas, drstln bir gster-
cuklara tantlmas gerekmektedir (alayan gesidir. Bams Beyrek hikyesinde, Beyrekin,
2005: 32). Dede Korkut Hikyelerinde cmertlii kendisini zindandan kurtaran Bayburt tekfurunun
tantc ve zendirici, cimriliin ise knanacak bir kzna evlenme sz vermesi ve daha sonra bu
davran olduunu sezdirici cmlelere ve olaylara sz yerine getirmesi ahlk bir davran rnei-
rastlanmaktadr. Dede Korkut Mukaddime bl- dir. (s. 89)
mnde drt trl kadndan bahseder. Evin daya, 4.6. Sadakat/Vefa: Sadakat sosyal ilikilerin
destei olarak anlatt kadn profilinde cmertlik salamln pekitirecek bir ahlk deerdir.
grlmektedir.Ozan evin daya odur ki krdan Ouza D Ouzun asi olduu hikyede, Bey-
yabandan eve bir misafir gelse, kocas evde ol- rekin Kazana sadakati rnek olarak gsterile-
masa, o onu yedirir iirir, arlar azizler gn- bilir:
derir. O yie, Fatma soyundandr hanm. Onun
Kazana ben asi olmam diye and iti,
bebekleri yetisin. Ocana bunun gibi kadn
syledi:
gelsin. (s.18) ; Hanlar han Bayndr ylda bir
kere ziyafet verip Ouz beylerini misafir ederdi. Ben Kazann nimetini ok yemiim.
(s.21); Dirse Han der: Bayndr Han benim ne Bilmez isem gzme dursun
eksikliimi grd, klcmdan m grd, sofram- Kara kota cins atna ok binmiim
dan m grd() (s. 22) eklindeki siteminde Bilmez isem bana tabut olsun
cmertliin de yiitlik ile kadar nemli, yiitlik Gzel kaftanlarn ok giymiim
yapmamak gibi sofra amamann da byk bir Bilmez isem kefenim olsun
eksiklik olduu iletilmitir. Kazan Beyin evini Alaca byk otana ok girmiim
ylda bir kez yama ettirmesi karlk umulmadan Bilmez isem bana zindan olsun
yaplan cmertliin ifadesidir: Ok, Boz ok Ben Kazandan dnmem belli bil. (s.207)
bir araya gelse Kazan evini yamalatrd. Kazan 4.7. Yardm Etmek: ocuu olmayan Dirse
tekrar evini yamalatt. (s.205) Hana, hanmnn a grsen doyur, plak gr-
4.3. ffet: ffet, Dede Korkut Hikyelerinde sen donat, borluyu borcundan kurtar(s.24)
rastlanan ahlk bir deerdir. Trk ulusu iin demesi ve Dirse Hann bunu yerine getirmesi,
olduka nemli olan iffet aslnda evrensel boyuta evrensel ahlk lsnde bir davran sergilemesi
sahiptir. Dede Korkut Hikyelerinde, kadn koca- bakmndan nemlidir. Dirse Hann, hanmnn
sna sadktr. Uruz Beyin esir olduu hikyede tevikiyle yapt bu davran karlkl kara
iffet ve namus deerleri ilenmitir: Beri yanda dayal gibi grnmektedir. Fakat dikkat edildi-
kli Melik kfirlerle en adman yiyip iip inde asl ama temelde manevi tatmini sala-
oturuyordu. Der: Beyler biliyor musunuz Kazana maktr. Binyazar, (1996: 37) Mutlu sonuca vara-
nasl gadreylemek gerek, boyu uzun Burla bilmek iin yalnzca dilek dilemek yeterli deil-
Hatunu getirip kadeh sundurmak gerek. (s.46); dir. O, ie toplumu da katmak gerekmektedir.
ta ki pis dinli kfirin deine varmayasn, Diyerek ihtiyac olana yardm etmenin farkl bir
kadehini sunmayasn, babam Kazann namusunu boyutunu da dile getirmitir. yilik yapt kimse-
lekelemeyesin, sakn dedi.(s.49) lerden karlk beklemeyen Dirse Han ruhen te-
mizlenecektir. Benzer davran Uruz Beyin esir
4.4. Ktle yilikle Karlk Vermek:
olduu hikyede grmek, ocuun zihninde a
Ktlk yapmak bir ahlk kusurdur. Ktle
doyurmann, yoksulu giydirmenin stn bir ah-
ktlkle karlk vermek sradan bir davran
lk hareket olaca fikrini uyandracaktr:
olup yine ahlk kusur snfnda yer alr. Fakat
ktle iyilikle karlk verme stn bir ahlk Umanna bekleyenine yemek yedirdim.

394
 Materiallar

A grsem doyurdum plak grsem, donat- mas, yalann sadece kt bir davran olmasndan
tm(s.101) baka, ileriki zamanlara da aktarlacak kt bir n
5. Dede Korkut Hikyelerinde Tespit olarak kalmasna iaret eder: Meer Beyrek
Edilen Ahlk Kusurlar buna bir gmlek balamt, giymezdi, saklard.
Vard, gmlei kana mana batrd. Bayndr
Dede Korkut Hikyeleri, tamamyla ahlk
Hann nne braktr. (s. 71)
kurallarn retmeye ynelik, ahlk bilin
alama kaygsyla oluturulmamtr. Bu yzden 5.3. Hakszlk: ocua belli eylem ve faali-
ahlk kusurlarn varl normaldir. stn ahlk yetleri (bakalarna zarar vermeden) gerekle-
hedefleyen hayal bir ortam verilmeye allma- tirme (zlem, 2000: 321) olan hak kavram ve
m olmas, insann erdemli davranlarnn zdd olan hakszlk kavram, Deli Dumrul
yannda, hatal davranabileceini gstermesi a- hikyesinde grlmektedir.Meer hanm,
sndan da esere ayr bir zellik katar. Dede Ouzda Duha Koca olu Deli Dumrul derlerdi
Korkut Hikyelerinde ahlk kusurlar barndran bir er var idi. Bir kuru ay zerine bir kpr
iletiler tespit edilmi; kskanlk/iftira etmek, yaptrmt. Geeninden otuz ake alrd,
yalan sylemek, hakszlk, iyilie ktlkle gemeyeninden dve dve krk aka alrd. Bunu
karlk vermek, sr saklamamak eklinde niin byle ederdi? Onun iin ki benden deli,
sralanmtr. benden gl er var mdr ki ksn benimle
savasn der benim erliim, bahadrlm,
5.1. Kskanlk ve ftira Etmek: Kskanlk
kahramanlm, yiitliim Ruma, ama gitsin, n
szle ya da yazyla engellenebilecek bir duygu
salsn der idi.(s.113) Hikye hakszlk zerine
deildir. Bunun nlenmesi iin kskanln
kurulmutur fakat hakszln karsna kul
neden kt olduu, dourabilecei sonular ak-
gcyle yenilemeyecek amansz bir Tanrsal g
a ifade edilmeli, rnekleri gsterilmelidir. ftira
kmaktadr. Kendisinden deli, kendisinden gl
etmek ise ierisinde kskanl, yalan ve aldat-
bir erin varlna inanmayan, kendisiyle savaabi-
may barndrdndan byk bir ahlk kusurdur.
leceini sanmayan Deli Dumrulun bana gelen-
Dirse Han hikyesinde, krk yiitinin ks- lerden insanca dnmeye ve erdemlice davran-
kanlk sebebiyle, Dirse Hana, olu hakknda maya yneltecek birtakm sonular karmak
iftira etmeleri ve yalan sylemeleri bu byk olana vardr (Binyazar, 1996: 74).
kusuru gstermek bakmndan etkili bir iletidir:
5.4. yilie Ktlkle Karlk Vermek: yi-
O krk yiit haset eyledirler, birbirine sylediler
lik yapmak manevi tatmini salayan bir davran-
Senin olun kt kt hayrsz kt, krk yiidini
tr. yilie ktlk ile karlk vermek ise ahlk
yanna ald, kudretli Ouzun stne yry etti,
nerede gzel ortaya kt ise ekip ald, ak sakall bir kusurdur. Dede Korkut Hikyelerinde bu ah-
ihtiyarn azna svd, ak brekli kadnn stn lk kusur Tepegz hikyesinde ak bir ekilde
ekti, akan duru sulardan haber geer, apraz grlmektedir. Tepegz olumsuz bir karakterdir.
yatan Ala Dadan haber aar, hanlar han Onun dnyaya gelii, onu insandan ayran fizik
Bayndra haber varr, Dirse Hann olu byle zellikleri ve kontrol zor olan gc verilmek
grlmemi ey yapm derler, gezdiinden istenen iletinin d erevesini oluturur. Bu ileti,
ldn daha iyi olur. (s.2627) Tepegz ile ete kemie brnm ahlk kusur-
lardr. Yol kesti, adam ald, byk harami oldu
Dede Korkut Hikyelerinde merd, yiit, er
Ouz Tepegzn elinde tam perian oldu. (s.
sfatlar olumlu rnek tipe sfat olmu; namerd ise
154) Kontrolsz gc ve itahnn, onu masum
kusurlu, kaypak, gvenilmez, gcn ve zekasn
klmayaca, yenilmekte olduu Basata imdi
dostlarnn ve toplumun zararna kullanan
olumsuz insan tipine sfat olmutur (Gnay, kardeiz, kyma bana. (161) demesinden yola
2000: 197). Bu hikyede de krk yiit haset- karak ocuklara sezdirilebilir.
lenir, yalan syler, iftira ederler. Bundan sonra 5.5. Sr Saklamama: Sr saklamamak bir
krk yiit yerine krk namert adyla anlrlar. ahlk kusurdur. Bilinli yaplmam olsa da o-
Bu deiim, ocuun gznden kamayacak bir cuklara sr saklayabilmenin nemini retmek
ceza olarak dnlebilir. bakmndan Begil olu Emrenin hikyesinde,
5.2. Yalan Sylemek: Yalan, byk bir Begilin srrn paylat hanmnn yapt yanl
kiilik engelidir ki, kiiliin dier ynlerini de nemli bir iletidir. insan koynunda yatan
ksa zamanda etkisizletirir. Baka bir deyile helallisine sylemez mi olur, nedir halin dedi.
yalan, tek bana btn bir kiilii felli hale Begil der: gzelim attan dtm ayam krld.
getirir (Apuhan, 2006: 58). Bams Beyrek hik- Kadn elini eline ald hizmetiye syledi. Otuz
yesinde, Yalancolu Yaltacuk, yalann sembolize iki diten kan btn yurda yayld, Begil attan
edilmi halidir. Onun yalancolu olarak anl- dm aya krlm diye. (s.169)

395
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Bu ahlk deer ve kusurlarn yannda, hik- Ahlka ait deerlerin kazandrlmas, ocu-
yede ahlka dair gzden kamayacak birok du- un kiiliinin olumas, bakalarna nasl dav-
rum vardr ki bunlardan en belirgini savalar ranacamz tayin etmede byk bir pay oldu-
ilgilendirir. Atl gebe toplumun bir rn olan u iin sosyal yapnn salkl olmas bakmndan
bu hikyeler, o dnemin koullarn bnyesinde nemlidir. Her ahlk kusurun nne, insan ru-
tar. Her hikyede sava muhakkak ki vardr. hunda var olan ahlk dayanaklarn pekitirilmesi
Sava bir huzursuzluk, sknt, kargaa, iddet ve ile geilebilir. Temelde sevgi, sayg, hogr,
mcadele ortamdr. Esasen ahlka aykr olan bu adalet kavramlar yine ocuklarn geliim sre-
kavram, insanlk tarihi boyunca vard ve bundan leri erevesinde verilmelidir.
sonra da var olmaya devam edecektir. Asl me- Ahlk eitiminin yalnzca szl yaplmaya-
sele savata dahi ahlk deerlerin korunmasdr. ca gerei dikkate alnmaldr. ocuklarn, ah-
Hakikatte savata ahlk-d davranmann bir lk deerleri ve kusurlar grmeleri salanma-
tarafa kazan getireceini sylemek ok zordur. ldr. Ayrca ocuun, bir ahlk kusurun dier
iddetin daima iddet douracan hesaplayama- kusurlar da peinden srkleyeceini bilmesi
yanlar, savatklar milletin btn kin ve nefretini gerekmektedir. ocuk iin, geliim srecinin
uyandrarak, asker olmayanlarn da kendilerine hangi safhasnda olursa olsun, emir ve yasaklar
aktif birer dman kesilmesine yol aarlar. Ge- skcdr. Demek oluyor ki emir ve yasaktan nce,
mi devirlerin istila hareketlerinde iddet kulla- doru ve yanl, iyi ve kt sebep ve sonular
nanlar hep karlk grm, girdikleri yerde ah- szl ifade etme, sezdirme, bu konuda model
lkl davrananlar ise pek sevilmeseler bile muka- olma ya da rnek olay gsterme yollaryla
vemet grmemilerdir. Trklerin Fetih siyasetinin gerekletirilebilir. Aile bireyleri, yakn evre,
en byk prensiplerinden biri, dmana sava retmenleri ocuun modeli olabilir. Ayrca
alannn dnda merhametli davranmak, sivil ocuun zihninde, film, izgi film, destan, efsane,
halka katiyen el kaldrmamaktr (Gngr, 2000: masal, hikye kahramanlar da etkili model olu-
188). Bu evrensel bir ahlk kural olarak dn- turabileceinden dolay, bunlardan doru yarar-
lebilir. Dede Korkut Hikyelerinde de buna rast- lanmak gerekmektedir. Dede Korkut Hikyelerin-
lanmaktadr. Hikyelerin genelinde (Kazlk Koca de, insan ve mill deerleri dikkate alan fakat
olu Yigenek ve Uun Koca olu Segrek hikye- evrensel deerleri gz ard etmeyen, z gveni
leri dnda) kendilerine bir zarar vermedikleri gelimi ama bakalarnn hak ve zgrlklerine
takdirde dmana saldr yoktur. Sava srasnda sayg duyan, cesaretli fakat saldrgan olmayan,
aman dileyene zarar verilmez. Bu bakmdan hik- hogrl fakat hakszlklar karsnda meden
yelerin genelinde evrensellie uygun bir sava usllerle mcadeleci, direnli, insana-doaya-
tablosu izilmitir. Salur Kazann evinin yama- evreye- emee duyarl ve saygl, bar-sevgi de-
land hikyede: Kaan Kazan Bey kovala- mokrasi kltr gelimi (alan, 2006) kahra-
mad, aman diyeni ldrmedi. (s.55); Kan Tural manlar yani ideal kiiler yer almaktadr. Bu da,
hikyesinde: Burada Selcen Hatun at srd. ocuun kurgusal boyutta istenen modellerle
Hasmn bastrd. Kaann kovalamad aman di- karlamasn salar.
yeni ldrmedi. (s.137) savata dahi ahlka uy-
Kltrel ve tarihi mirasn zenginlikleri bir
gunluu gsterecek rneklere rastlanmaktadr.
kenara atlp aslsz ve zararl yaynlara ilgi gs-
Hikyelerin tmnde ulusal kimliin vurgu- terilmemelidir. Kltrel mirasmzn bir rnei
lanmas, ulusal ahlkn olumasna yardm eder. olan Dede Korkut Hikyelerinin eitimsel duyar-
Salur Kazann esir olduu hikyede, Kazann llkla, ska kullanlan kaynak haline getirilmesi
Kendi aslm kendi kkm yermem yok.(s.196) gerekmektedir. Atl gebe toplumun rn ola-
demesi, esaret karsnda dahi ulusal kimlikten rak doan Dede Korkut Hikyelerinin, toplumun
dn vermemesi ulusal ahlka ynelik bir iletidir. yerleik hayata gemesine ve aradan yzyllar
6. Sonu gemesine ramen deimemi ahlk ilke ve
Eitimin her safhas bireyde ocuk yalarda kurallarn tamas, bu ilke ve kurallarn sadece
balamaldr. Olumsuz zellikler insann ruhunda ulusal deil evrensel boyutunu da onaylanmas
kemiklememesi, ocukta bunlarn olumamas asndan nemlidir.
ile salanr. ocuk, eer geliim sreci etkin de- Dede Korkut Hikyelerinde, ktlerin ceza-
erlendirilemezse her trl olumsuzlua aktr. landrlmas, ktlkn cezalandrlmas, iyile-
Kk yalarda uygun ortam bulamayan bozuk rin mutlulua ulamas ise iyilikin dllendiril-
zellikler, yala birlikte byyr ve n alnmaz mesidir. Bunun yannda hikyedeki olumlu kah-
bir hale gelecektir. ramanlarn da yapt ktlk iin bir ceza sreci
yaamaktadr. Gerek hayatla olan bu benzerliin

396
 Materiallar

varl ahlk iletilerin inandrcl asndan

nemlidir.
Dede Korkut Hikyelerini, savalar, esareti,
kimi zaman acy, kederi veya iddet ieren un-
surlar sergilemesi sebebiyle bunlarn, ocua
gre olmadn dnmek yanl olur. Bugn
filmlerde veya gndelik hayatta ahit olunan ac
ve iddet dolu olaylar bulunduu dnldn-
de, Dede Korkut Hikyeleri, kurgusal da olsa
ierdii bu tarz olaylaryla, ocuklar ok da ma-
sum olmayan gerek hayata hazrlayacan
sylemek mmkndr.

KAYNAKA
Apuhan, . R. (2006). ocuklarda ve Genlerde
Ahlk ve Karakter Eitimi. stanbul:Tima Yaynlar.
Aydn, M. Z. (2006). Ailede ocuun Ahlk Eitimi.
Ankara: Nobel Yayn Datm.
Aydn, M. Z. (2003). Ahlk retiminde
rnek Olay ncelemesi. Ankara: Nobel Yayn
Datm.
Baaran, . E. (2005). Eitim Psikolojisi Geliim,
renme ve Ortam. Ankara: Nobel Yaynlar.
Binyazar, A. (1996). Dede Korkut. stanbul: Yap
Kredi Yaynlar
alayan, A. (2005). Ahlak Pusulas, Ahlak ve
Deerler Eitimi. stanbul: DEM Yaynlar.
ifti, N. (2003). Kohlbergin bilisel ahlk geliimi
teorisi: Ahlk ve Demokrasi Eitimi. Deerler Eitimi
Dergisi, 1 (1), 4377.
Ergin, M. (2001). Dede Korkut Kitab. stanbul:
Boazii Yaynlar.
Gle, H. (2002). Trk Halk Edebiyat. Konya: izgi
Kitabevi.
Gnay, T. U.(2000). "Dede Korkut Kitab ve Toplusal
Deerlerinin Tahlili". Uluslararas Dede Korkut Bilgi
leni Bildirileri, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Yaynlar.
Gngr, E. (2000). Ahlk Psikolojisi ve Sosyal Ahlk.
stanbul: tken Yaynlar.
Kyl, M. (2006). Kresel Ahlk Eitimi. stanbul:
DEM Yaynlar
Morgan, C. T. (2005). Psikolojiye Giri. (ev. Sirel
Karaka vd.) Ankara: Hacettepe niversitesi Yay.
alan, M. (2006). ocuk Alglamasnda mgelerin
nemi, Eitimbilimsel Adan ocuk Edebiyatnda
mge Kullanm.
http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIY
ATI/yeni_Turkedana.php. adresinden alnmtr.
zlem, D. (2000). Ahlk Hukuku nceler. (. Bedia
Akarsu Armaan). stanbul: nklp Yaynlar.
imek, A. (2001). Tarih Eitiminde Efsane ve
Destanlarn Rol Gazi niversitesi, Krehir Eitim
Fakltesi Dergisi. C2, say3, 1121.

397


OCUK EDEBYATI BALAMINDA KUR'ANDAK

KISSALARIN OCUK ETMNDEK YER
Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEK
Harran niversitesi lhiyat Fakltesi,
Kelm Anabilim Dal r. yesi
e-mail: hbilek@hotmail.com

ABSTRACT
In our message named The Kssa (short stories) in the Quran in terms of child literature and its place in child education we
will touch upon the meaning of the word kssa and its definitions in the Quran, the different types of kssa and their purposes, its
effects of children, the place and importance of Quran kssa in child education and examples of the types of people in the kssa.

A. KISSA KELMESNN SZLK VE sresindeki 64. yet ise iz takip etmek anlamna
TERM ANLAMLARI gelir. Ayrca Hz Musann hayat hikyesini ve
tevhid mcadelesini anlatan bir sreye de "Kasas"
"Kssa" kelimesi, Arapada kassa fiilinden
ad verildiini burada belirtmek isteriz.
tremi bir isim olup, oulu kssalar anlamn-
da ksastr. Szlkte hikye, haber, cmle, sz Kuranda kssalarn "kasas" kelimesi dnda
paras, olay, durum, anlatm gibi anlamlara gelir. nemli, yararl ve byk haber anlamna gelen
Ayn fiilin mastar olan kass ve kasas kelime- nebe5 ve bu kelimenin oulu olan "enb'"6
leri bir eyin veya bir kimsenin izini srp ardn- kelimeleriyle de ifade edildii grlmektedir.
ca gitmek, bir haber veya sz aklayp bildir- Mezkr kelimelerden hangisiyle ifade delirse
mek, anlatmak veya nakletmek anlamlarn tar. edilsin, Kur'an kssalarndaki ortak ve deime-
sim olarak da gelen kasas kelimesi, anlatlan yen nokta, anlatlan tarih olaylarn ve haberlerin
hikye, rivayet, haber ve iz anlamlarn tar. vukuunun kesinlik arz etmesidir. Dolaysyla yu-
Ayrca "kass" kelimesinin kesmek, ksaltmak karda terim anlamlarna yer verdiimiz tasarlan-
anlam da vardr.1 m, kurgulanm ve hayal rn olan hikyeleri
Kur'an kssalar yerine kullanmak veya Kuran
Edebiyatta kssa, hikye anlamnda kullanlr.
kssalarna hikye ad vermek doru ve uygun
Hikye ise, yaanm veya tasarlanm bir olay,
olmasa gerektir.
bir durumu; yer, kii ve zaman belirterek anlatan
ksa yazlara denir. Ksaca "Bir olayn kurgula- Yaplan bu izahlardan sonra Kur'an'daki ks-
narak anlatlmas"2 olarak tanmlanan hikye, "Az say terim anlam itibariyle "Yalan ihtimali veya
insanlardan oluan, snrl bir periyodikte geen, hayalin karmas mmkn olmayacak bir tarzda,
snrl bir evrede cereyan eden, ksa bir kurgusal tarihin derinliklerinde kaybolmu, unutulmu veya
edebiyat anlatmdr" eklinde de tanmlanabilir.3 baz izleri insanln hfzalarnda varln koru-
yabilmi hdiselerin; muhataplara, det olaylara
B. KURAN BIR KAVRAM
yeniden bir canllk verilerek anlatlmasdr."7
OLARAK "KISSA"
eklinde tanmlayabiliriz.
Kuran- Kerimde bizzat "kssa" kelimesi yer
almamakla birilikte, onun trevi olan ve hem isim C. Kur'an Kssalarnn eitleri ve
hem de mastar olarak "kasas" szc alt yerde Amalar
geer.4 Bunlardan bir ksm haber ve olay, Kehf
1. Kur'an Kssalarnn eitleri
1
Bkz. smail b. Hammd el-Cevher, es-Shh, thk. Ahmed Kuan kssalarn mahiyetleri itibaryla drde
Abdlafr Attr, Kahire 1376/1956, III, 1051; Er-Rb ayrmak mmkndr. Bunlardan birincisi, pey-
el-Isfahn, Mfredt Elfzl-Kurn, thk. Nedim gamberlerin kssalardr. Bu kssalar, insanln
Maral, Drul-Ktibil-Arab, 1392/1972, yy., s. 419;
Mahmud b. mer ez-Zemaher, Essl-Bela, Msr
ilk babas ve ilk peygamber ve yine insanln ilk
1973; II, 257; Ebu'l-Fadl Muhammed b. Mkrim b. anas Hz. Havv ve her ikisinin de cennetten
Manzr, Lisn'l-Arab, Dru Sdr, Beyrut ty., VII, 73
vd.
2 5
http://www.baktabul.com/nedir/67187-hikaye-nedir- Bkz. En'm, 6/34; Tevbe, 9/70; brahim, 14/9; Kehf, 18/13.
6
hikaye-tanimi-hikaye-hakkinda.html Bkz. l-i mrn, 3/44; Araf, 7/101; Hd, 11/49, 100, 120;
3
http://qboosshh.blogcu.com/13065801/ ; Ysuf, 12/102; T H, 20/99.
4 7
Bkz. Ynus, 12/3; Araf, 7/176; l-i mrn, 3/62; Kasas, dris engl, Kur'an Kssalar zerine, Ik yay., zmir
28/25; Ysuf, 12/111; Kehf, 18/64. 1994, s. 46.

398
 Materiallar

karlndan tutun, insanln ikinci babas say- yerine, nemli olanlarndan bazlarna temas et-
lan Hz. Nuh'un tufan olayn, peygamberlerin, meye alacaz. Burada unu da belirtmek ge-
iinde bulunduklar toplumu tevhid dinine ar- rekir ki, Kurann bir temel amalar, bir de
malarn, Allah'n destei ve izni ile gsterdikleri tali/ikinci derecede amalar vardr. Biz, temel
mucizeleri, kendilerine kar kanlar ve onlarn amalardan bazlarna yer vermek istediimizde
durumlar, mminlerle inkr edenlerin akibetleri, Kurann baz yetlerinin iaretleri dorultusun-
tevhide arnn merhaleleri ve geliimi gibi da misal olarak unlar sayabiliriz:
birok konuyu ierir. 1. man esaslarn isbat edip aklamak ve
kincisi, slm'dan nce vuku bulan baz kalplere iyice yerletirip salamlatrmak. Zira
olaylara ve peygamberlikleri kesin olmayan baz tevhid, ahirete iman, nbvvet ve vahiy mese-
ahslara dair kssalardr. lm korkusundan do- leleri Kurann ve Kuran kssalarnn nemle
lay binlerce insann kendi lkelerinden karl- zerinde durduklar birinci derecede konulardr.
malarna dair kssalarla, Tlt, Clt, Hz. dem'- 2. Skntl anlarda ve zor artlarda bata Hz.
in iki olu, Zl-karneyn, Ye'cc ve Me'cc, Peygamber olmak zere mminlere teselli ver-
Ashab- Kehf, Karun, Ashab- Sebt, Hz. Meryem, mek, gnllerini pekitirmek ve kalplerini takviye
Hendek Ashab, Fil Ashab ve daha bakalaryla etmek. Nitekim Yce Allah bu konuda yle
ilgili kssalar, bu ikinci tr kssalarn rneklerini buyurur: Peygamberlerin haberlerinden, senin
tekil eder. kalbini takviye edecek her eyi sana anlatyoruz.
Birinci ve ikinci tr kssalar "tarih kssalar" Bu srede de sana hak ve gerek, mminlere de
ad altnda bir tr olarak zikretmek de mmkn- bir t ve talimat gelmitir. (Hd, 11/120).
dr. 3. Hz. Peygamberin risletini, vahyi ve
nc tr kssalar, Hz. Peygamber dnemi- Onun risletindeki doruluunu isbat etmek ve
ne ait olaylar ieren ve haber veren kssa-lardr. her devirdeki peygamberlerin ve tebli ettikleri
Hz. Peygamberin yapm olduu btn savalar, dinlerin birliini, ksacas slmn evrenselliini
Mekke'de karlat skntlar, Kurey'in dveti- ortaya koymak. nk btn peygamberlerin
ne icabet etmemesi, Mekke'den Medine'ye hicreti, dvetleri ve metodlar birdir. Getirdikleri din de
Medine Yahudi ve mnafklarnn kendisine kar- birdir ve ad slmdr. Nitekim Kuran Allah
kmalar, sr ve Mi'rc gibi daha nice olaylar katnda hak din slmdr (l-i mrn, 3/19)
bu nc trn rnekleri olarak zikredilebilir.8 demek suretiyle ilk insan ve ilk peygamber Hz.
demle balayan ve Hz. Peygamberde son
Drdnc tr kssalar ise, Gayb kssalardr.
bulan bu deimeyen geree vurgu yapmaktadr.
Bunlar Cinler, melekler, eytanlar ve sihirbazlara
Zira slm -Kurann ifadesiyle (Rm, 30/30)-
dair kssalardr. Hz. demin yaratl kssasyla
insanln ftr dinidir. nsanlar yaratltaki temel
kyamet sahneleri, ahiret, cennet ve cehennem ve
zellikler itibaryla hibir zaman deimediin-
bu iki yere gireceklerin durumlarna dair haberler
den ftrat dini olan slm da esasta deime-
de gayb kssalar trne dhildir.9
mitir.10 zellikle dinin asllar veya temelleri
3. Kur'an Kssalarnn Amalar olarak bilinen Allaha, meleklerine, kitaplarna,
Kur'an her eyden nce din bir dvet kita- peygamberlerine, ahiret gnne iman gibi husus-
bdr. Onun en birinci amac, varlklarn en m- lar kesinlikle deimeyen esaslar olarak bize
kerremi ve ereflisi olarak yaratlan insann hida- kadar gelmitir.
yete ulamasn ve sonuta dnya ve hiret mutlu- 4. man esaslaryla sk bir ilikisi ve dnya
luuna erimesini salamaktr. Aslnda bir cmle ve ahiret mutluluunun anahtar olan tevekkl ve
ile zetlemi olduumuz Kurann amalarnn, duann nemini ortaya koymak. Zira sebepler
tek tek ele alndnda saylama-yacak kadar ok plannda zerine den grevi hakkyla getiren
olduu grlr. Kur'an'n byk bir cz'n tekil bir insann sonucu Allaha havale etmesini, O'na
eden ve onun indirili maksatlarn gerekletir- dayanp O'na gvenmesini ifade eden tevekkl,
mede nemli vesilelerden birini oluturan kssala- kiiye hem evk, hem de mit alayan nemli bir
rn amalar da olduka oktur. Zira temelde b- olgudur. Kuran kssalarndan rendiimize gre
tnyle Kurann hedef ve amac ne ise, kssala- bu konuda peygamberlerin nderlik yapt gr-
rn da hedef ve amac odur. Bu nedenle biz lr. Nitekim Yce Allah Kuranda Peygamberi-
burada kssalarn amalarnn tmn zikretme mize hitaben Hz. Nuhun davetine icabet etmeyen
kavmine kar tevekkln yle ifade buyurur:
8
Mennu'l-Kattn, Mebhis f Ulmi'l-Kur'n, 1393/1973, Onlara Nuh hakkndak haberi oku: O halkna
s. 306. Ey benim halkm, dedi, eer benim aranzda
9
Ad geen kssa trlerine dair detayl rnekler ve bilgiler
iin bkz. Muhammed Cd'l-Mevl ve arkdalar,
10
Kasasu'l-Kur'an, Msr 1389/1969. engl, Kuran Kssalar zerine, s. 300.

399
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

bulunmam ve size Allahn yetlerini hatrlatmam getiren Kur'an kssalarnn ocuun eitimi ze-
size ar geldiyse, unu bilin ki ben yalnz Allaha rindeki etkisinin ve neminin ne denli byk ol-
dayanp gvendim (Ona tevekkl ettim) duu aka grlr. nk ocuun ruhuna yce
(Ynus, 10/71). deerler ve ilkeler tohumu eken bu kssalar, ayn
manla sk bir irtibat olan dua da, hem zamanda onun fizik, akl ve ruh kiiliine ait
Kuran kssalarnda, hem de Kurann dier ynlerini de gelitirir. ocuk, kendisine anlatlan
birok yetinde nemle vurgulanan bir husustur. kssa ile btnleir, det kssa onu, iinde yaa-
nk her istediini yerine getirmekten aciz ve d snrl zaman diliminden alp, yaanm olay-
kendinden daha gl birine ihtiyac olan insann larn kahramanlar olan peygamberlerin ve byk
yegne bavuraca yol duadr. Hadiste ibadetin ahsiyetlerin yaad geni bir leme gtrr.
beyni11 ve ibadetin ta kendisi12 olarak bildiri- Dolaysyla ocuk, teorik bilgilerin pratie yans-
len dua, Kuranda yle ifade edilir: De ki: masnn temsilcileri olan bu byk ahsiyetlerle
Duanz olmazsa Rabbim size ne diye deer versin det ayn asr paylar. Kssada anlatlan kfir-
ki? (Furkan, 26/77). lerin, mnafklarn ve kt kimselerin ktlkle-
5. Kur'an kssalarnn amalarndan biri de rinden de uzaklamak ister.
muhataplarn ders ve ibret almalarn salamaktr. Burada unu hemen belirtmeliyiz ki biz,
Kur'an kssalarnda anlatlan kiilerin bir ksm Kur'an kssalarnn ocuun eitimi zerindeki
rnek alnacak iyi kiilerdir. nsan bu iyi kiileri nemini anlatrken meseleyi mcerrede bomak-
takdir edip onlara benzemek ister. Bir ksm da tansa muahhas rnekler vermenin daha uygun
kt kiilerdir ki, insan bunlardan nefret eder ve olduu kanaatindeyiz. nk pratikte Kur'anda
bunlarn kt huylarndan saknmak lzumunu kssalarna yer verilen btn peygamberlerden
hisseder. alnacak ok dersler vardr. Mesela Yusuf Aleyhi-
Ayrca Peygamberlerin mucizelerinde de ilim selam kssasnda anlatlan birok eyin yannda
ve teknik sahasnda alnacak ibretler de vardr. onun iffet abidesi olmas, Eyyb aleyhisselamn
Dellet kuvveti farkl olan ve muhtelif mana taba- sabr kahraman olmas, brahim aleyhisselamn
kalarna sahip bulunan yetlerden bir ksm, pey- tevhid retisi gibi. Ancak bir tebli erevesi
gamberlerin mucizelerini anlatrken birok ilm ierisinde bizim btn bu detaylara girmemiz
meseleye de tevik eder. Kur'an'da bu konuda mmkn olmad gibi, bunlarn birkann kssa-
yzlerce rnek vardr. Mesel bunlardan biri, Hz. larndan birer rnek bile verme bahis mevzuu
Sleyman'n gidiiyle dn bir aylk mesafeyi olamaz. Bu nedenle biz, yukarda izah edilen
bir gnde kat etmesi olaydr (Sebe', 43/12). Bu kssalarn amalarnn hemen hemen tamamn
kssadan uzak mesafedeki varlklar ksa bir za- ierdii kanaatine vardmz ve eitimde nemli
man dilimi iinde yakna celp etmenin mmkn bir unsur olan evlat-baba ilikisini en iyi ekilde
olaca sonucu kar ki, gnmzde bunun en anlatan, dinin btnn yani "ahkm- diniyye/
bariz rnei televizyondur.13 dinin hkmleri" olarak bilinen ve bata tevhid
Ayrca unu da belirtmek isteriz ki, Kur'an olmak zere itikat, ibadet ve ahlka dair mesele-
kssalarnn daha baka temel amalar ve bunun lerin tmn iine alan Lukman aleyhisselamn
yan sra tali amalar da vardr. Ancak biz bun-lar kssasna yer verecek ve onun oluna olan t-
ilgili kaynaklara havale ederek Kur'an kssalarnn lerinin analizini yapmaya alacaz.
insanlar ve dolaysyla ocuklar ve genler zerin- Bir nebi veya vel olduu ihtilafl olan Hz.
deki etkisini ve nemini anlatmaya alacaz. Lukman, Kuranda kendi adyla anlan surenin
4. Kur'an Kssalarnn ocuklarn 12. ve 13. yetlerinde olmak zere iki defa ismi
Eitimindeki yeri ve nemi: Hz. Lukman gemektedir. Peygamber olmasa da hakm/kendi-
Kssas rnei sine hikmet verilen bir ahsiyet olduu kesindir.
Nitekim kur'an'da onun hakknda yle buyurul-
Genelde hikyeler, ocuun eitiminde nemli maktadr: Biz Lukmana Allaha kret diye
bir yere sahip olup, eitimin vazgeilmez arac- hikmet verdik. (Lukman, 31/12).
dr. Bu adan bakldnda hayal rn olmaktan
tamamen uzak olan, doruyu ve gerei dile erdii birok anlamlarn yan sra ince anla-
y, verilen kararda isabet etme ve ilim anlamna
11
Bkz. Ebu s Muhammed b. s b. Sre et-Tirmiz, el- da gelen hikmete sahip bulunan Hz. Lukmana ait
amius-Sahh, thk. brahim Atva Avad, Msr 1385/1965, baz tler ve hikmetli szler, birok slm kay-
12
V, 456. naklarda yer almaktadr. 14 Onun oluna verdii
Tirmiz, el-Cmi, V, 211, 374-75. tlerin bir blm Kur'an'da da haber veril-
13
Peygamberlerin mucizelerinin ve kssalarnn teknik ve
teknolojiye bakan ynlerine dair geni bilgi iin bkz. Said
14
Nurs, Szler (Yirminci Szn kinci makam), Sinan Bkz. Ebu shk Ahmed b. Muhammed b. brahim en-
Matbaas, stanbul 1958, s. 262 vd. Nsbr es-Sa'leb, el-Aris, yy. ty., s. 390 vd.

400
 Materiallar

mitir. Mminlerin dikkat etmeleri gereken temel derili nedenlerinin banda yer alan tevhid aki-
konular ieren bu tler, zellikle ocuklar ve desi gelmektedir. Buna gre Hz. Lukman, "Yav-
genler iin olduka nem arz etmektedir. Bu rucuum! Sakn Allah'a e ortak koma!" derken
tleri ieren ayetlerin mealleri yledir: oluna bir ve tek Allah inancn yani tevhidi
1. Lukman, oluna t verirken: Yavrucu- tlyor, "nk irk, pek byk bir zulmdr"
um! Sakn Allah'a e, ortak koma! nk irk, szyle de Allah'a e ortak koulmamas gerekli-
pek byk bir zulmdr, demiti. (Lukman, liinin sebebini ve gerekesini aklyordu.
31/13). Zulm, adaletin zdddr. Adalet, her eyi
2. Yavrucuum! Yaplan i (iyilik veya kendine ait olan yere koymak olduuna gre, zu-
ktlk), bir hardal tanesi kadar kk de olsa, lm de her eyi veya hakk kendine ait olan yerin
bir kayann iinde sakl da olsa, yahut gklerin dna koymak demektir. Dolaysyla Allah'a e
veya yerin herhangi bir noktasnda bile bulunsa, ortak komak, adaletsizliin, lszln ve
mutlaka Allah onu meydana karr. Allah en ince insafszln en bydr. 16 Elmallnn ifade-
ileri grp bilmektedir ve her eyden haber- siyle Allahn hakkn Allahtan bakasna ver-
dardr. (Lukman, 31/16) mektir. Ayn zamanda Gerekten biz dem
evlatlarn erefli kldk yetinin ak beyan
3. Yavrucuum! Namaz hakkyla ifa et, iyilii
gerei, Allahn erefli kld insan yaratlm
yay, ktl de nlemeye al ve bana gelen
varlklara ibadet yaptrmak suretiyle onu
skntlara sabret. nk bunlar, azim ve karar-
aalamaktr. 17 Ayrca irk, btn nimetlerin
llk gerektiren ilerdendir. (Lukman, 31/17).
yegane sahibi olan Allah ile hibir nimetin sahibi
4. Kibirli davranarak insanlara yzn olmayan ve kendisinden hibir ekilde faydann
dnme, yerde alml alml yrme! nk gelmedii varlklar eit tutma anlamna gelir. 18
Allah kibirle kaslan, kendini beenmi, vnp Dolaysyla bunun tesinde bir adaletsizlik ve
duran kimseleri asla sevmez. (Lukman, 31/18). zulm sz konusu olamaz.
5. Yrrken ll, mutedil yr. Konuur- Ayrca irk, Allaha yaplan bir iftira ve
ken sesini ayarla. Bararak konuma. Unutma ki Allahn affetmeyecei bir gnahtr. Nitekim
seslerin en irkini, avaz ktnca baran eek- Kuranda yle buyurulur: Muhakkak ki Allah
lerin sesidir. (Lukman, 31/19). kendisine irk koulmasn affetmez, ama bunun
Grld zere bu ayetlerde zellikle ei- altndaki dier gnahlar diledii kimse hakknda
timcilerin zerinde durmas gereken nemli nok- affeder. Kim Allaha ortak icad ederse mthi bir
talar yer almaktadr. Hereyden once burada olu- iftira etmi, ok byk bir gnah ilemitir.
nu karsna alarak ona nasihatlerde bulunan ve (Nis, 4/48).
kendisine hikmet verilen bir baba figr sz ko- irkin bir baka olumsuz yn ise, insann
nusudur. Dolaysyla byle bir babann oluna yapm olduu btn gzel ve makbul ilerin
vermi olduu nasihatler eksiksiz olacak ve ayn boa ckaca hususudur. Bu gerek Kuranda
zamanda itham edici de olmayacaktr. Zira anne yle ifade edilir: Andolsun sana da, senden n-
ve babalar ocuklarn itham etmezler ve etmeme- ceki peygamberlere de u gerek vahyolunmutur
lidirler. Ayrca burada pedagojik bir yaklamn ki: Eer irk koacak olursan yaptn btn
yan sra, psikolojik bir yaklam da sz konusu- makbul iler boa gider ve sen ahirette kaybe-
dur. ocuuna nasihatte bulunacak olan Hz. denlerden olursun. (Zmer, 39/65).
Lukman'n sevgi ve efkat dolu bir slbu ieren
Hz. Lukman oluna ynelik ikinci nasihati,
"yavrucuum" hitabiyle balamas, bu yaklamn
iyilik ve ktlk olarak yaplan iler, ister kk
en bariz rneidir. 15 Buna gre ebeveynin ve
ister byk olsun, nerede sakl ve gizli bulunursa
eitimcilerin bu rnek yaklama riayet etmeleri
bulunsun, Allahn onu getirip ahiret gnnde
ve ocua son derece sevgi ve efkatle yaklama- insanlarn nne koyacana dairdir. nk O,
lar gerekir. ltiftir, lutfu ve ihsan bol olan, iin ince ve gizli
Yukarda iaret edildii zere dinin hkm- noktalarn bilendir. Kudreti en ince gizli eylere
leri itikad, amel ve ahlk olmak zere e ayr- yetiir ve kuatc ilmiyle her eyi bilir ve her
lr. Bu hkm, dinin tamamn oluturur. eyden haberdardr. Zaman ve meknn yaratcs
Mezkr yetlerde bu hkmn hepsinin yer olmas hasebiyle O, bu iki kaytla baml
ald grlr. Dolaysyla Hz. Lukmann oluna
olan nasihati dinin tamamn iermektedir. Bun-
16
lardan ilk nasihatinde btn peygamberlerin gn- Bkz. Isfahn, Mfredt, s. 326.
17
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili,
Nebiolu Basmevi, stanbul 1960, VI, 3844.
15 18
Bkz. Seyyid Kutb, F Zlli'l-Kur'an, Dru'l-Arabiyye, Mahmd el-ls, Rhu'l-Men, et-Tbat'l-Mnriyye,
Beyrut ty., XXI, 61. Msr ty., XXI, 76.

401
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

deildir. Zamann ve meknn kapsad yani Hocaefendi tarafndan farzlar tesi farz olarak
kinatta gerekleen her olay, bu olaylarn nere- ifade edilmitir. 22 Zira bu ilke, dinin payandas
de, nasl ve hangi zaman dilimi ierisinde vuku hkmndedir. O olmadan dine ait hibir konu
bulduunu veya bulacan en ince noktalarna anlatlamaz ve ayakta duramaz.23
kadar bilir. 19 inde yaadmz Samanyolu Rz bu ayetin tefsirinde Hz. Lukmann
Galaksisi'nden milyonlarca k yl uzaklkta bu- oluna adeta yle demek istediini syler:
lunan bir galakside ka yldz bulunduundan,
hangi gk cisminin hangi yrngeyi takip ettiin- Sen, Allah'a ibadet etmek suretiyle nefsin
den, iinde yaadmz dnyada topran altnda asndan kemale erdiinde, bakalarn da kema-
yerin zerine kmaya alan filizlenmi bir e erdir... nk, peygamberlerin ve onlarn varisi
tohumun bilgisinden de haberdardr. olan ulemnn ii, kendilerinin kemle ermesi ve
bakalarn da kemale erdirmektir24
Mademki Allah hereyi biliyor, o halde O,
insanlarn yaptklar byk veya kk, az veya Hz. Lukman oluna iyilii yaymaya ve
ok iyilik ve ktlkleri de bilir ve yalnzca olup ktl nlemeye alrken bir takm zorluk-
biteni bilmekle kalmaz. Hesap gn geldii za- larla da karlalacan bildirmektedir. Zira bu
man insanlarn yaptklarnn tam kaydn nlerine yola koyulan kimse, her trl eziyetler, engeller
koyacaktr. Kurann ifadesiyle Zerre arln- ve zorluklarla karlaacaktr. Bu zorluklara
ca hayr yapan bulur, zerre arlnca er yapan gs germede kullanlacak en byk ve en
da onu bulur. (Zilzl, 99/7-8). nemli silah sabrdr. Sabretmesini bilmeyenlerin,
Grld zere bir nceki yette Hz. cesaret ve metanetten nasibi olmayanlarn ve
Lukman tevhide yani Allahn birliine vurgu psrk insanlarn bu ar yk kaldrmas ve bir
yaparken burada ahirete iman meselesine temas yerlere tamas sz konusu olamaz. Bu nedenle
etmi, akabinden de Allahn sfatlarna dikkat Kuranda sabrn nemli bir mmin zellii
ekerek tekrar tevhide dair nasihatlerine yer ver- olduu bildirilir. Nitekim Yce Allah mttakiler-
mitir. Bu tr itikad gerekleri vicdanlara yerle- den sz ederken onlar yle tavsif buyurur:
tiren admlar attktan sonra oluna, pratie y- Onlar sabrl, imanlarnda sadk ve samimi,
nelik hususlar yani namazn dosdoru klp Allahn huzurunda itaatla divan duran, mallarn
ibadetlere ynelmesini, iyilii yayma ve ktl hayrda harcayan, seher vakitlerinde Allahtan af
nlemeye almasn, bunu yaparken de Allaha dileyen mminlerdir. (l-I mrn, 3/17). phe-
davetin sorumluluklarna katlanmasn, maruz siz Kuranda bildirilen sabr, gnlk hayatta
kald zorluklar ve bana gelen musibetler kar- karlatmz olumsuzluklar karsndaki sabrn
snda sabretmesini tavsiye ediyor.20 ok tesinde bir sabrdr. Bu sabr, sadece zor-
Hz. Lukmann oluna nasihatlerini ieren bu luklar karsnda deil, gzellikler karsnda da
ayette nemli farzlar zerinde durulmaktadr. sergilenen ve hayatn her annda ve hayatn
Bunlardan birincisi namazdr. nk Allahn sonuna kadar istikrarl bir ekilde srdrlen bir
varlna ve birliine, ahiret gnne ve dolaysy- ahlk zelliidir. Ksacas musibetlere ve gnah
la imann esaslarna inanan bir kimsenin en bata ilememeye kar son derece sabr gsterildii
ifa etmesi gereken ibadet namazdr. Burada grl- gibi, ibadetleri yerine getirme noktasnda da ayn
d zere gemi mmetlerde namazn mevcu- hassasiyet hayat boyunca gsterilmelidir. te o
diyeti sz konusudur. Namazsz hibir semav din zaman insan Muhakkak Allah sabredenlerle
sz konusu deildir. Ancak ekil itibariyle fark- beraberdir (Bakara, 2/153) ayetinin manasna
llk arz edebilir. msadak olur.
Dier farza gelince, emr bil-maruf ve nehy Bu geen nasihatte dinin amel hkmlerin-
anil-mnker yani iyilii yayma ve ktl nle- den namaza ve insanlar iyilie armaya ve
meye almaktr. Her ne kadar gemite cumhura ktlkten nlemeye almaya temas edilirken,
gre farz- kifaye olarak nitelendirilmi ise de, bu ilerde azim ve samimiyetle katedilmesi
gnmzde bu grev Bediuzzaman hazretlerine gereken mesafeler olduu vurgulanmakta ve ayn
gre farz- ayn haline gelmi, 21 M. Fethullah zamanda Hz. Lukmann oluna Allah yoluna a-
rmann yol ve dbn anlatt grlmektedir.
19
Bkz. Ebu shk brahim es-Ser ez-Zeccc, Menil-
Kurn ve 'rbuhu, thk: Abdulcell Abduh eleb, Beyrut
22
leml-Ktb, Beyrut 1408/1988, IV, 197-98; Ebu M. Fethullah Glen, nancn Glgesinde, Nil Yay., zmir
Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li 1992, II, 197; Fasldan Fasla, Nil Yay., zmir 1995, s. 67.
23
Ahkmil-Kuran, Darul-Ktbil-lmiyye, Lbnan Konuya ilikin geni bilgi iin bkz. H. Hseyin
1408/1988, XXIV, 45. Tunbilek, Emr-i Maruf Nehy-i Mnker, Yeni mit
20
Kutub, F Zllil-Kuran, XXI, 74. Dergisi, Ocak-ubat-Mart 2007, Say:75, Yl:18.
21 24
Said Nursi, Hutbe-i amiye, Sinan Matbaas, stanbul Fahruddin Muhammed b. mer er-Rz, et-Tefsrul-
1960, s. 130 Kebr, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut ty., XXV, 149.

402
 Materiallar

Bunun akabinden de yine dinin hkmlerinden konuurlar. 27 Halbuki bu tarz konuma hi ho

olan ahlk prensipler ierisinde yer alan sabra olmayan bir konuma olup, eeklerin sesine ben-
deinilmektedir. Daveti pozisyonunda olan biri- zetilmitir. Zira eekler anrrken nce tiz, arka-
nin sadece sabr ve metanet sahibi olmas yetmez, sndan da kaln bir ses karrlar ki, dinleyenler
irkin ve kt huylardan da uzak bulunmas bundan hi holanmazlar.
gerekir. te Hz. Lukmann bundan sonraki olu- Kukusuz Kur'anda yer alan ve dinin tama-
na nasihatleri ve tavsiyeleri bu balamda cereyan mn ieren Hz. Lukmann oluna nasihatleri,
etmekte ve o tavsiyelerini yle srdrmektedir: bata ocuklar ve genler olmak zere her yatan
Kibirli davranarak insanlara yzn dnme, insann ibret alaca nemli mesajlardr. Bu
yerde alml alml yrme! nk Allah kibirle nemli mesajlara nem katan husus ise, anlatlan-
kaslan, kendini beenmi, vnp duran kimse- lar hayata geirmek, pratie dntrmektir. An-
leri asla sevmez. Yrrken ll, mutedil yr. cak bu ekilde gerek istifade elde edilmi ola-
Konuurken sesini ayarla. Bararak konuma. caktr.
Unutma ki seslerin en irkini, avaz ktnca SONU
baran eeklerin sesidir. (Lukman, 31/18-19).
ocuk, Allahn bize bahetmi olduu en
Hz. Lukmann oluna yapt bu son tav- nemli emanetlerden biridir. Bu emanete riayet
siyelerinin ve nasihatlerinin ana temasn kibir ise, onu -onun doutan gelen ftrata ait yapla-
oluturmaktadr. Zira kiinin insanlar kk rn, sonradan kazandklarn, sosyal evresini ve
grp onlara yan bakmas, yanlarnda kasla ka- gnn artlarn da dikkate alarak-, en iyi ekilde
sla, alml alml yrmesi, bir kibir almetidir. yetitirmektir. Bu grevi yerine getirebilmenin en
Kibir ise, kiinin kendisini beenmesi ve ken- nemli faktrlerinden biri ve belki de bata gele-
disini bakalarndan stn grmesidir. 25 Bu ise, ni, eitimcinin ve anne-babann ocuun eiti-
eytann en byk vasflarndandr. Zira o, minde takip edecei yolu ve kullanaca malze-
Allahn emrine ramen deme secde etmedi. meyi ok iyi bilmesidir.
Ben ondan (demden) daha stnm. nk
ocuun eitiminde hikyelerin, masallarn,
Sen beni ateten, onu ise bir amur parasndan
izgi filmlerin ve buna benzer eylerin nemli bir
Araf. 7/12) dedi ve Allahn huzurundan lanet-
yeri vardr. Ancak hikyelerin aksine hayal rn
lenmi olarak kovuldu.
olmayan ve gerein ta kendisi olan Kuran kssa-
Hz. Lukman, olunu sadece kibir almeti larnn nemi kesinlikle tartlmaz. Kuran kssa-
olan insanlara yz evirmekten ve alml alml larnn zengin bir muhtevaya sahip olmas, bu
yrmekten men etmekle kalmayp, tevazu al- nemi daha da artrc bir unsur olarak karmza
meti olan nasl yrmesi gerektiine dair telkinde kmaktadr. Burada eitimciye den, kssalarn
de bulundu. Ona mutedil ve ll yrmesini hangi konularn anlatmnda kullanlaca, ne tr
tavsiye etti. Buna gre insan ne eytann zplad noktalar zerinde durulaca, ya ve seviyeye
gibi zplayarak yrmeli, ne de zhd edasyla gre nasl bir dzenlemenin yaplaca gibi hu-
zayflk ve gszlk ortaya koyan gevek ve l suslar zerinde almaktr. Eitimcinin zellikle
gibi, yani ne ok ar ne de ok hzl yrme- hangi konulara ncelik verilmesi gerektii husu-
lidir.26 sunu ok iyi bilmesi gerekir.
Hz. Lukman oluna yrmede ifrat ve tefritin Kurandaki peygamberlerin kssalarndan ve
ortasnda orta yolu tavsiye ederken, insanlarla zellikle rnek olarak ele aldmz Hz. Lukman-
konuurken de ayn ekilde orta yolu tavsiye n oluna nasihatlerini ieren kssadan anlald-
etmekte ve ona sesini ayarlamasn, bararak na gre, ocua nce tevhidle ilgili bilgilerin,
konumamasn tlemektedir. Zira sesi ksmak akabinden ibadetlere ilikin hususlarn ve en
ve ayarlamak Seyyid Kutubun ifadesiyle bir sonunda da ahlka dair konularn anlatlmas daha
edep ve terbiye meselesi olup konumaya gven yerindedir. Burada riayet edilmesi gereken en
ve emniyet salar. Edepsizlerden baka kimse nemli hususlardan biri ve belki de birincisi -Hz.
hitap ederken ar ve galiz cmleler kullanmaz. Lukman rneinde grld gibi-, ocua son
Bir de sznn deerinden kukulanan, ahsnn derece olumlu yaklamak, nasihat veya telkin
kymetinden endie duyan kimseler bu pheyi esnasnda ona tevcih edilen hitabn sevgi, efkat
gizlemek iin hiddet ve azgnlkla bara bara ve merhamet ieren bir slupla olmasdr. Bu
slubu yakalayan eitimci veya anne-baba,
ocukla iyi bir iletiim iine girmi ve ona faydal
25
Isfahn, Mfredt, s. 438. olmann en iyi yolunu semi demektir.
26
Kurtub, el-Cmi, XIV, 48; Alddin Ali b. Muhammed
b. brahim el-Badd el-Hzin, Lbbt-Tevl f
27
Menit-Tenzl, yy., 1317, IV, 454. Kutub, F zll, XX1, 75-76.

403


SLAMA GRE OCUK EDEBYATI NASIL OLMALIDIR?

Prof. Dr. brahim CANAN
Marmara niversitesi,
lahiyat Fakltesinden emekli retim yesi

ocuk edebiyatnda, ocuksu olmak prensibi, se-

eceimiz kahramandan, ileyeceimiz tema ve mev-
zulara, hatt kahramanlarn ellerine vereceimiz
malzemeden, azlarna koyacamz tabirlere, keli-
melere tavrlara, renklere, figranlara varncaya
kadar, her eyde ocuksuluka riyet etmemiz
gerekecektir.

GR slama gre, ocukluk devresi, hayata hazr-

lk nce unu bilmeliyiz: ocuk edebiyatnn lanma dnemidir ve velinin sorumluluu altnda-
slm olabilmesi iin, slamn ocuk telakksinin dr. ocuk iin en nemli mesele, blu ile gen-
ok iyi bilinmesi gerekir. slama gre, ocukluk lik dnemine geip, velinin vesayetinden kt
dnemi doumdan blu yana kadarki mddeti vakit, kendisine terettp edecek bir ksm hayat
iine alan bir mr safhasdr. Nazar planda, mkellefiyetleri, kimseye muhta olmadan tek
kzlarda 9, erkeklerde 12 yatan itibaren blua bana yerine getirecek bir formasyonu almasdr.
erme hadisesi meydana gelebilir. Blua erme- Keza veli iin de, en nemli sorumluluk, ocuu,
dike insan ocuk saylr ve vesayet altndadr. hem dnyasn hem de ahiretini kazandracak bir
Onun ilerini velisi takip eder. Szgelimi, aldatl- formasyon zere yetitirmesi, ocuu drt ba
malara kar korunmas iin -ayet varsa- kendi mmur ekilde hayata hazrlamasdr (Zmer
malnda diledii tasarrufu yapamaz, herhangi bir 39/18-17, Tahrm 66/6).
akitte bulunamaz. 1.ocuun Formasyonu Ve Edebiyat
Normal artlarda ocuun velisi babasdr. Edebiyatn insan hayatndaki yeri mevzubahs
Velinin nemli bir vazifesi ocuu, blua erin- olunca Hz. Peygamberin (a.s.) Beynda sihir
ceye kadar hayata hazrlamaktr. Bu husus ha- vardr szn hatrlayalm. Bu szleriyle Resu-
diste: ocuun, babas zerindeki haklarndan lullh (a.s.) edebiyatta (gzel sz, sanatl sz,
biri edebini gzel yapmas ekline ifade edilir. belt, beyn vs.de) insana tesr edici byk bir
Edebin gzel olmas, sadece dini bilgilerini re- g bulunduunu haber veriyor. stelik yle bir
tip pratie altrmas deil ayn zamanda, blua g ki, ne akl, ne muhkeme, ne uur buna
erdii zaman, tek bana hayata atlabilmede, mdhale edemiyor, zira sihrin eni budur.
zaruri olan her eit bilgi, beceri ve alkanlklar ocua ynelik edebiyatn ehemmiyetini
kazandrmas demektir. Velinin retmesi gere- kavramak iin de baka delile hcet yok. Edebiyat
ken eylerden biri de meslektir. Baz istisn du- bykler iin ne ise, kkler iin de en azndan
rumlarda 18 yana kadar uzayabilen bu devrenin, odur. En azndan diyoruz, zira, iki adan ede-
bir ksm farkl ya safhalarna ayrlaca tabidir. biyat ocuklar iin daha ok ehemmiyet tar:
Hadisler asndan: 1) St devresi (0-2 ya aras),
1-Edebiyat kklerin hayatnda, byklerin-
2)Konumaya balama devresi, 3)Temyiz devresi,
kine nazaran daha fazla yer tutar. Hepsi birer ede-
(4-5 yatan 6-7 ya aras devre), Hazver devresi
b tr olan masallar, bilmeceler, fkralar, tekerle-
(Temyiz-10 ya aras), 4)Mrahik devresi (9-10
meler, hikyeler, iirler.. ocuun hayatn ylesi-
yatan bla kadar). Blua eren kii, akl bir
ne igal eder ki, bunu -gnlk hayatn, geimin
gerilii yoksa, ocukluktan kar, gen saylr.
binbir megalesi ile dolduran- byklerin edeb
zerinden vesayet kalkar, mkellef olur1, erkekse
alkalar iin ayrdklar zamanla kyaslamak bile
ailesinden ayrlp, hususi evine geebilir.
mmkn olmaz.
1
ocukluk yann 18e karlmas, ocuklarn aleyhine
olmutur. nk son zamanlarda, Trkiyemizde cez kullanarak bir ksm kt ilere bulatrlyor ve al-
ehliyetleri olmamas sebebiyle hayat tecrbelerinin azl trlyorlar. Sicillerine ileyen sabka kayd bir baka
ve yalar icab, abuk aldatlabilir olmalar sebebiyle haybet. Bu durumda cez ehliyetsizlik onlarn lehine de-
anaristlerin uzantlar olan mafyalar, onlar tetiki olarak il aleyhlerine ileyen bir avantaja(!) dnm oluyor.

404
 Materiallar

2-Edebiytn, ancak sihir kelimesiyle ifde brek, ikolata ve biberleri.. nelerdir? ok iyi bil-
edilebilen byk tesri, ocuk zerinde daha de- melidir, iyi bir ocuk mtehasss, ocuk ruhiyat-
rin ve kalcdr. nk, ocuk ftrat, Kuran- s olmaldr.
Kerme gre doldurulmas gereken- bo bir 4)slam ocuk edebiyat iir, hikye, masal,
levha durumunda olduu iin (Nahl 16/78), onda piyes hangi eitten olursa olsun, btn edeb
icra edilen her tesr, bizzat Hz. Peygamberin trlere yer verilmeli, fakat hepsinde slm ideal-
(a.s.) tebhiyle (Heysem 1, 125 (Zy.)); ta ze- lerin, slam ller erevesinde ilenmesine
rine demir kalemle ilenen nak gibi silinmez bir dikkat edilmelidir. Sylemek istediimizin daha
mahiyet tar. Bu hakikat, bugnk svein iyi anlalmas iin, komnistlerden misal vere-
mimarlarndan olan Snelman da: Kk yata lim. Onlarda, edebiyat ylesine ideolojinin em-
renilenler beton iinde donan ta paralar gibi- rine verilmitir ki, szgelimi, hayvan masallar
dir, bir daha sklmesi mmkn deildir ek- bile, srf ocuu elendirmek iin anlatlmaz. Me-
linde ifade etmitir. sel feodal smrcler tarafndan smrlen
yleyse, ocuklarn terbiyesiyle ilgili mesele- halk arasndaki kin fabllarda ilenir: hayvanlar
lerin halli mevzubahis edilince, ocuk edebiyatna kral olan aslan tam bir smrc, tebaas duru-
ayr bir yer verilmesi gerekir. mundaki dier hayvanlar da zavall smrlenler
ocuk edebiyatnn nemini ve gereini by- olarak takdm edilir.
lece tesbt ettikten sonra slm bir ocuk ede- 5) slm ocuk edebiyatnda dil de ehemmi-
biyat gnmzde nasl olmaldr? Sorusuna yetle zerinde durulmas gereken bir husustur.
geebiliriz. ocukla ilgili din neriytn olduka Zira bir ksm sekler evreler, uzun asrlar boyu
artm bulunduu gnmz Trkiyesinde bu mev- Arapa ve Farsadan dilimize giren kelimeleri
zunun enine boyuna tartlmasna iddetle ihtiya dili arlatrmak, z Trke klmak.. gibi
olduu kanaatindeyiz. Biz sz fazla uzatmadan, sahte bahnelerle aslnda ise slm mna ve
birka temel noktaya dikkat ekeceiz: mefhumlar gnlk hayatmzdan karmak gaye-
2. slam ocuk Edebiyatnn Balca siyle- dilimizden atarak, yeni yetien neslimizin
Vasflar kelime haznesini meramn bile ifade edemeyecek
duruma drmtr2; ncelikle de slm mef-
1)slam bir ocuk edebiyat, terbiyev olmal,
humlarn ifade vstas olan kelimeler, byk l-
sadece oyalayc, elendirici deil. Bu maksatla
de, dilimizden birer birer karlmlardr. Geri ka-
konularn, temalarn, slm idealler, deerler er-
lanlar da karma vetresi btn hzyla devam
evesinde semeli, ocuklar zerinde gayr-i slm
etmektedir. yle ise, slm bir ocuk edebiyat,
tesrler brakacak hususlardan kanlmaldr.
ncelikle din mna ve mefhumlarn korunmas
2) slam ocuk edebiyatnda, ncelikli hedef, iin, gemite dilimize girmi kelimeleri taassubla
bata sorumluluk duygusu olmak zere, slam korumal, kastl kimselerin uydurduklarndan
temel deerlerin verilmesi, benimsetilmesi olma- iddetle kanmaldr. Hatt ocuk edebiyatnda,
ldr. nsanlarn -dili-dini-mezhebi ne olursa ocuklara kelime retme gayesi de tkip edilerek,
olsun- can, mal ve rz (eref ve itibar)larnn bunun usl ve teknii gelitirilmelidir.
haram olduu, bunlara sayg gstermek gerektii,
Uydurma kelimelerden kanmay zaruri
iman kardelii, evre koruma, salk, yardmse-
klan bir dier husus, ocuklarda doru ifade ve
verlik, fedakarlk ve benzeri deerler ncelikle
salkl muhkeme gcn artrma gereidir. B-
vurgulanmaldr. Bunlar yaparken bykler iin
yklerin bile kullanmasn bir trl beceremedik-
ba vurulan -ve didaktik denilen dorudan, ak-
leri, oturmam radyoaktif kelimeler, kklerin
tan madde madde, listeler halinde sunulan skc
zihnini allak bullak edecek, doru ifde kabiliye-
bilgi ynlar eklinde deil, dolayl, ocuksu
tinin gelimesini engelleyecektir. Bu eit bir rad-
slup ve temalar ierisinde, edeb ustalk ve ma-
yasyona mruz kalan zihinlerden dengeli gelime,
hretlerin dikecei cvl cvl renkli, elenceli,
salkl tefekkr, insan terakki, edeb zevk
komik, ok komik ocuksu kostmlere, fistanlara
beklemek de boadr.
brnm ekilde olmaldr.
3) Dnya ocuk edebiyatnda olduu gibi
2
slm ocuk edebiyatnda da edeb rnlerde, Zaman Gazetesinin 5-9-1997 tarihli nshasnda yer alan
bir yazya gre, ki bu, Ankara niversitesi Dil retim
bunlarn hitap edecei ya seviyesinin gz nne Merkezince yaplan bir aratrmay yanstyor- ilkokulu
alnmas gerekir. Bu da ocuk edebiyat yapacak- bitiren bir Amerikal ocuk 71 bin 681, Alman ocuk 70
larn, ocuk hangi yalarda nasl bir ruh hline bin 400, bir Japon 44 bin 224, bir talyan 31bin 267,
sahiptir, neleri alglar neleri alglamaz, dikkati Fransz 30 bin193, Suud Arabistanl 13 bin 579 kelime
nasl ekilir; her ya dnyasnn gneleri, aylar, reniyor iken, bir Trk ocuu en geride olarak 7 bin
260 kelime renme durumunda olarak dnyann kelime
yldzlar; altn, gm ve akllar veya baklava, haznesi en zayf olanlar arasnda yer alyor.

405
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

6) slam bir edebiyatn, gnmz edebiyatn- safhalarna ynelik ocuk edebiyatnda dahi
da faydadan ok zararlara sebep olan bir uygu- ilenmesi gereklidir. Nitekim, Hz. Peygamber
lamasndan uzak olmas gerekir: Btl tasvr. yle yapm, kendi yaknlarndan bir ocuk, ko-
Belki de insanlara ibret dersi vermek veya insan- numaya balar balamaz slamn ana meselesi
larn hissiyatna hitap ederek mteri saysn ar- olan Tevhd muhteval ksa metinleri birok
trmak gibi endielere dayandrlacak olan kt seferler tekrar ettirerek ezberletmitir4
fiillerin, kt dncelerin, gaddrlk ve zulm- 9) slam ocuk edebiyatnn, ilemede nce-
lerin tasvirleri, -mesela bir iddet sahnesi, bir ban- lik verecei konular tesbit cmlesinden olmak
ka soygunu, kadn dvme, ikence sahnesi gibi zere u husus da bilinmelidir: Kuran- Kerim,
menfi durumlar- ylesine teferruatl tahrikkr e- muhtelif ayetlerinde ocuk edebiyatnda yer veril-
killerde anlatlyor ve ileniyor ki, seyircilerden mesi gereken mevzu ve meseleleri z olarak bize
bir ksmnn zerinde yapc deil, ykc; tasvir hatrlatr. Szgelimi slam bir ocuk edebiyat,
edilen fiillerden caydrc deil onlara tevik edici Yusuf suresi, Lokman suresi, l-i mrn suresi,
tesirler meydana getiriyor. Bu, slamn: Sebep keza farkl surelerde Hz. Meryem, Hz. sa, Hz.
olan yapan gibidir dsturu gerei, yapanlara, smille ilgili bahisler bata olmak zere bilhas-
rza gsterenlere byk sorumluluk getirecei sa, Hz. Lokmann oluna olan u nasihatlar ze-
iin bundan kesinlikle kanlmas, sistematik ola- rinde ciddiyetle durmak zorundadr kanaatindeyiz
rak kar klmas gerekir. (13-19uncu ayetler):
7) slam ocuk edebiyatmz, yerli olmal, 13-Lokman, oluna t vererek: Yav-
tercmecilikten kanmaldr. Kendi tarihimizle, rucuum! Allah'a ortak koma! Dorusu irk,
kendi corafyamzla, kendi deerlerimizle ilgili byk bir zulmdr, demiti.
kahramanlar, mevzular, sahneler, renkler, kya-
14- Biz insana, ana-babasna iyi davran-
fetler.. vs. ilenmelidir. Masallarn bile yerlisi
masn tavsiye etmiizdir. nk anas onu nice
yabancs vardr. izgilerin, resimlerin bile Do-
skntlara katlanarak tamtr. Stten ayrlmas
ulusu, Batls vardr. Kartpostallara baslan en
da iki yl iinde olur. (te bunun iin) nce bana,
masum bir bebek resminin bile bizim olan ol-
sonra da ana-babana kret diye tavsiyede
mayan vardr. Bir ocuk resminin bile hazrca
bulunmuuzdur. Dn ancak Banadr.
alnp baslmasndan balayan hazrclk ve taklit-
iliin ne boyutlara ulatn, slam dnyasnn 15- Eer onlar seni, hakknda bilgin olmayan
bugnk halinde dramatik olarak grmekteyiz. bir eyi (kr krne) bana ortak koman iin
yleyse her hususta bizce olmak ve orijinali zorlarlarsa, onlara itaat etme. Onlarla dnyada
aramak dstur edinilmelidir. Szgelimi, bir izgi iyi gein. Bana ynelenlerin yoluna uy. Sonunda
bulmacada, ulalacak hedef, kilise kulesi tayan dnnz ancak banadr. O zaman size, yapm
bir yap veya bir kpek oluncaya kadar bir cmi, olduklarnz haber veririm.
veya bir kitap, veya Kbe olmaldr. 16- Lokman, tlerine devamla yle
Bunlar az bir zahmetle gerekletirebilecei- demiti: Yavrucuum! Yaptn i (iyilik veya
miz byk netceli kk ilerdir. Taklitilikten ktlk), bir hardal tanesi arlnda bile olsa ve
kurtulup, ahsiyetimizi, kendi orijinalitemizi orta- bu, bir kayann iinde veya gklerde yahut yerin
ya koyma iine temelden, t bu bast, ocuksu derinliklerinde bulunsa, yine de Allah onu (senin
eylerden balamalyz. karna) getirir. Dorusu Allah, en ince ileri
grp bilmektedir ve her eyden haberdardr.
8) Bilhassa dikkat ekilmesi gereken bir hu-
sus: ocukta ahsiyetin 6-7 yalarnda byk l- 17- Yavrucuum! Namaz kl, iyilii emret,
de tamamland, veya 12 yalarndan nce ktlkten vazgeirmeye al, bana gelenlere
ahsiyet terbiyesinin bittii eklindeki modern sabret. Dorusu bunlar, azmedilmeye deer
terbiyecilerin iddialarn3 nazar- dikkate almaktr. ilerdir.
Zayf da olsa bir ksm rivayetlerde Hz. Peygam- 18- Kmseyerek insanlardan yz evirme
bere nisbet edilen ve slam lemasnca da benim- ve yeryznde bbrlenerek yrme. Zira Allah,
senip eserlerinde hadis olarak yer verilen K- kendini beenmi vnp duran kimseleri asla
klkte renilen ta zerine kazdr, byk- sevmez.
lkte renilen buz zerine yazdr hadisini gz 19-Yrynde tabi ol, sesini alalt.
nne alarak, ahsiyetin inasnda nemli yeri Unutma ki, seslerin en irkini merkeplerin
olan temel deerlerin ileri yalara braklmadan, sesidir.
hadislerde de geldii zere, ocuk konumaya
balar balamaz ele alnmas, yani ocukluun ilk 4
bnu Eb eybe 1, 348; Abdrrezzk 4, 334. (geni bilgi
iin bak. Hz. Peygamberin Snnetinde Terbiye, s. 128)
3
Bak. Peygamberimizin Snnetinde Terbiye, s.31-43

406
 Materiallar

slam ocuk edebiyatn gelitirmek isteyen 4-ocuk edebiyatn, niin ve nasl kmil
Mslmanlarn sanatkrlarn, bu ve benzeri ayet- mnada ocuksu klabiliriz?
ler zerinde durup, bunlarda yer verilen mesele- Niin? sorusunu, daha messir olmak
lerden hareketle edeb trlerin her birinde farkl iin! diye cevaplayabiliriz. Zira, ocuk, ocuksu
ya gruplarna gre eserler vermeleri gerekir. te olana daha ok ilgi gsterir, onlardan daha ok
o zaman gerek bir slam ocuk Edebiyat ortaya mteessir olur. Psikoloji ilminin umum bir pren-
kar. sibi bizi buna zorlar. Bilindii zere, normal ola-
Kuranda yer verilen bu konulardan hi rak, byk-kk, meden-ibtid btn insanlar
birinin ocuk seviyesinin zerinde olaca daha nceden bildikleri, tandklar, yni melf-
iddiasna katlmyoruz. Belki ya safhalar mev- lar bulunan, kendi lleriyle mtensip eylere
zubahis olabilir, her birinin, safhaya gre ayarla- kar ilgi duyarlar, alaka gsterirler, daha kolay
nacak dozaj veya slubu, veya edeb tr ze- anlarlar. Aklayacamz zere, ocuklar da bu
rinde durulabilir. prensibin mahkumudurlar. yle ise, ocuk edebi-
3. ocuk Edebiyat Her Cihetten ocuksu yat dalnda yazanlarn bu prensibi daha iyi anla-
Olmaldr yp, iyi uygulamalar gerekir. Yni ocuk ftrat
nelere daha ok dikkat eder?, ocuun birden ilgi-
ocuk edebiyatnda, bilhassa ocuksuluka
sini ekiveren ey nedir? bunlar ok iyi bilme-
yer verilmelidir. Hz. Peygamberin (a.s.): ocu-
lidir. Bylece vermek istedii ana fikirleri, sz
u olan onunla ocuklasn hadsini (Deylem,
konusu dikkat ekici unsurlarla, tarzlarla verme-
2, 136/b, bnu Hamz el-Hseyn, age 2,228), s-
lidir.
dece ocuklarla oynasn, onlar bizzat elen-
dirsin eklinde anlamamak icab eder. Aslnda bu te bu noktada diyoruz ki, ocuk, ocuksu
hadsin daha sdk bir tercmesi de ocuu olana daha ok ilgi gsterir ve onu daha iyi
iin ocuklasn eklindedir. Resulullhn (a.s.) anlar. Szgelimi, bir hikyede, bykl kkl
drt ayak olup ocuklar srt zerine bindirmesi, kahramanlar varsa, okuyucu ocukun rnek
ocuklara dil karmas, onlar akacktan kovala- almasn istediimiz rol ocuk kahramana
mas.. gibi eitli snnetleri, byklerin kk- yaptrmalyz. Yni biri iyi, dieri kt rnek olan
leri elendirmeleri gereini ifde ettii gibi, bu iki kahramandan, iyi rnek roln mutlaka
elendirme esnasnda onlarn seviyesine inme, ocua oynatmalyz. Nasihatle mdhale edilme-
onlarn holanaca tarzlar arama gereini de si gerekecek, kt rol bye iletip, o davran-
ifde eder. Hatt Hz. Peygamberin (a.s.), ocuk- n ktl hususundaki nashati cemiyetteki
lara olan hitaplarnn, bazen normalin dna kp alkanlmzn tersine- hikyedeki bir ocua
ocuklatn grrz. Mesel, ziyaret ettii bir yaptrmalyz. nk, yukarda belirtildii gibi,
evde, oynamakta olduu serenin lm yzn- okuyucu ocukun dikkatini, hikyedeki ocuk
den ok zgn bulduu kk ocukla ilgilene- kahraman daha ok ekecek, kendisine onu rnek
rek: Ey Eb Umayr (merciin babas!) diye yapacak, gereinde onu takld edecektir.
ocuksu bir hitaptan sonra, Niye zgnsn, ser- Mevzuyu daha iyi kavramada yardmc ola-
ene ne oldu? diye sormu, sdece ocuun cak bir mhedemi kaydetmede fayda umarm:
dnyasnda ehemmiyet tayan meseleyle ilgilen- Bir gn, mescitte, gerilerde ve sol tarafta le
me tenezzlnde bulunmutur. Mevzumuz asn- namaznn tesbhtndaym. Dua iin ellerimi kal-
dan baknca, ocuun nce ruh ve his dnyasna drmm. Bu srada, sa yan tarafmda 4-5 ya-
girip onunla kaynamay saladktan sonra ver- larnda iki ocuk dikkatimi ekti. Bunlardan biri
mek istediimiz erdem ve deerlerin benimsetil- diz st oturmu, ellerini dier bykler gibi kal-
mesine gemek olan bu nebev metot, bizim iin drm dua ediyordu; davranlaryla mescide ilk
nemli bir dstur olmaldr5. defa gelmi intiban veren ikincisi, ayaklarn
yleyse, ocua ynelik her hususta, ocuk- kbleye kar uzatm, elleri de yanlarda yere da-
suluku esas alma prensibini bizzat Resulul- yanm olduu halde oturuyor ve merakla ban
lhn (a.s.) snnetinde bulmaktayz. Zten mu- da fiilen evirerek, cemaati, srayla sadan sola
hatabn akl derecesine gre hitab etmek Hz. doru yle birer birer gzden geiriyordu. Tav-
Peygamberin teblitnn umm bir prensibidir6. rnda bir deime olmad. Ne zaman ki, gzleriyle
tetkik sras sol yanndaki ocua geldi, onu
grnce, birden dikkati uyand: yatnn diz st
5
oturduunu grd ve derhal dizlerini toparlayp,
Kaynaklar ve baka rnekler iin Bak. Peygamberimizin kendisi de diz st oturmaya geti. Ban tekrar
Snnetinde terbiye, s.281
6
Peygamberimizin Tebli Metotlar (Yeni Akademi,
saa evirip sola doru cemaati ikinci kere birer
stanbul 2007, s.101 ve devam)) nm kitabmz birer taramaya balad. Bu ikinci taramada, sra
grlebilir.

407
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yat olan ocua gelince, bu sefer de ellerini ana maksada hizmet etmelidir. Yani, oyunlar, e-
kaldrm olduu dikkatini ekti ve kendisi de lenceler, hikayeler, masallar, tekerleme ve bulma-
ellerini kaldrarak dua vaziyetini ald. calar, ekranda takip edilen izgi filimler ksa-
Muhakkak, ocuk, bidyetten beri mescitte cas ocuklar iin retilen edebiyatn her eidi,
bulunduunu, cemaatin dua yapmakta olduunu ustaca bu maksada uygun ekilde hazrlanmaldr.
biliyor ve gryordu. Ama ne var ki, ferdlerin Edebiyat, ocuklara meslek vermese bile, meslek-
outru vaziyeti, ellerinin ekli ve durumu gibi ten daha nemli olan meslek ideali, alma evki,
teferrut, ftratn kendisinde hkmferma olan tarih uuru, sorumluluk duygusu, insan sevgisi,
bir kanunu icb, yaa, boyca kendisi gibi olan disiplin ruhu, zaman bo geirmeme hassasiyeti,
biri zerinde grerek fark etti. byklere sayg, kklere, evreye sevgi vere-
bilir, insan hammaddesine salkl bir ruh fleye-
u halde, ocuk edebiyatnda, ocuksu
rek ondan Yaratcsn bilen, Yaratcs iin yara-
olmak prensibi, seeceimiz kahramandan, ile-
tlanlar seven drst, mstakim ve verimli bir
yeceimiz tema ve mevzulara, hatt kahraman-
insan ina edebilir. Bir baka ifade ile ocuun
larn ellerine vereceimiz malzemeden, azlarna
elenceye meyyal tabiatn deitirmeye kalkmak
koyacamz tabirlere, kelimelere tavrlara,
gibi bir yanlla dmeden, retme ve eit-
renklere, figranlara varncaya kadar, her eyde
meyi ocuk mizacna uygun olarak elence iin-
ocuksuluka riyet etmemiz gerekecektir. Yni
de gerekletirme mrifetini gelitirerek, blu
tpk, kk bir ocukla konuurken yzmzn
ncesi dnemi bir hayata hazrlama mektebi kla-
eklinden sesimizin tonuna kadar her eyimizi,
bilir.
tabi olarak deitirip ocuklatrdmz gibi,
yazarken de, bu ftr duruma riyet edeceiz. imdilerde, ocukluk dnemidir diye hevi-
lie terk edilen 14-18 yalar arasndaki genleri-
Son bir noktaya daha parmak basmak isterim.
mize, slam bir ocuk edebiyat, slam tarihinde
ocuk edebiyat, en azndan bizde, muhteva itiba-
bu yalarda kariyerini tamamlam bn-i Sina,
riyle pek zayf, pek gayesizdir. Baka bir ifade
mam fi, mm Mlik, Sfyan- Serv ve 21
ile, ocuklar genlie daha dorusu hayata hazr-
yanda stanbulu fetheden Sultan Mehmed gibi
lama diye bir gaye gtmyor. Halbuki, slama
nice byklerimizi gstererek, mstakbel nesli-
gre, ocukluk dnemi, en verimli ekilde deer-
mizi, mezkur yanlln kurbanlar olmaktan kur-
lendirilme sorumluluu ebeveyn zerinde olan,
tarabilir. 3.7.2008.
hayatn en nemli safhasdr. Blu ncesi d-
nem de diyebileceimiz hayatn bu ilk safhas,
hep elenme, hep hoplama zplama dnemi de-
ildir. Bunu Resul Ekrem Peygamberlik vasf
ile, bykler hakknda bir dstur, bir hayat telak-
kisi olarak: Oyun iin yaratlmadk eklinde
ifade ettii gibi7, sekiz yanda bir ocuk iken
Yahya Peygamberin (aleyhisselam) syledii bir
cmle, bir ocuun sz olarak onun azndan:
Oyun iin mi yaratldm?8 eklinde de
nakletmitir9.
SONU
slama gre, blu ncesi dnem, hayata ha-
zrlanma dnemidir. Bu dnemin edebiyat, bu

7
Hz. Peygamber, arad kimsenin elenmeye gittii
sylenince Oyun iin yaratlmadk diyerek byklerin
maksatsz, srf ho vakit geirmeye matuf elencelerini
ho karlamadn ifde etmitir.
8
bnu Hamza. elHseyn, a.g.e. 2, 63 (zy.). Bu Mevzuyu
geni olarak Peygamberimizin Snnetinde Terbiye
kitabmzn Oyun bahsinde iledik, s.249-265).
9
Rivayet aynen yle: Kardeim Yahyaya Allah rahme-
tini bol klsn, ocuklar, onu, oyun oynamaya ardklar
vakit,daha sekiz yalarnda ocuk olmasna ramen
Oyun iin mi yaratldm? demitir. Henz gnahlar
yazlma yana ulamayan byle derse, ulaan ne
demelidir? (Mnv, Feyzul-Kadr, 4, 28-29; bnu
Kesr, Tefsir, 4, 442).

408


KURAN-I KERM IIINDA OCUKLARDA KAZANDIRILMASI

GEREKEN DEERLER
Do.Dr. Mustafa NVER

Giri la saadet gtrme vazifesini deruhte edecek

Allah Teala, yeryznn halifesi kld olan nesillerin hayrlarna ortak olunmaktadr.
insana, bu grevinde baarl olmasna katk sa- Elbette bu durumun tersi de ayn derecede imkan
layacak saysz nimetler vermitir. Bu nimetlerin dahilindedir ve tm taraflarn dnya ve ahiret
arasnda istikbalimizin bykleri olan ocuklar- bahtszlnn sebebi olacaktr.
mz da yer almaktadr. Her nimetten kazan elde Kuran- Kerimin ocuklarda
etmek ya da zarar grmek imkan dairesindedir. Gelitirilmesini stedii Deerler
Sahip olduumuz ocuk nimeti de bu genelle- slamn gznde her birey bir ekilde sorum-
meden istisna deildir. Baba ve anneler ocuk- luluk sahibidir ve sorumluluunu tad husus-
larn hakka, hayra ve iyilie veya batla, erre ve lardan muhakkak sorguya ekilecektir. Peygam-
ktle ynlendirip rehberlik ederken, bir anlam- berimizin hepiniz obansnz ve hepiniz sorum-
da kendi benliklerini de ayn istikamete ynlen- luluunu tadnz hususlardan sorulacak-
dirirler. Her kap iindekini szdrr. Kurann snz 6 anlamndaki hadisi ok evrensel ve
dedii gibi gzel topran rn Allahn izniyle kuatc bir hakikati dile getirmektedir. Buna gre
gzel kar. Bozuk toprankiler ise seyrek kimse sorumsuz deildir7, sorumluluklarndan da
sepelek ve kt kar. kan da bir ie yaramaz.1 kaamaz. 8 nk sorumlu olmak, insan olarak
Tersi de mahfuz olmak zere, benlii ve gnl yaratlp isimlerin retilmesinin9, halife klnma-
hak, hayr ve iyilik dolu olan bir anne ya da baba, snn 10 ve kendisine emanet yklenmesinin 11
ocuklarna da elbette bu istikamette klavuzluk doal sonucudur.
edecektir.2 Onlardan ve kendimizden bu klavuz- Yuvalarmzda her trl bakmn stlendii-
luu esirgememek gerekir. Zira bu klavuzluk, bir miz ocuklarmz da sorumluluk yklendiimiz
anlamda da ateten korunma demektir. 3 te bu emanet alanlarndan birini oluturmaktadr. u
yzden Kuran ocuklar imtihan arac olma halde sorumluluk alanmz dahilinde eitilip
anlamnda fitne kapsamnda deerlendirir. 4 retilen bu yavrularmzn ne tr bilgi, grg,
Kuran- Kerim bizlere kazanl kmamz iin alkanlk ve karakter rneklerine sahip olacak-
ocuklarmz nasl yetitireceimiz, eitip re- lar, bir lde, bizim emanet ve sorumluluk duy-
teceimiz konusunda ilkeler ve deerler sun- gusuna ne kadar sahip olduumuz gereiyle
maktadr. ocuklarmza ilahi emirler ve yasaklar doru orantldr.
dairesinde eitim-retim vermemiz ve onlar
Allah Tealann insanla ulatrd mesajla-
hakka ve hayra ynlendirmemiz, birey olarak
rn toplayan Kuran- Kerim, zellikle de Lok-
ldkten sonra bile kazan kapmzn daima ak
man Suresi balamnda aile reisi olarak bizden
tutulmasn salayacaktr. Zira bir hadislerinde
ocuklarmzda u deerleri gelitirmemizi iste-
Hz. Peygamber (sav) ldkten sonra amel defte-
mektedir:
rinin, arkasnda ancak bir salih evlat, sadakay-
cariye veya kendisinden yararlanlan bir bilgi 1. Allahn Varlna ve Birliine nanmak
bra-kmakla kapanmayacan ifade etmitir.5 Bu Ksaca tevhid akidesi olarak l ilhe illallh
yzden ocuklar hikmetli deerlerle yetitirmek, eklinde formule edilen Allahn varlna ve bir-
herkes iin ok kazanl bir davrantr. Bu hayrl liine inan btn faziletlerin ve baarlarn te-
almayla aslnda sadece ocuk yetitirilme- melidir. Tevhid, Allah-alem ilikisi balamnda
mekte, ayn zamanda gelecekte yeryzn slah
edip mamur hale getirerek insanla ve tm var- 6
Buhari, Cumua 11, Cenaiz 32, stikrd 20, Vesy 9, Itk
17, 19, Nikah 81, Ahkm 1 ; Mslim, mra 20 ; Ebu
Dvd, mra 1, 13 ; Tirmizi, Cihd 27 ; Ahmed, II, 5,
1
Araf, 7/58-59. 54, 55, 108, 111, 121.
2 7
Bkz. Nuh, 71/26-27. Enbiya, 21/23.
3 8
Ey iman edenler! Kendilerinizi ve ailelerinizi yakaca rnein bkz. Bakara, 2/281 ; Al-i mran, 3/109 ; Hacc,
insanlar ve talar olan ateten koruyun Tahrim, 66/6. 22/76 ; Enbiya, 21/35 ; Akebut, 29/57.
4 9
Enfal, 8/28. Bakara, 2/31.
5 10
Mslim, Vasyyet 14 ; Ebu Davud, Vesy 14 ; Tirmizi, Bakara, 2/30.
11
Ahkm 36 ; Nes, Vesy 8. Ahzab, 33/72.

409
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

en nemli ifre kavramdr. Buna gre zerreden ve ho davranlmaya en layk insandr. nk

krreye btn varlklar Allah tarafndan yaratl- annesi de babas da o insann varlk sebebidir ve o
mlardr ve varlklarn devam ettirebilmek iin insann domasndan bymesine kadar pek ok
de Allaha muhtatrlar. Her eyin yaratcs ve meakkate katlanmlardr. O halde anne baba,
sahibi olan Allah birdir, tektir; ei, benzeri, orta, Allahtan sonra teekkr edilmeye en layk var-
olu, kz, annesi ve babas yoktur. Varl ve lklardr.
varlnn devam iin kimseye muhta deildir. Bu dorultuda Hz. Lokmann oluna verdii
(Kyam binefsih). Aksine her ey Ona muhta- ikinci t anne-baba hakkna ilikindir:
tr. O her eyi grr, duyar ve bilir.12 Biz insana anne-babasna iyi davranmasn
Bu inan bugnn kkleri olan ocuklar- emrettik. Annesi hamilelii srasnda onu g-
mzn, yarnn bykleri olarak yaayacaklar lkle karnnda tad. Onun stten kesilmesi de iki
hayatlarnda en byk ve en deerli yol haritalar sene iinde oldu. Bunlar, Bana ve anne-babana
ve hazineleri olacaktr. Zira tm faziletlerin ba, kredesin diyedir. Dn, Banadr.15
Allaha duyulan sevgi ve saygdan kaynaklanr. nsann kendisine iyilii dokunan varlklara
Bu inanla yetiecek ocuklarmz bir karncay kar kran duygular iinde olmas ok nemli
bile ezmekten kanacaklar, sadece hemcinsleri bir deerdir. Bu dorultuda insana en ok iyilik
olan insanlara deil kainatn tm varlklarna Allahtan ve anne-babasndan gelmektedir. Ayet-
kar sayg ve sorumluluk duygusu iinde dav- te annenin, babadan ayr olarak, hamilelik ve st
ranacaklar, kimseye ktlk etmeyeceklerdir. O emzirme yn saylmtr. Buna gre annenin ,
halde bu temel inan ve dnceyi ocuklarmza babann bir derecesi vardr. Bir adamn Hz.
anlayabilecekleri yalardan itiba-ren gzellikle ve Peygambere gelerek kime iyilik edeyim diye de-
efkatle anlatmaya ve benimsetmeye almak, falarca sormas zerine, seferinde de annene,
emanetimize verilen yavrularmza kar en byk bir seferinde ise babana cevab verilmesi
grevlerimizin banda gelmektedir. annenin babaya oranla daha byk bir fazilete
Hikmeti, hikmetli sz ve davranlar asrlar- sahip olduunu gsterir. 16 ocuklarn bu duygu
dr tm insanlk tarafndan yad edilen ve hayrla iinde yetimeleri, tm hayatlar boyunca kran-
anlan Lokman Hekim, t verirken ncelikle nimet iinde yaamalarn mmkn klacaktr.
Allah Tealaya kar sahip olunmas gereken tev- Sfyan b. Uyeynenin dedii gibi be vakit
hid akidesi hakknda olunun dikkatini ekmekte namaz klan kimse Allah Tealaya kretmi, bu
ve Kuran diliyle u szleri sarfetmektedir: namazlarn arkasndan anne babasna dua eden
Hani bir zamanlar Lokman, oluna t ve- kimse, onlara da kretmi olur.17 Bu sz vefat-
rirken yle demiti: Yavrucuum! Sakn Allaha larndan sonra bile anne-babaya nasl iyilik ve
ortak koma! nk irk byk bir zulmdr.13 teekkr edileceinin yolunu retmektedir.
nsann vasl olmas gereken yaratl amac, yilii emrettikleri, baka bir deyile Allah
Allah tanmak ve Ona kulluk etmek olduun- inkar etme ve Ona irk koma gibi bir byk
dan 14 Hz. Lokman da oluna verdii ilk tte sua tevik etmedikleri mddete anne-babaya
Allaha inanp Ona hibir varl ve dnceyi isyan edilmeyecek, onlarla iyi geinilecek, gnl-
ortak komamas gerektiini sylemitir. nk leri ho tutulacaktr:
Yaratcya, hibir gce ve varla muhta olma- Eer o ikisi senin bilmediin bir konuda
d halde irk komak, ok byk bir zulmdr, Bana ortak koman iin urarlarsa, onlara itaat
hakszlktr. Haklarn ba, Allah hakkdr. Hak- etme. Yine de onlara bu dnyada gzelce davran.
kaniyetli olmay hayatnn en nemli prensibi Bana gnlden ynelenin yolunu tut. Sonra
yapmas gereken bir insan, ie ncelikle kendisi- dnnz Banadr. Ben de size yaptklarnz
nin ve btn varlklarn muhta olduu Allahtan haber vereceim.18
balamal ve Ona laykyla inanp ortak komak- Anlald zere anne-baba, evlatlarna
tan kanmaldr. Allaha isyan emretmedikleri mddete hep itaat
2. Anne-Babaya yi Davranmak greceklerdir. Bu itaatin snrnn Allaha isyanla
ocuklarda gelitirilmesi gereken ikinci de- belirlenmi olmas, ok nemli bir st hiyerari
er, var olmalarna sebep olan anne ve babalarna rneidir. Zira anne-baba da kendilerini yaratm
iyi davranmak, onlara iyilik etmek, gnllerini
15
ho tutmaktr. nsann anne-babas en bata dn- 16
Lokman, 31/14.
yaya getirdii yavrusu tarafndan iyilik grmeye Buhari, Edeb 2 ; Mslim, Birr 1, 2 ; Tirmizi, Birr 1 ;
Ebu Davud, Edeb 120 ; bn Mace, Edeb 1 ; Ahmed, V,
3, 5.
12 17
Bkz. hlas, 112/1-4 ; Bakara, 2/255. Kurtubi, el-Cmi li-Ahkmil-Kurn, Beyrut 1985, c.
13
Lokman, 31/13. XIV, s. 64.
14 18
Zariyat, 51/56. Lokman, 31/15.

410
 Materiallar

olan Allah Tealay tanyp bilmek ve Ona itaat durmak, iyilie ve baa gelen skntlara kar da
etmekle sorumludur. Ancak bu sorumlulukta ol- sabr ve dayankllk iinde olmak hep insann
masalar bile yine de inansz anne-baba tamamen hayrna ve faydasna olan hasletlerdir.
terk edilmeyecek, onlarla ilikiler koparlmaya- Bu itibarla Hz. Lokman olunu bu gzel ilke
cak, onlara iyilik edilmeye devam edilecektir. ve prensipleri hayatna geirmesi iin tevik
3. ocuklar Kk ve nemsiz ey etmektedir:
Bulunmadna nandrmak Yavrucuum! Namaz kl, iyi ve gzel olan
ocuklarmzda gelitirmemiz gereken deer- emret, kt ve irkin olan yasakla, bana gelene
lerden birisi de onlar kk de olsa iyilik ve sabret. nk bu deerler, yaplmas gereken
ktln znde nemli olduunun farkna var- byk ilerdendir.23
malarn salamaktr. Zira iyiliin k Dikkat edilirse ayette Hz. Lokmann oluna
olmad gibi, ktln de k yoktur. Ayn yapt nasihatler dinde en byk esas ve
ekilde cann da k by yoktur, btn deerleri temsil etmektedir. Namaz dosdoru kl-
canlar muhteremdir. Belki kk bir iyilik kiinin mak, zararna da olsa hakk savunmak, ktlkten
ahiretini kurtaracak, belki nemsiz ve kk vazgeirmeye almak, ayn ekilde baa gelen
grd bir ktlk de ebedi bedbahtlna sebep hastalk, fakirlik, afet gibi can skc musibetlere
olacaktr. nk Allah, kk de olsa hibir eyi sabretmek imann hakikati olan ilerdir. Bunlar
unutmaz, ondan muhakkak haberdardr. ayn zamanda en gzel ahlak esaslar olup kiinin
Nitekim Hz. Lokmann oluna t verdii dnyevi ve uhrevi kurtuluunun vesilesidir.
bir baka deer de hayatta kk ey olmaddr 5. ocuklar Kibirlilie Kar Uyarmak
ve hibir eyi kk grmemesidir. Kk ey Kendini bakalarndan byk grme en b-
olmayaca manasna sahip bir deerle bym yk gnahlardan ve ruhi hastalklardan biridir.
bir insann dnyaya ne kadar nemli ve olumlu Zira kibir ve kibirlenme hakk, gerek anlamda
katklar salayaca izahtan vrestedir: ancak Allaha aittir. nk kiinin kibirli olmaya
Yavrucuum! Haberin olsun ki, yaptn bir vesile edindii tm zellikler, Allah Tealann
hardal tanesi arl kadar bile olsa, bir kaya ona bahettii ba ve lutuflardr. yleyse kiiye
iinde veya gklerde ya da yerin dibinde gizlen- yakan zerinde tad bu nimetlerden dolay
mi bile olsa, yine de Allah onu getirir. nk gururlanp kibirlenmek deil, aksine bunlar
Allah, her eyi inceden inceye bilir, her eyden bakalar varken kendisine lutfettii iin Allah
haberdardr.19 Tealaya kredip ibadet etmektir. Kibirlilik has-
Bu dorultuda Peygamberimizin bir insana talna yakalanan kimseler, Allaha kulluk yap-
tebessm etmeyi bile sadaka olarak deerlendir- maya, Onun gnderdii peygambere ve kitaba
mesini daha iyi anlamaktayz. 20 nk byle inanp itaat etmeye de yanamazlar. Ayrca kibir
davranmak kk de grnse bir iyiliktir. Ayn hastal, birey geliiminin nnde duran en b-
ekilde dinimizde yoldan geenleri rahatsz etme- yk engellerden de biridir. Kendisini bakalarn-
mesi iin bir dikeni veya ta kaldrmak da bir dan byk gren kimse; davran, bilgi, grg ve
sadaka olarak kabul edilmitir.21 karakter gibi ynlerden gelimeye kapal bir
4. ocuklar Allahn Emirlerine Uymalar durum sergiler ve kendini gelitiremez. Oysa in-
in Tevik Etmek sann gelimeye, olgunlamaya ve kendini tanyp
Her eyin sahibi ve yaratcs olarak Allah Yaratanna kul olmaya ok ihtiyac vardr.
Tealann emrettii her ibadet ve davrann biz te ocuklarmzn edinmesi gereken deer-
insanlarn yararna olduunu, iyi vasflar hayat- lerden birisi de, hangi stn imkanlara sahip
mza kazandrdmzda bundan en ok yine olursak olalm bunlarn hepsinin bize Allahn
bizim fayda greceimizi ocuklarmza kazan- birer lutfu ve nimeti olduunu, bize ancak snav
drmak, slamn emrettii bir baka deerdir iin emanet edildiini dnerek asla kibirlenme-
nk Allah bizim bedbaht olmamz, skntya mektir. stnlk ancak Allaha kul olabilmektir.
dmemizi istemez. O bizim iin ancak hayr ve Bizden daha dk imkanlara sahip olan bir
iyilik diler.22 Onun rzasn kazanmak iin namaz kimsenin, kulluu ve samimiyeti sayesinde Allah
klmak, iyilik, doruluk ve adaletin yannda yer katnda bizden daha deerli olabileceini unut-
almak, ktle, yanlla ve hakszla kar mamalyz. Binaenaleyh bu stn deerlerle yeti-
ecek olan yavrularmz, kendilerinin kul oldu-
19 unu unutmayacak, Allaha ve insanlara kar
Lokman, 31/16.
20
Tirmizi, Birr 36. tevazu iinde olacak, kendilerini hibir zaman
21
Buhari, Mezalim 24 ; Ahmed, II, 316, 329, 350, IV,
423, V, 178.
22 23
Bkz. Bakara, 2/185 ; Maide, 5/6 ; Hacc, 22/78. Lokman, 31/17.

411
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

byk grmeyecek, Anadoludaki deyile her Bir baka kural ise, dier insanlarla konuur-
geceyi kadir, her geleni Hzr bilecek bir ruh ken sesini ihtiyatan fazla ykseltmemek, bara-
byklne sahip olacaklardr. rak konumamaktr. Zira ihtiya fazlas olarak
Bu dorultuda Hz. Lokman da oluna kibirli sesi ykseltmek muhataplara kar kibirlenme ve
olmann ne kadar kt bir hastalk olduunu u onlar kmseme olarak alglanr ve insanlar
ifadelerle t verir: rahatsz eder, onlara eziyet verir. Ayrca konuur-
nsanlara kar yanaklarn iirerek bbr- ken sesi ksmak, tevazu ve yumuaklk gereidir.
lenme ve onlara surat asma, yeryznde almla Ezan okurken haddinden fazla baran mezzin
yrme! nk Allah, bbrlenen ve vnen Ebu Mahzra Semure b. Myere Hz. mer
kimseleri sevmez.24 niye o kadar baryorsun? kasklarn atlayacak
diye korktum diyerek fazla barmamasn iste-
Ayetten anlald gibi kii hem kibirli duy-
mitir. 27 Ayette de ifade edildii gibi haddinden
gu ve dncelerden uzak durmal, kimseyi kk
fazla kp da hoa gitmeyen en irkin ses
grmemeli, hem de kibirlilik alameti olan her
eeklere aittir. Eek, insanlarn rfnde en iddetli
trl giyim, kuam, yry, jest ve mimiklerden
ktleme arac olduu gibi, onun anrma sesi de
kanmaldr.
en irkin ses olarak bilinir. Hatta bu yzden
6. ocuklara Adab- Muaeret Esaslarn faziletli bir insann huzurunda konuurken birisi-
retmek nin eek kelimesini telaffuz etmesi bile byk bir
nsan sosyal bir varlktr. Bu itibarla hayatn irkinlik olarak alglanmtr.28
toplum iinde srdrme mecburiyetinde olan u halde Kurann ocuklarmzda gelitiril-
insann huzurlu, uyumlu ve mesut bir yaant mesini istedii bir nemli deer de insanlarla
srdrebilmesi, birlikte yaama kurallar diyebile- konuurken yksek ve tiz perdeden deil, iitile-
ceimiz adab- muaeret esaslarna riayet etme- bilecek miktarda seslerini kullanmalardr.
sine baldr. Bakalarna kar kaba, uyumsuz,
Sonu
geimsiz ve kt davranlar sergileyen insanlarn
salkl ve huzurlu yaam srmeleri neredeyse im- Allah Teala biz insanlarn her bakmdan
kanszdr. yleyse biz de ocuklarmza birlikte olgun fertler olmamz ister. Bu yzden bizlere
yaama ahlakn kazandrmaya ve onlar salkl peygamberler ve kitaplar gndermitir. Bizleri
bireyler olarak hayata hazrlamaya almalyz. olgunlua ulatracak deerlerin ocuklarmzda
da gelitirilmesi ayn derecede nemlidir.
Bu sebeple Hz. Lokman oluna birlikte yaa-
Hikmetli szleriyle tarihin eski zamanlarndan
ma kurallarndan birkan Kuran diliyle ylece
beri herkese bilinen ve bu zelliine binaen
tler:
Lokman- Hekim diye anlan Hz. Lokmann
Yrynde ll ol, sesini alak tut! n- oluna verdii tler, Kuran- Kerim tarafndan
k seslerin en kts, elbette eein sesidir.25 da onaylanmtr. Nitekim Lokman suresinin 13-
Daha nceki dnde kt huylara kar 19. ayetleri bu tleri evrenselletirmi ve bizim
dikkatli olmasn tledii oluna Hz. Lokman de alt madde eklinde sunduumuz lmez deer-
burada ise gzel ahlak ve adab- muaeret leri tm anne-babalara ocuklarn yetitirir-ken
kurallarn tlemektedir. Yrynde normal, ibret almalar iin saymtr. Bunlar, Allahn
abartsz ve gsterisiz olmak, bir insann ruhu- varlna ve birliine inanmak, anne-babaya iyi
nun da ll olduunu gsterir. Zira da akse- davranmak, iyilik ve ktln kk olmadn
den davranlar, muhakkak kiinin i dnyasyla kavramak, Allahn emirlerine uymak, kibirlilik
alakal olarak ortaya kar. u halde kemale hastalndan uzak durmak, adab- muaeret
erebilmenin yolu iin d, dn da ii kontrol esaslarna riayet etmek gibi ilkelerdir. Bu ilkelerle
etmesinden gemektedir. Buna gre sokakta yetiecek olan ocuklarmz, yarn dnyay ynet-
dikkat ekmeyecek ekilde ne ok hzl ne ok meye baladklarnda daha ok huzur, skun ve
yava yrnmelidir. Sallana sallana veya kibirli bar hakim klacaklar, bylelikle sadece insan-
bir ekilde alm atarak yrmek, olgun bir insa- lara deil, tm varlklara saadet gtreceklerdir.
na yakmaz. Bu yzden Hz. Peygamber efen-
dimiz Hzl hzl yrmek, mminin gzelliini
yok eder26 buyurmakta ve bizi ll yrmeye
tevik etmektedir.

24
Lokman, 31/18. Umml f Snenil-Akvl vel-Efl, 5. Bsk., Beyrut
25
Lokman, 31/19. 1985, c. XV, s. 412, h.no: 41620, 41621.
26 27
Hadisi Ebu Nuaym, Hlyetl-Evliyada Ebu Hureyreden Kurtubi, XIV, 71.
28
rivayet etmitir. Bkz. Ali el-Muttak el-Hind, Kenzul- Kurtubi, XIV, 71.

412


HADSLERN DLNDE OCUK: OCUK TERBYESNE

DAR BAZI ESASLAR
Prof.Dr.Osman GNER
Ondokuz Mays niversitesi
lahiyat Fakltesi retim yesi
e-mail: oguner@omu.edu.tr

Giri lide amacmz, Peygamber (a.s.)'n, ocuklarn

phesiz insanoluna Yce Yaratc'nn (c.c.) hayata hazrlanmas konusunda hangi hayat pren-
bahettii en kymetli ltuflardan biri, ocuk sa- siplerin takip edilmesini ngrdn, bunlar bu
hibi olmaktr. Ebeveyn iin bu bir hakikat olmak- gnn artlarnda nasl okuyup anlamamz ve top-
la birlikte, gelecee ynelik byk beklentileri ve luma en etkili bir ekilde sunabilmek iin hangi
hedefleri olan milletler iin de ocuk, ehemmiyeti metotlar izlememiz gerektiini aklamaya al-
asla gz ard edilemeyecek bir olgudur. Bu mna- maktr.
sebetle kltrel adan ocuk algsnn doru ve ocuk Terbiyesinin Ehemmiyeti
gl bir zemine dayanmas gerektii son derece nsan yaratl itibariyle tertemiz ve berrak,
aktr. stikbale gvenle bakmak isteyen millet- ilenmeye hazr kymetli bir mcevher suretinde
ler, ocuklarnn eitim ve terbiyesine azam l- yaratlmtr.3 Bu, onun hayra da erre de istidad-
de itina gstermektedirler. Madd ve manev nn bulunduunu ve yaratltan kazanlm olan
adan iyi bir yetime devresi geirmi ocuklarn kalp, akl, ruh ve vicdan gibi latf cevherlerinin,
ilerleyen dnemlerde hayata daha bir gvenle hangi inan ve kltr havzasnda yorulursa o
baktklar, okul dnemi, bulu a, yksek re- yne doru meyledeceini gstermektedir. Nite-
nim hayat ve meslek tercihi gibi aamalarda daha kim Kur'an- Kerim'de zikredilen "Allah sizi
az problemle karlatklar uzmanlarca dile geti- hibir ey bilmediiniz halde annelerinizin kar-
rilen bir husustur. Dolaysyla yaadmz asrn, nndan kard ve size iitme(niz iin kulaklar),
her adan insanl muhtelif tehdit ve tehlikelere (grmeniz iin) gzler ve (anlayp idrak etmeniz
doru srkledii bir dnemde, ocuklara salam iin de) gnller verdi ki (bundan dolay O'na)
bir ahsiyet ve karakter eitimi vermek ve husu- kredesiniz"4 ayeti de, insana doutan ilah bir
san kendine, ailesine, milletine ve manev deer- ltuf olarak kazandrlan cevherlerin varlna
lerine gven duygusu st dzeyde nesiller yeti- dikkat ekmektedir. Dolaysyla insan, hayatn
tirmek nemli bir sorumluluk ve mukaddes bir idame ettirmek iin herhangi bir terbiyeye ihtiya
vazifedir. hissetmeden tabi insiyakyla yaantsn srdren
Yce Allah'n insanla son peygamber ola- hayvandan farkl olarak, potansiyel haldeki dona-
rak gnderdii Hz. Muhammed (a.s.) da, yeni nmn bir eitim srecinden geirerek gelitirmek
doan yavrularn, her trl kirden ve gnahtan ve belli bir dzeye getirmek mecburiyetindedir.
arnm olarak tertemiz bir surette (ftrat zere) Ebediyet yolcusu olarak yaratlm olan in-
yaratldn ifade etmi;1 onlarn anne ve babala- sanolu, bu yolda seyr sefer ederken hazrlklar
rnn telkinleriyle belli bir inanca meylettiklerini yapmal, bu hayat sefer iin azklar hazrlamal
ve hatta sonradan kazandklar btn bilgi, tecr- ve muhtemel tehlikelere kar tedbirli ve uyank
be ve alkanlklarn, sahip olduklar ahsiyetin olmaldr. Bu yolun yolcusunun, hayatn bir imti-
tamamn terbiye yoluyla elde ettiklerini vurgula- han olduu uuruyla hareket etmesinin yan sra,
mtr.2 Dolaysyla terbiye, bir taraftan ocukta yolun sonunda gz aydnlna kavuabilmek ve
ahsiyeti ina faaliyeti olmasnn yan sra, ayn hsrana uramamak iin de belli bir terbiye sre-
zamanda istikbalde hedeflenen huzurlu bir toplu- cinden gemesinin ftr ve tabi bir sorumluluk ol-
mu kurmaya ynelik de nemli bir admdr. Bu duuna inanmas gerekir.
hayat vazifeyi Mslman vicdanlara naketmek
Yce Allah, Kur'an'da "Ey iman edenler, ken-
iin gerek Kur'an- Kerim'de ve gerekse Allah
dinizi ve aile halknz yakt ta ve insanlar olan
Resl'nn ifade buyurduu hadis-i eriflerde
ateten koruyun!"5 buyururken, ocuklar dnyev
vurgulanan nemli tavsiyeler mevcuttur. Bu teb-

1 3
Buhr, Ceniz, 80; Kader, 3; Mslim, Kader, 22-24; bn Tn, 98/4: "Biz, gerekten insan en gzel bir biimde
Hanbel, Msned, II/315,346. yarattk."
2 4
Buhr, Ceniz, 92; Eb Dvd; Snnet, 17; Muvatta', Nahl, 16/78.
5
Ceniz, 52. Tahrm, 66/6.

413
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ve uhrev hayata hazrlamann nemli bir mesu- ret etmeliyiz ki, Peygamber (a.s.)'n bu konudaki
liyet olduuna iaret etmitir. Keza Allah Resl tavsiye ve szlerini deerlendirirken, onlardan
de, "bir baba evladna gzel edep ve ahlaktan genel prensip ve metotlar karrken, hadislerin
daha stn bir miras brakm olmaz"6 ve lafzlarndaki nktelere dikkat etmek ve hadis
"ocuklarnza ikram edin ve onlar gzelce metinlerinin kritiini yaparak konuyu geni bir
terbiye edin"7 buyurarak bu vazifenin asla ihmal erevede incelemek gerekir. Mesela Allah
edilmemesi gerektiini vurgulamtr. Resl'nden nakledilen bir hadisenin ka defa
Ancak ne var ki, gnmzde ocuk terbiyesi vuku bulduu, ka sahabinin rivayet ettii, kk
gibi fevkalade hassas olan bu meselede inisiyatif, farklarla anlatlan hadisenin vakalar zincirinin
ya tmyle det ve geleneklere braklm ya da ayn hadiseye mi ait olup olmad gibi hadisenin
gelenekten kaynaklanan kimi yanllklar dzelt- muhtemel btn boyutlarnn deerlendirilmesi,
mek adna Bat kltrnn efkatli (!) kollarna genel kaideler kartlmas konusunda zorunluluk
terk edilmitir. Dnden bu gne baz yrelerde bir arz etmektedir. Aksi halde yanl sonular kar-
anne-babann kendi anne babasnn veya kaynva- mak kanlmaz olacaktr. Bylesi bir btnlk
lide ve kaynpederinin yannda ocuklarn kuca- ierisinde bakldnda, Allah Resl'nn, fazilet
na almasnn yadrgandna dair uygulamalar, timsali nesiller yetitirilmesi konusunda baz
her ne kadar gelenekten kaynaklanan kat detler nemli esaslara dikkat ektiini syleyebiliriz:
ise de; bu gn artk gelenein bu gibi yanllk- 1) ocuk Terbiyesine Doumla Birlikte
larn dzeltmek adna maalesef Bat kltrne Balamak
dayal kimi esaslarn egemen klnmaya alld- Resl Ekrem (a.s.), gerek kendi ocuklar ve
n grmek gibi bir talihsizlii de yayoruz. Ne gerekse yakn evresindeki ocuklarla domadan
acdr ki, gereksiz bir sayg ve faydasz bir terbiye nce ilgilenmeye balar ve ocuk terbiyesinin do-
anlaynn yerini, bu defa manev deerlerimiz- umla birlikte ve hatta daha ncesinde balamas
den kopma ve yrtlma hali istila etmi, bu konuda gerektiine iaret ederdi. Kz Hz. Ftma torunu
ifrat ve tefritler yaanr hale gelmitir. yle ki, Hz. Hasan'a hamile iken yanna urayp halini
anne-baba belli bir yatan sonra ocuunun siga- hatrn sorar ve 'ocuk dounca kendisine haber
rasna, uyuturucu kullanmasna, akamlar eve verilmesini, haber vermeden de ocua hibir ey
ge gelmesine, hatta geceleri sokakta geirme- yaplmamasn' tembih ederdi.8 Ayn alakay
sine, din vecibeleri yerine getirmesine dahi kar- torunu Hz. Hseyin iin de gsterdii kaydedilir.9
amamakta; oluna veya kzna bir ey sylese on
Allah Resl, yeni doan ocua verilen ilk
katyla karln almaktadr. Nesillerin gnln-
gdann faziletli ve lim bir ahsn elinden olma-
den iffet ve haya perdesi syrlm, saygszlk ve
sna zen gsterirdi. Bu ihtimam sadece kendi
yzszlk adeta zamane kuaklarnn iar olmaya
torunlar iin deil, btn ocuklar iin de gste-
yz tutmutur.
rirdi. Nitekim Hz. ie, 'doduu zaman ocukla-
Gnmz insannn, yaad bu zlme ve rn Peygamber (a.s.)'a getirildiini, O'nun da
savrulmann bir an nce farkna varp zm yolu bunlara hayr duada bulunup 'tahnk'10 yaptn'
aramann zaman oktan gelmi, hatta geti bile belirtmektedir.11 Mslman eitimciler, Allah
denilebilir. Bu itibarla yeni yetien nesillerimizin Resl'nn eitli hikmetlere mebn bu snnetini,
gerek birer fazilet abidesi olmasn istiyorsak, bir yeni doan ocuun lim ve fzl bir zta gt-
kere daha kendi z deerlerimize ynelmeli ve rlerek tahnk ettirmek sretiyle yaatlmasn
ihtiyacmz olan esaslar kendi kaynaklarmzdan tavsiye etmilerdir.12
kartmann bilincinde olmalyz. Bu noktada
Hz. ie'nin ifadesine gre, yeni doan ocuk
Kur'an'n ve Snnet'in rehberliine her zamankin-
iin dua edip, Allah'tan mrnn bereketli klma-
den daha fazla gvenip inanmal ve alar aan
sn talep etmek de, Peygamber (a.s.)'n bir baka
klavuzluuna kulak vermeliyiz.
tavsiyesidir.13 Reslllah (a.s.), ocuklarn kula-
ocuk Terbiyesine Dair Esaslar na ilk telkin edilecek eyin 'ezn ve ikmet'
Allah Resl, gerek ocuklarla olan ilikile- olmasn isterdi. Torunlar Hz. Hasan ve Hz.
rinde ve gerekse ocuk terbiyesiyle alakal szle-
rinde bu hususta hayat neme sahip esaslara 8
Ali el-Mttak, Kenz'l-Umml, XVI/261-262.
iaret etmi ve bu taze fidanlarn yetitirilmesinde 9
Heysem, Mecma'u'z-Zevid, IX/175.
hataya dlmemesi ve ftratlarn koruyacak 10
Tahnk, hurma vb. gdalar azda inedikten sonra o-
prensiplere mutlaka nem verilmesi ikaznda cuun daman onunla ovmaktr. bnu'l-Esr, Nihye,
bulunmutur. ncelikle usle dair bir hususa ia- I/451.
11
Mslim, db, 27; bk. Buhr, Akka, 1; Eb Dvud,
Edeb, 61.
6 12
Tirmizi, Birr ve Sla, 33; Beyhak, es-Snen'l-Kbr, brahim Cnan, Peygamberimizin Snnetinde Terbiye,
II/27, III/124. s.81.
7 13
bn Mce, Edeb, 3. Buhar, Daavt, 31; Mslim, db, 29.

414
 Materiallar

Hseyin doduklarnda, sa kulaklarna ezan, sol gren Akra' b. Hbis adl sahabi bunu yadrga-
kulaklarna da ikmet okumutu.14 Bu telkin, yarak: "Benim on ocuum var ve imdiye kadar
ocuun daha ilk gnden ihmal edilmeyip, dinin hi birini pm deilim" demi; Allah Resl de
mukaddesleriyle tantrlmas gerektiine nemli onun bu tavrnn ho olmadn ifadeyle: "Mer-
bir iarettir. Ayn zamanda bu uygulama, 'Eitim hamet etmeyene merhamet olunmaz"22 veya bir
ve terbiyenin mevsimi beikten mezara kadardr' baka vesileyle, "Allah kalplerinizden efkat
kanaatini seslendiren Mslman eitimciler iin duygusunu kard ise ben ne yapabilirim ki!"23
de bir mihenk ta olsa gerektir. diye karlk vermitir.
Allah Resl'nn, ocuun doumu sonrasn- Enes b. Mlik, "Evld iyline kar Allah
da nemle zerinde durduu bir baka husus da Resl'nden daha mfik davranan birini daha
onlarn 'gzel bir isim'le tesmiye edilmesidir. grmedim. Olu brahim, Medine'nin kenar mu-
O'nun "Sizler kyamet gn kendi isimleriniz ve hitinde oturan ve kocas demircilik yapan bir st
babalarnzn isimleriyle arlacaksnz. O halde annenin yannda kalrd. Bazen bizimle birlikte
isimlerinizi gzelle-tirin"15 ars, asr- saadet Peygamber (a.s.) oraya (olunu grmeye) giderdi.
toplumda yanksn bulmu ve gzel isimlerin se- Varnca demircinin her taraf duman kaplam
ilmesine ihtimam gsterilmitir. Nitekim Hz. evine girer, ocuu kucaklar, per, koklar ve bir
Ftma ilk ocuunu dnyaya getirdiinde, Hz. mddet sonra dnerdi."24 Hicretin 10. ylnda olu
Ali ona 'Harb' adn koymak istemi, ancak brahim, 16 ya da 18 aylkken hastalanm ve ku-
Peygamber (a.s.) bu ismi beenmeyerek torununa canda vefat etmiti. Bunun zerine gzlerinden
'Hasan' adn vermitir.16 Keza kendi kzlarna ve yalar boalm; bunu gren Abdurrahman b.
oullarna da Zeyneb, Rukiyye, mm Kulsm, Avf, hayretini gizleyememi ve neden aladn
Ftma, Ksm, Abdullah ve brahim isimlerini sormutu. Allah Resl, alamann efkat ve mer-
vererek rneklik etmitir. Olu brahim'in dou- hamet belirtisi olduunu ifadeyle, olu brahim'e
mu mjdelendiinde: "Bu gece bir olum oldu; ynelerek duygularn yle ifade etmitir: "Eer
ona atam brahim'in adn verdim"17 diyerek tekrar buluma vaadi olmasaydsenin iin daha
sevincini aka izhar etmiti. fazla zlrdk. Yine de senin iin ok mahzunuz
Resl Ekrem (a.s.), ocuklar doduktan ey brahim! Gzler ya aktr, kalp hznlenir,
sonra ilk yedi gn ierisinde, balarndaki ty lakin biz Allah'n holanmayaca eyi sy-
tra ettirip arlnca 'sadaka' vermek18, Allah'a lemeyiz."25
krn bir ifadesi olarak 'kurban (akka)' kes- Reslllah (a.s.), "Bunlar benim dnyadaki
mek19, yaknlara ve ee dosta 'ziyafet' tertip iki reyhanm (kokularn en gzeli)"26 dedii
etmek20 ve ocuun doumunu mjdeleyenlere torunlarn kucaklar, koklar ve barna basard.
'hediye' takdiminde bulunmak21 gibi snnetleri O'nun (a.s.) sevgisi sadece kendi ocuklar ve
ihds etmek suretiyle, Allah'n bir kimseye ver- torunlarna mnhasr deildi; dier ocuklar da
dii en nemli ltuflardan birinin ocuk olduuna sever okard. sme b. Zeyd'in anlattna gre,
ve ocuk terbiyesi konusundaki ykmllklerin Allah Resl onu bir dizine, torunu Hasan' da bir
de doumla birlikte baladna dikkat ekmek dizine oturtur, sonra ikisini de barna basarak:
istemitir. "Allahm, ben bunlar seviyorum; bunlar Sen de
2) Terbiyede efkat-Ciddiyet Dengesini sev!"27 diye dua ederdi. Yine ashaptan Ber b.
Korumak zib'in ahit olduu bir hadiseye gre, Allah Re-
sl, Hz. Hasan' omzunda tayor ve yle
Allah Resl, tabiat itibariyle efkat ve mu-
diyordu: "Allahm, ben bunu seviyorum, Sen de
habbet dolu bir ycelik timsaliydi. Genel manada
onu sev!"28 Keza kz Zeynep'ten torunu olan
ocuklara ve zellikle de torunlarna kar son
mme'yi omzunda tayarak namaz klm, rku
derece sevgi ve efkatle yaklar, her zaman gler
ve secdeye vardka yere brakm, kyama kalk-
yzl, tatl szl ve mfik bir tavr sergilerdi.
tka tekrar omzuna almtr.29 Bir namaz esna-
Torunlarn pp koklarken Peygamber (a.s.)'
snda srtna binen torunu kendiliinden ininceye
14
Eb Dvud, Edeb, 107; Tirmiz, Edh, 17.
15 22
Eb Dvud, Edeb, 61; bn Hanbel, Msned, V/194; Buhr, Edeb, 18; Eb Dvud, Edeb, 144; Tirmiz, Birr,
Drim, sti'zn, 59. 12.
16 23
bn shk, Sret, s.231; Belzur, Ensbu'l-Erf, II/32. Buhr, Edeb, 18; bn Mce, Edeb, 3.
17 24
Mslim, Fedil, 62; Eb Dvud, Ceniz, 24. Mslim, Fedil, 63; bn Hanbel, Msned, III/112.
18 25
Muvatta', Akka, 2; Hkim, Mstedrek, III/179. Buhar, Ceniz, 43; Mslim, Ceniz, 62.
19 26
Buhar, Akka, 2; Eb Dvud, Dahy, 20-21; Tirmiz, Buhar, Fedil's-Sahbe, 22; Tirmiz, Mekb, 30.
27
Edeb, 63. Buhar, Fedil's-Sahbe, 18.
20 28
Buhar, el-Edeb'l-Mfred, s.335. Buhar, Fedil's-Sahbe, 22.
21 29
bn Sa'd, et-Tabaktu'l-Kbr, VIII/212; Belzur, Buhar, Salt, 106; Eb Dvud, Salt, 165; Nesa,
Ensbu'l-Erf, II/86. mmet, 37.

415
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

kadar secdeyi uzatm, ocua mdahale etme- manki tavrn ve ciddiyetini korumutur.
mitir. Hatta namaz bitince cemaatten birinin, "Ey 3) ocuklara Deer Vermek, Onlarla
Allah'n Resl, namaz srasnda secdeyi yle lgilenmek
uzun tuttunuz ki, bir hadise meydana geldiini
Allah Resl, ocuklar en gzel dnya ni-
veya sana vahiy indiini zannettik" demesi zeri-
metlerinden biri olarak grr; onlara kar ilgi ve
ne: "Hayr! Bunlarn hibirisi olmad; torunum
alakay asla eksik etmez ve deerli olduklar his-
srtma bindi. Acele etmeyi ve hevesi gemeden de
sini uyandracak tavr ve davranlarda bulunur-
srtmdan indirmeyi uygun bulmadm" diye kar-
du. O (a.s.) bir gn evinden km, torunlarndan
lk vermitir.30 Allah Resl'nn ocuklara y-
birini barna basarak: "Siz ocuklar insan(n ok
nelik efkat ve muhabbet boyutlu davranlarn
yaman imtihan vesilesisiniz; bu sebeple) bazen
daha da artrmak mmkndr.
cimrilie, bazen korkakla, bazen de cehalete
Ancak burada bir hususa daha iaret etmek mptela klarsnz. Buna ramen sizler Allah'n
gerekir ki, Allah Resl'nde sevgi ve efkat her en gzel kokulu nimetisiniz"31 szleriyle, onlarn
zaman asl olmakla birlikte; O (a.s.), efkat ve nadide bir iek gibi olduklarna iaret etmitir.
ciddiyet arasnda belli bir denge de gzetmitir. Bu sebeple onlarn alamasna dayanamaz, ala-
Zira O (a.s.), misyonu ve donanm itibariyle bir malarna sebep olanlar ikaz eder; namaz esna-
ciddiyet ve vakar insanyd. Ashab- Kirm, der- snda alayan bir ocuk sesi duysa, namazn
lenip toparlanmadan, huzuruna yakr bir hal ksaltr ve annesinin onunla ilgilenmesine frsat
almadan, hrmetsizlik edecekleri endiesiyle verirdi.32 Ashaptan Breyde'nin (r.a.) naklettiine
O'nun karsna kmaya, yzne bakmaya cesa- gre, Allah Resl Mescid'de hutbe okurken,
ret edemezlerdi. Hz. Ali ve Hz. Ftma da by- henz ok kk yataki torunlarnn de kalka
leydi. Onlardaki hrmet ifadelerine srekli ahit ilerlediklerini grnce hutbeyi yarda keserek
olan Hz. Hasan ve Hz. Hseyin de zamanla ayn yanlarna gitmi, onlar kucana alarak tekrar
ruh haletine brnmlerdi. Yalar ilerledike hutbeye km ve: "Allah ve Resl, 'Mallarnz
onlar tatl bir mehbet hissi sarvermiti. Resull- ve evlatlarnz (sizin iin) bir imtihan (vesilesi)-
lah (a.s.), ne kadar yumuak ve mfik davranrsa dir33' derken ne kadar doru sylemi. Bunlar
davransn, muhataplar asla laubalilie girmez- yle grnce sabredemedim" buyurmu ve hutbe-
lerdi. sine devam etmitir.34
Esasen sevgiyle ciddiyeti dengeleme konusu, Neb (a.s.), ocuklarla akalar, onlarn anla-
pedagojik adan da ok nemli bir husustur. yaca dille konuur, seviyelerine uygun espriler
rencilerin hissiyatn gzetme, onlarn dertle- yapard.35 Tannm sahabilerden Enes b. Mlik'in
rini dinleme, balarn okama, ellerinden tutma vey kardei Eb Umeyr'in ok sevdii kuu
ve ihtiyalarn giderme mutlaka ehemmiyetlidir; lnce, onu teselli etmek istemi ve: "Eb Umeyr!
fakat, onlar karsnda ciddiyeti ve vakar koruma Serecie ne oldu, serecik ne yapyor imdi!"36
da olduka nemli bir husustur. Gerek anne- szleriyle de acsna ortak olmutu. ocuklara
babalar, gerekse retmenler, ocuklarn ya da "yavrum, evladm, olum"37 diye hitap edilmesini
rencilerini mutlaka barlarna basmaldrlar; ister, kendisi de bu szlerle gnllerini alrd.
her zaman onlarla ilgilenmeli, dertlerine ortak ol- Yolda karlat ocuklar bineine alr, gide-
mal, gerekirse harlk vermeli, hatta onlar iin cekleri yere kadar gtrrd.38 Hasta olduklarn
canlarn bile feda etmeyi gze alabileceklerini rendiinde ziyaret eder, if dileinde bulunur,
gstermeli ve sevgilerini ortaya koymak iin her ashabn da byle davranmasna rneklik ederdi.
vesileyi deerlendirmeli; ancak onlar karsndaki Nitekim Medine'de yaayan bir Yahud ocuunu
konumlarn ve ciddiyetlerini mutlaka korumal- hasta yatanda ziyaret etmi, lmeden nce onun
drlar. Aksi halde, kontrolsz sevgi ve alkann Mslman olmasna vesile olmutu.39
ocuu martp kstahlatrmas ve ukalalatr-
mas kanlmaz olacaktr.
Reslullah (a.s.), ocuklarn ve torunlarnn 31
Tirmiz, Birr ve Sla, 11; bn Hanbel, Msned, VI/409.
henz ok kk olduklar bir dnemde, onlar 32
Buhr, Ezn, 65; Mslim, Salt, 191; bn Hanbel,
birer ikier omuzlarna alm, pm, sevmi ve Msned, III/109.
33
onlara dualar etmitir. Bu vesileyle, hem efkat ve Tebn, 64/15.
34
Tirmiz, Menkb, 30; Nesa, 'deyn, 27; bn Mce, Libs,
merhametinin gereini ortaya koymu, hem hdi- 20.
seye ahit olan sahabilere baz terbiye kaidelerini 35
Buhr, Edeb, 17; Eb Dvud, Edeb, 84; Tirmiz,
retmi, fakat daha bilemediimiz onlarca hik- Menkb, 45.
36
meti gzeterek, torunlarn kucana ald za- Buhr, Edeb, 81; Mslim, db, 30.
37
manlarda bile, O (a.s.), daim duruunu, her za- Mslim, db, 32.
38
Buhr, Libs, 98; Darim, st'zn, 36; Nesa, Mensiku'l-
Hac, 121.
30 39
Nesa, Tatbk, 82; bn Hanbel, Msned, III/94; VI/99, 466. Buhr, Ceniz, 79; Eb Dvud, Ceniz, 5.

416
 Materiallar

Allah Resl, ocuklarn bir ihtiyac olduun- mtr. Peygamber (a.s.), huzuruna getirilen o-
da karlar, isteklerini yerine getirirdi. Torunlarn- cuklara ve genlere, yalarna ve seviyelerine
dan birinin bir gn susadn grm, hemen bir gre ncelikle iman hakikatlerini kavratrd. Nite-
koyunun stn saarak getirmi ve ona iirmi- kim konumaya yeni balayan akraba ocuklarna
tir.40 ocuklarn tertemiz ftratlarna iaretle, imann esas olan tevhid hakikatinden bahseden
mevsimin ilk rn hasat edildiinde, mahsuln ayetleri ve kelime-i tevhdi yedi kez tekrar
bol ve bereketli olmas iin Allah'a dua etmi ve ettirerek kavratmaya alm ve dolaysyla asha-
oradaki topluluktan en kk ocuu ararak ba da bu hususta yol gstermiti.44 Ashptan
ilk meyveyi ona yedirmitir.41 ocuklarla selam- Cndeb b. Abdullah'n naklettiine gre, bir grup
lam, hallerini hatrlarn sormutur. ocuk ya- gen Medine'ye gelmiler ve ksa bir sre Allah
taki sahabilerden Sib b. Yezd'in anlattna gre, Resl'yle birlikte kalmlard. Hz. Cndeb, bu
Allah Resl bir gn oyun oynayan ocuklarn zaman zarfnda Kur'an'dan nce, iman hakikat-
yanndan geerken, Sib (r.a.) yanna yaklaarak lerini rendiklerini, bilahare Kur'an' rendik-
selam vermi, O (a.s.) da onun selamn aldktan lerini ve bylelikle imanlarnn arttn ifade et-
sonra adn sorup renmi ve ban okayarak mektedir.45 Keza Allah Resl kendisine hizmet
"Allah seni mbarek klsn" diye dua etmitir.42 etmekte olan bir Yahudi ocuu hastalannca,
Resl Ekrem (a.s.), ocuklarn ahsiyet sa- ziyarete gitmi ve onu imana davet etmi; ocuk
hibi olmalar iin onlarla her ortamda ilgilenmi, da babasnn izin vermesi zerine O'nun imana
onlara deer vermi, onlar anlamak iin sz davetini kabul edip Mslman olmutu.46 Hz. Ali
hakk verip dinlemi, dnyalarna girmeye al- de ocuk yalarda iman etmi ve Reslllah'n
mtr. ocuk yalardaki sahabilerden R'afi' b. davetine icabet eden ilk Mslmanlardan olmu-
Amr'n (r.a.) bandan geen bir hadise bunun en tu.47 Bu rnekler, iman hakikatinin ok daha
gzel rneidir. Hz. Rfi', bir gn Medine'de erken yalarda ocuklara, onlarn anlayabilecek-
Ensardan birinin bahesindeki hurmalar talam leri ve kavrayabilecekleri bir dille ve bizzat yaa-
ve sahibi tarafndan yakalanarak Allah Resl'- yarak retilmesi gerektiini ortaya koymaktadr.
nn huzuruna getirilmiti. Adam ocuun ceza- man hakikatleri her ne kadar mcerret bir olgu
landrlmasn ister gibiydi. Peygamber (a.s.): olsa da, bu tr hakikatleri kavratmann da bir yolu
"Yavrum! Hurmalar neden taladn?" diye ve yntemi vardr ve bu hususta takip edilecek en
sordu. ocuk da: "Karnm at, yemek iin tala- etkili yol da, imana dair yaanan tecrbelerin hal
dm" diye karlk verdi. Bunun zerine Allah ve kl diliyle ocua kavratlmasdr. Aksi halde
Resl: "Peki, o halde bir daha hurmalar ta- mcerret hakikatlerin yaanmadan sadece szl
lama, dibine dklenlerden ye, olur mu?!" diye olarak kavratlmaya allmas olumsuz neticeler
tatl bir ekilde uyarm ve: "Allahm! Ona do- douracaktr. man hakikatlerini btn hcrelerin-
yumluluk ver!" diye dua etmiti.43 Allah Resl, de duyup hisseden bir mminin bu hakikatleri
ocuun su ilediini rendii halde nce onu ocuklara kavratmakta zorlanmayacaklar gn
konuturmu, niyetini ve dncelerini renmek gibi aikardr.
istemitir. ocuklar ou kez yanl yaparlar, yap- Reslullah (a.s.), ocuklara Allah'n kelam
tklar yanln farknda da olmayabilirler. Onlar olan 'Kur'an- Kerim'i retir ve ashabna da
ne yaparlarsa yapsnlar, karar vermeden nce onl- ocuklarna Kur'an' retmeleri tavsiyesinde
ar dinlemek ve dnyalarna girip onlar anlamaya bulunurdu. Annesinin istei zerine sekiz yan-
almak gerekir. Bu yaklam tarz, ocuk terbi- dan itibaren ocukluu Allah Resl'nn yannda
yesinde, ocua deer verip ilgi ve alaka duyul- gemi olan Enes b.Mlik'e unlar tavsiye
duunu gsteren son derece olumlu ve tesirli ne- etmiti: "Evladm! Kur'an okumay ihmal etme ve
ticelerin alnmasn salayacak bir davran tarzdr. (unutma ki) Kur'an l kalplere hayat verir; kt
4) Din Deerleri Yaayarak Kavratmak ve irkin eylere, haddi amak gibi kusurlara
kar da insan korur"48 Keza sahabeyi bu
Allah Resl, ocuklara 'din deerleri' ve
hususta tevik etmek iin de yle buyurmutur:
manev hakikatleri kavratma konusunda kolaydan
"ocuklarnz u hususta yetitirin! Bunlar:
zora, esastan furta doru bir yol izlenmesi
Peygamber sevgisi, Ehl-i Beyt sevgisi ve Kur'an
gereine iaret etmitir. Bu sebeple din hayatn
kraati. (mrn Kur'an' okuyarak, hatmederek
esas olan ve temeli kalb tasdikten ibaret bulunan
ve anlayarak geiren) Kur'an hizmetkarlarna,
iman esaslarnn telkini, ncelikli olarak ele aln-
hibir glgenin bulunmad (kyamet) gnnde

40 44
bn Hanbel, Msned, I/101. Abdurrezzk, Musannef, IV/334.
41 45
Muvatta', Cmi', 1; Tirmiz, Daavt, 53; Drim, Et'me, 32. bn Mce, Snnet, 9.
42 46
Tabern, el-Mu'cemu's-Sar, I/249. Buhr, Ceniz, 79; Eb Dvud, Ceniz, 5.
43 47
Eb Dvud, Cihad, 85; Tirmiz, Buy', 54; bn Mce, bn shk, Sret, s.119; bn Sa'd, Tabakt, III/21-22.
48
Ticaret, 67. Deylem, Msned'l-Firdevs, II/377 (Cnan'dan naklen).

417
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

peygamberler ve salih kullarla birlikte Allah'n lan ilm aratrmalar da gsteriyor ki, ocuk eiti-
glgelikleri takdim edilecektir."49 Allah Resl'- mi ve terbiyesi ocuun doumuyla balamas
nn amcasnn olu bn Abbas (r.a.) da kk gereken bir sretir. Hadis-i eriflerde bu vetire-
yalarda bandan geen bir hatrasn yle de yaplmas gereken ykmllkler arasnda,
nakleder: "Peygamber (a.s.)'n vefat esnasnda on yeni doan ocua manev ahsiyetinin kazand-
yandaydm. Ve ben (Kur'an'dan) el-Muhkem'i rlmasna matuf olarak lim ve fzl bir zata tah-
okumutum." Kendisine 'el-Muhkem'in ne olduu nik yaptrlarak dua ettirilmesi, kulana ilk telkin
sorulduunda, onun el-Mufassal, (yani Hucrt edilecek szlerin ezan ve ikamet olmas, gzel bir
sresinden sonra gelen 68 sre) olduunu ifade isimle msemma klnmas, sadaka verip dou-
etmitir.50 Dolaysyla Allah Resl'nn terbiyesi mundan dolay Yce Yaratcya bir krn ifadesi
altnda yetien ocuklar, Kur'an terbiyesiyle yeti- olarak akka kurbann kesilmesi gibi mkellefi-
miler ve kk yalardan itibaren seviyelerine yetlerin bulunduu anlalmaktadr.
gre kulluk grevlerine hazrlanmlardr. 3) Kk yalarda sevgi ve efkate byk
mandan sonra en nemli vecibelerden biri ihtiya duyan yavrularn sevgi ve efkat timsali
olan 'namaz'n ocuklara kavratlmas ve namaz ebeveynler tarafndan muhabbetle kucaklanmas,
bilinciyle yetitirilmesinin de ocuk terbiyesinde sevgiden yoksun braklmamas da ocuk terbiye-
nemli bir yeri vardr. Kulluk grevleri iin her sinin nemli esaslarndandr. Bununla birlikte l-
ne kadar bulu a ngrlm olsa da, Allah sz ve dengesiz bir sevginin zamanla ocuun
Resl, ocuklara yedi yana geldiklerinde al- marmasna ve laubalilemesine sebep olacan-
trmak maksadyla namazn retilmesini, on dan, efkat-ciddiyet dengesinin korunmas ve bu
yana geldiklerinde hla namazn ifasnda kusur- hususta dengeli olunmas gerekmektedir. Allah
lu davranyorlarsa, ceza verilerek tedb edilebile- Resl'nn bu hususa k tutan tavr ve davran-
ceklerini ifade buyurmaktadr.51 Gnmz ei- larnn yer ald hadiseler bir btnlk ierisinde
timcileri tarafndan da zorunlu renme devre- deerlendirildiinde, efkat-ciddiyet dengesini
sinin yedi ya civar olduu kabul edilmektedir. gzetmenin ne denli ehemmiyetli bir esas olduu
ocuk yedi yana girince, o devreye kadar, kendi anlalmaktadr.
gzlem-leriyle yaplan eyleri zaten kavramtr. 4) ocuklar hayata hazrlamak, ahsiyetleri-
Artk bu aamada sadece, onun elinden tutup o nin gelimesine yardmc olmak, manen gl ve
gne kadar gzlemleriyle alglad eyleri akla- karakterli fertler olarak topluma kazandrmak,
ma, yerine gre tevik (terb) ederek, yerine gre sosyallemelerini salamak maksadyla atlacak
de korkutarak (terhble) uyarlmaldr. yleyse admlar da ocuk terbiyesinin nemli esaslarn-
belli bir yaa kadar hl ile yani yaayarak gs- dandr. Bu mnasebetle onlara deer verip ilgi-
terme geerli iken belli bir dnemden sonra artk lenmek, seviyelerine uygun espriler yapmak,
fikr seviyesine gre ve mantna hitap edecek 'yavrum, evladm, ocuum' diye hitap ederek
ekilde her konuyu aklamak gerekecektir. Sz gnllerini almak, herhangi bir su ilediklerinde
konusu bu delillerin nda ocuk, bazlarna cezalandrmadan nce konumalarna frsat verip
gre Yce Allah karsnda alt yanda, bazla- dinlemek, yalarna uygun grevler vererek so-
rna gre sekiz yanda, bazlar iin de en ge on rumluluk sahibi olmalarna, zgven kazanmala-
yanda bir yetikin kabul edilerek onore edilmeli, rna yardmc olmak gibi hususlar da hadis-i e-
izzetine ihtimam gsterilmeli ve her ey, ona pey- riflerde ngrlen tavr ve davranlardr.
gamberne bir azim ve itiyakla anlatlmaldr. 5) ocuk terbiyesinde en nemli hususlardan
Netice biri de, kendi z kltrmz ve manev deerle-
1) Yce Yaratc tarafndan en gzel srette rimizi, asla ihmal etmeden, zamanla olumu
ve hayra da erre de istidatl olarak yaratlan kimi yanl adet ve telakkilere brakmadan, ya-
insann, ftratna uygun metotlar takip edilerek banc kltrel deerlerin tertemiz dimalar bu-
terbiye edilmesi din bir vecibedir. Hem Kur'an'- landrmasna frsat vermeden, en gzel yntem-
n, hem de Snnet'in bu husustaki emir ve tavsi- lerle renmelerini ve iyice kavramalarn sa-
yeleri, ocuk terbiyesinin ne denli ehemmiyetli lamaktr. Onlara, din ve mill deerlerimizi en
olduunu gzler nne sermektedir. etkili biimde kavratmann yolu da, bunlar ken-
dimiz bizzat yaayarak ve onlara da yaatarak
2) Gnmzde ocuk eitimine ilikin yap-
kavramalarn salamaktan gemektedir. Gelece-
imizi emanet edeceimiz yavrularmzn salam
49
Mnv, Feydu'l-Kadr, I/225. karakterli, faziletli, ailesine, lkesine ve milletine
50
Buhr, Fedil'l-Kur'n, 25. vefal fertler olabilmesi iin, ebeveynlere den,
51
Tirmiz, Mevkt's-Salt, 183: ocuklarnza yedi ya- onlara yalarna uygun bir ekilde ncelikle iman
na geldiklerinde namaz retin, on yalarna geldik- hakikatlerini daha sonra da din vecibelerini kav-
lerinde klmazlar ise dvmek (te'db etmek) suretiyle
namaz klmalarn salayn. Bkz. Eb Dvud, Salt, 26.
ratmalar ve bu konuda itina gstermeleridir.

418


AL AKBAIN KU SOFRASI VE MUSTAFA RUH RNN DNYA

KARDE SOBE R KTAPLARINDA MLL VE MANEV DEERLER
Yrd. Do. Dr. Rait KO
Yznc Yl niversitesi
Eitim Fakltesi, Trke Eitimi Blm,
Kampus-Van / TRKYE
rasitkoc@yyu.edu.tr

NATIONAL AND MORAL VALUES IN THE POERTY BOOKS OF ALI AKBAS KU SOFRASI AND MUSTAFA
RUHI IRINS DNYA KARDE SOBE

ABSTRACT
It is usually accepted that the starting point of the written children literature is the 18th century England. Althought some
works were produced about the children literature at first, the church opposed this firstly and suggested that children should read
only about religious and moral books. Nabis Hayriyye and Snblzde Vehbis Ltfiyye which are accepted as the first works
have much didactic values. In these works poets proposes the children to be moral, honest and respectful.
Since fables that is one of the classical works of the children literature are giving moral values, it is an indication that
literature try to serve and support the wanted and virtued manners in the childrens behaviours.
It is unquestionable to disscuss that the works of the children literature contribute to the development of children language
and mind. These works are important means in that children learn the accepted values, life and belief systems of the society in
which they live. In these works open, indirect and hidden messages are the things by which writers or authors try to reach their
readers.
It is highly important for children to develop good personality if children read the suggested children literature consisting of
national, moral and ethical values at the pre-school period. As teaching these moral, ethical and national concepts, it is also
important to keep children away from the literary works having hostile feelings towards some nations and cultures.
Mustafa Ruhi irin, made some important studies about the children literature, states in 99 Soruda ocuk Edebiyat (Children
Literature in 99 Questions) that an area of the children literatue focussed on political issues. It is so important to keep children
away from every political issue and it is equally significant to teach them our cultural values.
These sorts of topics are carefully touched in the works of present time. Poets like Cahit Zarifolu (1940-1987) Bestami
Yazgan, Sezai Karako, Mustafa Ruhi irin write poems that gives importance to moral values, poets like Fazl Hsn Dalarca,
Ali Akba write poems which aims children to gain national values.
This study will make an attempt to explain how Mustafa Ruhi irin and Ali Akba, made an important contribution to the
children literature, used national and moral values in their poem books named Dnya Karde Sobe and Ku Sofras.

Giri Bu deerler ocuklara, ocuk edebiyat ire-

lk gndeme geldii dnemlerde tartmalara sinde yer alan edeb trler yardmyla kazandr-
yol aan, ocuk edebiyat olur, ocuk edebi- lacaktr. ocuk edebiyat ierisinde yer alan tr-
yat diye bir ey olamaz eklinde eitimcileri ve lerden bir tanesi de iirdir. Her edeb trde
edebiyatlar birbirine dren ocuk edebiyat, olduu gibi ocuk iirlerinin de tamas gereken
kendine zg kurallar olan, yazar, izeri, airiyle zellikler vardr. Bu zelliklerden bir tanesi de;
pek ok kiinin alt ve gn getike daha da ocuk iirlerinin, aile, yurt ve millet sevgisi ala-
gelien bir edebiyat olmutur. Bu edebiyatn masdr.
ierisinde yer alan eserlerin tamas gereken baz ocuk edebiyatmz ierisinde ilk rnekler-
zellikler vardr. Bu sayede ocuk edebiyatndan den olan Tevfik Fikretin ermin (1914) ve Ziya
beklenen yarar gerekleecektir. Gkalpin Kzl Elma (1915) iir kitaplarnda da
ocuk edebiyatnn hedef kitlesi olan ocuk- mill, din ve ahlak deerlerimizin youn bir
lara, ana dillerini kullanma becerisi, okuma al- biimde ele alnd grlr. Daha sonraki yllar-
kanl, yazl ve szl anlatm gelitirme gibi da baka airler tarafndan yazlan ocuk iirle-
kazanmlarla beraber iyi bir insan olmak iin sa- rinde de bu deerlerin ilendii grlmektedir.
hip olunmas gereken erdem saylan davranlar ocuk edebiyatyla ilgili almalaryla tan-
da alamas gerekmektedir. Bunlar arasnda yurt nan Mustafa Ruhi irin ve Ali Akba da iirle-
sevgisi, insan sevgisi, aile ve millet sevgisi, mill rinde mill, din ve ahlak deerlerimizi ileyen
ve manev deerlerimizin kavratlmas da yer al- iirleriyle dikkat ekmektedirler. Bu yazda Ali
maktadr.1 Akba ve Mustafa Ruhi irinin birer iir kita-
bnda yer alan mill ve manevi deerler zerinde
1
Tacettin imek, ocuk Edebiyat, Konya, 2007, s. 27.

419
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

durularak airlerimizin bu temalar ocuklarmza iirin devamnda air, bebei yeni balam
kavratmak iin nasl bir yol tercih ettikleri bir iire benzetir. Bebein glckleriyle mutlu-
iirlerinden rneklerle tespit edilecektir. luklar samas ve daima glmesi ailenin de mut-
lk kitabmz, Mustafa Ruhi irinin Dnya luluudur.
Karde Sobe adl iir kitabdr. Temmuz 2006da Alasan, kalbim titriyor
Ankarada baslm olan eserde masal tadnda on Glnce
sekiz iir bulunmaktadr. Eserdeki iirlerin tema- inciler balyorsun
tik incelemesinden nce Mustafa Ruhi irin hak- kk yuvamza4
knda ksa bir bilgi vermeyi uygun buluyoruz. nc iir Arka st Umak baba sevgi-
Mustafa Ruhi irin 1955te Trabzonda do- sini konu edinmitir. ocuklarn gznde gl,
du. letiim alannda yksek renim grd. kuvvetli kocaman bir varlk olan baba, onlar iin
TRTde greve balayan air, 1990 ylnda ocuk sevgi, efkat kadar gvenin de bir gstergesidir.
Vakfn kurdu. lk kitabn 1983 ylnda yaynla- Bir ocuk kendisini babasnn yannda gvende
yan, eserlerinin bazlar baka dillere de evrilmi hisseder. Bu iirde ocuk gzyle baba anlatl-
olan irin, ocuk edebiyatnn her alannda eserler maktadr. iirde ocuk, babasnn eve dnn
vermeye devam etmektedir. limanda en sevdii gemiyi bekler gibi beklemek-
tedir. Babaya olan sevgisi u satrlarla anlatlr:
Semi olduumuz Dnya Karde Sobe
Kular ve yldzlar
kitabndaki ilk iir, Ku mu Balk m adn ta-
nasl severse g
maktadr. Anne sevgisini anlatan iirde air, ma-
gemiler denizleri
sal andaki bir ocuk gzyle anneyi anlatr.
Ben de
Anneye olan kran duygularnn gstergesi ola-
gklerce denizlerce
rak bin cennet iei armaan edeceim sana
yle sevdim babam
ifadesi kullanlr. Anne her sesleniinde sevginin
Dahas da var
resmini yapmaktadr. ocuk bu sevgi resmindeki
babam tutunca elimden
renklere kiilikler verir. Sar renk annem, karde-
Buna denir ite
im krmz, babam mavi, dua eden melekler
arka st umak5
beyaz bembeyaz. iirin son blmnde ocuk
annesine olan ballnn ve sevgisinin tezahr iirdeki ocuk, babasna olan sevgisini ve
olarak ona melekler gibi dua edeceini syler. onun yannda duyduu gveni bu szlerle anlatr-
byynce, ben de ken babaszlar da dnmeden edemez. air,
melekler gibi iirdeki ocuun azndan yetimleri ve kszleri
dua edeceim kollayp gzetmek gibi hasletlerimizi de ocuk-
ve her duamda lara aktarmaktadr.
sen olacaksn anne2 Dnrm hep
hem babas varken
ocuklar iin yazlan eserlerde retilmesi
hem de
gereken temalar arasnda yer alan aile sevgisini
yokken babaszlar
gzel bir ekilde ileyen air, toplumsal hayatm-
Uzatrm ellerimi
zn unsurlarna ve din inanlarmzn simgelerine
babasz her ocua
de yer vererek yazm olduu iirinde manev
Baba
deerlerimizi geleceimiz olan ocuklarmza ok
bu gzellik de senden6
gzel bir ekilde anlatmaktadr.
Kitabn on birinci iiri Byk Bir ocuktur
Kitabn ikinci iiri, Hep Gl ismindedir. Bu
Babaannem adn tar. air, bu iirinde aile
iirde air, bebee seslenmektedir. iirde bebein
byklerine duyulan sayg ve sevgiyi anlatr. o-
aile hayatnda ne kadar byk bir mutluluk oldu-
cuk dnyasnda anne ve babadan sonra byk-
u vurgulanr. Bebekler saflklar ve masumiyet-
baba ve bykanneler de nemli bir yere sahiptir.
leri bakmndan melei andrr. air de bebee
Deien dnya dzeni aile yaplarn deitirerek
ayn duygularla seslenir.
byk ailelerden ekirdek aileye geii berabe-
Bebeim, istesen
rinde getirse de hl baz byk ailelerde nineler
melek kanatlarnla
ve dedeler torunlarna masal anlatmaya devam
uabilirdin ama
etmektedirler. Modern an gerei annelerin de
sen yanmzda
kalmay setin3
3
A.g.e., s. 12.
4
A.y.
2 5
Mustafa Ruhi irin, Dnya Karde Sobe, Ankara, 2006, A.g.e., s. 17.
6
s. 11. A.y.

420
 Materiallar

almas ocuklarn ya bakclara ya da gndz Mill ve manev deerler asndan inceledi-

bakmevlerine gnderilmesini gerektirirken evde imiz ikinci iir kitab Ali Akban Ku Sofras
bir aile byyle beraber vakit geirebilen o- adl kitabdr. Gnmz airlerinden olan Ali
cuklar dierlerine nazaran ansl olanlardr. iir- Akba, bugne kadar arkadalaryla birlikte
deki ocuk bu durumu bakn nasl anlatr: Divan, Dou, Edebiyat ve Kanat dergilerini -
Her sabah kard. airin Masal a, Ku Sofras adl iki iir
annemle babam kitab, Gkte Ay Portakaldr adl bir masal kita-
Ben uyurken b yaymlanmtr. 1991 ylnda Ku Sofras adl
km oluyor evden kitabyla Trkiye Yazarlar Birlii tarafndan yln
Babaannemle oyuncaklarm ocuk edebiyats seildi.
kalyor bana7 Ali Akban bu kitab 34 iirden olumakta-
Aile byklerinin fedakrlklar bir sonraki dr. Kitaba ismini veren Ku Sofras iirinde
neslin devamn da beraberinde getirmektedir. Bu air, yardmlama ve paylamay anlatr. Bu arada
doann kanunudur. nsanlar ihtiyarladka daha da mill ve kltrel deerlerimize ait unsurlar
hassaslar ve ikinci ocukluklarn yaamaya kullanr.
balarlar. Belki de bu nedenledir ki dedeler,
nineler torunlaryla daha iyi anlarlar. Arkada stmz yayla g
olurlar. Altmz yurt topra
Byk bir By bebeim by
ocuktur babaannem Ekmein gl yapra
Misketi zor Soframz ku sofras
grse de gzleri
Bana hep yenilse de Gneten damtlm
yoruldum demez hi8 tiimiz bengisu
Mustafa Ruhi irinin eserlerinde mill ve Uur getirsin diye
manev deerlerimizin yannda evrensel deerlere Dvet ettik Ynusu
de yer verdiini grrz. Bu kitapta yer alan Soframz ku sofras
Altnc Kta adl iirde ktalar aras gelimilik Gkyznden mavilik
fark ve sosyal tabakalamaya gnderme yaplr. Buluttan st saarz
Duvardaki haritada Gelin kszler gelin
i blm yaparz: Krkmz da sarz
Herkes her gn sorumludur Biz yemeden doyarz
Bir ktann yoksullarndan Soframz ku sofras9
Byk ablamn kardei Afrika Birinci blmde yurt topra ifadesiyle
Asyadr annemin ok sevdii vatan sevgisine vurgu yaplrken ikinci drtlkte
Kk ablama Avrupa dt gn kltr dnyamzn kilometre talarndan Yunus
Kolaydr ii Emrenin ismi anlmaktadr. iirin son blmn-
de paylamann ve ihtiya sahiplerini kollayp
gzetmenin ne kadar nemli olduu kszlere
Dnya kadar byk
yaplan davetle gsterilir.
iyilik oyunu oynamaya
armalyz insanl Kitapta yer alan Ayn Ninnisi iiri modern
renirsek bir ninni rneidir. Bu iirin ikinci ktasnda bay-
yaamak iin adaletin ve ramzn altnda toplanmann nemi ve bayra-
karde paynn deerini mzn milletimizi birletirici bir unsur olduu
Ancak o zaman vurgulanr.
bara kavuur Uun uun alay alay
u kocaman dnya yilere umak kolay
Ay-yldzn glgesinde
Mutlu ve yaanabilir bir dnya iin dnya
Derilin balasn halay
kardeliinin nemini vurgulayan air, bylelikle
Ninni iyiye gzele
evrensel deerlerin de ne denli nemli olduunu
Ninni dnyamz dzele10
ocuklara retmek ister.
Ali Akban bu kitabnda da Mustafa Ruhi
irinin kitabnda olduu gibi aile byklerine
7 9
A.g.e., s. 44. Ali Akba, Ku Sofras, Ankara, 1996, s. 3.
8 10
A.g.e., s. 46. A.g.e., s. 9.

421
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

duyulan sayg ve sevgiyi anlatan gzel bir iir Baz an yle yaman
bulunmaktadr. Nineme Ninni adn tayan iir- Dnya korkar sanrm
de bir ocuun azndan ninesinin gzellikleri ve Biraz sabr ve iman
ycelii anlatlr. Bunu yaparken air, din ve Ben babam tanrm
mill motiflerimizi kullanr.
Byktr dalar kadar
Seferberliin sunas Bulunmaz ona uyar
Solmu sann knas Azck paras var
Ninem ehit anas Ben babam tanrm13
Aln kardan ak ninemin Ali Akban kitabnda mill konular ileyen
Kim dayanr, o dayanm iirlerden birisi de ar adn tamaktadr. Bu
Barna ta basp yanm iirde 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bay-
Gene Yemeni mi anm ramnn gelmesiyle yaanan sevin anlatl-
Gzleri slak ninemin maktadr. Bayram sevinciyle birlikte vatan sevgi-
si ve bayrak sevgileri de ocuklara aktarlmak-
Seccdesi iek iek tadr. iirde vatan uruna ehit olanlar da unutul-
Ninem cici, ninem gkek mamtr. Vatanmzn ve bayramzn mill
Gmen kularla gecek birliimizin ve beraberliimizin sembol olduu
Mekn umak ninemin ve bunlarn korunmas ve sahip klmas gereken
Masal anlat bana masal deerler olduklar vurgulanmak istenmektedir.
Hey dili eker, dili bal iek topra deliyor
Su alyor artk sandal Kular bir ey mjdeliyor
Yolu emrihak ninemin11 Yirmi Nisan geliyor
Birinci drtlkte tarihin nemli mcadelele- Derilin bayram edelim
rini grm birisi olarak anlatlan nine artk m- Ay-yldz astk ge
rnn son demlerini yaamaktadr. Yemende yi- Mhrmz bastk ge
tirdiklerini anan ninenin gzleri yaarr. nc Yksee daha yksee
drtlkte seccde din bir motif olarak sunulur. Yorulun bayram edelim
Yine bu drtlkte ninenin cennete gidecei eski Kalelere bayrak olan
Trke umak kelimesiyle anlatlr. iirin son lp lp toprak olan
drtlnde ninenin yolunun emrihak olduuyla Binlerce adsz kahraman
btn canllarn lm tadaca gerei hatrlatlr. Dirilin bayram edelim
Deirmende Gece iirinde slm bir sem- Adana, Erzurum, Rize
bol olan besmele nakarat blmnde tekrarlanr. Canm kurban olsun size
Deirmenci Hayrullah Sarln birbirinize
Bismillah Sarln bayram edelim14
Bismillah 12 Mill birlik ve beraberliin neminin vurgu-
Bir ie balarken, evden dar adm atarken land bu iir, geleceimiz olan ocuklarmz
ya da korkular, bellar savuturmak iin kullan- sahip kmalar gereken deerleri iermektedir.
lan besmele, bu iirde cinas unsuru olmann Bunu da ovenizmden uzak, baka milletlere kin
yannda din bir motiftir. ve nefret duygular uyandrmadan yapmaktadr.
Ku Sofras kitabnda daha nce deerlen- ocuk edebiyat eserlerinin ierik bakmndan
dirdiimiz Dnya Karde Sobe kitabnda olduu din, rk stnl ve ayrmcl alamamas, rk-
gibi ailenin direi, evin erkei babaya sevgiyi lktan arnm bir yurt ve millet sevgisi kazan-
ieren bir iir vardr. Babam balkl iirde drmalar gerekmektedir.15
ocuk gzyle babann azameti, hayat karsnda Sonu olarak, lkemizde hzla gelien ve he-
verdii mcadele anlatlr. ocuklarnn nafaka- men her trde gzel eserler verilen bir ocuk
sn kazanmak iin alan babann gl, kuv- edebiyatmz mevcuttur. ocuk edebiyat alann-
vetli olmas kadar nemli bir vasf daha vardr o da eser veren air ve yazarlarmz ocuklarmza
da sabrl ve imanl olmasdr. Anadolu insann ve genlerimize evrensel ve mill deerleri kazan-
mtevekkil ruh hali bu iirde ok veciz bir ekilde
ifade edilir. 13
A.g.e., s. 36-37.
14
A.g.e., s. 52-53.
11 15
A.g.e., s. 17. Recep Nas, rneklerle ocuk Edebiyat, Bursa, 2002, s.
12
A.g.e., s. 32. 63.

422
 Materiallar

drmak iin bazen dolayl bazen de dorudan KAYNAKA

anlatml bir yol tercih etmektedirler. Ferhan Ouzkan, ocuk Edebiyat, Ankara, 2001.
Bizim almamzda incelediimiz airleriz Ali Akba, Ku Sofras, Ankara, 1996.
Mustafa Ruhi irin ve Ali Akba da incelediimiz Kemal Demiray, Trke ocuk Edebiyat, stanbul,
eserlerinde rneklerini verdiimiz iirleriyle din, 1971.
mill, ahlak deerlerimizle birlikte insanlk iin Mustafa Ruhi irin, 99 Soruda ocuk Edebiyat,
geerli olan evrensel deerleri de ileyen iirler stanbul, 1999.
yazmlardr. Bilindii gibi ocuk edebiyat eser- Mustafa Ruhi irin, Dnya Karde Sobe, Ankara, 2006.
lerinin didaktik bir ekilde okuyucularna yakla- Recep Nas, rneklerle ocuk Edebiyat, Bursa, 2002.
mas ve onlar kmseyen bir slupla nasihatler Tacettin imek, ocuk Edebiyat, Konya, 2007.
vermesi hep eletirilmitir. Bu adan bakldn-
da Mustafa Ruhi irin ve Ali Akba, eserlerinde
ocuklara samimi bir ekilde dosta, arkadaa ve
hepsinden nemlisi ocuka bir eda ile yakla-
mlardr. Bu tutumlar da onlarn eserlerinin
ocuk edebiyatmzda kabul grerek baka dillere
de aktarlmasn salamtr.

423


TRK ATASZLERNDE OCUK VE ETM

Prof. Dr. Tayyip DUMAN
Gazi niversitesi
Mesleki Eitim Fakltesi retim yesi
e-posta: tayyip@gazi.edu.tr

SUMMARY
Cultural products plays an important role in the effort of identifying societies and their understanding of the life situations.
Proverbs, one of cultural products, reflects the cultural dimensions and traditions which is occured in long years after many
experiences. They are culturally valued and accepted. There are times that one proverb can explain the whole situation and its
hidden logics observed in a society.
This study tries to bring out Turkish proverbs related to children and their education. These proverbs came out before
principals of contemporary education applied when Turkish society had its opinions through observations, and lessons that they
learned from their own experiences. Turkish proverbs show that Turks have consistent perceptions with contemporary educational
sciences regarding to child education.
These ideas, reflecting Turkish Societies foresight and its noble values, can be explained from different aspects:
There are numbers of proverbs explaining children and their education in traditional Turkish culture. This indicates that well
being of children and their education is very important in Turkish societies. Children are valued as the main part of the family
concept. They are very important for the happiness of a family and the future of the society.
Parents have major responsibilities in child raising. Especially role of mother love towards her child is emphasized in child
rearing practices. Children learn from their parents and imitate them. For this reason, parents should be good role models for
them.
Child education in early years is more influential than later years. Because child behaviors gained these years last longer and
play an important role in childs character development.
Play is necessity for children. While playing games, children learn and develop social skills. Their interest, motivation and
old experiences should be considered in their education and growth. They should be active learners experiencing from their own
practices. Their individual differences are also be respected and appreciated.

GR Ataszleri, toplumdaki adetleri, gelenekleri,

Bir toplumu dier toplumlardan ayran en uzun hayat tecrbeleri sonucunda kazanlm
temel unsurlardan biri olan kltr, dil, tarih, grleri yanstan zl szlerdir. yle ki bir ata-
edebiyat, sanat, folklor gibi elerden oluan sz ok defa olaylar ve insanlar hakknda pek
karmak bir kavramdr. En genel anlamda top- ok kitaptan daha fazla bilgi verebilir (Muallim-
lumlarn yaam biimini yanstan kltr, uzun bir olu, 1977). nk onlar uzun sreli insan ili-
zaman ierisinde kazanlm maddi ve manevi kileri ve hayat tarzlarnn zengin tecrbeleri ile
deerleri, dnceleri ihtiva eder (Erkal, 2000). ortaya konulmu z deyilerdir.
Bir toplumu tanma, o toplumun hayatnn her Bir kltrn aynas olarak kabul edilen ata-
alanna ilikin dnce ve deerlerini anlama szleri, temsil ettii milletin eitli konulardaki
ancak kltrlerini incelemekle mmkn olur. Bu gr ve dncelerini, deer yarglarn yanst-
nedenledir ki toplumlarn gemiten gnmze mas bakmndan da nemlidir.
inanlarn, geleneklerini ksaca yaam tarzlarn Dilinden ve iinden ktklar topluma k
tanmada, zellikle geleneksel halk kltrnn tutan, bilgelik kayna, uyar ve tler zinciri
rnlerinden saylan trk, at, mani, ninni, halk olan, kimin tarafndan sylendii belli olmayan
hikayeleri, ataszleri ve deyimlerden byk ataszleri, halk topluluklarnn asrlar boyunca
lde yararlanlmaktadr. karlatklar olaylardan ve tecrbelerden ders
Genellikle kimin tarafndan sylendii belli alnarak ortaya konan, benimsenen ve sonraki
olmayan halk kltr rnleri, belli bir olay, ya- nesillere devredilen, anlam ykl deerli szler-
am ve eitli tecrbeler neticesinde kazanl- dir (tken, 1997). Bu ksa ve zl szlerde fikir
mtr. Tarihin en eski uygarlklarndan birine ve younluunun topland kabul edilir. nk
anl bir gemie sahip olan Trk milleti, dn- ataszlerinin asl sahipleri olan toplumlar, sosyal
yann deiik blgelerine yaylm olmas nede- hayatn eitli olaylar karsnda duyup dn-
niyle bnyesinde zengin bir szl halk kltr ve dkten sonra bu szleri ortaya koymulardr.
bu kapsamda olduka zengin bir atasz hazinesi Bunlar, ksal ve sadelii ierisinde bir takm
gelitirmitir. gerekleri anlatr. nsanlar sosyal yaaynda

424
 Materiallar

bazen bir durumu uzunca anlatmak yerine, mev- Ailenin temel fonksiyonlarndan birinin re-
cut duruma en uygun ataszn hatrlatr (Kurt, me ve bu yolla neslin devamn salamak olduu
1997). dnlrse, Trk ataszlerinde buna nemle
Bu zellikler ataszlerini davran bilimleri- iaret edildii grlr. Ya evlat bir, ya ocak
nin deiik alanlarnda ele alnabilecek deerli kr, ocuk olmayan evde baca ttmez atasz-
rnler haline getirmitir. Buradan hareketle bu leri ailenin, dolaysyla neslin devamn salama-
almada, szel ifadeler olmakla birlikte derlene- da ocuun ne derece nemli olduu vurgulamak-
rek yazl metinler haline getirilmi Trk atasz- tadr.
leri, ocuk ve eitimi ynnden incelenerek, Trk ocuk yalnzca insan neslinin devamn
toplumunun ocuk ve eitimine ilikin dnce salayan bir varlk olarak dnlmemi, ayn
ve yaklamlar incelenmeye, ada eitim g- zamanda ocuk, ocuk evin temelidir, ocuk
rleri ynnden deerlendirilmeye allmtr. evin direidir ataszleriyle, ailenin temeli, direi
Trk ataszlerinde ocuk ve eitimine ilikin olarak da grlmtr. Nitekim gnmzde de
dnce ve yaklamlar belirlemeyi amalayan evlilik hukuki ynden ailenin kurulmas iin
bu alma, betimsel bir aratrma olup, nitel yn- yeterli grlse de, sosyal, psikolojik ve biyolojik
tem kullanlmtr. ilevleriyle ailenin, ocuk doduktan sonra ger-
ekletii, aileyi aile yapan temel unsurun ocuk
alma evrenini . Asm Aksoyun Atasz-
olduu kabul edilmektedir.
leri ve Deyimler isimli eseri ile E. Kemal
Eypolunun On nc yzyldan Gnmze Pek ok atasznde (ocuk evin blbldr,
Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri ve De- ocuk evin neesidir, ocuk evin enliidir,
yimler - Ataszleri I isimli eserinde bulunan top- ocuksuz ev bo ambara benzer, ocuksuz ev
lam 10847 atasz oluturmaktadr. susuz deirmene benzer, ocuksuz ev kalaysz
kaba benzer, ocuksuz ev tuzsuz ekmee benzer
Ad geen eserlerde yer alan ataszleri bir gibi) ocuun evin nee ve hayat kayna olduu,
halk edebiyat uzman ile birlikte incelenerek, o- aile hayatna renk katt, canllk verdii ifade
cuk ve eitimi ile ilgili olduu dnlenler edilirken, ocuk dman kilididir, ocuk evin
belirlenmitir. Aratrma konusu ile ilgili grlen altn topudur ataszleriyle de ocuk dosta
bu ataszleri aklanarak yorumlanm ve ayrca dmana kar aile iin bir vn ve gven
ada eitim ilkeleri ynnden deerlendiril- kayna olarak grlmektedir. Eve ocuk, erke-
meye allmtr. e ubuk yarar z deyiiyle de, ocuksuz bir ev
ocuun Aile ve Toplumdaki Yeri ya da ailenin dnlemeyecei ifade edilir.
Toplumlarn temelini oluturan en kk Bu rneklerden de anlald gibi Trk top-
birim olan aile ve onun bir meyvesi olarak kabul lumlarnda ocua, kz ya da erkek olsun byk
edilen ocuk, geleneksel Trk kltrnde nemli deer ve nem verilmitir. yle ki, ocuk
bir yer tutmaktadr. Trk toplumlarnda aileye olmayan eve melek girmez atasznde ifade
byk deer verilmi vatan, millet, din ve devlet edildii gibi ocuk, evi, aileyi ve yuvay ktlk-
kavramlaryla birlikte anlarak, en yce ve kutsal lerden, fenalklardan uzak tutan, aileye kutsiyet
deerler arasnda saylmtr. Nitekim Trk ata- kazandran bir nimet olarak dnlmektedir.
szleri arasnda ayr bir aratrma konusu yapla- Ancak, Olan evin direidir, Olan oktur,
cak kadar aile ile ilgili zdeyi bulunmaktadr her evde yoktur, Oul ocaktan, ayran bucak-
(Kurt,1997). tan, Olann ki oul bal, kzn ki bahe gl
Biyolojik, psikolojik ve sosyal ana fonksiyon- gibi baz ataszleri, geleneksel kltrmzde
laryla birlikte aile, ilk toplumlardan gnmze erkek ocuklarna kz ocuklarndan daha ok
kadar, deierek ve gelierek varln srdrm deer verildiini gstermektedir. nk erkek
temel kurumlardan biridir. Tanm, kapsam, ocuklar aileye daha ok sosyal beeni ve say-
yaps ne olursa olsun aile denince ncelikle anne, gnlk kazandrmaktadr. Bunun en nemli neden-
baba ve ocuk akla gelmektedir. Geleneksel Trk lerinden biri ailenin kz ve erkek ocuklarndan
kltrnde tpk aile gibi ocua da byk deer farkl beklenti ierisinde olmalardr. Geleneksel
ve nem verilmitir. Ailenin kuruluunda ve Trk kltrnde evin ykn ekme, aileyi ko-
devamnda domu ve doacak olan ocuun ruma, aile adn devam ettirme gibi davranlar
nemli bir yeri vardr. yle ki ocuk, anne ve erkek ocuklarndan beklenmektedir.
babaya bir Tanr emaneti olarak grlmtr. o- ocuk, Aile ve Eitim
cuklarn rzkn temin etmek, saln korumak, ocuun yetimesinde, sosyalleip kiiliini
eitimlerini salamak ana-baba iin geleneksel, kazanmasnda ailenin, bata anne-baba, olmak
dini bir bor olarak kabul edilmitir (DPT. 1989) . zere dier yaknlarnn byk etkisi olmaktadr.

425
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

zellikle insan hayatnn ilk yllarnda, bebeklik hrmet eyle , ocuk seversen beikte, koca se-
ve ilk ocukluk dnemlerini kapsayan 0-6 ya versen dekte, ocukla it, iltifata gelir ata-
dneminde ocuun bu yakn evresiyle iletiimi szleri ocuk sevgisini ifade etmektedir.
ve etkileimi kiiliinin oluumunda hayli etkili Sevgi yaanlarak kazanlr. Sevilmeyenler-
olmaktadr (Yavuzer, 1988 ;Yrkolu, 1983). den, zellikle ocukluunda sevgiyi tatmayan-
Geleneksel Trk kltrnde bu dnemin ne- lardan etrafndakileri sevmesini beklemek haksz-
mine, davran biimlerine dikkat eken olduka lk olur. Bunu tadanlar ancak bakalarn seve-
anlaml, modern pedagoji anlayn yanstan ok bilir. Sen seversen yavrunu, o da sever yavrusu-
sayda, olduka deerli atasz bulunmaktadr. nu bu gerei vurgulamaktadr.
Aa ya iken eilir, Demir tavnda dvlr ocuk ilk ilgi ve sevgiyi en yaknndakiler-
gibi ataszleri kk yalardaki eitime, Stle den, zellikle annesinden grr ve tadar. Anasz
giren canla kar, Kundakta giren teneirde kuzu melemez, Baba ksz deil, ana ks-
kar, nsan yedisinde ne ise yetmiinde odur z, Ana vey olunca, baba gavur olurmu gibi
gibi ataszleri de, bu dnemlerde kazanlan dav- ataszleri annenin, annenin ocua verecei sev-
ranlarn ne kadar izli ve kalc olduuna, kii- ginin yeri ve nemini aklamaya yeterlidir.
liin temel zelliklerinin kk yalarda kazanl-
Geleneksel Trk kltrnde, ocuun gelii-
dna dikkat ekmektedir.
minde evrenin yannda kaltmn da etkili oldu-
Bilindii gibi ocuklar yaamn ilk yllarnda unu belirten ataszleri bulunmaktadr. Soydur
evresindekileri izleyerek renirler. ou kez eker, huydur geer, Atas ne ise, tesi de
onlar taklit ederler. Bunun iin bir ok ataszn- odur, Armut aac elma vermez, Armut dal-
de bu hususa dikkat ekilerek, ocuun yaknn- nn dibine der, Meyve aacndan uzak d-
daki yetikinlerin onlara iyi davranlar sergileye- mez, Olan dayya, kz halaya eker, Adam
rek, rnek olmalar tlenmitir. ocuk kalkar, olacak olan douundan bellidir gibi zdeyiler
bye bakar, zm zme baka baka kararr, insann geliiminde kaltmn da etkili olduunu
Kr atn yannda duran, ya huyundan, ya suyun- belirten anlaml ifadelerdir.
dan, Kz anasndan grmeyince sofray kaldr-
Yukarda ifade edilen, evre ve kaltmla ilgili
maz, ocuk olan yerde bakas ekitirilmez,
ataszleri birlikte deerlendirildiinde, verilmek
Byk bykln bilmezse, kk kkl-
istenen mesaj, geliim psikolojisinin ortaya koy-
n bilmez gibi ataszleri bata anne-baba ol-
duu, geliim evre ile kaltmn ortak rndr
mak zere yetikinlere ocuklarn yannda nasl
ilkesi ile rtmektedir.
davranacaklar konusunda adeta bir uyar niteli-
indedir. rnein ocuunun olumsuz bir davra- ocuk geliimi ve eitiminde ciddi tler
nndan ikayet eden anne ve baba, Aaca kan veren, geliimle ilgili gncel bilgi ve ilkelere uy-
keinin, dala kan ola olur, Anann kt gun den, ok sayda baka atasz de bulun-
dala kz salnga kurar, Arabann n tekerlei maktadr. Bunlar ocuk yetitirmede zorluk, di-
nereye giderse, arka tekerlei de oraya gider, siplin, rehberlik, oyun, zaman gibi boyutlarda
Ba nereye, ayak oraya, Sel nereye, ktk deerlendirmek mmkndr.
oraya, Deve deveden, insan insandan gidi ocuk bytmek, ta kemirmek, ocuk
renir gibi ataszleriyle uyarlarak, ocuu istemek belasn istemek, ocuk gle benzer,
eletirmeden nce kendi davrann sorgulamas bakarsan aar, bakmazsan solar z deyileriyle
istenir. Bylece anne-baba ve ocuun yaknn- ocuk yetitirmenin zorluuna dikkat ekilmek-
daki tm yetikinler, ocuklarn yannda nasl tedir. Trk toplumlarnda ocuk yetitirmenin zor
davranacaklar konusunda uyarlrken, onlara r- ve sorumluluk isteyen bir i olduunun farknda
nek tekil edecek davranlar sergilemeleri istenir. olunduu iindir ki, ok ocuk anay akn,
Daha ok aile ierisinde geen insan yaam- babay dkn eder zdeyiiyle ailedeki ocuk
nn bu ilk yllarnda ocuklarn anne baba ve saysna bir snrlama getirilmek istenmektedir.
dier yaknlarndan bekledikleri sevgi, onlarn Trk toplumlarnda, her devrin kendi koul-
geliiminde nemli rol oynar. nsan ilikilerinde, lar ierisinde ocuk yetitirmenin zor bir sre
huzurlu ve gvenli bir aile, okul ve toplum ha- olduunun farknda olunduunu gsteren bu
yatnda nemli bir yer tutan sevgi, zellikle o- zdeyiler, ocuun ve onun yetitirilmesinin ne
cuklar iin ekmek-su kadar yaamsal bir deere kadar nemsendiine kant olarak da dnle-
sahiptir. Bir eitimcinin dedii gibi ocuk yalnz- bilir.
ca karnnn alndan deil, duygusal ve toplum- Geleneksel Trk kltrnde disipline, bunun
sal alktan da lebilir (Kurt, 1997). Nitekim salanmas iin aile byklerine den grev ve
Kklere oul de evkat eyle, ululara ata de sorumluluklara iaret eden ataszleri de bulun-

426
 Materiallar

maktadr. ocuk toplum halinde yaamann ge- yaklam, renmeyi etki-tepki balamnda ele
rektirdii kurallar ve bu kurallara uymay ilk kez almakta, renmeyi uyarc ile tepki arasnda
aile ierisinde tanr ve renir. Eitimde, zel- kurulan bir ba olarak aklamaktadr. renme-
likle ocuklarn eitiminde onlar hayata hazrla- de tekrar, yaparak renme, pekitire, motivas-
ma, belirli temel alkanlklar kazandrma sre- yon gibi kavramlar ne karmaktadr.
cinde bir kuralszlk, ba boluk sz konusu ola- renmeyi yalnzca uyaran-tepki bants
maz. nsanlarn birlikte ve dzen iinde yaama- ierisinde aklamann yeterli olamayacan
lar ancak belirli kurallarn uygulanmas ile mm- belirtin bu alandaki ikinci ve nemli bir yaklam
kndr. Bu da bizi disiplin kavramna gtrr. olan bilisel kuram, renmenin daha ok zekann
Basksz aly yel alr, yel almazsa el alr,
bir rn olduunu, renmede bilme, anlama,
Kzn dvmeyen dizini, olunu dvmeyen kese-
kavrama, sezme gibi zihni ve isel srelerin
sini dver ataszleri, genellikle ocuklarn ba
daha etkili olduunu ileri srmektedir. Bu da bize
boluk derecesinde serbest brakan, bunun sonu-
renmenin isel ve dsal pek ok etmenden
cunda ocuklar ve ailesi iin istenmeyen, zararl
etkilenen karmak bir sre olduunu gsterme-
sonular douran durumlarda kullanlr ki, bu da
ye yeterlidir (Duman, 1997).
ocuklarn eitiminde belirli bir disiplinin nemi-
ne ve gereine dikkat ekmektedir. Geleneksel Trk kltrnde renme ile
Oyunun ocuklar iin nemli bir geliim ilgili, yukarda ad geen kuramlarla rten ve bu
ihtiyac olduu, oyun aracl ile ocuklarn bir kuramlarda geen ihtiya, gd, tekrar, pekitir-
ok sosyal beceriler kazand, Trk ve slam me, ama, zeka ve bireysel farkllklarla ilgili ok
dnr bn-i Sinadan beri bilinmektedir sayda z deyiler bulunmaktadr.
(Akyz, 2007). zellikle gnmzde oyundan nsan davranlarnda ihtiya ve gd nem-
eitsel bir ara olarak ta yararlanlmaktadr. O- lidir. nsan durup-dururken harekete gemez ve
lan yedi oyuna gitti, oban yedi koyuna gitti renmez. nsan, yaamnn ilk yllarnda evre-
atasz oyunun ocuun doal ihtiyac olduunu sindekileri taklit ederek, gzlem yoluyla rense
ifade ederken, Abdal dnden, ocuk oyundan de, ileriki yllarda giderek artan ihtiyalarn
usanmaz atasz oyunun ocuk iin ok haz ve- karlamak iin renmek zorunda kalr Ala-
rici bir durum olduuna vurgu yapmakta, Tay mayan ocua meme verilmez, Kpek suya
iken oynamayan, at olamaz atasz de oyun ile dmeyince yzmeyi renmez ataszleri ren-
kazanlan davranlarn nemine dikkat ekmek- mede ihtiya ve gdye dikkat ekmektedir.
tedir. renmenin, bireyin evresiyle etkileimi
ocuk ve renme sonucu gerekleen bir tecrbe, bir yaant rn
Bilindii gibi insan yavrusunun doutan olduu, insanlarn yaayarak, yaadklarndan
getirdii snrl saydaki davranlaryla yaamn dersler alarak rendikleri, gerek okulun hayat
srdrmesi mmkn deildir. stelik insan, sa- olduu bilinmektedir. Bu durumu,
dece yaamak iin deil, ierisine doduu Dmeden yrme renilmez, Her d
maddi-manevi kltr gelitirmek, daha iyi yaa- bir renitir, Stten az yanan yourdu fle-
mak, gelecek nesillere daha iyi miras brakmak yerek yer, nsan yanlmakla alim olur, Balk
iin de srekli renmek zorundadr. aa girdikten sonra akl bana gelir ataszleri,
Dier canllardan farkl olarak renebilme en anlaml ekilde aklamaktadr.
gc ve potansiyeli ile dnyaya gelen, bilinen tek Eitimde ou kez, eitilenlerin ilgi ve istei
varlk olan insan, ocukluundan itibaren ev- pek dikkate alnd sylenemez. Oysa ren-
resiyle kurduu iletiim ve etkileim ile srekli mede bireyin ilgisi ve renme istei nemlidir.
yeni davranlar kazanr. Baka bir ifadeyle - Birine istemedii bir eyi yaptrmak ok zor olup,
renir. Bu sre yaam boyunca devam eder. Bu- genellikle olumsuz sonulanr. Bu durum kk
nun iin renmenin ya yoktur zdeyii bo- olduklar iin en ok da ocuklara uygulanr. ste-
una sylenmemitir. medikleri eyler zorla yaptrlmaya allr. te o
renmenin bireyde meydana gelen nisbeten zaman Gnlsz yenen a, ya karn artr ya
kalc bir davran deiiklii olduu herkes ba ya da Zorla gzellik olmaz, Ak olma-
tarafndan kabul edilse de, renmenin doas ve ynca mek olmaz, Gnlsz namaz gklere
nasl olutuu konusunda farkl aklama ve yak- amaz (ykselmez) gibi z deyilerle byle dav-
lamlar bulunmaktadr. renme srecine ili- rananlar uyarlr.
kin, renme kuramlar ad verilen, gemii iki Trk ataszlerinde zekaya da geni yer ve-
asr gemeyen bu farkl yaklamlar bu gn de rilmi, bireyin renmesi ve dier davranlar
devam etmektedir. renme konusunda en ok zerindeki etkisinin nemi vurgulanmtr. Kafa
kabul gren iki kuramdan biri olan davranc bosa gz ie yaramaz, Aklsz kafann cezasn

427
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ayak eker, Karaya sabun, deliye t neyle- renmenin gereklemesinde etkili olan
sin gibi ataszleri akln nemine iaret ederken, etmenlerden biri de duyu organlardr. ocuun
Akl yata deil batadr atasz de ayn yata- evresini tanmas ve alglamasnda duyu organ-
kilerin, ayn zekaya sahip olamayabileceklerine, larnn byk yeri ve nemi bulunmaktadr.
zihinsel farkllklara dikkat ekmektedir. ocuk bir ok eyi grerek, iiterek, dokunarak,
Cahile sz anlatmak, deveye hendek atlat- koklayarak ve tadarak renir. Bunlardan grme
maktan gtr ataszn de bu anlamda deer- ve iitmenin renmede daha etkili olduu,
lendirmek gerekir. nk bu zdeyite geen ocuklarn bir ok eyi grerek ve iiterek
cahillik sz yalnzca bilgisizlik-grgszlk rendikleri bilinmektedir (Kkahmet, 2006).
olarak deil, zekasndan dolay anlamada, zellikle kk yalarda, bir ok eyi taklit
kavramada zorluk eken kiiler iin de kullanlr. ederek renen ouk iin grmek ve bunu
Nitekim baz yrelerde bu atasz Aklsza laf salayan gz ok daha nemlidir. Bunun iin
anlatmak, deveye hendek atlatmaktan daha Gzlye gizli yoktur, Gz grdn ister,
zordur olarak ta sylenmektedir (zkan, 2004). Bir defa grmek, bin defa okumaktan yedir,
Eitim ve retimde gz nnde bulundurul- Sanat ustadan grmeyen renemez gibi
mas gereken nemli bir ilke de bireysel fark- ataszleri renmede duyulardan grmenin
llklardr. Be parman, bei bir olmaz zde- nemine dikkat ekmektedir.
yiiyle insanlar arasndaki bireysel farkllklara Grmek ile bakmak birbiriyle ilgili ise de,
dikkat ekilirken, Nabza gre erbet verilir, grmede anlama, fark etme vardr. Her bakan
Sayg sayana, terbiye alana gredir, Dam gremez denirken bu fark ifade edilmek isten-
diyene dam, gm diyene gm, Damara gre mektedir. Nitekim Bakmakla usta olunsa (re-
kan alnr ataszleriyle de bireysel farkllklarn, nilse), kediler, kpekler kasap olurdu (kasapl
yalnzca insan ilikilerinde deil, eitimde de renirdi) zdeyii bu iki kavram arasndaki
dikkate alnmas gerektii tlenir. fark ok gzel ifade etmektedir.
Anlayana sivri sinek saz, anlamayana davul Buraya kadar verilen ataszleri, geleneksel
zurna az atasz de bireysel farkllklara dikkat Trk kltrnde renmeye byk nem verildi-
eken ataszleri arasnda deerlendirilebilir ini ortaya koyarken, pedagoji bilimi tarafndan
(Kurt, 1997). da kabul edilen renmeyi aklayan ve etkileyen
renmede ilgi ve istek kadar ama da nem- ok sayda faktre de deinildii grlmtr.
lidir. Amasz bir davran pek dnlemez ve Bunun yannda geleneksel Trk kltrnde
ama olmaynca da renme zorlar. Bunun iin retmene, retmenlik mesleine byk deer
amasz ve bilinsiz yaplan iler insan bouna verildiini, sayg gsterildiini anlatan yaanm
yorar anlamna gelen Kuru gayret ark eskitir olaylar, fkralar, hikayeler ve ataszleri de bulun-
zdeyii bouna sylenmemitir. maktadr. retmenini babasna ikayet eden bir
renmede etkili olan dier etmenlerden ikisi ocuun, Padiah olan babasnn ikayet edilen
de olgunlama ve hazrbulunuluktur. Bu retmene, ocuumun yannda bana da kz ki,
konuda yaplan bilimsel aratrmalar, fiziksel ve senin bykln anlasn eklindeki dn
zihinsel olarak belirli bir dzeye gelmedike, yeni hepimiz biliriz. Atndan amur srayan Fatih
renmeler iin gerekli n renmeler kazanlma- Sultan Mehmetin, bu durumdan rahatsz olan
dka, ocuun yeni eyler renemeyeceini atn zerindeki Hocas Ak emsettine syledik-
ortaya koymaktadr. Geleneksel Trk kltrnde lerini bilmeyenimiz yoktur (Akyz, 2007).
bu konulara dikkat eken, insanlar uyaran ok retmenin vurduu yerde gl biter, Her-
sayda atasz bulunmaktadr. Her eyin vakti kes alim olur da muallim olamaz ataszleri bu
var, horoz bile vaktinde ter, Bahar gelmeyince gr kantlayan anlaml rneklerdir.
blbl tmez, Merdiven ayak ayak (basamak,
basamak) klr, Demir tavnda, dilber an- Sonu ve Deerlendirme
da, Ham demir dvlmez, Bakla deil, vakit- Eitimin bir bilim olarak ortaya k ok
siz baklava olsa yenilmez, Aa ieklenme- eskilere gitmese de, insan yavrusunun yaayabil-
den, meyve vermez bunlardan en nemlileridir. mesi iin yetikinlerin yardmyla iine doduu
ocuunun ge yrmesinden ya da di toplumun kltrn renmesi, insanlk tarihinin
karmasndan gereksiz yere endie duyan ana- ilk yllarna kadar uzanr. Bu nedenle eitim,
babalar, Her eyin vakti var, horoz bile vaktinde tarihin her devrinde ve toplumunda grlen bir
ter, ocuklarn baar gstermesinde sabrsz olgudur. Toplumlar, toplumlar oluturan aileler
davranan yetikinler Merdiven ayak ayak (basa- ulatklar maddi-manevi deer ve varlklar
mak, basamak) klr, Aa ieklenmeden, ocuklarna reterek; onlar hayata hazrlayarak
meyve vermez zdeyileriyle uyarlr. varlklarn srdrebilmilerdir.

428
 Materiallar

Fakat bilgi ve tecrbe arttka, sosyal hayat 6. nsan yaamnn ilk yllarnda verilecek eitim
karmak hale geldike, kltr aktarma ii, bunu daha nemlidir. nk bu yllarda kazanlan
grev olarak stlenen kii ve kurumlar tarafndan davran ve nitelikler daha kalc ve kiiliin
yerine getirilmeye balanmtr. Bunun sonucun- oluumunda daha etkilidir.
da eitim sistemleri, okullar ve retmenler orta- 7. Oyun ocuk iin bir ihtiyatr, ocuk oyunla
ya kmtr. Okullar yalnzca ulalan mevcut elenirken, bir ok davran kazanr, sosyal bece-
kltrel deerleri aktarmakla kalmam, bu deer- riler gelitirir.
leri gelitirecek, sosyal ve ekonomik kalknmay
8. renme bir ok faktrden etkilenen ve hayat
salayacak bireyler yetitirme grevini de stlen-
boyu devam eden bir sretir.
mitir.
9. renmede ihtiya, ilgi, istek, motivasyon,
Deerlendirilmeye allan, Trk toplumu-
tekrar, zeka ve ama yannda byme, olgunla-
nun ocuk ve eitimine ilikin grlerini yan-
ma ve hazrbulunuluk da nemlidir.
stan Trk ataszleri; eitim sorunlarnn eitim
bilimciler tarafndan ele alnd, eitim uygula- 10. renme gerek ortamda, yaparak ve yaa-
malarna yn verecek, eitimi iyiletirecek ve ge- yarak gerekletirilmelidir.
litirecek kuramlarn ortaya atld, eitim sorun- 11. ocuklar yaamnn ilk yllarnda yakn
larnn bilimsel yntemlerle aratrld devirler- evresindekileri gzlemleyerek ve taklit ederek
den nce Trk toplumlarnn, gzlem ve dene- renirler. Bu nedenle ocuklara iyi rnek olmak
yimlerine dayanarak, yaadklarndan dersler - gerekir.
kararak, ocuk ve eitimi ile ilgili, eitim bili-
minin ortaya koyduu sonularla tutarl deerli KAYNAKA
bilgilere sahip olduklar anlalmaktadr. Aksoy, mer Asm, Ataszleri ve Deyimler, TDK
nk Ataszleri, uzun deneme ve gzlem- Yaynlar, Ankara, 1975.
lere dayanlarak, ksaca sylenmi ve halka mal Akyz Yahya, Trk Eitim Tarihi (M. 1000-M.S.
olmu t ve gerek szlerdir. inden kt 2007), Pegem A Yaynclk, Gzden Geirilmi 11.
toplumun insanlara, olaylara ksaca hayata bak Bask, 2007.
asn yanstr. Bunun iin yine bir baka atasz DPT. Trk Aile Yaps, VI. Be yllk Kalknma Plan
.. Kom. Raporu, Ankara, 1989.
olan Atasz kitabidir, yabana atlmaz zdeyi-
iyle, ataszlerinin yol gsterici, aydnlatc ve Duman Tayyip, Eitim Psikolojisi, Gn-Dou Okul
Yaynlar, Ankara, 1997.
retici zelliine dikkat ekilmektedir.
Erkal, E. Mustafa, Sosyoloji (Toplumbilimi), Der
Toplumun hayat felsefesini ve saduyusunu Yaynevi, stanbul, 2000.
yanstan, tarihin en eski ve en geni alanlarna Eybolu, E. Kemal, On nc Yzyldan
yaylm olan Trk toplumunun tresi, soylu Gnmze Kadar iirde ve Halk Dilinde Ataszleri
kltrnn bir aynas olan, dikkate alnmas gere- ve Deyimler- Ataszleri I. Doan Karde Yaynlar,
ken bir uyar ve t olarak ortaya konan, bir ok stanbul, 1973.
ynden gnmz eitim anlayyla rten bu Fidan Nurettin, Okulda renme ve retme, Alkm
deerli grleri u ekilde zetlemek mm- Kitaplk Yaynclk, Ankara, 1996.
kndr: Kurt, hsan. Trk Ataszlerine Psikolojik Bir
Yaklam, Mikro Yaynlar, Konya, 1997.
1. Geleneksel Trk kltrnde ocuk, ocukluk
Kkahmet Leyla, retim lke ve Yntemleri,
ve eitimi ile ilgili ok sayda atasz bulun- Nobel Yaynclk, Ankara, 2006.
maktadr. Bu da bize Trk toplumlarnda ocua Muallimolu Nejat, Ataszleri Dnyasnda Bir
ve onun eitimine byk bir deer ve nem ve- Gezinti, Milli Kltr Dergisi, Kltr Bakanl
rildiini gstermektedir. Yaynlar, C.I. 1977.
2. Geleneksel Trk kltrnde ocuk, aile ve top- rnek, S. Veyis, Geleneksel Kltrmzde ocuk,
lumun direi ve temeli olup, ailenin mutluluu ve Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1979.
gelecei iin olduka nemlidir. zkan Erhan, Akdamadeni Maniler ve Deyimler
Szl, Ankara, 2004.
3. ocuun yetitirilmesinde anne ve babaya b-
Yavuzer Haluk, ocuk Psikolojisi, Remzi Yaynevi,
yk grev ve sorumluluk dmektedir. zellikle stanbul, 1988.
anne ve sevgisi ocuk iin ok daha nemlidir. Yrkolu Atalay, Deien Toplumda Aile ve
4. ocuklar yaknndakileri zellikle de anne ve Toplum, Aydn Kitapevi Yaynlar, Ankara, 1983.
babalarn gzlemleyerek ve taklit ederek re- Yurtba Metin, Snflandrlm Trk Ataszleri,
nirler. Bu nedenle onlara iyi rnek olmak gerekir. zdemir Yaynclk, Ankara, 1994.
5. ocuun geliiminde evre ile birlikte kaltm
da etkilidir.

429


AAI SNFLRD YRDLN BD NMUNLRN UAQLARIN

VTNPRVRLIK RUHUNDA YETMSND ROLU
T. HMOVA
AMEA akad. Z.M.Bnyadov adna
rqnaslq nstitutunun mkda,
filologiya elmlri namizdi

nsan uaq yalarnda domalarndan eitdiyi hsr etdiyindn, vtn vladlarna Azrbaycan
laylalarla, nallarla, zizlmlrl szn sehrini, dilindn drs dediyindn, onun 37-ci il repres-
hrartini duymaa balayr. Anlayr ki, sz siyasnn qurban olduundan xbrdar olur. .
mhbbtin n akar tzahrdr. Mktb illrin- Cavadn xsiyyti, onun hyat yolu haqqnda
d sz snti il tanlq dbiyyat fnni il veriln mlumatlar agirdi dndrr airin
balayr. Orta mktbd yrndiklri laylalar, na- gzl hiss v duyular sahibi olmas il yana
llar, mxtlif mvzu v mzmunda eir nmu- csur, qidsindn dnmz, vtnsevr insan
nlri onlar hat edn almi baa dmkd olduu da akarlanr.
yardm olur. Lakin dnyann xeyir v rini, in- Dalarnn ba qarl
san mllrindki yax v pis chtlri oxuyub- Sinsi yal ormanl,
yrnmkd dbiyyat fnninin rolu msts- Drlrin irin barl
nadr. Azrbaycan! Azrbaycan!
Orta mktblrd riyaziyyat, biologiya, c-
nbi dil, mk v digr fnlri yrnsk d, gl- Durna gzl bulaqlarn,
ckd btn bu elmlri tkmilldirmkd, bizim Cnnt kimi yaylaqlarn
yaradc bir insan kimi yetimyimiz vacibdir ki, Geni-geni oymaqlarn
mhz insanda bu qabiliyyti bdii dbiyyat for- Azrbaycan! Azrbaycan! (3, s. 79)
maladrr. Vtnin gzlliklri, srvtlri birc-birc sa-
Uaqlarda milli hisslrin yaranb mhkmln- dalanan eirin son bndi oxucusunu gzlliklr
msind, vtnprvrlik kimi mhtm bir hissin almindn ayrb bir daha dndrr.
formalamasnda orta mktblrd tdris olunan Lann var, trlann var
dbiyyat drsliyind bdii nmunlrin hans oxlu irin dastann var,
drcd msuliyyt v keyfiyytl yerldirilm- Qorxun yoxdur, dmann var
sindn asldr. Fnni tdris edn dbiyyat ml- Azrbaycan! Azrbaycan! (3, s. 80)
liminin bir insan, ziyal kimi dnyagr v
agirdlr veriln taprqlardan olan Oxu-
bacarndan myyn mnada asl olsa bel, n-
yun. Fikirlin. Cavab verin blmsind son
munlrin bdii keyfiyyti, dyri eyni zamanda
misralarn zrind dayanlaraq qeyd edilir: eir-
trtibi byk rol oynayr.
dki Qorxun yoxdur, dumann var misras
Dzgn mqayis hqiqti z xarmaqda zrind bir daha fikirlin. airi dumann var
byk yardmdr. Sovet imperiyas dvrnd szlrin gr haql saymaq olarm?.
orta mktblrd dbiyyat kitablarndak n-
munlrl Azrbaycan Respublikas mstqillik lkmizin ab-daan var-dvlti, zngin tbii
qazandqdan sonra yrdiln eir v nsr nmu- srvtlri daima qara qvvlrin tamah obyekti
nlrini mqayis etdikd byk frq, fxart olduundan tarixi mara yada salan air oxucu-
hissi yaradan dyiikliklr grnr. suna bu misras csart v qhrmanlqla qoru-
maq borcunu xatrladr.
Orta mktblrd ilk dbiyyat drsliyind
yer alan bzi bdii nmunlr diqqt yetirk: Vtnimizin azadl, mstqilliyi urunda
hmd Cavad Azrbaycan, li Tud Yen mbariz meydanna atlan, hyatn, taleyini xal-
Tbriz hsrti, Mmmdhseyn hriyar Ey qnn taleyin, drdin balayan, qlbind yer
vay!.. Anam, Yunis mr Mnal sz, Xlil alan mqdds vtn sevgisini eirlrin krn,
Rza Ulutrk Olum Tbriz, Sleyman Rhi- vtn Azrbaycann milli qhrman Tbriz kimi
mov Qara torpaq v sar qzl v s. Hl 4-c vtnsevr bir vlad bx edn X.R.Ulutrkn
sinif drsliyindn Can Azrbaycan eiri il hyat v yaradcl il hl aa siniflrdn, 5-
hmd Cavad tanyan agird 5-ci sinifd onun ci sinifd tanlq bhsiz ki, agirdlrin milli
1918-ci ild milli dvltin yaranmasna eirlr urunun, milli hisslrinin formalamasnda b-

430
 Materiallar

yk hmiyyt malikdir. airin mbariz dolu Qorxma, snmz bu fqlrd szn al sancaq;
hyatnn n qrurverici tarixlri il tan olan Snmdn yurdumun stnd ttn an son ocaq,
mktbliy Olum Tbriz eiri yrdilir. O bnim milltimin yldzdr, parlayacaq,
airin oluna ata sevgisi dolu mracitind xalq- O bnimdir, o bnim milltimindir ancaq!
n, vtnini rkdn sevmyi, ana sdnn m-
atma, qurban olaym hrni, ey nazl hilal
qddsliyini, Tbriz adnn, Tbriz sznn xalq-
Qhrman irqim bir gl, n bu iddt, bu clal?
mz n dyrli olduunu eir dili il vladna
Sana olmaz tkln qanlarmz sonra halal...
yrdn Ulutrk z poetik mracitind Azrbay-
Haqqdr, haqqa tapan milltimin istiqlal!
can, torpaqlarmz qoruma, sevmyi eirinin
ana xttin evirir. Bn zldn hr yaadm, hr yaarm
Hanki, lqn bana zncir vuracaqm? aarm!
Anan sd veribdir, fqt mn sn
Kkrmi sel kibiyim, bndimi eynr, aarm,
Kksmd kzrn odu vermim.
Yrtarm dalar, nginlr smam, daarm.
Seib milyon-milyon adlar iindn,
Dnyada n gzl ad vermim. Ruhumun sndn, lahi, udur ancaq mli
Dymsin mbdimin kksn namhrm li
Ey bala Tbrizim, gn o gn olsun
Bu zanlar ki, hadtlri dinin tmli,
Ana Tbrizim mn azad deyim.
bdi yurdumun stnd bnim inlmli.
Ustad hriyarla grn olsun,
Tbrizi-Tbriz qol-qanad deyim. O zaman vcd il min scd edr, varsa dam
Hr crihmdn, lahi, boanb qanl yam,
Atann mrn oul yaraq,
Fqrr ruhi-mcrrd kibi yerdn nim,
Qoy bir nfs alm daha drindn.
O zaman ykslrk r dyr blk bam!
Mn z Tbriziml bu gn yana
Keirm Baknn klrindn. Dalalanan sn d fqlr kibi, ey anl hilal!
Olsun artq tkln qanlarmn hpsi halal.
Sovet mperiyas dvrnd agirdlr sasn
bdiyyn sana yox, irqim yox zlm, zaval:
rus air v yazlarnn srlri yrdilirdi. Btn
Haqqdr hr yaam bayramn hrriyyt
xalqlarn dbiyyatlarndan xbrdar olmaq ms-
bt hal olsa bel, milli kkmzdn, ski md- Haqqdr haqqa tapan milltimin istiqlal. (1, s. 86)
niyytimizdn yararlanmaq szn sl mnasnda Vtnini azad, mstqil, xobxt grmk ist-
uaqlarn milli ruhda byyb, trbiy olunma- yi dnclri, fikirlri Mehmet Akifl birln
sna byk tsir gstrir. Trk xalqlarnn klassik Mhmmd Hadinin hyat haqqnda mlumatn
air v mtfkkirlrinin yaradcl il tanlq, v yaradclndan nmunlrin dbiyyat drsli-
milli hisslrin milli tarixi kklr zrind qurul- yind yerldirilmsi olduqca dyrlidir. M.
masna yardmdr. XIII-XIV srlrd yaayb Hadinin eirlrind xalqnn ar, dzlmz
yaratm byk trk airi Yunis mrnin, dahi vziyytindn irli glrk gcl kdr duyulur.
Azrbaycan airi Nizami Gncvinin M.Fzulinin airin hyat haqqnda drslikd yer alan bzi
v digr klassiklrin eriyyti uaqlarda millt- mlumatlara diqqt yetirk: 1905-ci ild ba
sevrlik, vtnprvrlik hisslrini alayr. vern mhm ictimai-siyasi hadislr oxlar
Filologiya elmlri doktoru professor Nizami kimi Hadiy d gcl tsir etdi, onun qlbind
Cfrov, f.e.d. Nab Arasl, f.e.d. Soltan Hsey- xalqnn xobxt glcyin mid dodu. El
nolunun hazrladqlar 8-ci sinif drsliyind buna gr d gec-gndz qlmindn ayrlmad,
Qdim Trk dbiyyatna, trk xalqlar fsanlri- xalqnn, vtninin taleyi il bal mnal srlr
n yer ayrlmas olduqca dyrlidir. Sovet imperi- yaratd. Vtnini dnyann n qabaqcl lklri-
yas dvrnd trkoloqlarn elmi aradrmalarnda nin srasnda grmyi arzulayan air x yolunu,
(ninki drsliklrd) Mhmt Akif adn k bil- balca olaraq, elmd v mdni inkiafda g-
myib, rklrind yaatdqlar halda bu gn orta rrd. Birinci Dnya mharibsi illrind air
mktb agirdinin Mehmet Akif Ersoyun stiqlal Qafqaz Ordusu sralarnda mxtlif dy cbh-
marn yrnmsi milltimizin, xalqmzn v- lrind olmudur. Hssas air qanl mhariblrin
ladlarnn mbariz, alqan, vtnprvr bir insan trtdiyi flaktlri, yaral insanlarn zablarn
kimi yetimsin byk tsir gstrmkddir. mahid etdikc dht glmi, bu mvzuya
mr boyu xalqnn azad, vtnin mstqil hsr etdiyi bdii srlrind tsirli lvhlr yarat-
olmas urunda mbariz aparan, milli-azadlq mdr.
ideyalarnn cars olan Mehmet Akifin trk d- Ardnca Mhmmd Hadinin yaradcln-
biyyatnn dyrli srlrindn saylan stiqlal dan Trkn nmsi tqdim olunur:
mar tkc agirdlrin deyil, hr bir insann Trkn tkln qanlar bihud gedrmi?
knln alayan milli hisslr bryr. Diqqtl dn, yoxsa bu qan hpsi hdrmi?

431
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Drd ild verilmi bu qdr can hdr olmaz, STFAD OLUNMU DBYYAT SYHISI
Mfkur yolunda tkln qan hdr olmaz. 1. Cfrov Nizami, Nab Arasl, Soltan Hseynolu 8-ci
airin hyatndan bzi mlumatlar oxucusunu sinif dbiyyat drsliyi, Xzr nriyyat, 2005-ci il,
224. s.
bir ne istiqamtd dndrr:
2. Hsnli Bilal, sgr Quliyev, Soltan Hseynolu. 7-ci
- 1905-ci il hadislri deynd hans hadislr sinif dbiyyat drsliyi, aolu nriyyat, 285 s.
nzrd tutulur; 3. Hseynolu Soltan, Quliyev sgr, Hsnli Bilal, 5-ci
- nsann xalqna grkli bir xsiyyt kimi sinif dbiyyat drsliyi, aolu nriyyat, 2006-c
il, 255 s.
yetimsind sas inkiaf istiqamti mhz elm v
mdni inkiafdr; 4. Xlil Rza Ulutrk. Turan lngi, Bak, Elm, 1992-ci il,
550 s.
- Mfkur yolunda, byk mqsdlr urunda 5. Mehmet Akif Ersoy. Safahat. le Yaynlar.
mbariz aparmaq, itkilrl olsa bel hdr deyil; emberlita (stanbul). 586 s.
1821-1996-c illrd qdim Gy mahalnda
yaam, ustad Aq Aldan sonra aq eiri jan-
rnda kamil bdii nmunlr yaratm Aq ls-
gr yaradcl hl Sovetlr dvrnd d agird-
lr yrdilirdi.Lakin mstqillik dvrndki yeni
dbiyyat drsliklrind Aq lsgrin hyat
haqqnda veriln mlumatlar bir ox tarixi hqi-
qtlri, mnfur qonularmzn iyrnc siyastini
yaddalara hkk edir. Ermnilrin 1918-1919-cu
illrd trtdiyi qrnlar, talanlar aqn bir md-
dt yurdundan uzaq dmsi, ailsind ba vern
facilr ona ar tsir etmi, mrnn sonlarnda
kdrli bir hyat yaamasna sbb olmudur.
Qdim trk dbiyyat nmunlri haqqnda
bilgi alan, trk, zbk v digr trk xalqlarnn
fsanlri il trk milltinin tarixn qhrman,
daltsevr, elm, mdniyyt doru irlilyn
mhtm bir millt olduunu yrnn mktbli,
Nizami Gncvinin, madddin Nsiminin, M-
hmmd Fzulinin xalqnn mnvi gzl-
liklrini trnnm etmlrini, M.F.Axundzad,
Seyid zim irvani, Mirz lkbr Sabir, bdr-
rhim by Haqverdiyev, Mhmmd Hadinin
lksinin, vtn vladlarnn maariflnmsi
namin mbarizlrini, nadanl tnqid edrk
vtnin xilasn mdni inkiafda axtarmalarn,
lm-dirim mbarizsi meydanlarna atlan,
vladn vtn qurban verrk, hid atas olan,
yaradcl Vtn v insana sevgi il ulalanan
X.R.Ulutrk eirini, .Tud, M.hriyar poeziya-
snda Cnubi Azrbaycan, Tbriz hsrtini, B.
Vahabzad yaradclnda qanl tarixlrimizi
yaddalara hkk edrk milli tssbkeliyi
yrnn agird tfkkrnd Trk milltinin mh-
tmliyini, xalqnn slhsevr, azadln hr bir
eydn uca tutduunu, hr zaman qlin, zkann
qlbsin arxalandn drk edir.
Bu gnn agirdin uaq yalarnda ox
dzgn trtib olunan, mzmunlarnda Vtnin ta-
rixi mnzrsi yaradlan dbi-bdii nmunlrl
sz snti yrdilirs, onlarn glckd vtn-
prvr vtnda olmas bhsizdir.

432


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ MTBUATI



GRBZ TRK OCUU DERGS

Elif KONAR
Uzman, ocuk Geliimi ve Eitimi/
Trk Dili ve Edebiyat, Editr, Erdem Yaynlar,
e-mail: elifkonar@hotmail.com

ABSTRACT
The studies pursued on the old-lettered childrens magazines have brought besides childrens literature and the history of
childrens journalism in Turkey, the social panorama of the period in which the magazines were published to researchers
attention. Studies such as this one are significant for childrens history and culture as being an important subtitle of social history
and culture.
When the magazines of Grbz Trk ocuu which started its publishing life with the expression of It helps the childhoods
healthy pedagogical development on October 1926 [The magazine which was owned by Doctor Fuad (Umay), head of the
Association of Himaye-i Etfal founded on 30 June 1921 in Ankara, dealt with the subjects in such a way that supported the newly
founded Republic and its policies] are studied, we come across with many works belonging to children.
In this study, the old-lettered issues published in 1926-28 of Grbz Trk ocuu have been examined. Through
examination, authors have been listed, information about the authors has been gathered, and an index has been prepared according
to the names of the authors and the subjects. What was done concerning children in that period has been attempted to be
determined in the context of the magazine.
Key words: Grbz Trk ocuu Magazine, old-lettered periodicals, child.

Salam vcutlu, salam ruhlu ve salam Cumhuriyetin ilanndan Harf nklbna kadar
kalpli ocuklar yetitirmek sanatn benimsemi on adet ocuk dergisi yaymlanmtr. Grbz
olan milletlere ne mutlu! (Ahmed Aaolu)1 Trk ocuu Dergisi de bu dergilerden biridir.
GR 1. Grbz Trk ocuu
Grbz Trk ocuu Dergisi, Ekim 1926 Himye-i Etfl Cemiyetinin Bakan Doktor
tarihinde ocukluun shhi terbiyevi inkiafna Fuad (Umay)n sahibi olduu dergi, genel olarak
yardm eder ibaresiyle yayn hayatna balam. kurumun ve yeni kurulan Cumhuriyetin politi-
30 Haziran 1921de Ankarada kurulan Himye-i kalarn destekler mahiyette yayn yapar. lk say-
Etfl Cemiyetinin Bakan Doktor Fuad (Umay)- da tam sayfa olarak verilen Atatrk fotoraf ile
n sahibi olduu dergi, genel olarak kurumun ve altndaki Trkiye Himye-i Etfl Cemiyetinin
yeni kurulan Cumhuriyetin politikalarn destek- Byk Hamisi Gazi Paa Hazretleri ibaresi ve on
leyen almalara imza atmtr. drdnc sayda verilen Gazi Hazretlerinin Trk
Genliine Hitab buna rnektir.
Bu dnemdeki ocuk dergilerinin ortak zel-
lii eitim amacn n planda tutmalardr. Vata- lk nshann bayazsnda dergi, gayesini,
nn istikbali iin salam aile yapsnn oluturul- Grbz Trk ocuu Niin ntiar Ediyor?
mas; yetiecek ocuklar iyi eiterek, toplumu balkl yazyla u ekilde dile getirmitir:
yeniden gl duruma getirmek gerektii esas Mecmuamz birbirine sk mnasebeti olan
kabul edilir. iki gaye ile kyor:
Eski harfli ocuk dergileri genellikle siyasi ve 1-Trk ocuunu grbz yetitirmek;
sosyal yapya uygun hareket ederler. Merutiyete 2-Grbz Trk ocuklardan kuvvetli, salam
kadar Saltanatn, 1908den sonra Merutiyetin bir millet vcuda getirmek...
ve nihayet 1923ten sonra da Cumhuriyetin ya- Biliyoruz, yolumuz sarp ve uzundur. Bu yol-
nnda yer alrlar (Okay, 1999: 21). lkedeki ak- da yrmek iin ne kadar mkllerle karlaa-
saklklara ve yanl uygulamalara ynelik eleti- camz, nihayetsiz yorgunluklarla arpaca-
rilerini genellikle uygun bir slupla dile getirmek- mz da takdir ediyoruz. Fakat gayemizin bize her
tedirler. 19. yzyln sonlarndan itibaren dne- trl sabr ve metaneti verecek ulviyeti vardr.
min nemli ve tannan yazarlar da ocuk dergi- Gzmz, dimamz, bileimiz en kimsesiz Trk
lerinde grlr. Pek ok nemli isim, iir ve ya- ocuundan en mreffeh Trk ocuuna kadar
zlaryla dergilere katkda bulunur. hepsiyle megul olacaktr. ptida ananelerden
meden, fenn ve shh usullere syrlp gemee
1 alacaz. Babalar ikaz etmee, ninelere rehber
Aaolu, A. (1927). ocuk Gn. Grbz Trk ocuu
Dergisi, (Fevkalade Nsha): 11. olmaa gayret edeceiz. Trk ocuklar iin mil-
letin btn kabiliyetlerinden istiane ve istifade

434
 Materiallar

arelerini arayacaz. Mecmuamz ilmin kuru ve den eitimi, hukuk, sokak ocuklar4 vb. Konular-
hayalin fantezili slubundan kurtararak her kar daki dz yazlarn dnda dier edebi trlere ait
tarafndan memnuniyetle takip edilebilir bir pek ok rnek bulunmaktadr; otuz be hikye,
sadelikle nere muvaffak olmak yegane emeli- elli be iir, be masal, on hatra, drt ark-
mizdir. Yalnz muhterem halkmzdan mecmua- trk, bir ninni, iki gezi yazs, alt oyun, yirmi
mza kar ltufkr bir alaka bekliyoruz. Evlat drt mektup, drt eviri, bir bulmaca gibi. zel
sahibi vatandalarla temasmzn daimi olmasn nshalarda trlerin hemen hepsinin genel konuya
istiyoruz. Hepimizin hedefi birdir ve udur: uygunluu dikkati ekmektedir (23 Nisan, Nfus
Grbz Trk Milleti iin grbz Trk ocuu... Saym). Dergideki bu trlerin ieriine bakl-
Muvaffak olup olmamak bir mesele deildir. dnda yine en nemli konunun eitim olduu
Halk ve mecmuamz birleince elbette muvaffak grlmektedir.
olacaz. te bu kanaatle ve millete gvenerek bu Hikyelerde ocuklara, aileye ve dolaysyla
gnden itibaren vazifemize balyoruz. (G.T.., topluma kazandrlmak istenen zellikler dile
1926: 1) getirilmektedir. Hikyelerin ounun ierii ger-
Grbz Trk ocuu, 2920 cm. ebatlarnda eki olmakla birlikte ocuun hayal dnyasn
ve rahatlkla okunabilir bir baskya sahiptir. Dergi- gelitiren hikyeler de bulunmaktadr. iirlerin
nin her nshasnda ok sayda resim ve fotoraf byk ksm ocuk hayatn anlatan ve milli duy-
bulunmaktadr. nc sayda okurlara hediye gular gelitiren muhtevadadr. Masallarda dikkati
edilen tablolar renkli kue kda baslmtr. On eken e ise iyilik yaplmas gerektii ve iyiliin
beinci saydan itibaren kapak sayfalar renkli ba- hibir zaman karlksz kalmayacadr. ngilizce
slmaya balamtr. Dergideki resim ve fotoraf- ve Franszcadan yaplan hikye evirileri de
lar ok nettir. Bu balamda dergi, dnemi anlatan eitici tarzdadr.
grsel belge niteliine de sahiptir. Kapan st ks- Mektupla ilgili en ok gze arpan amcamn
mnda, ortada bir gne iinde grbz bir ocuk kesi ve annemin kesi balyla yaymla-
fotoraf ya da resmi bulunmakta, gnein nlar nan eitici mektuplardr. Bu kelerden amca-
etrafa yaylmaktadr. Derginin ad, sa st kede mn kesinde ocuk eitimi ile ilgili tavsiyeler
daire iinde Grbz hemen altnda Trk ve verilmekte; annemin kesinde ise anne-ocuk
resmin sol kesinde de ocuu eklinde dzen- ilikisinden bahsedilmektedir. Mektuplar iinde
lenmitir. Kapak st bilgileri her dergide deime- ilgi ekici bir dier mektup da Abdulhak Hamid
den tekrar etmektedir; Sahib-i mtiyaz: Krklareli [Tarhan] tarafndan dergiye gnderilmi olan
Mebusu Doktor Fuad; Mdr-i Mesul: Doktor Ali mektuptur. Hamid, bu mektubunda mecmua ve
Vahid; ocukluun shhi ter-biyevi inkiafna ocuk ile ilgili dncelerini dile getirmektedir5.
yardm eder. Kapaklarda oun-lukla ocukla ilgili Derginin eski harfli saylar iinde bulmacaya
bir fotoraf bulunmakta, kimi saylarda fotorafn sadece son sayda rastlanmaktadr. Bu, iki resim
altnda yine ocukla ilgili bir vecize yer almak- arasndaki farkn bulunmasn isteyen bir bulmaca-
tadr. Bu vecizelerin byk bir ksm ba harf k- dr. Dergide anlatlan oyunlara bakldnda hare-
saltmalaryla Doktor Fuada aittir. Baz nshalar- ketli ve arkl oyunlar (rond) olduu grlmektedir.
da, kapakta, derginin mnderecat da verilmektedir. Grbz Trk ocuu, eski harflerle yirmi
Trkiye Himye-i Etfl Cemiyeti ocuk drt say yaymlanr (1926- 28). 1928 Harf nkl-
Klliyat adyla yaymlanan kitaplarn tantm- bndan sonra 1935 ylna kadar yeni harflerle
lar da dergi sayfalar arasnda yer almaktadr. yayna devam eder. Daha sonra ocuk adn alr
Okurlara bu kitaplarn temin edilip alnmas tav- ve 1936- 1947 yllar arasnda gene ocuk Esir-
siye edilmektedir. geme Kurumu yayn olarak 427 say intiar eder
Ayda bir kan derginin, 1926-28 tarihlerinde (Okay, 1999: 206).
eski harflerle yaymlanan yirmi drt says bir
ocuk dergisinden ziyade bir ocuk geliimi ve 3
Elif Konar, Grbz Trk ocuu Dergisinde ocuk
eitimi dergisidir. zellikle ilk saysnda daha Sinemas ve Tiyatro, Hece Dergisi ocuk Edebiyat zel
ok ebeveyn ve eitimcilere hitap eden dergi, 2. 4
Says, Say: 104-105, Austos-Eyll, 2005.
saysnda Grbz Trk ocuu Msabakas Elif Konar, Grbz Trk ocuu Dergisi, Sokakta
Yaayan ve alan ocuklar, 5. Sokakta alan ve
balatr. 3. saydan itibaren iir ve hikyelere daha Yaayan ocuklar Sempozyumu, Gaziantep niversitesi-
ok yer ayrlmaya balanr. Bu ekliyle Grbz Gaziantep Bykehir Belediyesi, 4-6 Kasm 2006,
Trk ocuu geni kapsaml bir aile dergisi olur. Gaziantep.
5
Grbz Trk ocuunda eitim, salk, Tez almas srasnda ve sonrasnda yaplan aratrmada
daha nce yaymlanmad grld iin ksa bir tantc
ocuk siyaseti2, grsel sanatlar3, iki, evlilik, be- yazyla birlikte bu mektup aynen yaymlanmtr: Elif
Konar, Grbz Trk ocuu Dergisi ve Abdlhak Hamid
2
Elif Konar, ocuk Siyaseti ve Grbz Trk ocuu Tarhan, Dergh, Say: 158, Nisan 2003.
Dergisi, Tarih ve Toplum, Say: 235, Temmuz 2003.

435
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

2. Grbz Trk ocuu Dergisindeki 34. F[fe]. R[r].

Yazar Kadrosu 35. Fuad Refik
36. Glenolu
Grbz Trk ocuu dergisinin yazar 37. H[ha].A[ayn].M[mim].
kadrosu incelendiinde Himye-i Etfl Cemiyeti 38. H[ha].M[mim].
ile balantl olan yazarlarn ounlukta olduu 39. Halide Nusret [Zorlutuna]
40. Hakk Baha [Pars]
grlmektedir. Derginin akademisyen, milletve- 41. Hakk Ferid
kili, air, yazar, doktor gibi ok eitli meslek 42. Halil Nihad [Boztepe]
grubundan oluan bir yazar kadrosu bulunmak- 43. H[ha]. [n].
tadr. Genellikle tannan isimlerden oluan bir 44. Hikmet evki
45. Hilmi A[ayn]. Malik Bey
kadroya sahip olan dergide okuyucu yazlarna da 46. brahim Alaaddin [Gvsa]
yer verildii gzlemlenmektedir. 47. shak Refet [Itman]
Dergide knye ve biyografisine ulalabilmi 48. smayl Hakk [Baltacolu]
49. smail Ziya
yazarlarn yazlar dnda sadece isim ba harfleri
50. smet[Kilis Gazetesi Sahibi ve Mdr Ragb
bulunan veya isim bulunmayan yazlar da olduk- Beyin kz]
a fazladr. Bu yazlar iinde baz yazlarn isim 51. zzet Ulvi Gltekin
ba harflerinden dolay ayn yazara ait olduu 52. Kadri Bahir
hissi uyandran yazlar da dikkati ekmektedir. 53. Kamil Jakar Bey [statistik Md. Um. Nfus leri
Mtehasss]
Bunun yannda yazarlarn ocuklarnn isimlerini 54. K[kef]. N[nun].
kullanarak yazdklar yazlar da bulunduu d- 55. Kazm Nami [Duru]
nlmektedir; Dr. Fuad (Umay), Turhan-Tun 56. Kazm Vehbi
gibi. Ayrca Dr. Fuadn Trakyal takma adn 57. Mahmud Celaleddin Bey
kulland yazs da bulunmaktadr. Fakat alma 58. M[mim]. Celal
59. Mec. S[sad].
iinde dergi esas alnm ve isim belirtilmi 60. Mehmed Nureddin
yazlardaki adlar aynen aktarlmtr. sim bulun- 61. Mehmed erif
mayan yazlarn hepsi isimsiz ibaresi altnda 62. M[mim]. Mermi
toplanmtr. Grbz Trk ocuu Dergisinin 63. Mevhibe Ziya
64. Mnir Hayri [Egeli]
eski harfli dneminde yazs bulunan isimlerin 65. Mustafa Doan
tam listesi u ekildedir: 66. M[mim]. Z[ze].
1. Abdlhak Hamid [Tarhan] 67. M[mim].Zekeriyya [Sertel]
2. Abdlfeyyaz Tevfik [Yergk] 68. Nahid Ali
3. Abidin Daver 69. Nihad evki
4. A[ayn]. C[cim]. 70. Nurullah Ata [Ata]
5. A[ayn]. D[dal]. 71. Osman Kadri
6. Afacan 72. mer T[t]. Ay
7. Afife Cell 73. mer Bedrettin [Uakl]
8. Aaolu Nezir 74. Rza Tahir, Dr.
9. Aaolu Ahmed 75. Ruen Eref [naydn]
10. Ahmed Rasim 76. R[r]. Y[ye].
11. A[elif]. Hikmet 77. Sabiha Zekeriyya [Sertel]
12. A[elif]. K[kef]. 78. Sabri Bey [Nfus Md. Umumi]
13. Aka Gndz 79. Said Nazif [Ozankan]
14. Akuraolu Yusuf 80. Selim Srr [Tarcan]
15. Ali kr Bey, Dr. 81. Server Rifat [skit]
16. A[ayn]. Nuri 82. Sevim Yldz Hanm
17. A[ayn]. Yldrm 83. Sleyman Nazif
18. Azim Nureddin Mustafa Bey 84. ahinkayal Gndz Mustafa
19. Azime Reid Hanm 85. [n]. M[mim].
20. Belks Halim Hanm 86. inasi Gn Doru
21. Celal Sahir [Erozan] 87. kfe Nihal [Baar]
22. Cemil Cudi 88. Turhan-Tun
23. C[cim]. S[sad]. 89. Turgud
24. Cenab ehabeddin 90. Vedide Baha [Pars]
25. Emineddin 91. Veled elebi [zbudak]
26. Emin Receb [Grel] 92. Zeki Mesud [Alsan]
27. Emin kr 93. *
28. Ercmen Ekrem [Talu] 94.
29. Falih Rfk [Atay] 95. Hanm
30. Fatma Reid Hanm, Dr. 96. Bey
31. Feridun Vecdi 97. Bykanne
32. Firmin Barabey 98. Masalc Baba
33. Fuad [Umay], Dr. 99. Bebek
100.Bir Aile Reisi

436
 Materiallar

3. SONU drlmtr. Trkiyenin emniyet ve kurtuluunun

Grbz Trk ocuu (1926-28), Cumhuri- ancak uygun bir ocuk siyaseti ile gerekletirile-
yetin ilanndan sonra kan en nemli ocuk cei de mecmuada sk sk vurgulanan konular
dergisidir. Derginin yaynland yllar, savalarn arasndadr. Toplumu ve ocuu ilgilendiren he-
atlatld, Cumhuriyetin henz ilan edildii ve men her mesele dergide az ok ama muhakkak
lkenin yeniden yaplanmasna alld yllardr. kendine yer bulmutur.
Grbz Trk ocuu (Himaye-i Etfal Ce- Grbz Trk ocuu Dergisi ve dolaysyla
miyetinin resmi yayn organ olarak), bir yandan 1926- 28 yllar incelendiinde gemiin bugn
ehit ocuklarna ve ailelerine, yardma muhta ve gelecek adna ne denli nemli olduu
ocuklara ynelik faaliyetleri grev uuruyla grlmektedir. ocuk ortak paydasnda, pek
yerine getirmeye alm, dier taraftan da ok konuda tehis ve tedavi yntemleri belir-
Cumhuriyet neslini yetitirme vazifesini stlen- lenmi ve uygulamalar yaplmaya allmtr.
mitir. Dnemin artlar dikkate alndnda mec- Trkiyenin emniyet ve kurtuluunun ancak uy-
mua kadrosunun yklendikleri sorumluluklar ge- gun bir ocuk siyaseti ile gerekletirilecei de
rei gibi yerine getirdikleri grlmektedir. ocu- mecmuada sk sk vurgulanan konular arasn-
un eitiminde aile ve toplumun eitiminin ilk dadr. Tespitler ve yaplanlar, yaplmaya al-
art olduu bilinciyle mecmua, aile, toplum ve lanlar bilinirse, bugn de devam etmesi ve daha
ocuk iin yaymlanmtr. da ileriye gtrlmesi gereken almalar daha iyi
grlecektir. Tarihi tarih olarak kabul edip bu-
Mecmuann yazar kadrosu incelendiinde
gne ve gelecee aktarlmas gerekenler nyar-
edebiyat, doktor, akademisyen, gazeteci gibi ok
gsz bir ekilde benimsenebilmelidir. An ve gele-
eitli ve zengin bir kadro ile karlalmaktadr6.
cek adna, tarih, sosyolojik ve edeb okumalarn,
Bunun yannda dergide okuyucularn mektupla-
incelemelerin nemi gz ard edilmemelidir.
rna ve yazlarna da yer verilmitir.
Dergi ve dnem incelendiinde dikkati eken
Dergide eitim, salk, bayramlar, ocuk hu-
bir dier husus ise udur; 1926-28 yllar arasnda
kuku ve siyaseti, grsel sanatlar, evlilik, iki,
tespit edilip nerilenlerin pek ou gnmze
beden eitimi gibi konular ieren makalelerin
gelindiinde hl tam olarak uygulanamamtr.
dnda dier edebi trlere de yer verilmitir.
Fakat bu trlerin ieriine bakldnda da en Sonu olarak diyebiliriz ki; Grbz Trk
nemli konunun eitim olduu grlmektedir. ocuu geni yazar kadrosuyla ve Himaye-i Etfal
Mecmua ilk saydan itibaren bilinli ailelerin Cemiyetinin katklaryla Cumhuriyetin ilk d-
oluturulmasna ynelik yaynlarn devam ettirir. nemlerini yanstan o yllarda yaplan faaliyetleri
ocuun ilk yllar eitim asndan nemli oldu- (gerek yaz gerek fotoraflarla) belgeleyen bir
undan makalelerle, ebeveyn ve retmenlerin ariv niteliindedir. Bu alma sonunda u husu-
dikkatleri zinde tutulmaya allr. Bir yandan da sun da belirtilmesinde fayda grlmektedir; eski
uzman kiiler tarafndan ocuk eitimiyle ilgili harfli ocuk dergileri kt dnemin edebi, si-
okurlarn kendini yenileyerek eitmesi salanr. yasi, sosyal vb. her trl ynn zamanmza
aktaran muhakkak kmsenmeden incelenmesi
Eitimle ilgili almalar devam ederken sa-
gereken dokmanlardr. Gelecee emin admlarla
ln ehemmiyeti de ihmal edilmemitir. Anne-
ilerlemek, gemiimizdeki bilgi birikimini kulla-
ocuk saln korumaya ynelik her trl
narak daha kolay ve ufuk ac olacaktr.
alma mecmua tarafndan desteklenmitir. Hatta
dergi kadrosu bizzat koruyucu hekimlik vazifesini
KAYNAKA
stlenmi, bulunduklar mahallerde yapabilecek-
lerini yapma gayreti iinde olmulardr. Ayrca Akn, Veysi. Bir Devrin Cemiyet Adam Doktor Fuad
Umay, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2000.
belirli gn ve haftalar da mecmua tarafndan frsat
bilinerek ocuk sal, ocuun beslenmesi, Grbz Trk ocuu Dergisi (1926-28 yllar
arasndaki nshalar)
giydirilmesi, eitimi ile ilgili faaliyetler hzlan-
Konar, Elif. Grbz Trk ocuu Dergisinin
ncelenmesi (1926-28), Fatih niversitesi, Sosyal
6
Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Blm,
Grbz Trk ocuunu nemli klan noktalardan biri Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003.
udur; gnmzde pek ok kategoriye ayrlp, eitli
ekilde sfatlandrlabilecek insanlar [Dr. Fuad Umay, Okay, Cneyd. Eski Harfli ocuk Dergileri, stanbul:
Abdlfeyyaz Tevfik Yergk, Selim Srr Tarcan, Aaolu Kitabevi Yaynevi, 1999.
Ahmed, Yusuf Akura, Aka Gndz, brahim Alaaddin Okay, Cneyd. Belgelerle Himaye-i Etfal Cemiyeti,
Gvsa, Sabiha Zekeriya Sertel, Falih Rfk Atay, vd.] stanbul: Kitabevi Yaynevi, 1999.
ocuk ve vatan ortak paydasnda alabilmitir.
ocuk meselesinde, dnemin artlar iinde herkes,
kendince, elinden gelen gayreti gsterebilmitir.

437


OCUK EDEBYATI ALANINDA NC BR YAYIN: OCUK BAHES

Fazl GKEK
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi

ABSTRACT
ocuk Bahesi published in Selanik before the second constitutional monarchy is a weekly magazine intended for children
and youth. The magazine starting to appear on 13 Knunusani 320 (25 January 1905) has been published with 43 numbers. ocuk
Bahesi, which attachs importance to the education of children and youth with every aspect and aims to consider their leisure
times, is a magazine occuring to scientific, social and literary writings. While a poet, a story, a narrative and theatrical productions
are occured in ocuk Bahesi, news and informations that draw attention to children are also ranked. Furthermore, it is found to
be crowded writer staff in the magazine.
Keys words: ocuk Bahesi, children literary, magazine.

Trkiyede matbuat faaliyetlerinin Batya pi-i istifadenize maarif iekleriyle tezyin edil-
gre ge balamasna paralel olarak ocuk mi bir hadika-i dilara arz ediyoruz ifadelerine
edebiyatna ilikin yaynlarn balangc da ok yer verilmitir. Daha bu yaznn ilk cmlesindeki
eski deildir. Daha ok II. Merutiyetten sonra bu ifadede grlen, derginin hedef kitlesi ile
yaygnlaacak olan ocuklara ve genlere ynelik kullanlan dil arasndaki uyumsuzluk, derginin
yayn faaliyetlerinin ilk rneklerinden biri, btn yayn hayat boyunca devam etmektedir.
Merutiyete takaddm eden yllarda Selanikte ocuklar iin kan bir yayn organnn ocukla-
km olan ocuk Bahesi dergisidir. lk says rn zor anlayabilecei bir dil anlay benimsemi
13 Knunusani 320 (26 Ocak 1905) tarihinde olmas artcdr. Dergideki baz yazlarda ve
yaymlanmaya balanan ve 43 say kan ocuk yazarlarnn bazlarnn kimliklerinde ne kan
Bahesinin sahib-i imtiyaz N. Necati ve mdr Trk tavr ile bu dil anlay birbiriyle uyumlu
Ayn. Medhidir. Derginin ilk sayfasnda klienin deildir. Ancak bu hkmn dergideki tm yazlar
altnda u cmle yer almaktadr: Nevresidgnn kapsamadn, hemen her sayda ocuklar iin
tenvir-i efkr ve tehzib-i ahlkna hadim haftalk veya ocuklarn dili ve bak asyla kaleme aln-
risaledir. nc sayfadaki balk kliesinin m yazlara da yer verildiini belirtmek gerekir.
altnda ise bu ifadenin farkl bir ekilde tekrar Dergideki yazlar tasvir etmeden nce, der-
edildiini grlmektedir: Etfalin tehzib-i ahlk ginin adndaki bahe istiaresi zerine kurulmu
ve tenvir-i efkrna hadim haftalk risale. lk olan ve N. Necatiye ait olduunu tahmin ettii-
sayfadaki ifadede derginin yayn hayat boyunca miz bu k yazsn aynen aktarmak yararl
bir deiiklik olmam, fakat 3. sayfadaki cmle olacaktr. Bylece bu yazda belirtilen amalarla
3. sayda u ekilde deimitir: Zkr ve inas- derginin -aada zerinde durup ksaca tasvir
nevresidgnn tehzib-i ahlak ve tenvir-i ezhanna etmeye alacamz- muhtevas arasnda bir kar-
hadim ahlk, ilm, seyyah risaledir. Bu deiik- latrma yapma imkn olacaktr.
lik bu sayyla snrl kalm, bir sonraki saydan Saye-i maarif-sermaye-i cenab- ehriyar-
itibaren yine nceki cmleye dnlmtr. n- azamde sizin gibi nevresidgn- vatann tehzib-i
c saydaki bu cmlede geen seyyah ifade- ahlk ve tenvir-i efkrna hizmet etmek mak-
sinin derginin bir ynelimini ifade ettiini syle- sadyla bugn pi-i istifadenize maarif iekle-
yebiliriz. nk dergide sklkla eitli lke veya riyle tezyin edilmi bir hadika-i dilara arz ediyo-
ehirlere yaplan seyahat izlenimlerinin yer ald ruz. Fikrinizi terbiye eden mektep dersleriyle
yazlar yaymlanmtr. uratka biraz istirahat etmek, baka, fakat nafi
lk saydaki fade-i Mahsusa st bal eylerle megul olmak ihtiyac yz gsterir.
altndaki Kari ve Karielerimize balkl, imza- stersiniz ki bir mesele zerinde uraa uraa
sz olmakla birlikte N. Necatiye ait olduu anla- bitap kalan fikriniz, iktisab- kuvvet etmek,
lan yazda da ocuk ve genlerin muhatap yeniden bir kayie mazhar olmak iin mesel
alnd dikkat ekmektedir. Bu yazda, padiaha bir bahede gezinerek size ho grnen bir iki
ball dile getiren klie szlerden sonra ba- iekle megul olsun, mtevaz menekelerden,
ln altndaki cmleyi hatrlatacak ekilde muattar yaseminlerden gelen havalar kalbinizi
sizin gibi nevresidgn- vatann tehzib-i ahlk ve telziz etsin. Yeil ayrlarn, tede beride uan
tenvir-i efkrna hizmet etmek maksadyla bugn halk, gayur kelebeklerin, arlarn her biri size bir

438
 Materiallar

baka zevk, bir baka etaret versin. Ruhunuzdan bu yaznn altnda bulunan ve yine Kari ve
btn bunlarn hakikatini anlamak iin bir his Karielerimize baln tayan iirin N. Necati-
ykselsin. O zaman byk bir itiyak ile sevimli ye ait oluu da bu tahminimizi kuvvetlendir-
kitaplarnza mracaat ve onlar bir gayret-i muta- mektedir. Derginin sonraki saylarnda da srekli
assbane ile mtalaa edersiniz. Evet, ite sizin yaz ve iirleri yaymlanan N. Necatinin isminin
btn metalibiniz bundan ibarettir. Ve biz de almnn Necip olduu ve Selanik ttihat ve
byle dnyoruz. Terakki Cemiyeti yesi olduunu biliyoruz. Ayn
Bunun iindir ki btn hyaban- fazileti trl ahsiyet daha sonra yine Selanikte Bahe
trl ezhar- maarifle sslenmi, alayanlarndan mecmuasn da karm (Selanik, 1324-1326/
beste-i gayret, tuyurundan zemzeme-i etaret 1908-1910) ve ttihat ve Terakki Cemiyeti tara-
dklen bir bahe, btn mlinize hdim bir fndan yaymlanan Vatanda adl derginin (1328/
ocuk Bahesi ihzar ettik. Mektep derslerinden 1912) bamuharrirliini de yapmtr.
vakit bulduka oraya gideceksiniz. Oradan topla- Derginin, yukarda naklettiimiz k yaz-
yacanz semerat- nafia yalnz zaikanz deil sndaki vaatlerine byk lde bal kald
belki ruhunuzu telziz eder. sylenebilir. Bu yazda sz edilen trden yazlar
Bu kede sizi tatl tatl elendiren manzu- hemen her sayda yer almtr. yle ki: Bu ya-
melere tesadf edeceksiniz. tede kanepesine zda iirlere yer verilecei belirtilmitir; derginin
yaslanm bir sal-hurde, eski zaman hikyelerin- her saysnda ilk sayfalar genellikle iire ayrl-
den bahsedecektir. Beride ieklerle megul olan mtr. Trke iirler adl kitabyla o tarihte ok
bir ocuk, btn sergzetlerini anlatacaktr. mehur bir isim olan Mehmet Eminin iirleri de
Aalar arasnda saklanan bir kk sergide ulm 17. saydan itibaren her sayda yaymlanmtr.
ve fnunun baz perdelerini greceksiniz. Baz Mehmet Eminin iirlerinin derginin iir tarafn
tarhlar zerine rekz edilmi heyakil-i eazm naza- zenginletirdii ve edeb deerini arttrd syle-
rnz celp eyleyecektir. Daha tede bir tiyatro nebilir. k yazsndaki masal ve hikye tarzn-
sahnesi size mektep lemlerini terih edecektir. da rnlere yer verilecei vaadinin de byk
lde yerine getirildiini syleyebiliriz. Hemen
Latife-perdazlar, yeni yeni hikyeler syleyen
her sayda ocuklara hitap eden bu tr yazlar
genler, seyahatlerini anlatan seyyahlar, bilmece
yaymlanmtr. Ayrca mektep piyeslerine de
soran arkadalar, hepsi burada itima edecekler.
yer verilmitir. Yine k yazsndaki, ocuk ve
Sizi mmkn olduu kadar elendirmeye, ders-
genlerin gnderecei yazlara yer verilecei
lerinize byk bir evk ile almak iin fikrinize
szne bal kalnd ve dergiye gnderilen bu
kayi vermeye gayret edeceklerdir.
tr yazlarn da yaymland anlalmaktadr.
Bazen mektep derslerinden kalan bo zaman- Zira baz yazlarn altnda mektebi talebele-
larnzda vcuda getireceiniz yazlar meslei- rinden eklinde imzalar grlmektedir. Dergi-
mize mnasip olursa- bahenin bir kesine talik deki, ocuklarla ilgili bir dier yaz eidi de,
edilerek gelip geenlerin nazar- takdirine arz edi- belli bir imzayla yaymlanan, fakat bak asnn
lecektir. bir ocua ait olduunun zellikle belirtildii
Sual ve bilmecelerimiz hallettiiniz takdirde yazlardr. Bu yazlara daha nce kullanldna
kymetli mkfatlara mazhar olacaksnz. mti- ahit olmadmz bir genel ad verilmitir: Bu
hanlarnzda ihraz edeceiniz mertebeler bahe- yazlar Syleni st bal altnda yaymlan-
mizde iln edilecektir. mtr. Sz konusu yazlarn mahiyetine bakld-
Sevgili kari ve karieler! Gazetemizin istimal nda bu kavramn monolog karlnda kulla-
ettii imlaya bir nazar- istigrap ile bakmaynz. nld anlalmaktadr. Ayrca Mekteplere Dair
Vaka size ihtimal ki pek tuhaf grnecektir. stununda hemen her sayda eitli mekteplere
Lkin emin olunuz yaknda fikrinizi izah etmek dair haberlerin yer ald ve mekteplerin eitim
iin sizi musahabelere davet edeceiz. Orada lisa- retim programlaryla tantld, mezuniyet
nmz tamamyla greceksiniz ve siz de o zaman trenlerine dair haberlere ve bu trenlerde yaplan
bugne kadar alt st olan imlamz hakknda bir konumalara, okunan iirlere yer verildii grl-
fikr-i mahsus edinebileceksiniz. mektedir. Pul ve Kart Sayfas stununda da pul
Hemen Cenab- Hakkn sevgili padiahmz koleksiyonculuuyla ilgili olarak yine ocuklarn
il ahird-devran etmesini bizimle yek-zeban ilgisini ekecek haber ve bilgilere yer verildiini
olarak dua ediniz. gryoruz. Her sayda yer alan bilmeceler ve bir
sonraki sayda verilen cevaplar da derginin
Bu yazda imza bulunmamakla birlikte, yuka- ocuklara ynelik grntsn tamamlamaktadr.
rda belirttiimiz gibi, derginin imtiyaz sahibi N. rf ve Adat bal altnda farkl lkelerin
Necatiye ait olduunu tahmin ediyoruz. Ayrca deiik zellikleri ile ilgili, daha ok o gnn

439
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

okuyucusuna tuhaf, artc veya gln gelecek Dergide imzasna en fazla rastladmz Ayn.
haber ve bilgilere yer veren yazlar ile Mebahis-i smet, ocuk duyarlna hitap eden ve ocuklarn
lmiye stunundaki daha ok fen bilimleriyle anlayaca basitlikte olan iirleriyle dikkati
ilgili makalelerin de ocuk ve genlerin ilgisini ekmektedir. Bir ksm Kklere Dair st
ekecek trden yazlar olduu grlmektedir. bal altnda yaymlanan ve bazlarnn da o-
Dergide srekli yaz ve iirleri kan yazar ve cuklar iin olduu zellikle belirtilen bu iirlerin
airlerin yan sra, sadece bir veya birka yaz adlar da ierikleri konusunda bir fikir verebilir:
veya iirle dergiye katlan yazar veya okuyucu- Sema-y Sabavet, Parmaklarn - Kck
yazarlar da bulunmaktadr. Dergide srekli yaz Yeenime, merin Duas, Sabavetten Bir
ve iirleri kan yazar ve airler unlardr: Ayn. Levha, ocuk Ruhu, ocuk Fikri vb. gibi.
smet (27), Mehmet Emin (25), Ayn. Ulvi (21), Derginin srekli yazarlarndan Ayn. Ulvinin
Rasim Hamet (12), N. Necati (8), Hoca Ali (8), yazlarnn tamam da ocuklara yneliktir.
brahim hsan (7), Eyp Sabri (6), Te. Nahide (6), Bunlarn bir ksm ocuklara ynelik ksa hikye-
Rza Tevfik (6), Ali Necat (6), Celal Sahir (5), D. lerdir. Yerli Masal st bal altnda yaym-
Abdu (5), Te. erif lhami (4), Ayn. agaf (4), lanan masallarn da hedef kitlesi ayn ekilde
brahim Zati (3). Bunlardan bazlarnn yazlar- ocuklardr. Syleni st bal altnda kan
nn tefrika halinde yaymlandn, dolaysyla baz monologlar ise bu stunda kan dier
derginin burada parantez iinde gsterilen rakam- yazlar gibi- ocuklarn bak asyla kaleme
dan daha fazla saysnda imzalarnn grnd- alnmtr. Yukarda belirtildii gibi, Syleni
n belirtmek gerekir. Ayrca derginin imtiyaz st bal altndaki yazlarn tamam bu ekilde
sahibi olan N. Necatinin imzasnn dier birok ocuklarn bak asndan kaleme alnmtr.
yazar ve airden daha az yer alm olmas da ou Ayn. Ulviye ait olan bu yazlarda Dede
muhtemelen onun yazlarnn birounun imzasz adan, Ayn. agaf, Eyp Sabri, R. Hasip, Nevin,
yaymlanmas dolaysyladr. Zira derginin hemen Ayn. Hadi gibi imzalara da rastlanmaktadr.
her saysnda imzasz yazlar bulunmaktadr. Yine dergide sklkla imzasna rastladmz
Bunlarn en azndan bir ksmnn N. Necatiye ait Rasim Hametin de yaz ve iirlerinin ou o-
olduu anlalmaktadr. Baz kaynaklarda Meh- cuklara yneliktir. Bunlarn bazlar hikye
met Rauf da bu derginin yazarlar arasnda (Snfta, Byk Olsaydm, Dul Valide
gsterilmektedir, fakat bu doru deildir. Bu gibi), bazlar ise iirdir (Muallim Efendilere -
durum, dergide birka yazs bulunan Mehmet Rdi son senede bir efendinin lisanndan, Te-
Raifin adnn yanl okunmasndan kaynaklan- kemmle Doru, Pastr, , Fakat Glme!).
m olabilir.
Dergide yaymlanan yazlara trleri asndan
Dergide 43 say boyunca yaymlanan yaz ve baktmzda, edebiyatn hemen her dalna ait
iirlerin toplam tefrikalar bir yaz kabul yazlarn bulunduunu syleyebiliriz. iir, hikye,
ettiimizde- 400 civarndadr. Bunlardan ancak masal, deneme, sohbet ve gezi yazlar dnda
150 yaz ve iir, yukarda adlarn zikrettiimiz fenni makalelere de sklkla yer verilen dergide
yazarlara aittir. 50 civarndaki mzasz yaz ve bir roman tefrikas da bulunmaktadr. Ayn.
iirin de derginin daim yazar ve airlerine ait Ulvinin tercme ettii, fakat kime ait olduu
olduunu kabul ettiimizde, dergideki yazlarn belirtilmemi olan bu romann tefrikasna 10.
yarsnn dardan yazar ve airlere ait olduu sayda balanm, 20. sayda tamamlanmadan kal-
sonucu kmaktadr. Bu da derginin okuyucular- mtr.
dan ve dier yazarlardan ilgiye mazhar olduu-
nun bir kant olarak kabul edilebilir. Nitekim OCUK BAHES
Tevfik Fikret gibi o tarihte ok nl olan bir Sahib-i imtiyaz: N[ecip] Necati
airin dergiye Mehmet Emin hakknda bir yaz Mdr: A[bdurrahman] Medhi
vermesi de bu mazhariyetin bir gstergesidir.
Mehmet Eminin dnda Celal Sahir, Faik Ali, KRONOLOJK BBLYOGRAFYA
Rza Tevfik gibi tannm isimlerin dergide yer
Nr. 1, 13 KS 320
almalar da yine derginin grd ilginin gster-
1. Mtenevvia, 2.
gesi olarak kabul edilebilir.
2. Letaif, 2.
Derginin, adnda ve baln altndaki cm- 3. mzasz, Kari ve Karielerimize, 3-4.
lede ne kan ve ayrca ilk saydaki k yaz- 4. N. Necati, Sevgili Karilerimize, (iir), 4.
snda dile getirilen ocuklarla ilgili boyutuna 5. Ayn. Ulvi, ark Yazlar, (makale) 4-5, (Tefrika).
gelince, belki btn yazlarn deil, ama nemli 6. Feyziye Mezunlarndan Huriye, Hanm Kzlarmz
bir ksmnn bu amaca hizmet ettii sylenebilir. Ne Okusunlar?, (deneme), 5-8.

440
 Materiallar

7. mzasz, Kaaklar, (mektep piyesi), 8-11. 46. Feyziye Mezunlarndan Emine Macide, ilik,
8. mzasz, Halamn Dersi, (hikye), 11-13. Utanganlk, (deneme), 12-14.
9. Ayn. Ulvi, alandan alarlar, (masal), 13-15, 47. mzasz, Kavala Muhabirimizden, 14-15.
(Tefrika). Nr. 7, 3 Mart 321
10. ,Lui Pomtar (ev. Ayn. Ulvi), Yuvarla 48. Dereden Tepeden, 2.
Kamburunu!, (hikye), 15-16 (Tefrika). 49. N. Necati, Oduncu, (manzum hikye), 3.
11. Mehmet Abdi, ocuk Bahesine Arz- Acizdir, 50. Ayn. Ulvi, Aabeyimin Esvab, (hikye), 4-5.
(mektup), 16. 51. Hakk, Gaye-yi Hayat 2, (iir), 7.
Nr. 2, 20 KS 320 52. Adap ve Merasim, (deneme), 9-12.
12. Mtenevvia, 2. 53. Aziz Hdai, Yabani Gl -Bir levha-, (mensure), 14.
13. Letaif, 2. 54. Abdssamet Bahir, Terane-i Maderane, (iir), 14-
14. smet, Mtalaa (iir), 3-4. 15.
15. mzasz, Ben Erkek Olmak sterim (manzum- 55. mzasz, Alar Aac, (makale), 15-16.
mensur hikye), 4-5. Nr. 8, 10 Mart 321
16. mzasz, Haset, (mektep piyesi), 6-8.,(Tefrika). 56. Dereden Tepeden, 2.
17. mzasz, Musahabe-i Shhiye, (makale), 8-10. 57. Ayn. smet, ocuk Fikri, (iir), 3.
Nr. 3, 27 KS 320 58. V. Mecdi, Kristof Kolomb, (iir), 3-4.
18. Dereden Tepeden, 2. 59. N. Necati, Bir Kolay Meslek sterim, (deneme), 4-
19. N. Necati, Zengin Yrekli Fakirler, (Victor 6.
Hugodan muktebes iir), 3-4. 60. mzasz, klim ve Hayat, (makale), 6-7.
20. Feyziye Mezunlarndan Akif Fevzi, Saat Kavgas 61. mzasz, Hiddet mi, Mlyemet mi? (diyalog), 7-
(hikye), 4-6. 10, (Tefrika).
21. Feyziye Mezunlarndan Huriye, Birden Sylemek 62. Hoca Ali, Oduncu, (masal), 13-14.
Merak, (deneme), 9-10. 63. Ayn. Mim, in Berberleri, (makale), 14.
22. M. Nusret, Meyvesiz Aa (iir), 10. Nr. 9, 17 Mart 321
23. mzasz, Tanr Parma, (hikye), 10-12, (Tefrika). 64. Dereden Tepeden, 2.
Nr. 4, 10 ubat 320 65. Celal Sahir, Mektep, (iir. Mekteb-i Feyziyenin
24. Dereden Tepeden, 2. tevzi-i mkfat treninde okunmak zere
25. Letaif, 2. gnderilmi.), 3.
26. N. Necati, Yolcu (iir), 3-4. 66. Ltfullah Paazade erif lhami, Tefekkr, (iir), 4.
27. Mekteb-i Feyziye Mezunlarndan Akil Fevzi, Cesur 67. Dede adan, Eden Bulur, (Bir kk ocuk
Beki, (hikye), 5-6. tarafndan notuyla syleni.), 4-5.
28. Mntesibin-i Tptan brahim Zati, ocuk Bahesi 68. Hoca Ali, Kre-i arz merkez-i lem midir?,
Kari ve Karielerine, (makale), 6-8, (Tefrika).Nr. 5, (Mebahis-i lmiye) 6-7. Devam var.
17 ubat 320 69. mzasz, Mekteplere dair: Mekteb-i Feyziye ve
29. Dereden Tepeden, 2. teshil-i tahsil, 9-10.
30. Letaif, 2. 70. Ayn. Ulvi, Karavana, (hikye), 10-11.
31. Celal Sahir, Altn, (iir), 3. 71. Mim. Kalender, Garip yemekler ve ikiler, (rf ve
32. mzasz, Adamcllar, (makale), 4-5. adat), 11-13.
33. mzasz, Seyahat Hatralarndan, (gezi yazs), 6-7. 72. mzasz, Pul ve kart sayfas, 13-15.
34. mzasz, Don Dede, (masal), 10-12.
Nr. 10, 24 Mart 321
35. Muhibb-i Terakki Bir Muhaddere, Mektep
Bahesine Hediye, (iir), 12. 73. Dereden Tepeden, 2.
36. Selanikli brahim hsan, Arimed, (makale), 13-14. 74. D. Abdu, ocuk Bahesini Okurken, (iir), 2.
Nr. 6, 24 ubat 320. 75. Celal Sahir, Ear- Giryedar, (iir), 3.
37. Dereden Tepeden, 2. 76. Dede adan, Kunduralarm, (monolog), 4-6.
38. Ayn. smet, Sabavetten Bir Levha, (iir), 3. 77. dilek, (diyalog), 7-8, (Tefrika).
39. Ayn. Ulvi, Zenci Kelebek, (hikye), 4-5. 78. mzasz, Altn ve Servet, (diyalog), 8-9.
40. H. Naci, Elenceli dersler 1: Seyahat-i Hevaiye, 79. mzasz, Mekteplere Dair, (makale), 9-10.
(makale), 5-6. 80. Kula Muhabirimizden, (Kuladaki Yahudi ve
41. mzasz, Musahabe-i medeniye, (deneme), 7-9, Hristiyan mektepleri hakknda.), 10.
(Tefrika). 81. Zavall Serseriler, (roman), 11-12, (Tefrika).
42. Feyziye Mezunlarndan Elif. Tevfik, Mektep 82. Vilayet-i Celile Maiyet Memurlarndan Cudi, rf
Sahnelerinden 1, (mektep piyesi), 9-10. ve Adat, (makale), 12-13.
43. Seyahat Hatralarndan: Mdrmz Kavaladan 83. Pul ve Kart Sayfas, 14-16.
Yazyor, (gezi yazs), 10-11. Nr. 11, 31 Mart 321
44. Hakk, Gaye-yi Hayat 1, (iir), 11. 84. Dereden Tepeden, 2.
45. Mftzade Mehmet Stk, ocuk Bahesi, (iir), 85. Mehmet Esat, Reehat- Hikemiye, (hikmetli
11-12. szler), 2.

441
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

86. Seniha Hikmet, Hafta-i ntizar, (iir), 3. 126. Hoca Ali, Deniz Tutmasndan Nasl Korunmal,
87. N. Necati, Miskin dilenci, (iir), 3-4. (makale), 5-6, (Tefrika).
88. brahim hsan, Tulu-i Nisan, (mensure), 4. 127. Hoca Ali, Mektep Mubassr, (deneme), 6-8,
89. Ayn. Ulvi, Fatinin akalar, (monolog), 5-7. (Tefrika).
90. Rifat, Tarih-i Tabiden Mukallit Kular: Manuri 128. Feyziye Mezunlarndan Arif Hikmet, Lostrac,
Tarla Kuu, (makale), 8-9. (hikye), 9-10.
91. Mntesibin-i Tptan brahim Zati, Teneffs, 129. Ayn. Medhi, lk Hatra, (gezi yazs), 10-11,
(makale), 9-10. (Tefrika).
92. Binti mer Fevzi Hanife adan, kszler, 130. mzasz, Mekteplere Dair, 12.
(hikye), 10-12. 131. Pul ve Kart Sayfas, 15-16.
93. Ayn. Medhi, Seyahat Hatralarndan, (gezi yazs), Nr. 15, 28 Nisan 321
12-13. 132. Dereden Tepeden, 2.
94. Pul ve Kart Sayfas, 14-16. 133. M. Nahit, Zevrake... Fenere Doru, (iir), 3.
Nr. 12, 7 Nisan 321 134. Ayn. smet, Sema-y Sabavet, (iir), 3-4.
95. Dereden Tepeden, 2. 135. Ayn. agaf, Komum air, (monolog), 5-6.
96. Zeki Fatin, Olun in - Ablam Seniha Hikmete, 136. Macit Memduh, Umac, (hikye), 9-11.
(iir), 2. 137. Jak Gamilyel, Fotoraflk, (makale), 12-13,
97. Te. Nahide, Fener, (iir), 3. (Tefrika).
98. Ltfullah Paazade erif lhami, ocuk ve Blbl 138. Ayn. Rza, En Gzel iekler, (iir), 13.
Yuvas, (iir), 3-4. 139. mzasz, Mekteplere Dair, 14.
99. mzasz, Zelzele, ( makale), 4-5, (Tefrika). 140. Pul ve Kart Sayfas, 15-16.
100. Mekteplere Dair: Mekteb-i Feyziye nas Ksm Nr. 16, 5 Mays 321
Talibatnn Hatim Cemiyeti, 7. 141. Dereden Tepeden, 2.
101. Mdrmz skpten Yazyor, (gezi yazs), 7-8. 142. . Sleyman, Akll ocuk, (iir), 2.
102. Vilayet Maarif Mdr Ziver, Bedreka-i 143. Sleyman Necdet, Anne Sesi, (iir), 3.
Muallimn, (makale), 9-10. 144. Mehmet Sadi, ocuk, (iir), 3-4.
103. Ayn. smet, merin Duas, (iir), 10-11. 145. Celal Sahir, Bir Perinin Seyahati, (George
104. M. Stk, Mektep, (iir), 11. Sanddan tercme iir)), 4.
105. Hulusi, Bir Hatra, (deneme), 11. 146. Ayn. Ulvi, Oburluk Belas, (monolog), 4-6.
106. Binba Hseyin Muhittin, Krlangcn Sergzeti, 147. Kprl Mekteb-i Rdi Talebesinden Mustafa
(hikye), 11-12, (Tefrika). Remzi, Heva-y Nesim, (makale), 7.
107. Pul ve Kart Sayfas, 12-14. 148. mzasz, ocuk Oyunlar, (deneme), 7-8.
108. Muhaberat- Aleniye, 15. 149. Nun. Necati, Meslek Tayini, (mektep piyesi), 8-9,
Nr. 13, 14 Nisan 321 (Tefrika).
109. Dereden Tepeden, 2. 150. Muazzez Naile, mr-i ikeste, (hikye), 11-12.
110. Ayn. smet, Parmaklarn, (iir), 3. 151. Te. Nahide, Bayram Hediyesi, (iir), 13.
111. Hakk, Gaye-i Hayat 3, (iir), 3-4. 152. mzasz, Mekteplere Dair, 13-14.
112. Hakk, Gaye-i Hayat 4, (mensure), 4. 153. Pul ve Kart Sayfas, 15-16.
113. Merhum Fuat Efendi, Bal Tutan Parman Yalar, Nr. 17, 12 Mays 321
(monolog), 5. 154. Dereden Tepeden, 2.
114. Hoca Ali, Tahayylat, (deneme), 6-9. 155. mzasz, Reehat- Hikemiye, (zl szler), 2.
115. Ayn. smet, mtihan Sahneleri, (manzum diyalog), 156. D. Abdu, Bir Mektup, (iir), 2.
9, (Tefrika). 157. Mehmet Emin, iftilik, (iir), 3.
116. mzasz, Mekteplere Dair, 10. 158. Yadigr- Terakki Mezunlarndan Rasim Hamet,
117. Feyziye Mezunlarndan Akil Fevzi, ehirli adan Muallim Efendilere, (iir), 3-4.
ve Kyl Aye, (hikye), 10-11. 159. Te. Nahide, Gecelerin lham, (iir), 4-5.
118. Eyp Sabri, Muallimlerin Hissiyat- Kalbiyesi, 11- 160. Ayn. smet, Name-i Hasret, (iir), 5.
12. 161. mzasz, Kimya, (monolog), 5-7.
119. Pul ve Kart Sayfas, 14-15. 162. Kemalettin, ems, (makale), 7-8, (Tefrika).
120. Muhabere-i Aleniye, 15. 163. Celal, ocukluk Hatralarndan 1: Madalyam,
Nr. 14, 21 Nisan 321 (hikye), 10-12.
121. Dereden Tepeden, 2. Nr. 18, 19 Mays 321
122. Te. Nahide, Adada Bir Gece, (iir), 3. 164. Dereden Tepeden, 2.
123. Ltfullah Paazade erif lhami, Melekle Nevzat, 165. Mehmet Emin, lk Yara, (iir), 3.
(iir), 3-4. 166. Memduh Necdet, Serab- Beka, (iir), 3.
124. Celal Sabit, Sabahleyin, (deneme), 4-5. 167. Ayn. smet, Tevhid, (iir), 4.
125. mzasz, Ar, (monolog), 5. 168. Eyp Sabri, Tavuk, (monolog), 4-6.
169. Ayn. Ulvi, ncirler, (masal), 9-12.

442
 Materiallar

170. mzasz, Yeni Hebrid Adalarnda Ayin-i Ecdad, 210. Ayn. smet, Hizmetinin Elenceleri, (mektep
(makale), 12. piyesi), 9-11, (Tefrika).
171. brahim hsan, Muavenet, (hikye), 12-13, 211. mzasz, Mekteplere Dair, 12-14.
(Tefrika). 212. Ayn. agaf, Zuluslar, (makale), 14.
172. mzasz, Eden Tiyatrosunda, (oyun tantm), 13-15. 213. Pul ve Kart Sayfas, 15-16.
173. Muhaberat- Aleniye, 16. Nr. 23, 7 Temmuz 1321
Nr. 19, 26 Mays 321 214. Arz- tizar, (ki hafta kapatldktan sonra derginin
174. Dereden Tepeden, 2. yeniden nere baladna dair yaz), 1.
175. D. Abdu, htiyar Dilenci, (iir), 2. 215. Mehmet Emin, Brak Yapma, (iir), 1-2.
176. mzasz, htar, (Mehmet Eminin iftilik balkl 216. Celal Sahir, Bir Mersiye, (iir), 2.
iiri hakkndaki bir eletiriye cevap), 3. 217. Anayalzade Edip, Mailikler iinde, (mensure), 2-3.
177. Mehmet Emin, Bir Delikanlya, (iir), 3. 218. Ayn. smet, Mekteplere Dair, 10.
178. Ayn. smet, Mhmel Musa, (iir), 4. 219. mzasz, Mekteplere Dair, 10-16.
179. N. Neat, Langza (?) Kaplcalarndan, (hikye), 4- Nr. 24, 14 Temmuz 321
5. 220. Mehmet Emin, Bahtiyarlk, (iir), 1.
180. Hoca Ali, Dehetli Dalgalar, Korkun Orkozlar, 221. Faik Ali, Blbl, (iir), 1-2.
(makale), 6, (Tefrika). 222. Ayn. smet, ocuk Ruhu, (iir), 2-3.
181. Ali Necat, Kpek mi Ylan m, (masal), 11-14. 223. erif lhami, Buse-i Mader, (iir), 3.
182. mzasz, Mekteplere Dair, 14. 224. Rasim Hamet, Byk Olsaydm, (deneme), 3-4.
Nr. 20, 2 Haziran 321 225. mzasz, Meher-i Ulm: Tarih, Riyaziye, Heyet,
183. Dereden Tepeden, 2. Tabiiyat, Ulm- ahlkiye, (makale), 5-6, (Tefrika).
184. Reehat- Hikemiye, (zl szler), 2. 226. mzasz, Atalet, (mektep piyesi), 7-8, (Tefrika).
185. D. Abdu, Krefriye Sefas, (iir), 2. 227. Kprl Mustafa Remzi, Ahval-i Acibe-i Kutbiye,
186. Mehmet Emin, ocuklar, (iir), 3. (makale), 8-11.
187. Ayn. smet, Tenezzh katarnda, (iir), 3-4. 228. Ayn. Ulvi, Ne Olsam, (monolog), 11-13.
188. Yadigr- Terakki Mektebi akirdanndan Ha. 229. Ayn. agaf, ptila-y Kul, (makale), 13-15.
Hsn, Hasta ocuk, (iir), 4. 230. Ayn. Hadi, Sakalavlar, (makale), 15.
189. Abdi Tevfik, Bir Varaka, (mektup), 4-5. 231. Pul ve Kart Sayfas, 16.
190. Ayn. Ulvi, Mahcubi, (monolog), 5-7. Nr. 25, 21 Temmuz 321
191. Ayn. Mim., Amerikada Garip Sanatlar, (makale), 232. Mehmet Emin, Zavalllar, (iir), 1-3.
10. 233. Tevfik Fikret , Zavalllar air-i Muhteremine,
192. mzasz, Mekteplere Dair, 11. (makale), 4-6.
193. Pul ve Kart Sayfas, 14-16, (Tefrika). 234. Rasim Hamet, Dul Valide, (hikye), 6-7.
Nr. 21, 9 Haziran 321 235. Mehmet Raif, Dhk ve Ahval-i Fizyolojiye ve
194. Mim. Raif, Dereden tepeden, 2. Marziyesi, (makale), 10-13.
195. Te. Nahide, Sabah- Bahar, (iir), 3. 236. Kklk, (monolog), 13-14.
196. Ayn. smet, Oynarken, (iir), 3-4. 237. mzasz, Mekteplere Dair, 14-15.
197. Eyp Sabri, Karncalar leminde, (makale), 4-6, 238. Mtenevvia, 15.
(Tefrika). Nr. 26, 28 Temmuz 321
198. Ayn. Ulvi, St Kardeim, (monolog), 6-9. 239. Mehmet Emin, Src, (iir), 1.
199. Ayn. Medhi, Leyl-i Daim, skt- Ebed inde, 240. Nigr binti Osman, Kadn, (iir), 2.
(deneme), 9-10, (Tefrika). 241. Ayn. smet, Leyl-i Vahdet, (iir), 2-3.
200. Ali Necat, Uykuda, (Rusadan tercme masal), 10- 242. Ayn. smet, ki Yetim, (mektep piyesi), 3-4,
11. (Tefrika).
201. mzasz, Mekteplere Dair, 12-15. 243. Hoca Ali, mtihanlar, (deneme), 5-7.
Nr. 22, 16 Haziran 321 244. Mehmet Raif, Zelzele Hakknda Malumat-
202. Dereden tepeden, 2. Muhtasara, (makale), 7-8.
203. Mehmet Esat, Reehat- hikemiye, (zl szler), 2. 245. Doktor brahim Zati, Mene-i Tababet ve Bukrat,
204. Tebligat- Resmiye, (Derginin 19. saysnda (makale), 8-9.
yasaklarn ihlal edildii, tekrar halinde 246. Ayn. Ulvi, Kasabaya Seyahat, (monolog), 10-12.
kapatlacana dair uyar), 3. 247. Ayn. Asfer, Sihir ve Teshir, (makale), 12-13.
205. Mehmet Emin, Demircinin d, (iir), 3. 248. Moiz Kohen, Mekteplere Dair, (Musevi
206. Manastrl Ferit Necdet, Mezamir-i Leyal, (iir), 3- mekteplerinde Trke konusunda makale), 13-15.
4. 249. Mtenevvia, 15.
207. Ha. Hsn, Seher Dnceleri, 4. Nr. 27, 4 Austos 321
208. Ayn. Ulvi, Hesap Pusulas, (monolog), 4-6. 250. Mehmet Emin, On Para Ver, (iir), 1.
209. Elif. Re. N., Kzlarmz Dnelim, (makale), 8-9. 251. Ayn. smet, Senin Yannda, (iir), 2.

443
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

252. Yadigr- Terakki Talebesinden Ayn. Hsn, 289. mzasz, Syleni Okumak Usul Hakknda
Ktrm, (iir), 2. Koklankadenin(?) Mtalaat Mezcen yazlmtr,
253. brahim hsan, Denizler, (mensure), 2-3. (makale), 2-4.
254. Rasim Hamet, Vodine Tenezzh Katar: Azimet, 290. Ayn. Ulvi, Dbua Ailesi, (hikye), 4-7.
(gezi yazs), 3-4. 291. Feyziye Mezunlarndan Huriye, ocuklar Ne
255. Ayn. agaf, Lisan- Osman ve Musevi Okusunlar?, (deneme), 9-12.
Mektepleri, (makale), 4-6, (Tefrika). 292. Mustafa Remzi, Su, (makale), 12-13.
256. Mim. efkat, Kzlarmz Niin Roman 293. Ayn. smet, lk Hatve, (hikye), 15.
Okumasnlar?, (deneme), 6-7. 294. Mekteplere Dair, 16.
257. Ayn. Galip, Terbiye-i Cismaniye, (makale), 9-10. 295. Mtenevvia, 16.
258. R. Hasip, Zengin Olsaydm, (monolog), 10-11. Nr. 31, 1 Eyll 321
259. Mekteplere Dair, 12-13. 296. Mehmet Emin, Yavrumun Mezarnda, (iir), 1.
260. Sermstantikzade Ekrem, mmi htiyar, (hikye), 297. Ayn. smet, mid-i Fani, (iir), 1.
14. 298. Ali Necat, Kye Dn, (hikye), 2-5.
261. Mtenevvia, 14. 299. Ayn. Ulvi, Geveze, (monolog), 9-11.
Nr. 28, 11 Austos 321 300. Mim. Kohen, Yeni Burunlar, (deneme), 11-12.
262. Abdssamet Bahir, Tevfik Fikret Haluka, (iir), 301. Mtenevvia, 14-15.
1-2. 302. Pul ve Kart Sayfas, 16.
263. Yadigr- Terakkiden Ayn. Hsn, Yrtk Ses, Nr. 32, 8 Eyll 321
(iir), 2. 303. Mehmet Emin, l Kafas, (iir), 1.
264. Ferit Necdet, Arzu-y Terakki, (iir), 2. 304. Doktor Rza Tevfik, Trklerin Muhterem airi
265. Piyade Yzbas Mehmet Kzm, Terbiye-i Etfale Mehmet Emin Beye, (makale), 2-6.
Dair, (makale), 3-4, (Tefrika). 305. mzasz, Mekteplere Dair, 10-12.
266. N. Necati, Arlar, (iir), 7. 306. Eyp Sabri, Gneteki Lekeler, Arz zerindeki
267. Ethem, Demirci, (Zemini Franszcadan notuyla, Tesirat, (makale), 12-14.
hikye), 10-11. 307. Mtenevvia, 16.
268. Mustafa Remzi, Denizler Niin Tamyor?, Nr. 33, 15 Eyll 321
(makale), 11-12.
308. Ayn. smet, Metruk, (iir), 1.
269. Nevin, Kardeim Ayn. smete, (mektup), 12. 309. Ayn. Naci, Evzan- iiriyemize dair, (makale), 1-2.
270. mzasz, Mekteplere Dair, 13-14. 310. Rasim Hamet, Esatir Sahifeleri iekler,
271. Osman Tevfik Beyzade Mehmet Rfat, lm ve (deneme), 3-4.
Uyku, (Almancadan tercme hikye), 14-15. 311. Mekteplere dair, 6.
272. D. Abdu, iir-i Sekran, (iir), 15.
312. Ayn. Ulvi, Yirmi Para, (monolog), 7-10.
273. Pul ve Kart Sayfas, 16. 313. Eyp Sabri, Yanardalarn Tesirat- Muhribe ve
Nr. 29, 19 Austos 321 Nafias, (makale, 10-11, (Tefrika).
274. mzasz, Tebrik ve Dua, (manzum mensur kark), 314. ekip Memduh, Leydi, (hikye), 11-14.
1-2. 315. Mtenevvia, 15.
275. Ayn. smet, Tebcil-i Asar- Celile-i Hazret-i
316. Pul ve Kart Sayfas, 15-16.
Tacdar: Tarihi Okurken, (iir), 2.
Nr. 34, 22 Eyll 321
276. Rasim Hamet, Snfta, (hikye), 5-6.
317. Mehmet Emin, Barbaros, (iir), 1.
277. brahim hsan, Bayram Sabahlar, (mensure), 6.
318. Ayn. smet, Bisiklet, (iir), 2.
278. Ayn. smet, Mehamid-i Celile-i Hazret-i
319. Elif. Tevfik, Zincir, (iir), 2.
Hilafetpenahi, (iir), 7.
320. mzasz, ocuk Bahesi, (Hdavendigr
279. Mustafa Remzi, Dalgalar, (makale), 7-8.
gazetesinde okunmutur notuyla, dergi hakknda
280. Elif. hsan, Scak ve Souk, (makale), 8-9, yaz), 2-3.
(Tefrika).
321. Ayn. Medhi, Bisiklet, (deneme), 3-6.
281. Ayn. Hadi, Hayat- nsaniye Dilerle Kaimdir,
322. Ayn. Ulvi, Bamdan Gemeyenler Defter
(makale), 9-10.
doldurur, (monolog), 11-13.
282. Elif. Vahit, Japon Oyunlar, (makale), 11-12.
323. mzasz, Korede Cenaze Merasimi, (makale), 14-
283. Mtenevvia, 12. 15.
284. Ayn. Ulvi, Efsun mu Efsane mi?, (monolog), 13-
Nr. 35, 29 Eyll 321
15.
324. Mehmet Emin, Ey Gen ifti, 1.
285. mzasz, Mekteplere Dair, 15.
325. Muhittin Mekki, Hande-i Masumane, (iir), 1-2.
286. Pul ve Kart Sayfas, 16.
326. Abdssamet Bahir, Hatrat- Masumem, (iir), 2.
Nr. 30, 25 Austos 321
327. Ayn. Hsn, Olimposa Kar, (iir), 2-3.
287. Mehmet, Emin, Demir, (iir), s. 1.
328. Ayn. kr, Aiyane-i Mnkesir, (Suly
288. Rasim Hamet, Tekemmle Doru, (iir), 1. Prudhommedandan nesren tercme iir), 3.
329. Hoca Ali, Terbiye, (deneme), 8-11.

444
 Materiallar

330. Ayn. Hadi, Kavaid Bir Hayat, (hikye), 11-12. Nr. 40, 3 TS 321
331. Ali Necat, inde Gece enlii, (makale), 14-15. 367. Doktor Rza Tevfik, air-i Sahip-meslek Mehmet
Nr. 36, 2 TE 321 Emin Beye, (makale), 1-10.
332. Doktor Rza Tevfik, air-i Sahip-meslek Mehmet 368. Ayn. smet, Yamur, (iir), 2.
Emin Beyefendiye, (makale), 1-6. 369. Elif. Avni, Bir Mbahase Esnasnda, (iir), 3.
333. Mehmet Emin, Yavrumuzu oaltalm, (iir), 6. 370. Mehmet Emin, eki Altnda, (iir), 10.
334. Rasim Hamet, Tekemmle Doru, (deneme), 7- 371. Doktor Rza Tevfik, Edib-i Sahip-meslek Mehmet
11. Emin Beye, (iir), 11.
335. Mtenevvia, 11-12. 372. Ayn. Enis, Dedikodu stununda balksz yaz,
336. Ayn. Enver, Tarih-i Tabiden: Sinek Kuu, 13-15.
(makale), 12-13. 373. Mtenevvia, 16.
337. Ayn. Ulvi, Redif, (monolog), 13-15. Nr. 41, 10 TS 321
Nr. 37, 13 TE 321 374. Ayn. Naci, Karilerime 3, (makale), 1-7.
338. Mehmet Emin, mr Yolunda yahut Yolcu, (iir), 375. Mehmet Emin, mtihan, (iir), 7-8.
1. 376. Seniha Hikmet, Ana Sz, (iir), 8-9.
339. Ayn. Naci, Karilerime 1, (makale), 2-4. 377. Te. Nahide, Takdir-i Perian, (iir), 9.
340. Ayn. smet, Yangn, (iir), 5. 378. Rasim Hamet, Pastr, (iir), 10.
341. Ayn Ulvi, Kartal, (tercme hikye), 6-8. 379. H. Sami, Bir Mlahaza-i Hususiye, (makale), 10-
342. Rasim Hamet, Blbl, (mensure), 8-9. 12.
343. mzasz, Elsine-i Ecnebiye Tahsili, (deneme), 9-11. 380. Mtenevvia, 15-16.
344. brahim hsan, Teessrat- Sefileden: Yangn Nr. 42, 24 TS 321
Esnasnda, (hikye), 11-12. 381. Baconun akird-i Maarifeti Rza Tevfik, air-i
345. mzasz, Mekteplere Dair, 13. Sahip-meslek Mehmet Emin Beye, (makale), 1-11.
346. Ayn. Medhi, Tibet Hafayasna Bir Nazar, 382. Sheyl Feridun, Mekkile-i Fenne, (iir), 2.
(Franszcadan tercme makale), 14-15, (Tefrika). 383. Rasim Hamet, Fakat Glme!, (iir), 3.
347. mzasz, Afrika-y Vasat Cceleri, (makale), 15- 384. H. Sami, Bir Bahisten Sonra, (iir), 4.
16. 385. Elif. Avni, Bayram Sabah, (iir), 5.
Nr. 38, 20 TE 321 386. Hseyin Cahit, Rza Tevfik Beye, (makale), 11-13.
348. Raif Necdet, air-i Hakikat-bin Mehmet Emin 387. Mehmet Emin, Zavall Balk, (iir), 13-14.
Beyefendiye, 1-3. 388. Mehmet Emin, Anadolu Kylerinde 1: htiyar
349. Mehmet Emin, Yavrumuzu oaltalm, (iir, Deirmenci, (mensure), 14-15.
tekrar), 3-4. 389. Elif. Avni, Bir Mbahase Esnasnda, (iir), 15.
350. Elif. Avni, Togo Top Banda, (iir), 4. 390. Memduh Necdet, Varlmn Felsefesi, (iir), 15-
351. Mehmet Celal, Bir Mevsim in Mersiye, 5-6. 16.
352. Eyp Sabri, En Eski Yazlar , (makale), 6-7, 391. mzasz, Mekteplere Dair, 16.
(Tefrika). Nr. 43, 1 KE 321
353. Cazim Faik, Muharrir-i Mflis, (hikye), 9-11. 392. Ayn. Naci, Baconun akird-i Maarifeti Rza
354. N. Neat, Dedikodu stununda balksz yaz, 13- Tevfik Beye, (makale), 1-8.
15. 393. Mehmet Emin, Gnahkr, (iir), 3.
355. Mehmet Kzm, Cmel-i Meahir, (zl szler), 394. Elif. Avni, Tiyatroda, (iir), 6.
16. 395. Rza Tevfik, Selma Sen de Unut Yavrum, (iir), 8-
356. mzasz, Cild-i Beerin Televvnat, (makale), 16. 9.
Nr. 39, 27 TE 321 396. Mehmet Emin, Anadolu Kylerinde 2: oban,
357. Ayn Naci, Karilerime 2, (makale), 1-3. (mensure), 9-10.
358. Mehmet Emin, Sokak Kaps nnde, (iir), 4. 397. Ali Necat, nsan Hayvan Etmek Sanat, (makale),
359. Mehmet Necdet, Tnelde, (iir), 4. 10-11.
360. Ha. Rahmi, Ky, (iir), 4-5. 398. mzasz, Mekteplere Dair, 13-14.
361. Ayn. smet, Tramvay Dururken, (iir), 5.
362. Ayn. Ulvi, Eski Kayk, htiyar Kayk, (Piyer
Lotiden tercme, manzum mensur kark hikye),
5-7.
363. Alper Feridun, Zhre, (mensure), 7.
364. Rasim Hamet, Musahabe stununda balksz
yaz, 7-11.
365. Ali Necat, Hi nsan Der mi?, (mektep piyesi),
11-12.
366. Mtenevvia, 16.

445


CAN KARDE OCUK DERGS

Yard. Do Dr. Mehmet ZER
Dokuz Eyll niversitesi
Buca Eitim Fakltesi
Buca zmir / TRKYE

ABSRACT
Can Karde is a journal published for children since 1980. t aims to develope humans that owe their culture, highly thinking
potential, successful and believed humans. Thus, it publishes writing poems, stories, and caricatures which are related to the
national values. t published the religious topics with higly sensitivity.

Aralk 1980de(ilk say deneme ve tarih- lerini ve kiilerini nceler: Osmanl Devletinin
siz) ocuklarmz Kurtaralm kapayla yayn 684. Yldnm,
hayatna balayan dergi, gnmze kadar Fethin 530. Yldnm, Malazgirt Zaferi,
(36+18=54 cilt) (460+219=678 say) yaynn sr- Kutalmolu Sleyman, Osmanl Padiahlar,
drebilmesiyle eyrek yzyl geride brakmtr. Yldrm Bayezd, Nibolu Zaferi, stanbulun
Derginin birbirinden farkl iki dnemi vardr: 1. Fethi, Yavuz Sultan Selimin Ordusu, Rdaniye
Dnem Nr: 1, Tarihsiz [Aralk 1980 ] -Yl: 9 Ge- Zaferi, Barbaros Kardeler, Mimar Sinan ve
nel say: 460 (ieride: 500) nr: 52 18 Aralk 1989 Sultan Sleyman, Haritac ve Denizci Byk
tarihleri arasnda yaynlanr. 2. Dnem Nr: 1 Bilgin: Piri Reis, Kanije Zaferi, 1. Kosova Sava,
ubat 1990 den gnmze kadar olan sreyi ie- Yiit Osmanl Akncs Cihan Bey, anakkale
rir. Dergi 1. dnemde nce 15 gnlk, 9. saydan ehitleri, Cumhuriyet Bayram, Hrriyet airi
sonra da haftalk; ikinci dnemde ise aylk olarak Mehmed Akif, Korede Kazanlan Byk Zafer:
kar. Bu say ve sreleriyle Trkiyenin Doan Kunuri Meydan Sava, Zaferler Ay: Austos:
Karde, Trkiye ocuk, Tercman ocuk gibi Cepheden Cepheye. Bu yazlaryla ocuklarda
uzun sreli bir ocuk dergisi olma zellii gs- tarih bilinci uyandrlmaya, gven duygusu sa-
termektedir. Dergi esas olarak gelecein aydnlk lanmaya allr.
Trkiyesinin kurulmas ynnde ocuk merkezli
Zaman zaman da Mool Hcumu gibi konu-
bir eitim, kltr, bilim, sanat ve edebiyat dergi-
larda da okuyucu uyarlr. Trk halk edebiyatnn
sidir. Can Kardein, kendi kltrne sahip, d- Kelolan, Nasreddin Hoca gibi deerleri yazl ve
nme yetisi gelimi, baarl ve inanl insan- izili olarak sunulur. Kazak Trklerinin Hrriyet
larn yetimesine yardmc olmak, geleneklerimi- G, [Bulgaristandan ]Alatan G, Kbrs gibi
zi, manevi ve milli deerlerimizi yaatmaya Trk dnyasnn ada problemlerine de yer
almak gibi bir amalar vardr. Bizim bir verilir. Pakistandan Manzaralar, rdn gibi yaz-
maksadmz var: O da, genlerimizin eitimine larla slam Corafyas hakknda bilgiler verilir.
yardmc olmak, sizleri maddi ve manevi ilimlerle
slami konularn dikkatli bir ekilde seildii
yz yze getirmek, millet ve memleket iin daha
ve Kuran- Kerimin ve Hadis-i eriflerin
faydal insanlar olarak yetimenizi temin etmek-
altnda, hurafeye kamakszn zenle, titizlikle
tir. Vakit ldrmek iin deil, vakit deerlendir-
ak ve anlalr bir dille ilendii gzlemlenir:
mek iin okunacak bir dergi oluturulmaya al-
ocuklar Allah Nasl Tanyor?, Mcahit Allah-
lr. Biz faydal dergiyiz. Dini ve tarihi mevzu- n ok Seviyor, ocuun Duas, Yeryz Bir
lar, skmadan anlatmaya alyoruz. Dinimizi, Mescid, Hayat Bir Yardmlamadr, slam tarihin-
tarihimizi renmenizi istiyoruz. Ancak bu ekil- den sayfalar, Peygamberler tarihi, Peygamberle-
de vatanmza, milletimize faydal insanlar olabi- rin hayat, Canm Peygamberim, Mminlerin An-
leceinizi dnyoruz. (Birinci, Can karde, nesi: Hz. Aie, Ho Geldin Ramazan vb.
Yl 3 Genel say: 104 nr: 8 21 ubat 1983 s. 3).
slam ve ilim arasnda sk sk paralellik ve
Bu erevede olmak kaydyla, milli kltr de- zdelik kurulur; Trk ve slam tarih ve coraf-
erlerine bal, yazlar, iirler, hikyeler, ksa yalarndan bol bol rnekler sunulur: Topraktan
tiyatro metinleri, resimler, fotoraflar, izgi - Yaratldmz lim doruluyor, 1000 Sene nce
roman ve fotoroman tefrikalar yer alr. Kanser Ameliyat Yapan Mslman Cerrah: Ali
ocuklara kendi tarihini sevdirmek ve ret- Bin Abbas. Mslman lim ncleri Ansiklope-
mek iin, Trk tarihinin zellikle baarl sre- disi dergi ilavesi olarak verilir.

446
 Materiallar

ocuun merak duygusu Trkiyede lk Mat- Utan Duvar 28 Yanda: ocuklar Hr

baa ve Matbaac, stanbul Nasl Kuruldu?, Hari- Yaasn, Dnyamzn Hali Ne Olacak?, Gelecekte
kalar, 2000 Ylnn Jumbo Gemileri, Bilgisayarlar A m kalacaz? Gibi yazlarla ada dnyann
Birbiriyle Nasl Konuuyor? Gibi balklarla uy- temel meseleleri konusunda bir bilin oluturul-
gun bir ekilde tatmin edilir. maya allr.
Ktphanecilik Haftas, ocuk Kitaplar Haf- Btn bu yaz ve resimlerde, genel olarak,
tas gibi vesilelerle kitaba ve bilime kar bilin kendine zgvenini salam, atalarmzn dnya
taze tutulmaya allr. ufuklarnn efendileri olma mirasna sahip, milli
Felakete Urayanlarn Dostu: Kzlay, Yei- ve manevi deerlerinin uurunda ve ada dnya
lay Haftas, nsan Haklar Haftas, Irk Ayrmyla ile diyalog halinde bir genliin ncelendii gz-
Mcadele Gn, 8 Mays Gn Annelerin, Babalar lemlenir. Derginin air yazar ve izerleri dnem-
Gn, 24 Kasm retmenler Gn, 6 Mays ler halinde yle oluur:
Hdrellez, 4 Ekim Hayvanlar Koruma Gn gibi
konular ocuun sosyallemesine katkda bulun-
may amalar.

1. Dnem:
airler Nurten Yeilhark Tuba Erakba Aynur Abla
Abdil Yldrm mer etinkaya Hasse Zetterson(isve) Bahadr Alp
Abdullah Erakba Seyhan Grsu Senaryo Bestami Yazgan
Abdulkadir Ikl Subutay Hikmet A. Levent Ertekin Burhan Bozgeyik
Ahmet Tezcan Karahasanolu Yavuz Bahadrolu Davut Gndz
Ahmet nl Smeyra Ikl mit Sinan Topuolu Galip Baysal
Ali eleen Tacettin imek, Tiyatro Hamdi Akyol
Ali Hakkoymaz, Tuba Erakba Niyazi Birinci Hayreddin Saba
Asuman Bozda Zarife Canan izerler: brahim Karaaa
Asuman Hikyeciler: Ali hsan Atasoy
Kapkran/Kadkran Abdullah Erakba Daistan etinkaya Kamil Daistanl
Ak Bilali Ahmet Tezcan Demirhan Kad, Mehmet Dikmen
Ak Mahcubi Aynur Birinci Erol Abasz Mehmet Hoca
Bekir Erdoan A. Yksek Durak Ethem Kara Mehmet Paksu
Durmu Dercan/ ? Bakiye Marangoz Grbz Azak, Mehmet emseddin
Edip Diviti Ethem Karaaal Hamit Aydn Mehmet Yalnta
Fahrettin Bozda, Fatma Bahadrolu Hayreddin Ekmen, M. Recep Usalan
Hasan Akay Hasan Murat Hurrem Gigin Mustafa zbek
Halil Topu Hayreddin Saba brahim zdabak, Mustafa Ruhi irin,
Hayrunnisa idem Hayriye Dayan Mehmet Sevin Necmeddin ahiner
Hlya Yakut slam Yaar smet Krdar Nurcan Sevin
Hseyin Kutlu Kenan Erdoan Muammer Erkul, Orhan Snmez
Hseyin Sar Kurt Singer Refet Kartal, Osman Koyuncu
smail Hakk ifti Mahmut Bozan mit Ertan Rasim ahan
Mahmut Bozan Mahmut Kaplan Vehip Sinan, Rauf Denkta
Mahmut Kaplan Mehmet Paksu Masalclar: Salih Sru
Mehmet Ali Pekta Mustafa Dkler Bakiye Marangoz Sadk Yalszuanlar,
M. Edip Diviti Niyazi Birinci Fahrettin Bozda, Senai Demirci
Mikail Yaprak Nurcan Sevin Hayreddin Saba ahin Hoca
Musa Ekici Rahmi Kanat Mahmut Bozan aban Den
Mustafa Ruhi irin, Said rak Nurcan Sevin emseddin Akbulut
Mustafa Seyhan Serkan Sanl Yazarlar: nal Aldemir
Nail Papatya Seluk Ik Abdullah Erakba Vehbi Vakkasolu
N. Eminolu eref Baysal Ahmet Nurgren Yavuz Bahadrolu
Niyazi Birinci kran Kalemler Ahmet Yakut
Nurcan Sevin/ Tacettin imek, A. Levent Ertekin

II. Dnem
airler Fahrettin Bozda, Tayyip Atmaca brahim Ethem
Asuman Bozda Hseyin Kutlu Hikyeciler: Levent Ertekin
Bestami Yazgan Latif Karagz Bestami Yazgan Mehmet Kaplan
Cemal zkaya Nuri Kahraman Hayrnnisa en Nihat Bilgin

447
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

izerler: Sadk Yalszuanlar, Elif Eda Tartar Kemal ekal

Ahmet akl Tayyip Atmaca Enver Said M. Recep Usalan
A. Doan Yazarlar: Fatma Er Mustafa Ruhi irin,
Daistan etinkaya Abdlaziz Hatip Fatma Tonkaz Mustafa Zerin
Demirhan Kad Abdullah Erakba Hacer Kocaba Osman Koyuncu
Ethem Kara Ahmet Tezcan Hayrnnisa en Recep Usalan M. R.
Hayreddin Ekmen, Alaeddin Temur Hizber Hikmetaalar Selim Burakolu
mer Faruk Ekmen Ali Hakkoymaz, brahim Karaaa aban Den
Masalclar: Beyza Nur Sdan brahim zdabak, Tuba Cevahirli
Aydn zgi Burak Selimolu slam Yaar
Levent Ertekin Cemal zkaya smail Mutlu
Mustafa Ruhi irin Davut ahin srafil Durna

Bilgilerimize gre, yazar kadrosunda bir

Cumhurbakan (Rauf Denkta,) nn yer ald tek
ocuk dergisidir.
Dier ynden gelecein yazarlarn ve izer-
lerini yetitirmeye almak amacyla Kompozis-
yon, zet karma, Hikye, Karikatr, Masal Re-
simleme, Resme Hikye Yazma gibi yarmalar
dzenler.
Profesyonel yazarlarn yan sra amatr yazar
ve izerlere de geni yer verir. Bu da derginin
okuyucularyla srekli ve salkl iletiim iinde
olduunu gsterir. Bu amatr yazar ve izerlerden
bir grubu daha sonra hem Can Kardete hem de
dier gazete veya dergilerde profesyonel olarak
karmza gelmektedir. Bu da derginin ayn
zamanda bir okul grevini yerine getirdiini
gsterir.
Btn bu zellikleriyle Can Karde, Trk
ocuk edebiyatnn uzun sreli ve nitelikli ocuk
dergilerinden biridir.

448


LANININ YZNC YILINDA II. MERUTYET DNEM

OCUK DERGCL
Yrd. Do. Dr. Muammer GMEN
F. Banu MERAL

ocuklar bir milletin geleceidir. Halil II. Merutiyetten sonra gelien batl anlay
Cibrann dedii gibi onlar gelecein evinde tarznda eitim ile birlikte ocuk edebiyat ala-
otururlar1. Eitimleri, dnceleri ve duygularn nnda da gelimeler grlmtr. Basn hayatnda
ne kadar yourup zenginletirebilirseniz kendi da II. Merutiyet ile birlikte getirilmi olan zgr-
geleceinizi o kadar garanti altna alm olur- lk havas ierisinde gazete ve dergi basmnda
sunuz. ocuklarn gelecein mimar olduunu art grlmektedir. Bu arttan ocuk dergileri de
kabul eden dnce onlara ynelik yazn trn etkilenmi ve sadece II. Merutiyet dnemi ie-
ortaya karmtr. ocua ynelik edebiyat onu, risinde (1909- 1918) 16 ocuk dergisi yayn
gelecee, yaama hazrlarken elendiren, dn- hayatna girmitir. Bu dnemde yaynlanan der-
dren, reten bir yardmcdr. gilerde ocuklarn gerek ilgilerinin gz nne
Dnyada ve lkemize ocuk edebiyatnn ba- alnd, resim ve karikatrlere daha ok yer ve-
langc szl rnler olarak kabul edilmektedir. rildii grlr4. ocuk dergilerinde o gnn me-
ngilterenin en eski kltr merkezlerinde genler seleleri ilenmekte, gerektiinde ocuklarn daha
iin hazrlanm ansiklopedik bilgi veren alma- bilinli hareket etmeleri iin isteklerde bulun-
lar ve ocuk eitiminde kullanlan ok sayda maktadrlar. Derginin karld yllar eer sava
belge bulunmutur. 13. yzyln banda yazld yllar ise yazlarda savan etkileri grlr.
dnlen Latince belgelerin, daha sonra nl ocuklar gnn artlarndan haberdar edilir. Sa-
ngiliz edebiyatlar tarafndan ngilizce olarak van zorluklarndan bahsedilir, kaybedilen de-
yeniden dzenlendii bilinmektedir. Gerek an- erlerden, vatan millet sevgisinden bahsedilir. Bu
lamda ocuk edebiyatnn gereklilii dnyada duygular ocuklara kimi dergilerde iirler ile kimi
lkemizden ok daha nceleri kabul grm bir dergilerde karlkl konuma eklinde kimisin ise
dncedir. Avrupada 15. yzylda Ezop Masal- oyun eklinde verilmeye allmtr.
larnn okunduunu biliyoruz2. Dnyada Fransa- Dergiler ocuklarn okul hayatnda daha ba-
da 17. yzylda Fenelonun soylu ocuklarn arl olmalarn salamak ve onlarn ahlki
eitimi iin yazd Telemak, La Fontainenin ynden eitimlerini stlendikleri iin genellikle
fabllar, Perraultun masallar ilk rnlerdir. 18. hafta sonu tatiline yakn gnlerde Perembe ve
yzyla gelindiinde, ocuklarn okuyabilecei Cuma- karlmtr.
eserlerin says olduka artmtr. Bu yzylda, Tespit edilen dergiler yayn hayatlarnda haf-
srf ocuklar iin zel olarak kaleme alnmaya talk, iki haftalk olarak kmtr. Fakat birou
balanan eserler yazlmtr. Tom Sawyer, bir yllarn doldurmadan son saylarn yaynla-
Huccberry Fin, Pinokyo, Heidi, Polyanna, Peter mak zorunda kalmtr. Bunun nedenlerinden biri
Pan sayabiliriz3. kukusuz ki dnemde yaanan savalar ve savan
lkemizde ocuklar iin edebiyat fikri dier getirmi olduu maddi imknszlklardr. 1908 ve
milletlerde olduu gibi szl yazn tr ile bala- 1918 yllar arasnda baslan ocuk dergileri y-
mtr. Masallar, tekerlemeler, bilmeceler, destan- ledir:
lar ocuk edebiyat trlerinden saylmtr. lke- Musavver Kk Osmanl (1909), Mektepli-
mize ocuklara ynelik yazn trnn Tanzimat lere Arkada (1910), ocuk Dnyas (1913
dnemi ile birlikte girdiini kabul etmekteyiz. 1918), Ciddi Karagz (1913), ocuk Yurdu
Bunlar air Nbinin Hayriye ve Smblzade (1913), Mektepli (1913), Talebe Defteri (1913
Vehbinin Ltfiyye isimli eserlerdir. lk ocuk 1918), ocuk Duygusu (19131914), Trk Yav-
dergisi olan Mmeyyiz Tanzimat dneminde ya- rusu (1913), ocuklar lemi (1913), Krlang
ymlanmtr. (1913), ocuk Bahesi (1914), ocuk Dostu
1
(1914), Mini Mini (1914), Kkler Gazetesi
Halil Cibran, ocuklarnz Sizin ocuklarnz Deil
2
Alemdar Yaln, Gyasettin Ayta, ocuk Edebiyat,
(1918), Hr ocuk (1918).
Aka Basm,, Ankara,2002, s:8
3 4
Dr. Gyasettin Ayta, ocuk Edebiyat Etrafnda, Mustafa Ruhi irin, ocuk Edebiyat, ocuk Vakf
Cemre, Gazi ni., Yl:5,S. 11, Kasm- Aralk, 1999 Yaynlar, stanbul,2000,s:243

449
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

ocuk Dnyas (1913) 94 say ile bu dnem- Ciddi Karagz (1913): Mdr Nuri smet-
de km en uzun sreli ocuk dergisidir. Talebe tir. Gazetenin 3. says mevcuttur. nceki saylar
Defteri (1913) 68 ve ocuk Duygusu (1913) 61 ktphanelerde bulunamamtr. Dergi Bursada
say ile ocuk dnyasndan sonra gelen dergiler- Mun-i Hill matbaasnda baslmtr bu durum
dir. Yaynlanm olan dier dergiler ocuk Balkan Harbiyle alevlenen Trklk akmnn
Bahesi (1914) 21 say yaynlanmtr- 20 sayy yaygnlatnn bir gstergesidir11. ocuk dergisi
gememektedir. olmasna ramen dergiye adn veren Karagz ve
Musavver Kk Osmanl (1909): A. efik Hacivat karakterinden baka resim bulunmamak-
tarafndan 22x28 cm boyutlarnda ve say tadr. Derginin 21. sayfasnda Bursadan bir kp-
karlmtr. r fotorafna yer verilmitir.
Mekteplilere Arkada (1910): Mehmet Faik Dergide aslnda grgsz olarak tandmz
tarafndan karlm, ilk alt saysndan sonra Karagz ile; bilgili, mantkl olan Hacivat yer
Mithat Sadullah derginin yneticisi olmutur. deitirmitir. Aralarnda gncel olaylar anlatan,
Dergide yaz kurulunda Cenap ahabettin, Tevfik eletiren konumalar gemektedir. Dergi kapan-
Fikret, Fazl Ahmet, Hseyin Suat, Celal ahin da da yazd gibi ocuklarn terbiyesi ile onlar
Servet-i Fnun yazar ve airlerinin yer aldn eitici yazlara yer vermitir. Dergi ocuklara y-
grmekteyiz5 . Genellikle kk puntolarla dizil- nelik gibi grnse ierik olarak ocuklara ynelik
mi, sse merakl bir dergi olan 6 32 sayfalk olduundan sz etmek zordur. Derginin en arka
Mekteplilere Arkada dergisi14 say karlmtr. sayfasnda drt adet reklm vardr. Trk Maa-
Dergide Aile bal ad altnda hemen hemen zasnn reklm sayfa banda verilmitir. Abdl-
her say da aileye ait eitli bilgiler verilmitir7. bak Bey Efendinin tercme ettii Saadet Yollar
ve Bursa Tarihi isimli iki eserin reklm verilmi-
ocuk Dnyas (19131918): Tevfik Nuret-
tir. en alttaki reklamn bal ise Kounuz!!...
tin derginin sahibidir. 22x27 cm boyutlarnda
Nereye?? eklinde duyurulmutur. Reklm yine
haftalk olarak karlmtr. Dergide Balkan Sa-
Trk Maazasna ait bir kitap olan Bursa Reh-
vann etkisi ile de sava, , intikam duygular
berine ilan alm reklmdr.
n plana karlm, vatan millet iirleri ve
yazlar derginin sayfalarnda yer almtr. 75 say ocuk Yurdu (1913): ocuk Yurdu, Giritli
yaymlanan ve ocuklarn fikirlerinin alma- Rahmi Bey tarafndan yaynlanmtr. 25x28 bo-
sna alr milli mecmua olan ocuk Dnyas, yutlarndadr.
ocuklara tiyatro sevgisini alamaya almas Mektepli (1913): Mamumi tarafndan yayn
bakmndan dier dergilerden farkldr 8 . Dergi ileri yrtlen dergi 39 say karlmtr. Der-
yaynn mdr Tevfik Nurettin harp sebebiyle gide yazar ve airlerin eserleri haricinde ren-
askere gidene kadar srdrmtr. 1918 ylnda ciler tarafndan gnderilen yazlara yer verilmi-
tekrar numara alarak yayn hayatna girmi ve 94. tir. iirlerde ve yazlarda genel olarak vatan, mil-
saysyla dergiye son verilmi ve 1926 ylna let konularnn ilendii grlmektedir. 1415
kadar yaynlanmamtr9. yalarnda ki ocuklara ynelik karlm gibi
Dergi dilde sadelemeye nem vermi ve bu grnmektedir. Dergi iersinde el ileri, oyma-
amaca ynelik olarak dil yar dzenlemitir. clk gibi eitli zanaat dallar ile ilgili bilgiler
Yarama da okuyucularndan otuz satr geme- resimli olarak anlatlmtr.
mek zere bir konu hakknda sadece Trke Talebe Defteri (19131918): Derginin m-
kelimler ile yaz yazlmasn istemitir. Ayrca dr Ahmet Halit Yaaroludur. Dergi toplam
dergide dnya ocuk edebiyatndan alnan rnek- 68 say karlmtr. ocuk Dnyas dergisi
lere de yer verilmitir. ocuk gazete ve dergile- tarafndan aabey olarak grlmektedir bu da en
rine aydnlarn, ressamlarn, air ve yazarlarn, az idadi seviyesinde rencilere hitap eden bir
resmi kurumlarn yapt yardmlar anlatlmtr10. dergi olduu grntsn bize vermektedir12.
ocuk Duygusu (1913): ocuk Duygusu
5
Cneyt Okay, Eski Harfli ocuk Dergileri, Kitabevi,
dnem ierisinde yaynlanan en nemli dergiler-
stanbul,1999; s. 102 den biridir. Leon Ltfi tarafndan karlan dergi
6
Alemdar Yaln- Gyasettin Ayta, ocuk Edebiyat, 61 say yaynlanmtr. ocuk Dnyas dergisi ile
Aka Basm,, Ankara,2002; s. 123 rekabete girimitir. Dergi yaynlanan dier der-
7
ztrk Emirolu, Tanzimattan 1928e Kadar Yaymlanan
gilere nazaran savan getirdii kin, nefret,
ocuk Dergi ve Gazeteleri zerine Bir nceleme, Erciyes
ni. Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1992, s.136 alma duygusu yerine kardelii yayma dncesi
8
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,
stanbul, Tarihsiz, s.124
9 11
Cneyt Okay, a.g.e., s. 107 Cneyt Okay, a.g.e., stanbul, 1999;s. 110
10 12
ztrk Emirolu, a.g.e.,s.156157 Cneyt Okay, a.g.e., s.120

450
 Materiallar

ierisinde olduu sylenebilir13. Leon Ltfi tara- Bilmeceyi bilen kz ocuklarna ayr, erkek
fndan karlan ve Bah Tevfikin bayazarln ocuklarna ayr hediyeler verilmi olmas da
yapt dergi ilk kez resimli roman yaym- derginin bir baka zelliidir.
layarak bu alanda nc olmutur14. ocuk Dostu, ocuk Dnyasnn kardei gi-
Trk Yavrusu (1913): Gndz Alp tarafn- bidir. ocuk Dnyasn okuyan ocuklara, kk
dan toplam iki say olarak yaynlanabilmitir. kardeleri iin ocuk Dostu tavsiye edilir19.
smet Kre gre dergide dikkati eken tek ey Mini Mini (1914): Mdr Mehmet Fazl-
okurlarndan sz ederken karie yani kadnlar dr. Derginin imdilik 7 say ktn biliyoruz.
ne almasdr. yle ki: o gne dein kari ve ka- lk say ktphanelerde bulunamamtr. Der-
rilerimiz denirken bu dergi karie ve kari- gide kullanlan gerek grsel unsurlar gerekse ede-
lerimiz demitir.15 bi yazlar, dneminin dier dergilerine gre daha
ocuklar lemi (1913): Darlmuallimin zayftr. dll bilmeceler, fkralar ve reklmlar
emslmektip Muallimlerinden Bir Heyet imzas dier dergilerde grdmz almalardr.
ile 10 say karld kaydedilmitir16 HTU:67de Derginin verdii hediyeler dier dergilere
kaytl olduu sylenen dergi ktphanede bulu- gre daha farkldr. Dier dergiler top, kalem, ki-
namamtr. tap gibi hediyeler verirken, Mini Mini dergisi
Krlang (1913): Mekteplide derginin rek- telefon, tablo, kolonya gibi hediyeler vermitir.
lamnn olduu Cneyt OKAY tarafndan sylen- Dergi de gze arpan dier bir deiiklik der-
mitir17. ginin 5. saysndan Melahat Msabakas d-
ocuk Bahesi (1914): Mdr Mehmet zenlemi olmasdr. Kz ve erkek ocuklardan
Zihni tarafndan 21 say karlabilmitir. Dne- dergiye fotoraf gndermelerini istemi ve en ok
minin nde gelen dergilerindendir. ocuk bahesi oyu alan fotoraf sahibine kymetli bir hediye
ocuklarn bilinlendirilmesine dier dergilerden verme vaadinde bulunmutur.
daha bilinli bir ekilde gnl vermitir. Osmanl Dergi ierisinde bugn dahi okullarda bir
dneminde yaynland halde Osmanl szc- teknik olarak kullanlan resimlerden hikye olu-
nn hi gemedii tek dergi Her zaman turma teknii kullanlmtr. Dier dergilerde
Trkler kimi zaman da Trkler ve Mslmanlar imdiye kadar grlmeyen bu teknik, dnemin
denmektedir18. getirdii batl anlayta eitimin etkisini gster-
ocuk Dostu (1914): Dergi isminin hemen mektedir.
altnda u not ile balar:mini mini ocuklarn Kkler Gazetesi (1918): Derginin mdr
arkadadr. Tevfik Nureddinin mdrln Azizdir, gazete 8 say karlmtr. Dergi ilk
yapt dergi en kk ya grubunu hedef alan bir saysndan itibaren her sayda ocuklarn okul
yayndr. Gerek resimler, gerekse yaz puntosu ve derslerine yardmc olma amacyla dnyay, ev-
derginin giriinde ifade ettikleri Mini mini o- reyi tantan yazlara yer vermitir. Derginin ilk
cuklarn arkadadr. ifadesi bunu desteklemek- saysnda Birinci Ders bal altnda balayan
tedir. Dergide yaynlanan yazlarn hibirinde ya- dersler bu ekilde devam etmitir.
zar ya da air ismine yer verilmemitir.
Yaar Nezihenin iirlerinin de bulunduu
Dergide okula ait bilgi anlamnda yazlan hi- Edebiyat Ksmnda (8. say hari btn saylarda
bir yazya yer verilmemitir. Hemen hemen her bulunmaktadr.) genellikle vatan, millet sevgisi
sayda fabl trnden bir yazya, her sayda bilme- alayan iirlere yer verilmitir. Dergide Gln-
celere, ezberlenebilecek tekerlemelere, el beceri- l bal altnda eitli fkralara yer verilmitir.
sini gelitirebilecek kesme, yaptrma ilemlerine Bilmece ksm ise derginin kapak ksmnda yer
yer vermitir. Derginin ilkesinin ocuklarn daha almtr. Bilmeceyi doru cevaplayanlardan birin-
ok ahlaki geliimlerini gelitirme baz olumlu cilere fotorafn yaynlama, ikincilere Kr Me-
davranlar gelitirme ve hedef kitle olarak kabul nekeleri, pheli Kadn, Mslmanlk, ncle-
ettii ya grubunda el becerisini gelitirme olduu re Yabani Gller, lm Ruh, ve kazananlarn listesi
sylenebilir. ilerleyip giderken bunlar gibi eitli kitaplar vaat
edilmi, bilmeceyi doru cevaplayp dereceye
13
giremeyenlerinde isimleri yazlmtr ki baz say-
smet Kr, Trkiyede Sreli ocuk Yaynlar,
larda bir sayfa kazananlarn isimleri ile doludur.
Ankara,1991,s.317
14
Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, nc sayda (23 Mays 1918) Kk Yav-
stanbul, Tarihsiz, s.124 rularmzn Yazlar isimli bir ke konulurken,
15
smet Kr, a.g.e.,s.331 drdnc sayda (30 Mays 1918) Dini Ders
16
Cneyt Okay, a.g.e, s. 128
17
Cneyt Okay,a,g,e., s. 129
18 19
smet Kr, a.g.e,s.355 Cneyt Okay, a.g.e.,s. 134

451
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

bal altnda dini bilgiler verilmitir. Ramazan- leri, zel kurumlar kurulur. nemli bir deiik-
erife birka gn kalmas dolaysyla verilen likte, kzlar iin eitim frsatnn geniletilmesi
bilgiler: slamn artlar, Peygamberimiz Kim- olmutur. Bylece orta dereceli mekteplerin kap-
dir?, Kur'an- Kerim, Peygamberler ve Kitaplar, lar sonra da Darlfnunun kaplar kzlara al-
Salt yani Namaz20. mtr23. Kzlarn okumaya teviki ve orta dereceli
Osmanl devletinin iinde bulunduu zor mekteplere balama giriimleri ocuk dergilerin-
durumda istikraz tahvilleri karmtr 21 . stikraz de de yer bulmutur. Nitekim Kkler Gazetesi-
tahvillerini halka duyurmak amacyla dergide nin ilk saysnn kapanda okula giden bir kz
hikyelere yer verilmitir. Yaymlanan ilk hik- ocuu ve erkek ocuunun resimleri mevcuttur.
yede bir kyl imamdan istikraz szn iitir ve Dnemde yaplan deiiklerden bir tanesi de
ne olduunu rendiinde btn parasn yatrr. eitim- retim metotlardr. Ezberci alkanlk-
Dier bir hikyede iki kardein istikraz afilerini lardan kurtarp, deneme yanlma yoluna dayal
grmeleri ile birlikte geliir. retim metodu kullanlm, vatan, millet ve sa-
Dergi Musavver olduunu sylemesine ra- nat duygular gelitirilmeye allmtr. Resim,
men dergide fazla resme yer verilmemitir ya da el ii retimi eitim- retimin bir paras haline
yaymlanan resimlerin byk ounluu konuyla gelmitir. Mektepli dergisinin hemen her saysn-
alakas olmayan resimlerdir. da verilen el ii rneklerini bu geliimin bir
rnei olarak gstermek mmkndr.
Dergide Dr. Hafz Cemal (Lokmanhekim)
Kklere Mahsus Salamlk Dersleri bal Balkan felaketinden sonra toplumda k-
altnda maddeler halinde kklere yapmalar ve mekte olan devleti eitim ve retmenler kur-
yapmamalar gereken davranlar yazmtr. taracaktr. eklinde bir gr benimsenmitir.
II. Merutiyet basnnda da bu nedenle eitim
Hr ocuk (1918): II. Abdlhamit dnemi-
meseleleri ska tartlmtr. 24 Yaymlanan o-
nin ve Merutiyet dneminin en verimli yazarla-
cuk dergilerinin de bu gre destek vermi olma-
rndan olan Avanzade Mehmet Sleymann ba-
lar muhtemeldir ki, dergiler ocuklarn gzel
yazarln stlendii derginin ilk says 16 Mays
ahlakl ve bilgili olmalar konusunda eitli hik-
1918 tarihini tamaktadr. Arlkl olarak salk
ye ve iirsel anlatmlara donatlmtr. zelikle
ve terbiyevi konulara yer veren dergi nc
almann gereklilii, devleti ancak alan gen-
says ile yayn hayatnda ekilmitir22.
lerin kurtarabilecei fikri ocuklara verilmeye
Sonu allmtr.
II. Merutiyet dnemi ocuk dergileri zel-
likle 1913 ylnda olduka fazla art gstermi KAYNAKLAR
fakat birou savan getirdii olumsuzluklar ne- 1. Alemdar Yaln- Gyasettin Ayta, ocuk Edebiyat,
deniyle bir yllarn dolduramadan yayn hayatn- Aka Basm, Ankara, 2002
dan ekilmilerdir. ocuk yayn olduunu vurgu- 2. Cneyt Okay, Eski Harfli ocuk Dergileri, Kitabevi,
lama amac ile dergi isimlerinde genellikle stanbul,1999
ocuk, mektep, talebe gibi kelimler tercih 3. smet Kr, Trkiyede Sreli ocuk Yaynlar,
edilmitir. Gnmzde ocuk dergilerinde ise o- Ankara,1991
cuun ilgisini ekici isimler verilmektedir. (Mio, 4. Mustafa Ruhi irin, ocuk Edebiyat, ocuk Vakf
Yaynlar, stanbul,2000
Gonca, Can Karde vb)
5. Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,
Dergiler ierisine en baarl olanlar arasnda stanbul, Tarihsiz
ocuk Duygusu ve ocuk Dnyas dergilerini 6. ztrk Emirolu, Tanzimattan 1928e Kadar
gstermek mmkndr. Yaymlanan ocuk Dergi ve Gazeteleri zerine Bir
nceleme, Erciyes ni. Yksek Lisans Tezi, Kayseri,
Dnemde yaymlanan tm dergiler Balkan 1992
Sava ve I. Dnya savann etkisi ile milli duy- 7. Dr. Gyasettin Ayta, ocuk Edebiyat Etrafnda,
gulara ynelik, vatan sevgisine ynelik yazlar Cemre, Gazi ni., Yl:5,S. 11, Kasm- Aralk, 1999
yazmlardr. 8. Recai Doan, II. Merutiyet Dnemi Eitim
II. Merutiyet dneminde eitim alannda da Hareketlerinde Din Eitim- retimi, A.. lhiyat
Fakltesi Dergisi 38, 1998
nemli lde deiiklikler gze arpmaktadr.
Bu dnemde bata yeniden rgtlenmi olan
stanbul Darlfnun olmak zere, yeni bir ilk
mektep ve orta mektep sistemi, retmen mektep-
23
Recai Doan, II. Merutiyet Dnemi Eitim Hareket-
20
Cneyt Okay, a.g.e.,s. 146 lerinde Din Eitim- retimi, A.. lhiyat Fakltesi
21
Cneyt Okay, a.g.e.,s. 146 Dergisi 38, 1998, s.363
22 24
Cneyt Okay, a.g.e.,s. 148 Recai Doan, a.g.e.,s. 365

452


SMAL GASPIRALININ YAYIMLADII

LEM- SIBYAN ADLI OCUK DERGS
Prof. Dr. Yavuz AKPINAR
Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi,
Bornova - zmir / TRKYE

smail Gaspralnn Trk dnyasnda eitimi klmak ve onlara bata dinleri, milliyetleri olmak
modernletirmek iin btn bir mr boyu zere muhta olduklar temel bilgileri vermek;
faaliyet gsterdii; bu konuda Tercman gaze- zamann sosyal, kltrel, siyas ve ekonomik art-
tesinde birok yaz yaymlad; ocuklar iin larn onlara anlata-bilmek. Ksacas Rusyada ve
baz eserler yazd veya bakalarnn eserlerini dnyada varlklarn srdrebilmeleri iin onlar
yaymlad bilinmektedir. Buna ramen onun bilinlendirmek. Bunu gerekletirebilmek iin de
ocuklarn eitimi hakkndaki fikirlerinin, faali- ilk admlarn, zamann artlarna uygun olarak
yetlerinin ayrntlar gnmze kadar gerei gibi eitim alannda atlmas kanlmazd.
aratrlmamtr. smail Bey, XIX. asrn sonlarnda Rusyann
Bildirimizde onun 1910-1912 yllar arasnda Mslman Trk ahalisinin, Rusyadaki ve dnya-
Tercman gazetesine ilve olarak yaymlamaya daki dier birok halka gre ok geri kaldn,
balad LEM- SIBYAN adl ocuk dergisini fakirletiini ve nihayet toprak ve istiklallerini
ve bu dergide yaymlanan yazlar ele alacaz. dahi kaybettiini dnyordu. Bu yzden, nce
lem-i Sbyanda resimler, iirler, kk hi- bu kitleyi iinde bulunduu durum hakknda
kyeler, ilm-fenn birok konuya mahsus ocuk- bilinlendirmek, kurtulu yolu olarak da onlara
larn anlayabi-lecei seviyede eitli malmt bilimin yolunu, mektep ve medreseyi gster-
bulunmaktadr. Ayrca retmenlere hitap eden mek gerektiine inanyordu.
yazlara yer verilmitir. Rusya Mslmanlarna (Trklerine) ulap
onlar bilinlendirmede, uyanmalarn salamada
Bu derginin ka say yaymland tam olarak
Tercman gazetesi (1883-1914)1 kendinden bek-
bilinmemektedir. Elimizde bulunan Tercman
lenileni fazlasyla yapt. smail Bey gazetesinin
gazetesi klliyat arasnda lem-i Sbyann
balatt ii yeterli grmemi olmal ki bir yl
1910-1912 yllarnda neredilen birok says
sonra 1884te Bahesarayda bizzat kendisinin
vardr. Bildirimizde bu saylardaki materyaller
dzenleyip hazrlad bir meknda geceleri ders
deerlendirilecektir. verdii okuma-yazma kurslarn balatt. Bu
Bildirimizde smail Gaspral tarafndan kurslarda savt medodu uygulayarak yararlarn
1910-1911 yllarnda yaymlanan lem-i Sbyan bizzat mahade etti. Bu okulda hem cahillere
adl ocuk ve mektep dergisinden sz etmek okuma yazma retti, hem de okuma yazma
istiyoruz. Konunun daha iyi anlaabilmesi iin bilen, biraz medrese tahsili alm yetikin insan-
smail Beyin eitim alanndaki eitli faaliyet- larn zel okullarda retmenlik yapabilecek
lerinden ve dncelerinden ksaca sz etmekte bir konuma gelmelerini salad. Bu retmenlik
yarar vardr. kursu diyebileceimiz faaliyeti iin katlmclar-
Eitim faaliyetleri, smail Gaspralnn haya- dan hibir cret almad, onlardan sadece birer
tnda nemli bir yer tutar. Hatta hayatndaki en okul ap rendiklerini uygulamalarn istedi.
byk meguliyetinin eitim meselesi olduunu Bylece zamanla btn Rusya apnda bir faali-
sylersek mbalaa etmi olmayz. Bu adan yet gerekleti; yeni usul zel okullarn saysnda
baknca onun 1881de birka sayfalk kk 1900l yllara gelindiinde byk bir art grl-
mecmualarla balatt, 1883de Tercman ga- d ve bu okullar smail Beyin gayret ve abala-
zetesindeki yazlaryla ve eitli konularda ya- rna bal olarak Usul-i Cedit mektepler olarak
ymlad kitaplarla devam ettirdii neriyat faali- adlandrld.
yetinin amac, Rusyann ksmen dank ama smail Bey, okuma-yazma kurslar ve ret-
kalabalk nfusa sahip Mslman Trk halkn menlik kurslar olarak adlandrabileceimiz bu
eitmekti. Elbette burada eitmek kelimesini
smail Bey gibi en geni anlamyla kullanyoruz: 1
Burada Tercman gazetesinin smail Gaspralnn l-
ncelikle halk cehaletten kurtarmak, okur-yazar mne kadarki dnemini gz nnde tutuyoruz.

453
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

faaliyetleri yannda eitli konularda zellikle anne ve babalara, ilk ve ortaokullardaki ocuk-
ilkokul seviyesinde, ders kitaplar yazp, bunlar lara hitap ediyordu. Bu sebeple Mektebi o-
gazetesiyle tantp, datmaya balad, Ayrca cuklar iin kartlan bir ilaveden daha ok,
bakalarnn yazd ayn mahiyetteki eitli kendi isminden de anlald gibi yeni mektepler
kitaplar, kendisinin Bahesaraydaki Tercman iin kartlan yardmc ders materyali olarak
Matbaasnda yaymlad. deerlendirmek doru olur.
Konuyu daha iyi anlayabilmek iin onun ei- Burada lem-i Sbyandan sz edeceimiz
tim alannda ki faaliyetlerinin nasl bir sra takip iin Mektep hakknda daha fazla bilgi vermeye
ettiine ksaca gz atmak yararl olacaktr: lzum grmyoruz. Yalnz 1898-1899da yaym-
1881de kk mecmualar (brorler) yaym- lad Mektep ilavesinin lem-i Sbyan iin iyi bir
layarak ve temel eseri Rusya Mslmanlarn tecrbe olduunu belirtmek istiyoruz.
bastrarak ilk admlar att; 1883te Tercman ***
karmaya balad; [ Resim: 1] 1884de Bahesa- Gaspralnn eitim meselesi iin ne dere-
rayda usul-i savt ders verdii okuma-yazma cede srarl, srekli ve yaygn bir faaliyet gs-
kursunu balatt; ayn yl okuma-yazmayla biraz terdiini belirtmek amacyla yaptmz bu giri-
hesap reten ve iinde kk, didaktik okuma ten sonra lem-i Sbyana geebiliriz. [Resim: 7].
paralarnn bulunduu Hoca-i Sbyan [Resim:
lem-i Sbyan, smail Gaspralnn zellikle
2] yaymlad (1884, 2. bs. 1890 veya 1892 (?), 3.
ilkokul ocuklarnn ve ksmen de retmenlerin
bs. 1892; 7. bs. 1898) ve bu kitab yeni bask-
ihtiyalarn dnerek, Tercmana ek olarak on
laryla daha mkemmel bir hle getirmeye alt;
be gnde bir kard resimli-ekilli, yarm
1894te Mektep ve Usul-i Cedid Nedir [Resim: 3]
gazete boyutunda drt sayfalk (iki varaklk)
adl mehur makalesini yazd ve bunun ayr bas-
ekten ibarettir. Bu ilaveye de ayr say numaras
mn datt; ayn yl Kraat- Trki [Resim: 4] ile
verilmemi, hangi saynn eki olarak yaymlan-
yeni tarz okullarda okutulacak baz metinleri ei-
msa lem-i Sbyana o saynn numaras veril-
tim hizmetine sundu; 1898de Rehber-i Mualli-
mitir. Bu ilavenin ancak Tercmana abone
mn [Resim: 5] adl eserinde nasl ders verilmesi
olanlara gnderilecei, ilave iin ayrca mteri
gerektiini, bir retmenin bilmesi gelen temel
(abone) kabul edilmeyecei de aklanmtr.3
meseleleri aklad.2 Bu arada Tercmanda, Rus
ynetiminden, Mslmanlar iin, ana dilinde ei- Szn ettiimiz derginin yaymlanaca, ilk
tim hakk talep eden birok yaz-makale yaym- defa 8 Oktyabr 1910/17 evval 1328 [22 Ekim
lad. 1910] tarihli 41 numaral Tercmann 1. sayfa-
snda, smail imzal, htar adl bir yazda duyu-
smail Bey, lem-i Sbyan dergisini yaymla-
rulmu ve ilk dergi de bu saynn ilavesi olarak
madan ok daha nce, daha dorusu Tercmann
yaymlanmtr. Konumuza aklk getiren bu
daha ilk saylarndan itibaren medreselerle, mek-
yazy aynen okumak istiyoruz: [Resim: 8]
teplerle alakal birok yaz kaleme almakla yetin-
memi; zellikle yeni mekteplerin ve retmen-
lerin, ksmen de ocuklarn ihtiyalarn karla- HTAR
mak zere 1898 yl sonuna doru gazetesine bir 8 Oktyabr 1910 / 17 evval, 1328; Say: 41
varak ekleyerek Mektep [Resim: 6] adn verdii bu nshamza koma olarak Mekteb-i
ilaveyi karmtr. Mektebe ayr say numaras Sbyan varakas nerolunuyor. Bundan byle
verilmemitir; Tercmann hangi saysnda ya- gazetemiz ile beraber bir hafta lem-i Nisvan, 4
ymlanmsa o saynn ilavesi olarak adlandrl- ikinci hafta Mekteb-i Sbyan varakas cmle
mtr. Mektebin balk kliesinde bulunan mterilere yollanacaktr. Kadnlara dair haberler,
Trl fenlerden, ilim-i ahlaktan, kefiyat ve ihti- kadnlara mfit ya ibret olacak bahisler, hikyeler
raatdan ve mevadd- edebiyeden bhis, tedrisat- lem-i Nisvanda [Resim: 9] derc edilecei gibi
umumiyeye mahsus resimli krattr ibaresi bu mektebe, tahsile, muallim ve uitele [retmene]
ilavenin niin kartldn aklar.
Ksaca belirtmek gerekirse Mektep varakas, 3
Bu aklama 1910 ylnn 41. saysnn eki olarak
yeni okul retmenlerine, okuma yazma bilen yaymlanan Mekteb-i Sbyann sa st kesindeki u
duyuruda yer almaktadr: Mektep akirtleri iin toptan
on ya ki daha ziyade nsha alndkta yedi ayl otuz
2
Tercmanda bu eser hakkndaki Rehber-i Muallimin kapikten her tarafa pota ile yollanr. Ayrca birer
balkl duyurunun tam metni yledir: Usul-i Cedideyi nshaya mteri kabul edilmez. Tercman aluvclarna
beyan ve tefehhm ve sbyan mektebinde dersleri ne gazete ile beraber yollanr. Bu duyuru 43. sayda da
surette tedris edilmesini bildirir ibu risale isteyen tekrar edilmi, daha sonraki ilavelerde yer almamtr.
4
adamlara bil-bedel irsal olunur (Tercman, 8 Dekabr lem-i Nisvan, Tercmann daha nceki saylarnda
1898 / 6 aban 1316 [20 Aralk 1898], Say: 48, s. 1). onbe gnde bir yaymlanyordu.

454
 Materiallar

taalluklu eyler de mektep varakasnda cem edile- vesi) bu ifade biraz deitirilerek bu varakann
cektir. iki sayfas sbyana dier ikisi mektep, tedris,
bu ufak varakalar ile byk bir i grl- muallim umuruna mahsus tutuluyor ekline
meyeceini pek gzel biliyoruz, fakat kadrlhl sokulmutur.
abalayp alp her hafta milletin gzne ve lavenin niin kartld ilk Mekteb-i Sbyan
fikrine iki hakikat arz edebileceiz: Bunlarn biri; nshasnn (1910 yl 41. say) birinci sayfasn-
kadn ve kzlarmza mahsus gzel bir jurnal daki Ey ocuklar adl yazda tekrar aklan-
lzmdr. mtr. Tercman daresi imzal bu yazda u
Dieri; Sbyan kraatna ve muallimlerin isti- cmleleri okuyoruz: [Resim: 11]
fadesine, tedrisata ve mektep ahvaline muteallk Baka milletlerin mektup ocuklarna mah-
bir jurnal lzmdr. sus trl trl gazeteleri, haftalk mecmualar
Biz bunu tefhim ederek vcut bulduklarn vardr. Sizlerin anlayacak ve akllarnz stre-
grsek, maksadmz hsl olmu olur. cek [gelitirecek] gibi haberler ve hikyeler ve
nasihatler mezkr gazetelerde derc ediliyor. Ders-
Bundan mukaddemce cenupta Debistan,
lerini yazm ve renmi ocuklar bo vakitle-
imalde El-Islah5 [Resim: 10] jurnalleri km-
rinde u gazeteleri okurlar, elenirler ve okuduk-
lar ise de devam edemediler. Hlbuki bunlarn
lar eyleri arkadalar ile syleirler. Siz de z
kapandklar gerek olmadklarndan deildir.
dilinizde yle bir gazete bulsanz phesiz sevip
Az az ise de ilerlemekte olan edebiyatmzda okursuz. Okuvdan, bilginizi arttrmaktan kamaz-
kadn, sbyan ve tedris lemlerine mahsus eserler sz. Buna gre sizler iin imdilik iki haftada bir
yoktur. Hlbuki bunlar, maiet-i medeniyenin defa bu Mekteb-i Sbyan gazetesini size yollaya-
iktizasdr. Biz bunu anlatabilirsek hissemize caz; ama, sonra sevinip okuduunuzu iitsek
den hizmet edilmi olur. belki her hafta yazp bastrp yollarz.[kck]
smail gazeteyi alp okunuz [okuyunuz].
Bu ksa yazda szn ettiimiz Tercmann Her nshasnda siz ocuklara mahsus eyler
ilavesi, iki yerde benzer ekilde tanmlanm bu- yazacaz ama anlamadnz bir ey rast gelirse
lunmaktadr: lkinde mektebe, tahsile, muallim atanzdan yaki muallim efendinizden sorar an-
ve uitele taalluklu eyler de mektep varakasnda larsz.
cem edilecektir denilmi, ikincisinde ise zel- ok ak bir ekilde smail Gaspralnn
likle sbyan (yani ocuklar) bu tanma eklene- kadnlara, mektep ocuklarna ve retmenlere
rek Sbyan kraatine ve muallimlerin istifade- hitap eden dergilerin yaymlanmasn, Rusya
sine, tedrisata ve mektep ahvaline mteallk bir Trklerinin-Mslmanlarnn nemli bir ihtiyac
jurnal lzmdr eklinde tamamlayc bir ifade olarak grd, kendi deyimiyle meden hayatn
kullanlmtr. bir gerei (maiet-i medeniyenin iktizasdr)
Bu uyar yazsndan da anlalaca gibi ilave, olarak tanmlad anlalmaktadr. Bu onun genel
nce Mekteb-i Sbyan olarak adlandrlm ve medenleme projesine uygundur. Gaspral,
ayn yln 41 ve 43. saylarnda da Mekteb-i Sb- Rusya Mslmanlarnn medreselerden elde
yan adyla yaymlanmtr. Daha sonra 15 Noyabr edemedikleri bilgileri, yeni usul mekteplerden
1910/16 Zilkade 1328 tarihli Tercmann 45. ve bu mektepleri destekleyeceini ve besleyece-
saysnn ilavesinde (yani nc ilavede) der- ini dnd yeni edebiyattan ve matbuattan
ginin ad, herhangi bir aklama yaplmadan edinmeleri gerektii kanaatindedir. Elbette burada
lem-i Sbyana evrilmi ve bu ad ile de devam edebiyat terimini, gnmzde Azerbaycan
etmitir. Tercmann 1910 yl 41. saysndan Trkesinde kullanlan bedi edebiyat eklin-
itibaren bir hafta lem-i Nisvan ve bir hafta da deki dar anlamyla kullanmyor; fen ve soysal
Mekteb-i Sbyan dnml olarak ylsonuna bilimlerden, din-ahlak bahislerden sz eden,
kadar yaymlanmtr. zevkle okunacak, halka yararl olacak, yazl
lavenin niye ve kimin iin karld soru- eserlerden sz ediyordu.
suna ilk saynn (41. saynn ilavesi) balk klie- Bu bakmdan Mekteb-i Sbyan ve daha son-
sinin sa st tarafndaki Mektep, mualim, ders raki adyla lem-i Sbyandaki yazlarn tm-
tedrisine mteallk Tercman gazetesine ilave- nn, bu anlaya gre deerlendirilmeleri uygun
dir aklamas cevap vermektedir. lem-i Sbyan olur, kanaatindeyiz. Ey ocuklar balkl yaz-
baln tayan ilk ilavede ise (45. saynn ila- nn sonundan da anlald gibi, bu ilave okuyu-
culardan ilgi grrse yani tutarsa onu haftada
5
bir karmay dnd de anlalyor; fakat,
Debistan (1906-1907) Bakda, El-Islah (1906-1907) ise byle olmamtr. smail Bey, lem-i Sbyan
Astarhanda yaymlanmlard.

455
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

nceden de bildirdii gibi 1911 ylnn sonuna maddenin sonunda Her yerde ilkokul eitimi ana
kadar yaymlam sonra karmamtr. 6 Tespit dilinde ve mill harflerle olur denilmekte idi.9
edebildiimiz kadaryla lem-i Sbyan (Mekteb-i smail Gaspral daha 1881de Rusya Msl-
Sbyan olarak kartlan says da dahil olmak manlar10 [Resim: 12 ve 13] adl eserinde Msl-
zere) toplam olarak 37 say kmtr. Elimizdeki manlarn eitimin mutlaka kendilerinin ana dilin-
Tercman koleksiyonun 1911 ylna ait 29-40. de olmasn savunmu, ocuklarn hi bilmedii
saylarnda ve 50. saysnda lem-i Sbyan ilavesi Rusa ile eitime zorlanmasnn yanlln
yoktur. Baz Tercman koleksiyonlarda lem-i ortaya koymutu. Ama o yllarda kilisenin etki-
Sbyan ilavelerinin gazete ciltletilirken atlmas, sindeki Rus ynetimi, Ruslatrma amacndan
bu konuda kesin bir tespit yapmay zorlatrmak- vazge-memi, Mslman vatandalarna kendi
tadr. ana dilerinde eitim yapma hakk vermekten ka-
smail Beyin Mekteb-i Sbyan (sonraki nm, Mslmanlarn resm Rus mektep-lerinde
adyla lem-i Sbyan) 22 Ekim 1910da (41. (Rus-Tatar mektepleri) okumalarnda veya eski
sayda) yaymlamaya balamas bir tesadf deil- tarz medreselerle yetinmelerinde srar etmiti.
dir. Bu ilavenin ortaya kmas Rusyadaki siyas- 1905 ylnda ilan edilen merutiyetten sonra
kltrel gelimelerle yakndan ilgilidir. 1910 yl Rusya Trkleri isteklerini sadece mahall yne-
sonbaharnda Rus meclisinde (Dumada) eitim timlere deil Petersburga hatta ara kadar
meseleleri grlmekte, bu konuda yeni bir ka- ulatrma yollarn denemiler, fakat ok az ey
nun tasars tartlmaktayd. Rusya Mslman- elde edebilmilerdir. Bunlar arasnda gazete
lar7 da eitim konusunda Rus ynetimine eitli karma ve ana dilinde kitap basma ile ilgili baz
yollardan mracaat ederek medreseler ve yeni haklar bata geliyordu. smail Gaspral da 1905
mektepler iin taleplerini bildirmekteydiler. O ylnda Krmdan Petersburga gnderilen bir
dnemde Dumada bulunan Mslman milletve- heyete bakanlk ettiinde, grt Rus Maarif
killeri de eitim konusunda halkn taleplerine uy- Bakanna Krmllarn isteklerini ihtiva eden
gun faaliyet iinde bulunmulardr. Mslman- mektubu verirken resm Rus-Tatar okullarnda ve
larn Rus ynetiminden beklentileri arasnda ana- Mslman mekteplerinde ana dilinde hem din
dilinde eitim hakknn verilmesi bata gelmekte hem de dnyev dersler okutulmasna izin veril-
idi. 8 Esasen 1905ten sonra gerekletirilen mesini rica etmiti.11
Rusya Mslmanlar Kongrelerinde medrese-
1910 ylnda eskiye gre daha lml bir hle
lerin slah, ana dilinde eitim, yeni usul eitim
gelmi ve merut bir ynetim kabul etmi Rus
meselesi en ok ele alnan konular arasnda idi.
hkmetinden, ana dilinde eitim, medreselerin
zelikle 1906da II. Kongrede kurulduu iln
slah veya usul-i cedid mekteplerin almasn
edilen Rusya Mslmanlarnn ttifak (ksaca
ttifak) adl siyas partinin Nizamnamesinin 46-
53. maddeleri eitim meselesi hakknda idi. 47. 9
Necip Hablemitolu, arlk Rusyasnda Trk Kongreleri:
1905-1917, Ankara, 1977, s. 67.
10
Bu eserin IV. blm neredeyse sadece eitim meselesi-
ne ayrlmtr. Blmn banda, Mslmanlara kendi
6
Mekteb-i Sbyan 1910 yl 41, 43, 45. saylarda, lem-i dillerinde eitim hakknn verilmesi konusunda yle
Sbyan adn aldktan sonra da ayn yln 45, 47, 50, 52. diyordu: Mslmanlara Rusya'y, onun hayatn ve ka-
saylarda ve 1911 ylnn da 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 15, 17- nunlarn bilmek imkn veriniz; onlara, bu bilginin hayat
28 (arasnda her hafta) yaymlanm; 29-40 saylar verici akmyla, kendilerinin ufunetli, kokumu, kfl
arasnda kmam, sonra tekrar 42-53. saylarda yl so- dnya grlerini tazeleyecek bilgileri elde etme imkn-
nuna kadar yaymlanmtr. Bylece tam olarak 37 say n veriniz; yeni fikir ve prensiplerin onlara ulamasn
kartld anlalmaktadr. kolaylatrnz -ve ite o zaman- uyuklayan ve vurdum-
7
Burada byk bir ekseriyeti Trk olan bu kitleyi duymaz Mslman kitlesinin nasl canlanp insanleerek
Mslman olarak adlandrma bizim tercihimiz deildir. Rus dncesi ve hayatna katlacan grrsnz.
O gnk arlk ynetimi kendi vatandalarn, etnik Elbette buna, sert tedbirlerle deil, eitim vastalarna ve
hususiyetlerine gre deil din mensubiyetlerine gre Mslmanlarn kendi dillerine dorudan ve gvenerek
adlandryordu. Bu yzden biz Rusya Mslmanlar mracaat etmekle ulamak mmkndr. smail Gasp-
derken elbette ki daha ok Trk soyundan gelen insanlar ral, Seilmi Eserleri: 2, Fikr Eserleri, 2. bs., stanbul,
gz nnde bulunduruyoruz. Dier yandan Trk olmayan tken Yaynevi, 2005, s. 109. Bu blmn ilerideki
Rusya Mslmanlarnn da o dnemde kendilerini Trk satrlarnda da ana dilinde eitimin neminden, Tatarca
Mslmanlarndan ayrmadklarn, ayn medreselerde eitime izin verilmesinden sz eder.
deiik rktan Mslmanlarn hibir ayrm yaplmadan, Ksacas Mslmanlarn ahlk Ruslamas, onlarn akl
ayn tarzda ve sistemde eitildiini hatrlatmak gerekir. seviyelerinin ve bilgilerinin ykseltilmesi yoluyla yapla-
Yine de yenileme hareketlerine, siyas hayata nclk bilir. Bu ise Tatarca'ya okulda ve edebiyatta vatandalk
eden Trk aydnlard idi. hakknn tannmas yoluyla salanabilir.
8 11
Bu konuda Nadir Devletin Rusya Trklerinin Mill Hakan Krml, Krm Tatarlarnda Mill Kimlik ve Mill
Mcadele Tarihi:1905-1917 (2. bs., Ankara, Trk Tarih Hareketler: 1905-1916, Ankara, Trk Tarih Kurumu,
Kurumu, 1999) adl eserinde yeterli bilgi bulunmaktadr. 1996, s. 69-74.

456
 Materiallar

talep etme daha kolaylamt. Bu talepler, artk ***

Rus yneticileri tarafndan da isteristemez kabul lave stun zerinden yaymlanmtr.
edilmeye balanmt. Mmkn olduu kadar resim ve ekillere yer
Ana dilinde eitim konusundaki talepleri verildii dikkati eker. lavelerde kk okuma
eskisi kadar rahat reddedemeyen Rus hkmeti, paralar, didaktik-ahlak hikyeler (bazlar
vatanda olan Mslmanlarn hem medreselerde, diyalog hlinde), fkralar, ata szleri, cevaplar
hem de usul-i cedid mekteplerde okutulan ders birka say sonra aklanan dll bilmeceler, o-
kitaplar bakmndan byk lde Trkiye neri- cuk iirleri, eitli bilimlerle ilgili cazip, ocuk-
yatna muhta olduunu ok iyi biliyordu. Bu larn dikkatini ekecek bilgiler (zellikle tabiat
yzden onlara kendi anadillerinde eitim hakk hadiseleri, bitki ve hayvanlarla ilgili bilgiler),
verirken iki kurnazca karar almt: 1- Trkiyede keifler, yeni bulular, basit mantk ve matematik
baslan ders kitaplarnn mekteplerde, medrese- konular, slm diniyle ilgili eitli meseleler
lerde okutul-mas yasaklanmt, 12 2-Ders kitap- (slam tarihi, slm medeniyet tarihi, ilmihal
lar her kavmin kendi konuma dilinde olmal idi. bilgileri, zellikle Trkistana yetimi slam
Bylece bir yandan Rusya Mslmanlarnn limleri hakknda ksa bilgiler vs.) dikkati eker.
Trkiye ile olan alakalar kopartlmak, dier yan- Genel olarak bakldnda smail Beyin
dan, smail Gaspralnn uzun yllardan beri Rusya Mslman mekteplerinin, medreselerinin
srarla, dne dne tekrar ettii ortak edeb Trk ihtiya duyduu konulara arlk verdii grlr.
diline byk bir darbe vurulmak isteniyordu. 13 Yaymlanan yazlarn hepsi Rusya Mslmanla-
[Resim: 14] rnn medenile-mesi eklinde zetlenebilecek
in daha da kts 1910l yllarda ekserisi yenileme hareketlerinin daha da genilemesine
Rus mekteplerinde okumu baz Tk aydnlar yardmc olacak ve yenileme zaruretini, zellikle
kendi ivelerini yaz dili hline getirmek gayreti ocuk zihinlerinde bir amaca dntrmee hiz-
iinde idiler. Tatarlarda A. Tukay, Azerbaycanda met edebilecek metinlerdir.
Molla Nasreddin ekolne mensup ahsiyetler Metinlerin tm dikkatle incelendiinde o
buna rnek olarak gsterilebilir. dnemde Rusyada Mslmanlar arasnda ortaya
te byle bir ortamda, ders kitab ve ders iin kan mill kimlik araylarn, tek bir Msl-
gerekli malzeme sknts ekildii bir dnemde man-Trk kimliine doru ynetme istei de
smail Gaspralnn Tercman matbaasnda bariz bir ekilde ortaya kar. Bu ideal, smail
muhtelif ders kitaplar, okuma-yazma iin gerekli Gaspralnn edeb-siyas faaliyetinin banda
malzeme; harita, mek defterleri vs. basp kararlatrd en byk amatr, aslnda. O ortak
datmaya devam etmesi, ayrca bir de lem-i edeb dil, ortak bir modern edebiyat ve usul-i
Sbyan kartmas ok anlamldr ve zaman iyi cedit mekteplerin mfredat ile tek ve yeni bir
hesaplanm bir faaliyettir. Fakat ne yazk ki, Mslman-Trk kimlii ve dnyada ortak,
dnemin artlar, Gaspralnn snrl madd modern bir Trk kltr oluturmak istiyordu.
imknlar, bu ilavenin mstakil bir mektep ve Bunun iinde sadece Rusya Trkleri deil,
ocuk dergisine dnmesini engellemitir. Bylece Osmanl, ran, in ve Afganistan Trkleri de
dergi 1911 yl sonunda kapatlr. bulunmalyd. Onun bu dncesi siyas birlikten
ziyade kltrel birlik fikrine dayanyordu.
lem-i Sbyan hakknda bu gerekli ve zarur
bilgileri verdikten sonra, imdi derginin ieriin- lem-i Sbyann 1911 ylna ait 20 saysn-
den sz edebiliriz. daki ilavesinde Sen Kimsin adl yaz bu adan
nemlidir: Bu soruya yle cevap verilmitir:
Adem itibaryla insanm
12
Trkiyede baslan kitaplarn btn Rusyada yasaklan- Vatan itibaryla Rusyalym.
d Tercmanda (19 Avgust 1911/7 Ramazan 1329, Lisan itibaryla Trkm
Say: 34, s. 2) Mektep Kitaplar Hususta adl yazda Din itibaryla Mslmanm.
bildirilir. Ayrca Krm mekteplerinde Osmanl kitaplar-
nn okutulmasnn yasakland da yine Tercman gaze- lem-i Sbyanda yaymlanan birok metin,
tesinde (9 Sentyabr 1911/28 Ramazan 1329, Say: 37, s. Trk dnyasnn deiik yerlerindeki yazarlardan,
1) Mhim Bir ln balyla tekrar duyurulur. Terc- airlerinden seilmitir. Baz metinler dorudan
manda bu konuda daha baka yazlar da vardr.
13
Bu byk idealistin ortak edeb Trk dili hakknda
doruya Trkiyedeki baz kitaplardan, mektep ve
yazd yazlarn tamam tarafmzdan toplanarak yaym- ocuk dergilerinden iktibas edilmitir (Tevfik
lanmtr. Bak. smail Gaspral, Seilmi Eserleri:3, Dil- Fikret, Hasan Fehmiden iirler, bilhassa Ali Ulv
Edebiyat-Seyahat Yazlar, stanbul, tken Yaynevi, [Elve]nin birok iiri, Mehmet Vehbi efendinin
2008, s. 23-199. Gaspralnn dil hakkndaki bu yazla- Tamam Mslman bal altnda yaymlanan
rnda Rusyadaki ortak edeb Trke tartmalar ayrntl
bir ekilde anlatlmaktadr. ilmihal bilgilerini ihtiva eden yaz serisi vs. buna

457
 Trk Halklar Edebiyat II: Uluslararas ocuk Edebiyat Kongresi

rnek olarak gsterilebilir). Krml genlerin anlatmak; din ve din d bilimlere ocuklarn
(Ayn. [Osman] Akokrakl, Yahya Bardakl, dikkatini ekmek amacyla yaymlandn syle-
Hafz mer Efendi) yannda dil-Ural Tatarlarn- yebiliriz.
dan (Derdmendten, Z. Beirden baz paralar
ksmen tebdil edilerek yaymlanr) ve Trkistanl-
lardan (Takentli retmen Ahmet Kerim Maksu-
dofun bir makelesi) manzum, mensur eitli me-
tinler yaymlanmtr. Ayrca Rus airi Krilovtan
baz manzum masal metinleri ilavede yer almtr.
lem-i slmda en ok Ali Ulvi Elvenin iir-
lerinin yaymland aka belli olmaktadr.
Burada zikretmeye gerek duymadmz baz
rumuzlar, imzalar daha vardr ki bunlarn kimlere
ait olduklar ayrca bir aratrmay gerektirir.
lem-i Sbyanda mektep ve maarifle alakal
eitli haberler ve mektuplar da olduka dikkati
ekicidir. Gazetenin t yedi-Su blgesinde, Dou
Trkistandaki Gulcada ve inin baz yerlerinde
okunduunu, oralardan yazlan mektuplardan da
anlayabiliyoruz. Gaspral Asyann ve Rusyann
ok uzak yerlerinden gelen mektuplar yaymla-
makla, ocuklara Trklerin-Mslmanlarnn ge-
ni corafyasn da gstermek, oralarda bulanan
insanlarn hangi artlar altnda yaadklarn da
retmek istiyordu. Bu mektuplarda, Rusya Trk-
lerinin-Mslmanlarnn, haberlemelerinde Ter-
cmann dilini yani smail Beyin yaygnla-
trmak istedii ortak edeb Trkeyi kullanmalar
ayrca dikkati eker.
Dier yandan lem-i slmda ocuklarn e-
itli Trk yurtlarndaki yatlaryla mektuplama-
lar, bylece hem ortak edeb dilin yaygnlamas
hem de deiik corafyadaki ocuklarn birbirle-
rini daha yakndan tanmalar tevik edilmi ve bu
tevik de kabul grmtr.
lem-i slmda Tercman gazetesinin diliyle
ayn seviyede olan sade bir Trkiye Trkesi kul-
lanlmtr. Krmda zellikle Yal Boyu Trk-
esinin Trkiye Trkesine olduka yakn
olmas hem Gaspralnn iini kolaylatrm,
hem de Rus hkmetinin Tercmann diline
mdahalesini nlemitir, diye dnebiliriz.
Rus ynetiminin Osmanl kitaplarnn mek-
teplerde kullanm yasaklamas, fiilen pek fazla
etkili olmama benziyor; nk, 1910 ve 1911
yllarnda Tercman gazetesinde ve lem-i
slmn son sayfalarnda [Resim: 15] yaymlanan
eitli kitap ilanlarnda Trkiyede baslan
birok kitabn rahata satld grlmektedir.
Sonu olarak lem-i slmn ncelikle ei-
timde ihtiya duyulan ders kitaplar eksikliini
imkn lsnde kapatmak; ocuklarn zihnine
ortak edeb Trkeyi yerletirmek; Mslman
Trklk bilincini benimsetmek; slm dnyasnda
zn muhafaza ederek modernleme zaruretini

458


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ SSL, GRNTL

V DVR NRLR



OCUK YAYINCILIINDA GRSELLK

Hasan Ahmet GKE

Bin sekiz yzl yllarn ortalarna doru kitle organlarnda peyderpey neredilmi, on dokuzun-
iletiim aralarnn zel kiiler vastasyla idare cu yzyln ortalarna doru ise ocuklara ynelik
edilmeye balanm olmas, Avrupaya ynelik cidd eserler ortaya kmaya balamtr.
tanma faaliyetlerinin hzlanmasna sebebiyet Gnlk gazete ekleri olarak ortaya kan ilk
vermi; bu srecin getirdii doal yansmalardan ocuk dergileri pek de uzun mrl olamam, ilk
birisi de edebiyat alannda grlmtr. Esasen ocuk dergisi olarak kabul edebileceimiz;
bizde ocuk edebiyatnn varoluu da bu yenile- ocuklar in Mmeyyiz, ikinci ocuk dergisi
me hareketleri ve Batya alma politikasyla olma zelliine sahip; Hazne-i Etfal, Sadakat
yakndan alkaldr. Osmanl mparatorluunda adl gnlk gazetenin haftalk eki olarak yayn-
batllama ve yenileme dncesi kendisini lanan Sadakat ve hem kadnlara hem de ocuk-
ncelikle eitim alannda hissettirmitir. Bu dne- lara hitap eden yne, Tanzimat Dneminde
me kadar bizdeki ocuk yaznyla ilgili alma- birka sayyla da olsa varln devam ettirebilen
lar, ir Nbnin, oluna tlerini ieren Hay- dergiler olmulardr. Eitim amal ilk ocuk
riyyesi, Smblzde Vehbnin yine olu iin dergilerinin konu erevelerini genel itibariyle,
kaleme ald Ltfiye-i Vehb adl mesnevisi ve ahlk hikyeler ve eitici makaleler olutur-
bunlar gibi, genel itibariyle itima ve ahlk mutur.
deerlerimizi yanstan retici eserlerle snrl
ocuk dergicilii noktasnda yaplan bu ilk
kalmtr.
almalarn akabinde gerek haftalk ve on be
Osmanl dneminde, hakiki manasyla ocuk gnlk gerekse aylk ocuk gazete ve dergilerinde
edebiyatnn ortaya k, Tanzimat Dnemine sayca dikkate deer bir art grlr. On doku-
rastlamaktadr. Fakat tam manasyla ocuklarn zuncu yzyln son eyreinden sonra yaymlan-
okuma becerileri ve zel ilgilerinin dikkate alna- maya balayan ve yirminci yzyln balarna
rak bir almann hazrlanmas iin 1859 ylna, kadar devam eden; Bahe, ocuklara Arkada,
Kayserili Doktor Rt Beyin kaleme alaca ve ocuklara Kraat, ocuk Bahesi, ocuklara
ilk Trke alfabe olma zelliini tayan Nuh- Rehber vb. gibi dergilerin yaymlanmas ulusu-
betl Etfal adl eserin hazrlanmasn bekleme- muz ocuklarnn okuma ihtiyacnn karlanmas
miz gerekecektir. noktasnda olduka etkili bir rol oynamlardr.
Modern Trk edebiyatnn oluumuyla da renme psikolojisi zerinde yaplan al-
dorudan alakal olan ocuk yaznnn geliimi, malarn nda insanolunun renme istidad-
memleket ocuklarna uygun eserler vermeyi nn, duyu organlarnn artan kullanmyla doru
ihmal etmeyen Tanzimat yazarlaryla hayli me- orantl olarak gelitii dnyamzda televizyon,
safe kat etmitir. Tanzimat dnemi aydnlar, bu gnn insannn eitilmesi noktasnda hyli
gerek kendi eserleriyle gerekse batl yazarlardan mhim bir yer tekil etmektedir. Lkin dnya te-
yaptklar evirilerle, ocuk yaznnn geliimine levizyonlarnn bu vazifeyi hakkyla ifa ettikleri
katkda bulunmak istemilerdir. nk iletiim yahut edemedikleri hususu tartmaya aktr. Hl
aralar ve edebiyat yoluyla sosyal deimeye byle olunca, televizyonlarmzn yerine getirmek-
araclk eden elit kitle, deiimin salkl biimde te zorland bu vazifeyi, dergiler ve gazete ekle-
srmesi ve kalc olabilmesi iin toplumun en riyle telfi etmek konusu gndeme gelmektedir.
dinamik kesimi olan gen kuaklara ynelme
Eliot un tabiriyle yazarn, sanatnn yapt
ihtiyac duymulardr. nk gen kuak dei-
i; elindeki mlzemeyi ayklayarak bir araya
ime en ak kitle olarak grlmtr. Bu hare-
getirmek, onlardan bir yap oluturmak, baz
ket, elit kesimi, gen kuaklara daha abuk ve do-
unsurlar atmak, dzeltmek ve sralamak gibi et-
rudan ulama yollarnn arayna gtrmtr.
kinliklerdir. Bu korkun derecede zor olan i
Trk ocuk edebiyatnn mhim bir ksmn yaratc olduu kadar da eletirici bir itir. Her
tekil eden dnya ocuk klasiklerinin evirileri ve geen gn ilginin biraz daha artt ve elindeki
yerli eserlerimizin yannda Trk ocuk yaznnn mlzemeyi ayklayarak bir araya getirip, onlardan
geliimine nemli katk salayan bir dier unsur bir yap oluturmann zorlat ocuk dnya-
da ocuk dergiciliidir. Balangta ocuklara y- snda; sesli, grntl ve basl yayn organlar
nelik kk apta edeb eserler eitli yayn vastasyla devaml olarak snrlar amakta olan

460

 Materiallar

ocuk edebiyat, edebiyatn btn iinde nazik

bir tr ve bamsz bir edebiyat olma yolunda
servenine btn hzyla devam etmektedir.
Son zamanlarda ocuk edebiyatnda ve
dnyasnda grlen en nemli gelime, hemen
her lkede ocua ynelik yatrmlarn sayca art-
mas ve tr bakmndan byk eitlilik gster-
mesidir. zellikle 1970lerden bu yana tatl bir
hareketlilik iinde olan ocuk edebiyat alan, son
yllarda dikkate deer gelimelerle gndeme gel-
mektedir. Sanat-edebiyat dergileri ve gazeteleri-
mizin yan sra, hem sesli hem de grntl yayn
organlarmz bu alana gerekli yer ve zaman ayr-
maya balamlardr.
Lkin maalesef nicelik noktasnda yakalanan
bu rzgrn nitelik noktasnda da yakalanabil-
diini sylemek hayli gtr. Bu hususu iyimser
bir bak asyla sadece grsellik parantezinde
ele almak mmkndr. Zira ocuk yayncl
dairesinde mtalaa edilebilecek olan hemen her
trl kitle iletiim aracnn metin boyutu ze-
rinde yaplan almalar mateessf grsel malze-
meler zerinde yaplmamaktadr. Tek kstas
ucuzluk olan yaynclarn(!) says her geen
gn artmaktadr. En duyarl yaklam, ocua
greliin belirledii ocuk dnyasnda, hitap
edilen toplumun, ocuk bilgi ve birikimine vakf
olmadan o kltrn ocua bakn anlayabilmek
imknszdr. Fenelonun da deindii zere,
beyinleri rzgra ak bir yere konmu muma
benzeyen ocuklarmzn, onlara ulaan rzgr-
larn etkisiyle, klar devaml titreip durmak-
tadr.
Bildiride, yukarda ksaca temas edilmeye
allan unsurlar hakknda ocuk edebiyat tarihi
izgisi takip edilerek grsel malzemelerden r-
nekler sunularak ocuk yaynclnn ideal gr-
sellii saptanmaya allacaktr.

461


OCUK KTAPLARININ HAZIRLANMASI

Mehmet AZM
Srat Yaynlar ocuk Kitaplar Editr

SUMMARY
The aim of this work is to determine the writing tasks at schools and to show what the publishers do while preparing the
childrens books. The research has been done at schools and in contact with the publishing directors of some publishing
companies. Some questionnaires have been arranged to get nformation. In the end it has been observed that the publishing
companies examine the products according to some principles and prepare products according to their publishing plans. While
doing this research, mostly products designed for 1 5 classes (7 12 age group) have been taken into consideration. It has also
been learned that most of the writing task at schools are done with the teachers own effort. In spite of that students are interested
in the writing task.It has also been proved that the gainings at the curriculum have a positive effect on writing activities. While
preparing a product, the publishing companies follow a plan. Some products which are not included in the plan come as a
suggestion and later some good ones are published. significant difference in publishing services and publishing standarts hasnt
been found among companies.
Key words: Editing, childrens books, writing activities

Kavramsal ereve tedir. Aslnda ocuk edebiyatnn, pedagojik ara-

trmalarn ve matbaann bulunuuyla ortaya kt-
ocuk Edebiyat Nedir ?
n sylemek pek hatal olmaz (Enginn, 1987).
lk ocukluktan (2-6) ocukluk dnemi sonu- Bence ocuk edebiyat, edebiyatta ocua
na kadar yaanan ocukluk alarna zg duyar- kar duyulan ilgi ile balar. Edebiyata duyulan
lklarn yaln bir anlatm ve ocuksu bir eda iin- ilgi ile balar. Edebiyat dediimiz ey, nihayet bir
de dile getirilmesiyle oluan bir edebiyat trdr kltr birikiminin iidir. Yazarn bu birikime
(irin, 1994). sahip olmas gerektii gibi, okuyann da bu biriki-
Eitimci yazarlarn savunduu gibi ocukluk min asgarisine, hi olmazsa balamas gerekir. Bu
alarna gre bir edebiyat, edebiyat olarak kabul bakmdan ocuk edebiyat iin ocuka bir avun-
etmek mmkn deildir. Bu anlay bizi snrl ma yerine, byk edebiyatlarn ocuk ruhunu
alanna yaklatrr ki byle bir anlayla edebiyat dile getirmelerini tercih ediyorum (Okay, 1987).
badatramayz. Psikoloji sahasndaki gelimeler ocuk edebiyat, ama ve ilevi itibariyle
sonucu, ocukluk alarna uygun edebiyat yapl- ocua dnk bir edebiyattr ve salt bu ynyle -
mas grnden yola kanlar, byle bir edebi- bildik edebiyata kyasla ge domu olsa da-
yata ocuk edebiyat demeyi uygun bulmu- zgn, nemsenmesi gereken bir daldr. nk
lardr. Okuyucusu sadece ocuklarn olaca bir ister biyolojik, ister kltrel, ister medeniyet a-
yazma iinin edebiyat olamayaca muhakkaktr. sndan dnelim: ocuk gelecektir. Bu, hem ye-
Bu anlayla yaplm edebiyata eitici edebiyat rel hem de evrensel balamda byledir. Yani o-
demek daha yerinde olur (irin, 1987). cuk, mill balamda kendi milletinin; beeri ba-
lamda insanln geleceidir (Tekin, 2005).
ocuk edebiyat ocuklarn okumas iin ya-
zlm, derlenmi veya yaymlanm olan btn ocuk edebiyat, ocuklar iin yazlm eser-
yaynlar iine almaktadr. Aslnda ocuklar iin ler veya ocuka yazlm, ocuk ruhunu tayan
mstakil edebiyat yaratmann gerekli olduunu eserlerin oluturduu edebiyat olarak tanmlanr.
sanmyorum. Nitekim ocuklar iin yksek bir Bu tanmlar ne kadar dorudur? Gerekte edebi-
yatn zel bir alan olarak ocuk edebiyat kav-
deer tayan sanat eserini, onun anlayaca ekil-
ramn kullanabilir miyiz? ocukluun snrlarn
de bildii kelimeler iinde, hayalini canlandracak
belirlemeden byle bir alandan bahsetmek elbette
benzetmelerle ve ksa cmlelerle anlattmzda,
mmkn deildir. stelik ayn yataki ocuklarn
onun byk zevk aldn gryoruz. Fakat ocuk
da eit fizik ve ruh gelime gsterdiklerini sy-
edebiyat denildii zaman iki eit akla gelmek-
lemek de doru olmaz. Bu bakmdan ocuk ede-
tedir. 1. Okuyucu olarak sadece ocuklarn hedef
biyat konusundaki yarglar, genel tespit ve kabul-
alnd eserler. 2. Btn insanln veya bir mil- lerden olumaktadr. Burada, ocukluk a ile
letin mal olan deerli eserlerin ocuklar iin yetikinlik dnemini birbirinden ayrmak ve belki
yeniden ilenmesi. Sadece ocuun okuyucu ola- de ocuklar iin kaleme alnan baz eserlerin di-
rak hedef alnd eserlerin gelip geici mahiyette erlerinden farkl ynlerini ortaya koyarak ie
kald, srekli bir tesir gsteremedii grlmek- balamak gerekir (Bilkan, 2005).

462

 Materiallar

ocuk edebiyat ile ilgili tartmalar, devam 18. asr balarndan itibaren ocuklar iin ilgi e-
etmektedir. zellikle ocuk geliimi ve psikolo- kici hikyeler ortaya kmaya balar. ocuklar
jisi alanndaki almalar, ocuk edebiyatn etki- okusun diye yazlm olmamakla beraber, her
lemekte hatta belli bir disipline ve gruplamaya devirde ve her milletin ocuklar tarafndan byk
doru zorlamaktadr. ocuk edebiyat sahasnda bir ilgi ve heyecanla okunmu olan Robenson
rn verebilmenin nemli bir birikimi gerektir- Krzoeyi, her hlde bunlarn banda zikretmek
dii de ortadadr. Burada, ocuklara verilecek gerekecektir. Jean Jacques Rousseau, Emilede,
mesajlar, sunulacak rnekler, portakaln iindeki asrlarn byk abidesi olan o terbiye kitabnda,
limon gibi tadnda ve dozunda olmaldr. Byle Robenson Krzoe iin ayr bir fasl amtr.
bir hedefe gre hazrlanan rnleri, bykler de kinci Merutiyeti takip eden yllarda gerek der-
severek okuyabilmelidir. gi, gerekse kitap yayn olarak ocuk edebiyat
byk gelime gstermitir. Bunda hi phesiz,
ocuk Edebiyat Alannda Yaplan
saylar artan ve modern eitim metodlarnn tat-
almalar Nelerdir?
bik edildii retmen okullarnn roln dn-
ocuk edebiyat, insanlkla var olmu ve mek gerekir. Mehmet Emin YURDAKULun, Ali
insanlk tarihiyle ayn paralelde gelimitir. o- Ulvi ELVEnin, brahim Aleddin GVSAnn,
cuk edebiyatnn ilk rneklerini ninniler, tekerle- Ziya GKALPin iirleri bu devreye raslar. Bu-
meler ve masallar oluturmaktadr. Gerek douda, gn artk yerli ve yabanc binlerce hikye, roman,
gerekse batda, ocuk edebiyatnn ilk rnleri iir ve tiyatro kitaplar ve dergilerle byk bir
szl edebiyat eserleridir. Matbaann yaygnla- ocuk kitaplmz teekkl etmitir (Okay, 1987).
mas neticesinde ilk baslan ocuk kitaplar ara-
Tanzimat Edebiyat dnemine dek, kendine
snda masal kitaplar da yer almtr. ocuklara
zg dz yaz gelenei olmayan Trk Edebiyat-
ynelik edeb rnlerin en eskisi masallardr.
nn ocuklarla ilgili ilk rnekleri de Bat Edebi-
Batda xv. yzyldan itibaren Ezop Masallar
yatndan yaplma eviri rnleridir. eviri olarak
trnde masal kitaplar yeniden gndeme geldi.
ocuklar iin ilk rn veren kii inasidir. zel-
Bu yzylda zellikle Fransada Kl Kedisi,
likle Franszcadan La Fontaineden fabl trnde
Parmak ocuk, Krmz Balkl Kz gibi masal-
iir olarak eviriler yapmtr. Ayn dnemde
larn basldn biliyoruz. Trkiyede ilk ocuk
dnya ocuklarnn severek okuduu batl kkle-
edebiyat rnleri masal, hikye, ninni, tekerleme
ik yaptlar da Trkeye evrilmitir. Tercme-i
tr szl rnlerdir. Eski Trk Edebiyatnda
Hikye-i Robinson, Gulliverin Seyahatnamesi,
birok air tarafndan kaleme alnan ksa manzum
80 Gnde Devrilem, Merkez-i Arza Seyahat,
hikyeler, ocuk edebiyatnn ilk yazl rnleri
Kk Kadnlar gibi kitaplar, bunlarn birkadr
de saylabilir. Mevlnann Mesnevisinde ve do-
(Kbrs, 2000).
u edebiyatndan yaplan (Kelile ve Dinme
rnei) evirilerde ocuklara uygun anlatmlara ocuk edebiyat, insanlkla birlikte var olmu-
rastlanmaktadr. Tanzimattan sonra bilhassa Bat- tur. Bu edebiyatn lkemizde gelimesi, Tanzimat
dan tercmeler arasnda ok sayda ocuk kitap- dnemiyle birlikte hz kazanmtr. Bu gelimede,
lar da bulunmaktadr ( Bilkan, 2005). zellikle Batdan tercme eserler dikkat ekmek-
tedir. ocuk edebiyat rnlerinin ortaya kma-
Bamsz bir ocuk edebiyat hareketinin
snda yeni alan retmen okullarnn etkisini de
balamas ve gelimesi dorultusunda ilk bilinli
zellikle belirtmek gerekir. Bugn de ocuk ede-
giriimlere sahne olan lke ngilteredir. Gerek-
biyatnn gelimesinde, eitimle ilgili yaklamla-
ten ngilizler bu konuda ulusal balatlarndan,
rn etkili olduunu belirtmek isteriz. ocuklarn
ocuk ark ve tekerlemelerinden yararlanmakla
alglama dzeyinin belirlenmesinde, ya grupla-
yetinmemiler, ocuun toplum iinde deien
rna gre ocuklarn kategorilere ayrlmasnda
durumuna gre ocuk yaynlarn da srekli bi-
eitimle ilgili yaklamlar etkilidir.
imde gelitirmilerdir. ngilterede ilk ocuk
kitaplarnn xv. yzylda ortaya kt ve xv. ocuk Kitaplarnn Yazlmasnda Dikkat
yzylda lke apnda yaygnlat bilinmektedir. Edilmesi Gerekenler Nelerdir?
1664 sayfa arasnda deien ve ok ucuza satlan ocuk ve kitap ilikisi, ocuun okuma ve
bu kitaplardan bir blm ABDye de gtrlm yazmay renmesiyle balamaz. ocuun kitapla
ve orada da oaltlmtr. Bu ilk ocuk kitap- tant ilk dnem 1-6 ya arasdr. Kitap, ocuk
larnda ok eski alara ilikin efsaneler, orta a iin balangta oyun nesnesi iken ilerleyen d-
hikyeleri ve peri masallarndan paralar yer nemlerde zerinde dinleme ve okuma etkinlikle-
almaktayd (Ouzkan, 1987). rinin gerekletirildii bir iletiim arac olacaktr.
Bat, birok hususta olduu gibi ocuk ede- Kitabn ocuk tarafndan fark edilmesini, giderek
biyatnda da bizden evvel uyanmtr. Avrupada kefedilmesini salamak yetikinlerin temel g-

463
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

revleri arasndadr. Yetikinler, ocuklarn konu- evrensel insan sevgisini, yardmlama duygusunu
ma dnemlerini beklemeden kitap okumaya ba- glendirici olmaldr.
lamaldrlar. Bu sre, zevkli ve elenceli olduu Kitabn, ocuu denemeci, aratrmac, eleti-
kadar zorlu ve skntldr. ncelikle, ya grup- rici, problem zc bir kii yapmaya yneltip
larna gre ocuun ilgi alanlarnn ve gereksi- yneltmediine dikkat edilmelidir.
nimlerinin bilinmesi gerekir (Akbayr, ahin,
2005). Okunan kitap, ocuun kendini tanmasna ve
kiiliinin gelimesine katkda bulunmaldr. o-
ocuk kitaplarnn tasarlanmasnda gz ard cuun bilinaltnda, kitabn kahramanyla kendini
edilen nemli bir etmen de kitabn fiziki tasar- zdeletirmek gibi bir durum olduundan, olayn
mdr. Kitabn fiziki yaps renciyi ilk karla- kahraman veya kahramanlarnn pozitif (olumlu)
yan ve kitaba ilk dokunmasyla balayan nemli bir kimlik tayp tamadna dikkat edilmelidir.
bir unsurdur. nk renci iin kitaba dokun-
mak, onu aarak ilerlemek ve hatta kucaklamak, Bulunmamas gerekenleri de yle not edebi-
kitabn bilgisel ve ierik boyutundan nce gelir. liriz:
Bu karlama ne kadar scak ve bilinli olursa, yi bir ocuk kitab, her trl hurafe ve batl
rencinin kitaba olan ilgisi bir o kadar artacaktr. inantan arndrlm olmaldr.
Bu fiziki etmenler genel olarak kitabn boyutu, yi bir ocuk kitabnda, kiiler ve toplumlar
ciltleme ve kt seimidir (Koyuncu, Kaptan, hakknda nyarglar, din ayrmcl, rk s-
2005). tnl gibi evrensel insanlk barna engel
Biz ocuk edebiyatlar, bir ocuk kitabn olacak banaz dncelere yer verilmemeli-
irdelerken meseleye ana balk altnda bakarz: dir.
Birincisi dil ve anlatm, ikincisi ierik, ncs Kitaplar, lkeler aras dmanl ve alma
de kitabn fiziki ve grsel yn. duygusunu krklememelidir.
Dil ve anlatm asndan unlar syleyebi- ocuun doasna aykr kat ahlk kurallar
liriz: yer almamal; mesajlar dolayl olarak veril-
*Bir ocuk kitabnn dili yaln; kelime ve melidir.
kavramlar ak, net ve anlalr olmaldr. Ayrca,
ocuk ruhunda kalc travmalara yol amayan
ocuun bilgi birikimine uygun sz daarcn-
hibir deer yargs dlanmamaldr.
dan seilmelidir.
Ulusal dinamikleri ve pozitif inan deerle-
Dil son derece akc olmal ve Trk dilinin
rini zayflatacak hibir unsura yer verilmeme-
sanatsal gzellikleri metnin tamamnda hissedil-
lidir.
melidir. Anlatm, karmak ve tutuk olmamaldr.
Dilimize kvraklk kazandran deyim ve me- Her kitabn belli bir gereklik dzlemi iinde
cazlar, ocuun bilisel geliimine uygun olarak yazld unutulmamaldr. Dolaysyla olayn
verilmeye allmaldr. kahramanlarnda stn insan ya da yanlmaz
insan imaj bulunmamasna dikkat edilme-
Yaayan Trke kullanlmal; yapay ve zor- lidir.
lama bir dil anlayndan uzak durulmaldr.
Eski yeni szck ayrmndan ok, gncel ha- En nemlisi de ocuk kitaplarnda saldrgan-
yat iindeki kullanm gz nnde bulundurul- lk, iddet, dehet, korku bulunmamal; yana
maldr. ve bilisel kiiliine uygun olmayan cinsellik
ilenmemelidir.
erie gelince bunu ocuk kitaplarnda bu-
lunmas gerekenler ve bulunmamas gerekenler Bir ocuk kitabnn, hi phesiz en nemli
diye ikiye ayrabiliriz. yanlarndan biri de fizik grnt ve grsel dze-
nidir. Bu konuda sylenmesi gereken en temel
Bulunmas gerekenleri genel olarak yle s-
sz: ocuk kitab resimsiz olmaz. Ama bu oran,
ralayabiliriz.
ya dzeyine gre artar ya da azalr. rnein;
ocuk kitabnda konular ilgi ekici, srkle- Okul ncesine ve 1. snfa giden ocuklarn kitap-
yici ve ocuu kitaba balayc bir merak duygu- lar byk oranda resimli olmaldr. Metinler ise,
suyla rlmelidir. ksa cmlelerden oluan bir iki paragrafla snr-
Kitabn retici ve dndrc olmasnn landrlabilir. Burada, her sayfada yer alan resimle
yan sra, elendirici olmasna dikkat edilmelidir metnin uyumuna dikkat edilmelidir. nk bu tr
(nk ocuk, her eyleme oyun gzyle yaklar). ayrntlar ocuklarn gzlerinden kamaz.
Kitapta ilenen konular bilimsel verilere, in- Eer ya gruplarn snf dzeyine gre adlan-
sanlk deerlerine uygun olmaldr. nsan ve ev- dracak olursak 2, 3. 4 ve 5. snf dzeyine yne-
resini gereki adan tantmal; yurt sevgisini, lik ocuk kitaplarndaki resim orann (formle
464
 Materiallar

edilmi bir kural olmamakla beraber) 1/2, 1/4, f. Yaynlar toplumun deerlerine ters dmemeli,
1/8, 1/16 vb. eklinde dnebiliriz. Hatta ilk gzel ahlak tlemelidir. Ak ya da kapal bir
genlik dnemi kitaplarnda birka resimle yeti- ekilde ahlaki ve toplumsal deerlerle eliilme-
nebiliriz. nk bu kademeli metin art, ocuu meli, gerek ya da tzel kiilerin propagandas
grsel hazdan, yaznsal ve dnsel hazza yksel- yaplmamaldr.
tecektir. Zaten ama, ona edebiyat hazzn tattr- g. Yaynlar, toplumsal sorunlara zm retici
maktr. Bu konuyla ilgili olarak bir ayrnt daha zellikler tamaldr. mitsizlii tevik etmeme-
var: ocuk kitaplarnda yer alacak resimlerin lidir. Moral deerleri canl tutacak, mit ve evk
azlk okluk oranndan ok, resimlerin ocuk alayacak bir slup olmal, karamsarlk ieren
zevkine hitap eden nitelikli bir izime sahip olup yorumlara asla girilmemelidir.
olmad ok nemlidir. ocuklara nitelikli rn
. lenen konular bir btnlk iinde ele alnma-
seme ve gz estetii kazandrma asndan, ka-
ldr. Geliigzel, bir araya getirilip ylan yaz-
pak ve i resimlerin illstratif deer tayp
lar olmamaldr.
tamadna dikkat edilmelidir. Mmknse 0-8
ya aralna hitap eden kitaplarn renkli ve el h. Ak veya kapal bir ekilde bir baka dn-
izimi olmas tercih edilmelidir (Gndz ,2008). cenin, partinin ve ekoln savunuculuu grnt-
snden uzak durulmaldr.
lkretim birinci kademe rencileri iin
hazrlanacak yaynlarn ilkelerini yle sralaya- . zellikle ocuklar iin eser vermeye alanlar
biliriz: ocuk edebiyat llerini, ocuk geliimini ve
psikolojisini iyi bilmelidir. Eserlerde, ocuklara
a. Yazar nce kendi yazd metni gzden geir-
lakap olarak taklabilecek kahraman isimleri kul-
meli, daha sonra bu konuda ehil birine okutmal-
lanmaktan kanlmaldr. Kolay sylenebilen
dr. Eser, yazm ve noktalama asndan hatasz
isimler tercih edilmelidir (Azim, 2008).
olacak ekilde hazrlanmaldr. Bir yazarn veya
yazar adaynn en nemli zelliklerinden biri de ocuk henz okumann yararna inanm,
dilin kurallarn bilmek ve uygulamak olmaldr. tadna varm deildir. Bu nedenle ocua verece-
imiz kitap, tpk bir oyuncak gibi onun ilgisini
b. ocukta edeb zevkin ve estetik anlayn olu-
ekebilmelidir. ocuk, hibir zaman bir byk
masnda dilin doru kullanlmasnn ve grsel un-
gibi biimsel ynden hi de ekici olmayan, salt
surlarn ayr bir yeri ve nemi vardr. Eser hazr-
kendisine yararl olduu iin ynelmez (Kbrs,
larken hangi snf ve ya dzeyine uygun yazd-
2000). Kitaplarn retilmesinde ierik ve fiziki
n planlamal ve ona gre hareket etmelidir.
yap olarak dikkat edilmesi gereken noktalar var-
c. lkretim 4 ve 5. snf iin hazrlanan bir dr. ocuk edebiyat sahasnda rn verecek
hikye kitab iinde 6 8 aras hikye gereklidir kiilerin bunlara dikkat etmesi gerekir.
(Uzunluklar farkl olabilecei iin eser saysnda
ocuk Yaynlar Ynetmeninin
bir snrlama yoktur.). Eserlerde ilediiniz konu-
(Editrnn) Grevi Nedir?
lar ve konular ele al tarznz ocuklarn ya
gruplarna uygun olmaldr. Kahramanlar ocu- ocuk yaynlarn ocua grelik ilkesine
un dnyasndan olmaldr. gre yayna hazrlayan editr, ncelikle ocuk
dnyasn tanyan ve bilen bir yayncdr. Uzman-
. Eserlerde heyecan unsurunun, eser boyunca
lk alan ocuk yaynlardr. ocuk edebiyat kl-
canl tutulmas gerekir. Bunun iin yeni konu
trn zmsemi editr hangi yaa ne tr kitap
araynda bulunmak ve yeni denemeler yapmak
hazrlayacan bilir. ocuk kitabnn dili ve ede-
eserlere zgn bir hava katacaktr. Eserlerde veri-
biyat deeri konusunda dncesi olumutur.
len mesajlar ak olmamaldr. Bal okuyan,
izgi-resim anlatmn deerlendirebilecek d-
eserde ne anlatldn tahmin etmemelidir.
zeyde bilgisi vardr. Resim-yaz orann belirle-
d. Olumsuz tasvirlere yer verilmemeli, eser mede deneyimlidir. Yazar-izer-okur(ocuk) ara-
politik zellikler tamamaldr. sndaki uyumu salar. Yaynn fizik formundan
e. zellikle ilkretimin birinci devresinde devrik kaligrafisine kadar grafik ve tasarm denetleye-
cmlelere fazla yer verilmemelidir. Cmlede bu- bilme yeteneine gvenir. ocuk psikolojisi, pe-
lunan kelime says en fazla birinci snfta 10, dagoji, edebiyat, sanat ve estetik boyutu yorumla-
ikinci snfta 12, nc snfta 14 olmaldr. mada duyarldr. ocuk yaynlar editrl bu
Eserde uygun tasvirlere ve diyaloglara yer veril- ynyle ayr bir uzmanl gerektirir. Editr, ya-
melidir. Ayr tr eserlerden okuma setleri olutu- yn programn hazrlamada nce bu birikime ihti-
rulmaldr. Eserlerin yars yk, yars masal vb. ya duyar ( irin, 1994).
olmamaldr. Farkl trler kendi arasnda deer- ykleriyle gelen bir yazar ya da resimleriyle
lendirilmelidir. bavuran bir izerin temel amac yaymlamaktr.

465
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Editrn amac ise yayn programna, btesine renkli ve resimli olduu belirlendi. lkretim
uygun olarak kitap yaymlamak, daha dorusu ikinci snfa hitap eden eserlerin tamamnn renkli
belli bir kitabn yaymlanp yaymlanmayacana ve resimli olduu sayfa saysnn 24-40 arasnda
karar vermektir. Ama editrn ii bundan daha deitii, bir cmlede 8-10 arasnda kelime
nce balar. Yayn programnn oluturulmasnda bulunduu grld. lkretim 3. snfa hitap
asl i editrndr. Hangi ocuk kitaplarna ar- eden eserlerin 40-56 sayfa arasnda deitii ge-
lk verilecek, yaklak ka kitap karlacak? Edi- nel olarak renkli ve resimli olduu, bir cmlede
tr, yayn programn olutururken sat etkenini 10-12 arasnda kelime bulunduu belirlendi.
de gz nne almak zorunda ( Erdoan, 1988). lkretim 4-5. snflara hitap eden eserlerin 56-
Editr, alt veya bulunduu kurum bn- 96 sayfa arasnda deitii, az resimli ve renkli
yesinde ocuk yayncln her ynyle gzden olduu belirlendi. lkretim birinci snfta 20,
geirmeli ve planlamaldr. Hedef kitlesiyle ilgili ikinci snfta 18 nc snfta 16, 4-5. snflarda
gelimeleri takip etmeli, yaynclk alanndaki ise 12 punto kullanld belirlendi. Metinlerde
yenilikleri takip etmelidir. ocuklarn sevecei ve bilinmeyen kelime saysnn snrl tutulduu g-
zevkle okuyaca, psikoloji ve pedagoji ilkelerine rld. Ayr geleneksel izgilerle ada izgiler
uygun eserlerin olumas iin ura vermelidir. harmanlanarak yeni ve zgn bir resim tarz olu-
turulmaya alld ve bunlarn eserlere yanstl-
YNTEM maya alld grld. Minyatr ve ebru gibi
Bu aratrma, tarama modelinde betimsel bir tarzlarn modern izgilerle btnletirildii belir-
aratrmadr. alma Grubu: Aratrma iki yayn- lendi.
evinin editrleri katld. Okullardaki almalara erik olarak nelere dikkat ediyorsu-
ise iki zel okulun rencileri katld. Aratrma- nuz? sorusuna cevap alrken her iki yaynevinin
ya katlan yayn ynetmeni ve editrle, yaynlarn de hayata uygun olan eserlerin hazrland
hazrlanmas aamalar ve yayn hazrlanrken belirlendi. Kitaplarda genel olarak gzel ve olum-
uyulan ilkeler grld. Okullarda ilkretim 2 lu rneklerin sunulduu, kt olaylarla iyi rnek
ve 3. snf rencilerinin iir yazma almalar
olunamayaca ilkesine dikkat edildii tespit
incelendi.
edildi.
BULGULAR VE YORUM
Yazarlarla veya yazar adaylaryla gr-
Yayn ynetmenine ve editre ilk nce Ya- me ve yazmalar srasnda nelerle karla-
yn hazrlarken, ya gruplarn gzetiyor mu- yorsunuz? sorusuna cevap alrken en ilgin
sunuz? sorusu yneltildi. ifade, yazarlarn aceleyle, fazla okuyup zerinde
Yaynevinin birinde; ilkretimin birinci tartmadan yazdklar belirlendi. ounun yaz-
kademesi iin 7-9 ya grubuna bir editrn, 10- d eseri bile okumadan gnderdii, dndk-
12 ya grubuna ayr bir editrn bakt belir- lerini yazya dkmekte zorlandklar, heyecan,
lendi. Yayn hazrlanrken bu ya gruplarnn psi- olay rgs, tasvir, zaman ve mekn uyumunu
kolojisine ve geliim zelliklerine uygun eserler salamadan ve plansz olarak yazd belirlendi.
hazrland belirtildi. Dier yaynevinde ise ya Eserlerde, mesaj kaygs gdyor musu-
gruplaryla birlikte daha ok snflara ynelik set nuz? sorusuna cevap verirken her iki yaynevi-
eklinde kutulu eserlerin hazrland belirtildi. nin byle bir durumu gzettikleri belirlendi.
kinci soru Eser retirken planlama yap- zellikle bu dnemde uur altna, menfi deil de
yor musunuz? Yoksa eserler size hazr m geli- mspet bir mesaj sunmaya altklar, hayatla
yor? sorusu idi. Her iki yaynevinin de bir yllk ters dmeyen mesajlar sunmaya altklar g-
planlarnn olduu grld. Daha uzun vadeli rld. Mesajlarn daha ok evrensel anlamda
plan ve projelerinin de taslak olarak var olduu olduu gzlendi.
tespit edildi. Eserlerin daha ok, yayn evi bnye- Bir kitap, hangi aamalardan getikten
sinde projelendirilip hayata geirmek iin bir sonra eser hlini alyor? sorusuna da cevap
yazara verildii belirlendi. Dardan gelen ve aratrld. Yaynevlerinin, hazrlanan eserleri, il-
yaynevinin ilkelerine uygun eserlerin de yayn- gili ve yetkili komisyonlarda sesli olarak okuduk-
lanmas iin alld grld. Dardan youn lar ve alnan eletirilere gre ynlendirdikleri
bavurularn olduu, rnein 2000 eserin ancak belirlendi. Komisyonlarda ilahiyat, snf ret-
%5ini deerlendirebildikleri renildi. meni, psikolog, pedagog, fen ve sosyal bilgiler
nc soru Eserler, ya gruplarna gre uzmanlarnn bulunduu belirlendi. htiya olursa
hangi fiziksel zellikleri tayor? sorusu idi. eserlerin ayrca bilimsel editrlkten geirildii
lkretim birinci snf iin hazrlanan eserlerin grld. Komisyonda grev alan kiilerin saha-
16-24 sayfa arasnda deitii, bir cmlede 6-8 snda uzman yazar ve aratrmaclardan olutuu
arasnda kelime bulunduu, eserlerin tamamnn tespit edildi.

466
 Materiallar

Planlama yaparken hangi birimlerin g- 4. Eserlerde kullanlan resimlerde geleneksel

rnn alnyor? sorusuna cevap arand. Pa- izgilerle modern izgileri harmanlamaya al-
zarlama, sat birimlerinin ve editrn gr yorlar. Bu konuda yeni bir tarz deneme abas
alnarak retim ve bask yapld belirlendi. iindeler.
Okulun birinde Minik Kalemler Ban- 5. Yaynevleri mesaj kaygs gdyor. Uygun ve
da adl sergi incelendi. Projeye okulun ilkre- rnek olabilecek mesajlar verme gayreti iindeler.
tim 2. ve 3. snf rencileri katld. Serbest konu- Kt misallerin emsal olamayaca inanc iin-
larda yazlan iirler, panolara aslp sergilendi. Bu deler.
projeye 100 rencinin katld belirlendi. 6. Yazar adaylar, sklkla eserlerini okumadan
Dier okulda ise ilkretim 3. snflarn - veya birilerine okutmadan gnderiyorlar. Bu ne-
rencilerinin yazd iirlerden oluan, baskya ha- denle, eserlerde dil ve yazm teknikleri asndan
zr nsha incelendi. almaya 5 snftan toplam ska hata yapyorlar.
125 rencinin katld belirlendi. 7. Yaynevlerinin, alannda uzman kiilerden
Okullardaki almayla ilgili, projeleri yne- oluan komisyonlar var. Eser ncelikle bu ko-
ten retmenlerle grme yapld. lk soru: Na- misyonda inceleniyor. Buradaki eletirilere gre
sl bir program takip ettiniz? sorusu idi. yaynlamak iin alma balatlyor.
retmenlerin rencilere iir dinletisi, iir kitab 8. Eserlerle ilgili ihtiya hissedildiinde bilimsel
ve iir incelemesi yaptrd, airlerle buluma editrlk hizmetleri alnyor.
gnleri dzenleyerek rencilerin ilgilerini bu
9. Eser retilirken pazarlama, sat birimlerinin
yne kaydrld belirlendi. rencilerin yazdk-
ve editrn dncelerine bavuruluyor.
lar iirlerin, iir defterlerinde kayt altna alnd
grld. b. Okullardaki almalar
alma srasnda rencilerin ilgisi nasl- 1. Okullarda retmenlerin gayretleriyle iir
d? sorusuna cevap arand. rencilerin ilgileri- yazma almalar yaplyor.
nin ve heyecanlarnn iyi olduu belirlendi. zel- 2. iir dinletileri, iir ve iir kitab incelemeleri,
likle yazma ilgi ve yetenei olan rencilerin airlerle buluma gnlerinin dzenlenmesi, ren-
almalarda daha hareketli ve istekli olduklar cilerin yazma motivasyonunu artryor.
belirlendi. Bu almalar sonunda okulun birinde 3. rencilerin eitim ve retim yl iinde
iir sergisi, dierinde ise bir iir kitab ortaya yaptklar almalar kayt altna alnp daha sonra
kt belirlendi. Bu almalardaki amacn; iire, sergi ve kitap hazrlama gibi almalarda deer-
yazmaya ilgi ve yetenei olan rencileri belirle- lendiriliyor.
mek ve onlar uygun bir ekilde ynlendirmek ol- 4. Yazma etkinlikleri srasnda ilgi ve yetenei
duu tespit edildi. Gelecekteki benzer almalar olan renciler belirlenebiliyor.
iin daha iyi planlama yaplmas gerektii belir-
lendi. rencilere, iir ve iir yazma konusunda 5. almalar konusunda rencilere teknik bil-
baz teknik bilgilerin verildii grld. Yazma giler veriliyor.
konusunda, retim programlarnn ilgili kaza- 6. leriki yllarda, yaplacak almalar ve atla-
nmlarnn, retmenlerin almalarnda itici ve cak admlar planlanyor.
ynlendirici olduu belirlendi. Gelecek yllarda SONU VE NERLER
edebi trlerin dier alanlarnda alma yapmay Sonu:
planladklar belirlendi.
ocuklara uygun edebi rn hazrlarken belli
Anketteki cevaplar zmlendiinde aa- ilkelere ve alma ekillerine uymak gerekir. st
daki bilgilere ulald: ste konulan yazlar ve geliigzel baslm eser-
a. Editrler ler, ocuklara hitap etmekten uzak olacaktr.
1. Eserler retilirken ya gruplar, snf dzeyleri, ocuklar da kendi yatlarna hitap eden eser-
ocuklarn geliim zellikleri ve psikolojileri gz ler ortaya koyabilir. Burada asl ama ise ren-
nnde bulunduruluyor. cilerin ilgi ve yeteneklerini uygun bir ekilde yn-
2. Yaynevleri, bir yllk plan yapyorlar. Daha lendirebilmek, onlardaki yazma ak ve heyecann
ok kendi planladklar ve projelendirdikleri rn- uyarabilmektir.
leri hazrlyorlar. Az da olsa dardan gelen hazr neriler:
almalar deerlendiriyorlar. 1. Yaynevleri, kurumlarnda editrlk hizmeti
3. Ya gruplarna ve snf dzeylerine gre eser- verebilecek elemanlar bulundurmaldr.
lerin fiziki zelliklerini dzenliyorlar. Bu konuda 2. Hazrlanan eserler ncelikli olarak komisyon-
belirlenmi lleri ve ilkeleri var. larda incelenmeli, buradan gelecek eletirilere

467
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

gre almalar srdrlmelidir. Komisyonda sa- GNDZ; zeyir, Yazar Olacak ocuk, alayan
hasnda uzman aratrmac ve yazarlar bulundu- Matbaas, zmir 2008.
rulmaldr. OUZKAN, Ferhan, ocuk Edebiyat Yll, hls
Matbaaclk, stanbul 1987.
3. Eserlerin bilimsel incelenmesi, ilgili alandaki OKAY, M. Orhan, ocuk Edebiyat Yll, hls
bir uzmana yaptrlmaldr. Matbaaclk, stanbul 1987.
4. Edebi trlerde, konularda ve grsel unsurlar- RN, Mustafa Ruhi, ocuk Edebiyat, Doan Ofset,
da yeniliklere gidilmelidir. Eserlerin fiziki olarak stanbul 1994.
gzel baslmas iin gerekli zen gsterilmelidir. TEKN, Mehmet, Hece ocuk Edebiyat zel Says,
5. Eserlerin ierii konusunda gerekli almalar nc Basmevi, Ankara 2005.
yaplmaldr. Kitaplarn sayfa saylar, cmle
uzunluklar, harf puntolar ya gruplarna ve snf
dzeylerine gre dzenlenmelidir. Metinlerde
veya eserlerde bilinmeyen kelime saylar snrl
tutulmal, kelime hazinesini gelitirmeye ynelik
bir plan uygulanmaldr.
6. zellikle yazar adaylar, daha iyi yazma
konusunda ynlendirilmeli ve yetitirilmelidir.
Gerektiinde yazma konusunda rehberlik yapl-
maldr.
7. Yaynevleri, ayn zamanda dnya piyasala-
rna da rn hazrlayp sunmann planlamasn
yapmaldr.
8. Okullarda yaplan almalar, retim prog-
ramlaryla da temellendirilerek daha iyi planlan-
maldr. Gerekirse bunun bir program karlma-
ldr.
9. rencilerin yazmaya kar ilgilerini artrmak
ve heyecan oluturmak iin okul bnyesinde iir
dinletisi, yazar-renci bulumas vb. almalar
yaplmaldr.
10. Yazma konusunda yaplan almalarla ilgili
dier okullarla bilgi alveriinde bulunulmaldr.
11. Yaplacak almalar, rencinin okul haya-
tn kapsayacak ekilde planlanmaldr. lgi ve
yetenekleri olan rencilerle daha zel gruplar
oluturulmal ve daha zel almalar yaplma-
ldr.

KAYNAKLAR
AKBAYIR, Sdk; AHN, erife. Hece ocuk
Edebiyat zel Says, nc Basmevi, Ankara 2005.
AZM, Mehmet, Yazar Olacak ocuk, alayan
Matbaas, zmir, 2008.
BLKAN, Ali Fuat, Hece ocuk Edebiyat zel Says,
nc Basmevi, Ankara 2005.
ENGNN, nci, ocuk Edebiyat Yll, hls
Matbaaclk, stanbul 1987.
ERDOAN, Fatih, ocuk Yaynlar Editrl, Yayn
Dnyasnda ereve, Ocak 1988, say 28.
KIBRIS, brahim, Uygulamal ocuk Edebiyat,
Cantekin Matbaaclk, Ankara 2000.
KOYUNCU, Sevgi Soylu; KAPTAN; Ata Yakup, Hece
ocuk Edebiyat zel Says, nc Basmevi, Ankara
2005.

468


OCUK EDEBYATININ GELMNDE OCUK KTABI

YAYINCILARININ LEV VE SORUMLULUU
Melike GNYZ
Doktor, Trk Dili ve Edebiyat/ Erdem Yaynlar Editr

ocuk kitab yayncl, proje sahibinden faydalar bilgiden daha fazla olacaktr. Bu imaj
balayan editr, yazar, izer, sayfa tasarmcs, dili ise ancak edebiyatla, edebiyatn verileri ile
bilgisayar operatr, matbaac ve pazarlamacy edinilebilir.
da kapsayan geni bir ekibin uzun sreli faali- Bu noktada Yayncnn sorumluluklar neler-
yetidir. Bu srete editr ya da yaync, orkestray dir? sorusuna cevap arayabiliriz. Editr, gerek
yneten maestro gibi dikkat ve titizlik gerektiren bak srtnda gsteri yapan bir akrobat gibi bir
bir performans ortaya koymad srece planla- yandan mesleinin tabii bir sonucu olarak gele-
nan kitabn istenilen kalitede yaynlanma ans cein ocuklarnn yetitirilmesinde yukarda say-
bulunmamaktadr. dmz gerekeler dorultusunda bir misyon ta-
ocuk kitab editrl, ciddi ihtisas sahip- makta, te yandan ocuk kitab yazma heveslile-
lii gerektiren bir alandr. Bu ihtisasn iki yn rine bu misyonu alamak ve onlarn yazdklarn
bulunmaktadr. Bunlardan birincisi planlama/ bu erevede deerlendirerek yayna hazrlamak
retim, ikincisi ise tantm ve sat. Bu bildiride durumundadr. ift ynl bu almay yrtr-
konunun iki cephesine de deinilecek ve sonu ken ocuk kitabnn edebiyatla ilgili deimeyen
olarak bu abalarn ocuk edebiyatna olan katk- bir yn bulunduunu da gzden karmamak
lar deerlendirilecektir. durumundadr. Yayncln bu yn pergelin sa-
ocuk kitab yayncsnn/editrnn, piyasa bit aya gibi salam bir zemine yerlemi ve
artlarn ve piyasann deikenlerini bir uzman mmknse o alanda derinlere sabitlenmi olmal-
gibi analiz yapabilecek kadar iyi gzlem gcne dr. Editr/yaync pergelin bu ayan ne kadar
sahip olmas gerekmektedir. Revata olan yayn- gl, zengin ve salam tutarsa ortaya kan r-
lar nelerdir? ocuk kitaplarndaki eilimlerin nn kalitesi ve yllar karsndaki direnci de o
arka planndaki kltrel ve uluslararas etkenler denli uzun mrl olacaktr.
nelerdir? Bu alann deikenleri nelerdir? Yayn- ocuun kitapla olan ilikisi artk neredeyse
cnn bu ve benzeri pek ok soruya doru yant ana rahmine dt andan itibaren balamakta-
bulmas, bu deikenlere gre rn ortaya koy- dr. Kitab, ocuun yaad evreni tanmas iin
mas gerekmektedir. ona sunulan ilk pencere olarak alglamakta oldu-
Son 50 ylda insanlk tarihindeki en hzl iler- umuz iin de ocuun eline nesne alabilecei ilk
leme ve deiim yaanmaktadr. Bu durum, n- aylardan itibaren onun alglama ve dokunma du-
mzdeki 10 ya da 15 ylla ilgili projeler retirken yular dikkate alnarak kitaplar hazrlamay plan-
bu projelerin her 5 ylda bir deiebileceini ve lamaktayz.
hayal edemediimiz yeni deikenlerle karlaa- ocuk iin kitap balangta bir oyuncak
camz bize gstermektedir. zellikle modern nesnesi iken daha sonra iinde yaand ortam
toplumlarn gelecekteki yaantsnn bugnden tanmaya yardmc bir nesneye dnr. ocuk 3
ok farkl olacan iddia etmek kehanet deildir. yandan itibaren kurgusal metinleri anlamaya ve
Bugn geerli olan pek ok meslek ortadan yorumlamaya balar, bylece kitabn nemi ve
kalkacak, yerine yeni meslekler ve yeni toplumsal anlam farkllar. Zira artk kitap oyuncak olmak-
yaplanmalar gelecektir. Dolaysyla bugnn o- tan km, ocua kurgu yoluyla kavramsal bir
cuklarnn gelecee hazrlanmalar gerekmektedir. model sunmaya balamtr. Bu modellemede iyi-
ocuklar; hayal gc zengin, yeni fikirler lik, baar, cesaret, ktlk, yalan, kahramanlk,
retebilen, farkl dnebilen, sorgulayabilen bi- doru, gerek, adalet, erdem vb. soyut tm kav-
reyler olarak hayata hazrlayamazsak onlar, kre- ramlar ve semboller bazen somut bazen de meta-
selleen dnyann bir klesi olmaktan baka bir fizik anlatmla ocuklarn imaj dnyasna yerleir.
ie yaramazlar. ocuklarn gelecee hazrlanma- ocuk hayretler iinde soru sorar. Her eyin
lar bilgi ile deil, yaadklar dnyada kullanlan nedeni mutlaka bilinmesi gereken bir bilmecedir.
sembolleri ve imajlar arka planlaryla birlikte Tpk ilka filozoflarndan itibaren btn felse-
renmeleri ile mmkndr. maj dilini bilmenin fecilerin hayret duygusuyla, yaadklar varln

469
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

sebeplerini, var olu biimlerini, varln gereke- Bir yandan sizi eteinizden aaya doru e-
sini ve nitelikli bir yaamn ne ekilde gereklee- ken piyasa artlar, te yandan daha nitelikli, daha
bileceini anlamaya ynelik sorulara cevap ara- zgn kitaplar retmeye tevik eden ocuklar ara-
dklar gibi ocuklar da soru sorarlar. ocuklar snda skp kalan yaync iin bazen yolun sonu
kk birer feylesofturlar. Yetikinlerin ilgi ala- kmaz sokak gibi grlebilirse de iyi, gzel ve
nna girmeyen tm konular ocuklarn ilgi alanna doru olann kymetinin zaman iinde bilinecei
girer. Bu nedenle de onlara verilecek edebiyat tesellisi yayncy motive eder.
metinlerinin alt yapsnda ciddi felsefi bir duru Sonu olarak yaync aslnda ocuk kitab
ve derinlik bulunmak zorundadr. piyasasn belirleyen, yn veren kiidir. Kitap ya-
Varln her hlinin bir mesaj vardr. Sus- yncs/editr yapt ile ilgili ne denli zihinsel
mak, konumak, bakmak, gz szmek, el salla- faaliyetlerde bulunur, ne denli salam okumalar
mak ve bazen hibir ey yapmamak da bir anlam yapar, entelektel birikime ve ayn zamanda
tar. Dolaysyla ne denli sade ve kurgu d bir iletme bilgisine sahip olursa o denli baarl olur
metinle ocuu karlatrrsanz karlatrn ve ocuk edebiyatn ynlendirir.
mutlaka bir anlam ve mesaj vardr. Bu sebeple,
ocuklarn anlam dnyalarna k tutmas asn-
dan onlara sunulan kurgusal metinlerin ak bir
ekilde mesajn iletmesi her zaman ocuklar iin
can skc olmutur. Felsefesi olan fakat bunu
edebiyatn sunduu zengin anlamlar, kavramlar,
metaforlar ve imajlar sayesinde ocua veren
kitap, gerekte okuyucusu tarafndan beenilen,
zevkle okunan ve klasikleen metinlerdir. Bu
durumun farknda olan yaync/editr yazarlarn
bu erevede ynlendiren, deerlendiren klavuz
rolndedir.
ocuk kitab aslnda yazarn ya da izerin
eseri olmaktan ziyade grsel tasarmcnn eseridir.
Kitap elle tutulan bir tketim arac olarak ne denli
hedef kitlesine uygun tasarlanrsa o denli beeni
toplamaktadr. Bu yn ile de yaync salam bir
metni iyi bir tasarmc ile alt zaman, nitelikli
bir yayna imza atm olur. nk gnmz o-
cuklar grsel medyann; televizyonun, sinemann
ve bilgisayar oyunlarnn byl dnyasndan fr-
sat bulduka kitaba ynlenmektedirler. Dolays-
yla bugn yaynclarn rakipleri dier yaynclar
deil bu harikulade resimlerle rnlerini byl
bir lene dntren film yapmclardr.
te yandan yaync piyasann durumunu do-
ru tespit etmek, beklentilerle ideal olan bulutu-
rabilmek durumundadr. Kimi zaman doru olan/
olmas gerekenle beklentiler, taban tabana zt bir
grnt sunar. Maliyet hesaplar zellikle resimli
kitabn niteliinin dmesine sebep olur. Yerli
retimin maliyet fiyatlar nedeniyle daha pahal
oluu, uluslararas piyasada yer etmi, okuyucusu
tarafndan beenilmi rnlerin daha ucuza mal
oluu lkelerin kendi ocuk edebiyatlarnn geli-
iminin nnde ciddi bir engeldir. Edebiyat dili
oturmu, illstrasyonlar mterisi tarafnda bee-
nilmi, dnyann pek ok yerinde okuyucuyla
bulumu bir rn satmak yerine, her eyiyle
risk olan, maliyeti yksek yerli bir rn karmak
kimi zaman yayncs iin byk bir lgnlktr.

470


ERKEN OCUKLUK DNEM VE KTAP

Prof. Dr. Neriman ARAL
Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksekokulu
ocuk Geliimi ve Eitimi Blm
e-mail: aralneriman@gmail.com

ABSTRACT
The effects of stimulants during childhood last a lifetime. When childrens books are among the first stimulants offered to
children, they play a crucial role in the development of childrens emotions and thoughts, their areas of development and
education. During the preschool period when brain development is at its best and the bases of personality are formed, child
development is affected very positively by exposing them to books. Presenting children in this age with books that are rich in
content and visuals broaden childrens outlook, add new colors to their lives and turn them into avid readers in the future. If the
aim is to develop independent thinking, creative and confident individuals with robust personalities and a love for life, the world
and humans, we need to introduce them to books starting at birth. This presentation aims to emphasize early childhood, focus on
the importance of books on child development and education during this stage, raise awareness on the issue, and make
recommendations for parents and educators.
Key words: Early childhood period, preschool period, preschool education, childrens literature, childrens books

GR grme yoluyla iittii eyleri deerlendirmesine,

onlara anlam kazandrmasna ve ocuun yaam
ocuklarn duygu ve dncelerini zgrce
tecrbesini oaltmasna yardmc olmaktadr.
ifade edebilmeleri, kendisinin ve bakasnn hak-
Bu dncelerden hareketle bildiride, erken o-
larna saygl, bilimsel dnen, aratran, incele-
cukluk dnemine vurgu yapmak, bu dnemde
yen, eletiren, sorgulayan, yorumlayan ruhsal ve
ocuun geliimi ve eitiminde kitabn nemi
bedensel zellikler ynnden salkl bireyler
zerinde durmak, konu hakknda bilin olutur-
olabilmeleri iin erken yalardan itibaren frsatlar
mak ve anne babalara, eitimcilere nerilen sun-
sunulmas, uyarclarla desteklenmesi gerekmek-
mak amalanmtr.
tedir. Erken yalar alglamann, bellein ve dik-
katin hzl bir geliim gsterdii yalardr. Ayn OCUUN GELMNE KTABIN
zamanda erken yalarda duyularn kullanm da KATKISI
nem kazanmaktadr. Erken ocukluk eitimin ocuun yana, geliim zelliklerine ve ilgi
temelinde, yaayarak renme ve ocuklarn ilgi ve ihtiyalarna uygun kitaplar ocuun gelii-
duyduklar alanlara ynelmelerini salamak yat- mini olumlu ynde etkilemektedir (Zeece vd.
makta, ocuklar uygun fiziksel ve sosyal evre 2006). Erken yalardan itibaren ocua sunulan
koullarnda ve salkl etkileim ortamnda daha kitaplar ocuun belleini, muhakeme etme ve
hzl ve daha baarl bir ekilde gelimektedir anlama yeteneini gelitirir. ocua dikkatini
(Aral vd. 2002, Aral ve Btn Ayhan 2007). younlatrma becerisi kazandrr. ocuk kitap
Erken ocukluk dnemi, ocuun aktif olarak te- araclyla matematiksel kavramlar ve grd
mel kavramlar kazand bir dnemdir. Bu yl- ekilleri alglamay renir. ocuun soyut ola-
larda ocuklarn alglamalarn, belleklerini, dik- rak duyduu szckler, kitap araclyla somut
katlerini ve duyu motor becerilerini destekle- hale getirilir ve ocuun anlamas kolaylar
yecek materyallere ve uyarclara ihtiya duyul- (Casey vd. 2004, Nevman 2006). Kitap, ocuun
maktadr. Bu ihtiyacn karlanmasnda nemli dille ilgili altrmalar yapmasna, duyduu sesle-
bir yer tutan ocuk kitaplar, ocuun duygu ve ri alglamasna kelime haznesini gelitirmesine,
dncelerinin gelimesinde, geliim alanlarnn ana dilini kullanmasna, hayal gcn gelitirme-
desteklenmesinde ve eitiminde nemli rol oyna- sine, resimden yazya geiine yardmc olur
maktadr. Erken yalarda ocuklara hem ierik, (Tr ve Turla 1999, Thiessen 2007). Erken o-
hem de grsellik asndan iyi bir uyaran olan cukluk dneminde kitaplar aracyla ocuklar,
kitaplarn sunulmas, ocuun dnyaya bak a- sosyal hayatta nemli olan paylama, sorumluluk
sn geniletmekte, yaamna renk katmakta, ile- alma, yardmlama gibi insan ilikilerinin ne-
ride iyi bir okuyucu olmasn salamaktadr (Aral mini, kendi deerlerini ve kltr yapsn, aile,
ve Grsoy 2000, Aral 2001, Btn Ayhan ve arkadalk, komuluk gibi sosyal ilikileri daha
Aral 2003, Btn Ayhan vd 2007). Bu yllarda kolay renir. Kendi kltrnn dier kltrler-
ocua sunulan kitaplar ocuun duyularna den benzerlik ve farkllklarn kavrar. ocuk
hitap ederek iitme araclyla bilgi edinmesine, kitaplar; ocua yana, geliimine, ilgi ve ihti-

471
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

yalarna uygun olmal, ocuun kltr gelii- lidir. Kitaplardaki resimlerin hareketli, ekici ve
mine, d gcnn gelimesine, okuma alkan- metne uygun olmas, ocuklarn hikaye ya da
l kazanmasna katkda bulunacak nitelikleri masal anlamasna ve hayal gcn gelitirme-
iermelidir (Dilidzgn 2004).Gnen(1988) yap- sine yardm edecektir. Bu ya grubu iin hazr-
t almada drt be ya ocuklarnn dil lanan kitaplarda yakn evre, aile ilikileri, yuva,
geliimlerinde resimli kitaplarn olumlu ynde dostluk arkadalk konularna yer verilmelidir
katklar olduunu belirtmitir. Aral ve Bulut (Aral ve Grsoy 2000, Bozda 2000)
(2001) da yaptklar almada retmenlerin o- Kendi duygu ve dncelerini anlatacak re-
cuklarn dil ve sosyal geliimlerini desteklemek, sim ve metinlere alt ya grubundaki ocuklar
edebiyat sevdirmek amacyla kitap okuduklarn byk ilgi duyarlar. Bu nedenle konular doa,
belirlemitir. ocuklarn geliim alanlarn des- hayvanlar olan ksa ve bol resimli yk ve ma-
tekleyen nemli materyaller arasnda yer alan sallar alt yanda da nemini korumaktadr (Aral
kitaplarn amacna ynelik kullanlmas nemli ve Grsoy 2000).
grlmektedir.
Okula balayan alt ve yedi ya grubundaki
ocuk yaad duygusal olaylar karsnda ocuklar iin hazrlanan kitaplar ise iki grupta ele
nasl davranacan hikayelerle renebilir. o- alnmaktadr. Birincisi ocuun kendi kendine
cuun zor ifade ettii ve onun iin soyut olan okuyaca eserler olup, dil ynnden gelimi
duygular, kitaplar yolu ile daha anlalr ve hikaye ve masallardr. Bu eserlerde metin ksa ve
somut hale getirilebilir. Ayrca kitap yetikin ile iri puntolu olmaldr. kincisi ise ocua okuna-
ocuk arasndaki duygusal ban kuvvetlenme- cak eserlerdir. Bu eserlerde metinin uzunluunun
sinde de etkili olan, ocuun elenceli ve ho va- veya punto bykl nemli deildir. Artk
kit geirmelerini salayan nemli bir aratr (Tr olay ve karakterler nemlidir (Gnen 1986)
ve Turla 1999, Flanery Quinn 2006, Vardell 2007).
Konuma yetenei ve sz daarcnn ol-
ERKEN OCUKLUK DNEM duka gelitii, somut dnceden soyut dn-
KTAPLARININ ZELLKLER ceye geiin balad on-oniki yalarnda ocuk-
Erken ocukluk dnemi kitaplarnn zellik- lar; hayalle gerei daha kolay ayrt edilebil-
leri; yaa, i ve d yaplarna gre ele alnarak mekte, macera, izcilik, sorumluluk, iblm,
incelenebilir: paylama gibi konular ele alan kitaplar okumak-
Yaa gre kitaplarn zellikleri tan zevk almaktadr (Ersoy 1986, Gnen 1991,
Erken ocukluk dneminde ocuklar soyut Peters 1993, Uzmen 1993, Aral ve Grsoy 2000).
dnemedikleri iin, olaylar tam olarak kavra- yaplarna gre kitaplarn zellikleri
yamazlar ve dikkat sreleri ksadr. Bu nedenle Erken ocukluk yllarnda kitaplarn iyap
bu dnem ocuklarna sunulacak hikaye ve ma- zellikleri tema, konu, kahramanlar dil ve an-
sallarn ksa olmas, canl ve elenceli olaylar latm, resimleme boyutlarnda incelenmektedir:
iermesi gerekmektedir. ocuk geliiminde ve Tema: Erken ocukluk dnemi kitaplarnda
eitiminde nemli bir yere sahip olan kitaplar tema basit ve ak olmal ve tek bir tema ilen-
ocuklarn yalarna gre farkl zellikler gster- melidir. Tema ya bir soruyu cevaplamal ya da
mektedir. bir konuda ocuun bilgisini pekitirmelidir.
ocuklarn ilk kitaplar ABC kitaplardr. Bu lenen tema; ocuu yanl yarglara gtrme-
kitaplar iki ya grubu iin hazrlanmtr. meli, farkl yorumlara neden olacak ekilde veril-
Kitaplarda; ocuun tand cisimler, hayvanlar memelidir. Tema, kusursuz olma, hatasz olma,
ve oyuncaklarn resimleri yer almakta, resmin yetikinin sznden kmama gibi beklentilerle
altnda resmi aklayan bir kelime veya ksa bir dolu olmamal, saldrganlk, kurnazlk gibi olum-
cmle bulunmaktadr. Resimli bir konuma arac suz davranlar da ele almamaldr (Tr ve Turla
olan bu kitaplar, bir yandan ocuun kelime haz- 1999).
nesini artrrken, bir yandan da ocuun dn- Konu : ocua sunulan kitapta konular ciddi
mesine yardm eder. Bu ya ocuklar konuup, komik, gereki ya da hayal rn olabilir. Ko-
soru sorabildii iin ayn kitab tekrar tekrar nu; hzla gelien hareket unsurunu iermeli,
dinlemekten zevk alabilirler (Gnen 1986, Aral ocuu mutlu ederek neelendirmelidir. Konu
ve Grsoy 2000). yaam gereklerine uygun olmal ocua insan
Drt be yalarndaki ocuklar iin hazrla- ve doay sevdirmelidir. Kk ocuklar kendi
nan kitaplarda seilen konularn basit ve anlalr yaamlarn, hayvanlar, doa olaylarn anlatan
olmas, hikaye zellii tamas gerekir. Bu ki- kitaplar elenceli bulurlar. Bu nedenle konu o-
taplar ocuun elenerek renmesine yardmc cuun ihtiyacn karlamal, hayal gcn geli-
olmaldr. Kitapta sunulan temann ocuun geli- tirerek ocuun dnyasn zenginletirmelidir.
imine, ilgi ve ihtiyalarna uygun olmas nem- Bunlarn yan sra konu, ocuklarn kavray
472
 Materiallar

yeteneklerine uygun olmal ve ocuk dnce- Cilt: Erken ocukluk yllarnda kullanlan
sine aykr olmayan gereki ve sade plana sahip kitaplarn salam olmas iin ciltlemenin diki
olmaldr (Tr ve Turla 1999, Ataseven ve nand yoluyla, cilt kapann ise kaln mukavva veya
2000). bezden yaplmas uygun grlmektedir. Bunlarn
Kahramanlar: Erken ocukluk dnemi o- yan sra yrtlmay nleyen plastik kaplamann
cuun kiilik geliiminin hzland, davran- yaplmas da nerilmektedir (Aydoan ve Ergin
larnn ekillendii bir dnemdir. Bu dnemde 2000).
ocuk evresindeki yetikinler ile kitap ve film- Boyut: Boyut ocuun kitab tutmas ve
lerdeki kahramanlar model almakta, onlar gibi resimleri grmesi asndan nemlidir. Erken
davranmak istemektedir. Bu nedenle kitaplardaki ocukluk dneminde ocua sunulan kitaplar
kahramanlarn olumlu zelliklere sahip olmas farkl boyutlarda olabilmektedir. Kitaplar ocu-
gerekmektedir Kitaplarda insanlar, hayvanlar, i- un rahata grebilecei, yetikinin de kolayca
ekler, aalar, makineler gibi somut olay kahra- okuyabilecei iki kucak byklkte olmaldr.
manlar olmaldr. ocuklarn olaylar anlamasn Kitabn kenarlar kucaktan tamamaldr. Zaman
kolaylatrmak iin kitaptaki kahramanlarn says zaman ayn byklkteki kitaplar yerine farkl
fazla olmamaldr. Kahramanlarn geirdii glk- byklkteki kitaplarda ocuklarn beenisine
ler, yapt mcadeleler ocua dnya hakknda sunulabilir.
yeni bilgiler verebilmelidir(Turla ve Tr 1999). Kt: Kitaplarda resimlerin net olabilmesi
Dil ve Anlatm: Kitaptaki baarl bir dil ve iin, kdn ar gramajl ve birinci hamur
anlatm ocukta okuma zevkinin ve edebi olmas gerekmektedir. Resimli kitaplarda mu-
temellerin oluumunda nemli rol oynamaktadr. kavva veya bez kt tercih edilmeli, saman ka-
Dil ve anlatm srkleyici olmal, kulaa ho t, pelr kat, gazete kad hi kullanlmama-
gelmelidir. ocuun dikkatini ve ilgisini ekebil- ldr. Kullanlan kdn kalnl ne kadar fazla
mek iin kitapta canl ve hareketli anlatm biimi ise bask o kadar iyi olmaktadr. ocukta gz
kullanlmaldr. Diyaloglar basit ve anlalr cm- yorulmasna neden olmamas iin kt dokusu
lelerden olumaldr. Cmleler karmak ve uzun przsz olmaldr. Kdn parlamamas iin
olmamaldr. Szckler ocuun bilgisine uygun mat olmas da nemlidir. Kdn rengi, gz alc
olmal, soyut szckler kullanlmamaldr. Kulla- olmamal beyazl azaltlm olmaldr (irin
nlan szckler ocuun kelime hazinesini zen- 1994)
ginletirmelidir. Kitapta gramer ynnden dz- Bask: Erken ocukluk dnemi kitaplarnda
gn cmleler kurmak, szckleri doru anlamla- ortalama 1620 punto harf bykl uygun
ryla kullanmak ve zne-nesne yklem ilikilerin- byklk olarak kabul edilmektedir. Ancak,
de hata yapmamak gerekmektedir (Gnen 2000). ocuun ya bydke harf bykl 1214
Resimlendirme: Erken ocukluk dneminde puntoya kadar kltlebilir. Kitapta ssl ve
kitaplar resimlerine gre deerlendirecei iin dekoratif harfler kullanlmamal, harfler ocuun
kitabn resimlendirmesi ok nemlidir. Resim, okula baladnda karlaaca harf zellikle-
kitaptaki olay anlatabilecek zellikte olmaldr. rine uygun olmaldr (Aydoan ve Ergin 2000).
ocuun ilk kitab olan ABC kitaplarnda tek bir Sayfa Dzeni: Erken ocukluk dnemi
resim bulunmal, bu resimler ayrnt iermeme- kitaplarnda yaz ve ile metnin btnlemesi ve
lidir. Resimler ocuun yakn evresindeki insan, sayfann drtte nn resme ayrlmas gerek-
hayvan, yiyecek, oyuncaklar arasndan seilme- mektedir. Sayfa dzenlenmesinde sayfa ve resim
lidir. ki yatan itibaren ocua sunulan kitap- birbirine girmemeli, ikisi de net bir ekilde birbi-
larda birbirini tamamlayan resim ve ksa metinler rinden ayrlmaldr. Kitabn tantmna ynelik
olmaldr. Metinde ifade edilen unsurlar mutlaka bir i kapak bulunmaldr. Satr aralklar ok dar
resimde yer almaldr. Resimlerdeki izgiler yu- ya da ok geni olmamaldr.
varlak ve yumuak olmal, sert ve keskin izgiler
OCUK KTAPLARININ TRLER
kullanlmamaldr. Resimdeki hareketlilii izgi-
ler ifade edebilmelidir. Ana karakter resimde s- Masallar: Masallar, ocuklarn ilgisini en
reklilik gstermeli, resimde verilen elerin de- ok eken yaz tr olup gerek zgn gerekse
taylar aslna uygun olmal, resimler metnin yann- eviri rnekleriyle her geen gn masal dnyas
da yer almaldr. Ayrca resimlemede pastel renk- zenginlemektedir. Masal, olaanst kiilere,
ler kullanlmaldr (Gnen2000, Tr ve Turla 1999). olaylara yer veren, anlattklarna inandrmak gibi
bir iddias olmayan, kuaktan kuaa aktarlan ve
D yaplarna gre kitaplarn zellikleri
zengin hayal rnleri ile sslenmi olan yaz
Erken ocukluk yllarnda kitaplarn d yap trleridir. Masal dier yaz trlerinden ayran en
zellikleri cilt, boyut, kat, bask, sayfa dzeni temel zellik olaanst olaylarn hikyesi olma-
boyutlarnda incelenmektedir: sdr. Masalda zaman ve yer kavram bulunma-

473
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

makta, uzak lkelerin birinde, kaf dann mekten zevk alrlar. iirler ocuklarn duygusal
ardnda gibi ifadeler kullanlmaktadr (Ouzkan ihtiyalarn karlar, onlara duygusal zenginlik
1997). Masallarn konular genellikle padiah, ve dnce zenginlii de kazandrr. Erken o-
vezir, ehzade prenses gibi kahramanlar etrafnda cukluk dneminde ocuklarn dikkatleri ksa ol-
gelimekle birlikte masallarda cce, dev, peri duu iin, bu dnemde ocua sunulan iirler
kz, cin, ejderha gibi gerekd ve olaan st ksa olmaldr(Ouzkan 1997).
tiplerde bulunur. Masal kahramanlarndan pren- Bilmeceler: Bilmecelerde, bir varln nite-
sesler ok gzel, prensler yakkl, ejderhalar ve likleri sylenerek, sonucun ya da ait olduu b-
devler korkutucudur. Masallarda yaln ve anla- tnn bulunmas amalamaktadr. Bilmeceler
lr bir dil kullanlmal ve cmleler ksa olma- ocuklarn elenirken renmesine yardm eden
ldr (Akn 1998, Aydn 2000). edebiyat trleridir. Erken ocukluk dneminde
Masalms Hikayeler: Gerek olaylardan ocua sunulan bilmeceler ocuun zihinsel, dil,
yola klarak hazrlanm masalms hikayeler sosyal ve duygusal geliimini desteklerken, este-
ocuklarn zevkle dinledikleri eserlerdir. Masa- tik duygularn geliimine de yardmc olmakta-
lms hikayelerde canl ya da cansz kahramanlar, dr. ocuklara sunulan bilmeceler onlarn yana,
yaamdan olaylar yer almaktadr. Masalms geliim zelliklerine, ilgi ve ihtiyalarna uygun
hikayelerde temalar ocuun duygu dnce ya olmaldr (Tr ve Turla 1999).
da kazandrlmak istenilen davranlara ynelik- SONU VE NERLER
tir. Masalms hikyelerde genellikle hayvan kah- ocuk, yaad evreyi aile ierisinde tan-
ramanlar kullanlmaktadr. maya balar ve bu dorultuda en byk destei
Hikyeler: Hikyeler belirli bir zaman ve nce anne babasndan daha sonra retmenlerin-
yerde birka kiinin bandan geen geree den alr. Bu nedenle erken yalardan itibaren o-
uygun bir olay anlatan hayatn btnnden kop- cuklarda kitap sevgisinin olumasnda anne baba
mu yaam paralar olarak tanmlanabilir ve retmenlere byk grevler dmektedir.
(Ouzkan 1997, Uzmen 1993). Hikayede anlat- Anne babalar erken yalardan itibaren ocuk-
lan olaylar hayali veya gerek durumlara dayana- larn kitaplarla tanmasna frsat vermeli, bol bol
bilir. Anlatlan olaylar heyecanlandrc, komik, kitap okumal ve davranlar ile ocuklarna
romantiktir (Akn 1998, Ciravolu 2000). Hik- olumlu model olmaldr. Anne ve babalar ocuk-
yelerde konular, yakn evre, hayvanlar, serven larna kitap alrken, genellikle kitaplarn sadece
ya da yaamdan alnm olaylardr. Hikyelerde kapana bakar ve ieriini fazla dikkate alma-
ocua sunulan olaylar didaktik bir biimde su-
dan kitap seerler. Bu nedenle anne ve babalarn
nulmamal ilgi ekici ve canl bir anlatmla sunul-
ocuk geliiminde nemli bir yer tutan kitaplar
maldr. Hikyelerde elendirici ve mutlu olay-
konusunda aktif katlm yntemi ile bilinlendi-
larn anlatlmas ocuun ho vakit geirmesini ve
rilmeleri gerekmektedir. Bilinlendirme alma-
mutlu olmasn salamaktadr (Uzmen 1993)
larnda seminerler ve eitim toplantlar ile bir-
Tekerlemeler: Tekerlemeler anlaml ya da likte kitle iletiim aralar etkili olmaktadr. Se-
anlamsz ancak kulaa ho gelen cmlelerden miner, eitim toplantlar ve kitle iletiim aralar
olumaktadr. Tekerlemeler ocuun dil gelii-
yoluyla aileler ocuklarn ilgi, ihtiya ve me-
mini desteklemesinin yan sra, ocukta ritim
raklar konusunda bilgilendirilebilir. ocuklarn
duygusunun geliimine, ocuun iiri sevmesine
yalara gre geliim zellikleri sunulabilir. o-
de yardmc olmaktadr. Tekerlemelerin amac
cuklar iin kitap seerken, nelere dikkat etmeleri
ocuun dili kullanmasna, ritmi hissetmesine ve
gerektii vurgulanabilir. Kitap seiminde ocu-
zevk almasna olanak salamaktadr. Tekerleme-
ler ocuklarn yana ve geliim zelliklerine un da bulunmasnn ve karar vermesinin nemli
uygun olmaldr (Devrimci 1993). olduu belirtilebilir.
iirler: iir, ocua gzellik ve insanlk Erken ocukluk dneminde ocuun gelii-
duygularn kazandrma, anadilini sevdirme ve minde nemli yeri olan retmenlerin de ocuk-
tantma, duygu, dnce ve izlenimi sanatsal bir lara nitelikli kitaplar sunmas, ocuun kitab sev-
biimde anlatmay amalamaktadr. Olaylar, in- mesi ve kitapla olumlu iliki kurmas asndan
sanlar, cansz varlklar, duygulu, renkli ve etkili nemlidir. Bu nedenle retmenlerin ocuk kitap-
bir biimde anlatan iir, ocuun kltrne zg lar konusunda donanml olmas, programlarn
estetik deerleri retmesine, yaratcln geli- uygularken ocuklarn ilgi ve ihtiyalarna uygun
tirmesine yardmc olmaktadr (Devrimci 1993). nitelikli kitaplar kullanmas nerilebilir.
ocua nce tekerlemeler sunulmal, daha sonra ocuklara sunulacak olan kitaplar hazrla-
iirlere geilmelidir. Erken ocukluk dneminde yan yazarn, ressam ve yayncnn ibirlii iinde
ocuklar ebeveynlerinden veya retmenlerinden almas, ocuk kitaplarnda aranacak ierik,
dinledikleri ksa ve ahenke zengin iirleri dinle- resimlendirme ve fiziksel zellikleri gz nnde

474
 Materiallar

bulundurarak kitaplar oluturmalarnn yararl early childhood mathematic. Early Childhood Research
Quarterly, 19 (1), 167172.
olaca sylenebilir.
Ciravolu, . 2000. ocuk edebiyat, Esin Yayn Evi, 4.
Unutulmamaldr ki lkelerin gelimilii Basm, stanbul.
okunan kitaplarla deerlendirilmektedir. Bu nok- Devrimci (Knyeli), H. 1993.lkokul 5. snf ocuk-
tadan hareketle kitap sevgisinin oluabilmesi iin larnda okuma alkanlnn incelenmesi. Yksek Lisans
erken ocukluk yllarndan itibaren kitaplara Tezi (Baslmam), Hacettepe niversitesi, Ankara.
gereken nemin verilmesi gerekmektedir. Dilidzgn, S. 2004. ada ocuk yazn. Morpa Kltr
Yaynlar, Yaylack Matbaas, stanbul.
KAYNAKLAR Dlek, N. 1989. Genler ve kitaplar. Yaadka Eitim,
Akn, N. 1998. Okulncesi kurum retmenlerinin ocuk 7, 3033.
kitaplarna kar tutum ve davranlar. Doktora Tezi Ersoy, O. 1986. Okulncesi dnemde kitabn nemi. Ya-
(Baslmam), Hacettepe niversitesi, Ankara. Pa 4.Okulncesi eitimi Yaygnlatrma Semineri. Ya-Pa
Aral, N. 2001. Okul ncesi Eitimin Yaygnlatrlma- Yaynlar, 8184, Ankara.
snda Farkl Modeller. Ankara niversitesi Ev Eko- Flannery Quinn, S.M. 2006. Examining the culture of
nomisi Yksekokulu Anaokulu/Anasnf retmeni El fatherhood in American childrens literature:Presence,
Kitab, 107124. interactions and nurtiring behaviors of fathers in
Aral, N. ve Grsoy, F. 2000. Kitabn ocuun geli- caldecott award winning Picture boks. Fathering, 4(1),
imindeki yeri ve nemi. I. Ulusal ocuk Kitaplar 7196.
Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollar, Ankara Gnen, M. 1986. Okulncesi ocuk kitaplarnn zellik-
niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi ve Tmer Dil leri. Ya-Pa 4. Okulncesi Eitimi ve Yaygnlatrl-mas
retim Merkezi Yaynlar No:1, (Yay. Haz. Sedat Se- Semineri. Ya-Pa Yayn Pazarlama San. Ltd. ti, 8589,
ver), s, 321333, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. Ankara
Aral, N. ve Bulut . 2001. Anasnf retmenlerinin Gnen, M. 1988. Anaokuluna giden 4-5 ya ocukla-rna
ocuk Kitaplaryla Yaptklar Uygulamalarn ncelen- resimli kitaplarla yaplan eitimin dil geliimine
mesi. ada Eitim, 26(278): 1319. etkisinin incelenmesi. Doktora Tezi (Baslmam),
Aral, N. ve Btn Ayhan, A. 2007. An examination of Hacet-tepe niversitesi, Ankara.
variables affecting the school behavior of four and five Gnen, M. 1991. Anaokulu dneminde ocuk ve kitap.
year old pre-school children. The Social Sciences, 3(3): Okulncesi eitimi, 41, 15-18.
216219. Gnen, M. 2000. Resimli ocuk kitaplarnn ierik,
Aral, N., Kandr, A. ve Can-Yaar, M. 2002. Okul resimleme, fiziksel zellikleri ve Trkiyede son on
ncesi Eitim Program. Yayn Pazarlama Sanayi ve ylda resimli kitaplar alannda yaplm tezler. I. Ulusal
Tic. A.., Turan Ofset, stanbul. ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm
Ataseven, F. ve nand, Y. 2000. ocuk kitaplarnn Yollar, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
eitli ynleriyle incelenmesi. I. Ulusal ocuk Kitaplar ve Tmer Dil retim Merkezi Yaynlar No:1, (Yay.
Sempozyumu Sorunlar ve zm Yollar, Ankara ni- Haz. Sedat Sever), s. 379386, Ankara niversitesi
versitesi Eitim Bilimleri Fakltesi ve Tmer Dil re- Basmevi, Ankara.
tim Merkezi Yaynlar No:1, (Yay. Haz. Sedat Sever), s, Newman, S. B. 2006. Read all about it. Scholastic Parent
187206, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. and Child, 14(4), 3036.
Aydn, M. 2000. ocuk kitaplarnda bulunmas gereken Ouzkan, A.F. 1997. Yerli ve yabanc yazarlardan
eitsel zellikler. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempoz- rneklerle ocuk edeb., 5. Bask, Emel Matb. San.
yumu Sorunlar ve zm Yollar, Ankara niversitesi Ankara.
Eitim Bilimleri Fakltesi ve Tmer Dil retim Peters, S. J. 1993. Storyreading in kindergarten and
Merkezi Yaynlar No:1, (Yay. Haz. Sedat Sever), s. prekindergarten classes. Early Child Development and
426432, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. Care, 88, 115.
Aydoan, Y. ve Ergin, E. 2000. Okul ncesi ocuk irin, M.R. 1994. 99 Soruda ocuk edebiyat. ocuk
kitaplarnn fiziksel zelliklerinin incelenmesi. I. Ulusal Vakf Yaynlar, 1. Bask, stanbul.
ocuk Kitaplar Sempozyumu Sorunlar ve zm Yol-
Thiessen, E. D. 2007. The effect of disributional
lar, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi ve
information on childrens use of phonemic contrasts.
Tmer Dil retim Merkezi Yaynlar No:1, (Yay. Haz.
Journal of Memory & Language, 56(1), 1634.
Sedat Sever), s. 703711, Ankara niv. Basmevi, Ankara.
Tr, G. ve Turla, A. 1999. Okulncesinde ocuk
Bozda, F. 2000. ocuk kitaplarnda metin, dil ve resim-
edebiyat ve kitap. Ya-Pa Yayn Pazarlama San. Ve Tic.
leme ilikisi. I. Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu
A..,1. Basm, stanbul.
Sorunlar ve zm Yollar, Ankara niversitesi Eitim
Bilimleri Fakltesi ve Tmer Dil retim Merkezi Uzmen, S. 1993. 19701993 yllar arasnda baslm
Yaynlar No:1, (Yay. Haz. Sedat Sever), s. 365378, Trke ve ngilizce resimli hikaye kitaplarnn konu
Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. ynnden incelenmesi. Yksek Lisans Tezi (Baslma-
m), Hacettepe niversitesi, Ankara.
Btn Ayhan, A., Ak, E., Aral, N. ve Kayhan, H. 2007.
Correlations of conceptual development with motor Vardell, S.M. 2007. Linking Picture books and poetry.
skills for a Turkish sample of kindergarten children. Books Lings, 16(3), 4447.
Perceptual and Motor Skills, 105: 261-264. Zeece, P. D., Harris, B and Hayes,N. 2006. Building
Btn-Ayhan, A. ve Aral, N. 2003. Erken ocukluk literacy links for young children. Early Childhood
dneminde bilgisayar. oluk ocuk Anne Baba Eitimci Education Journal, 34 (1), 6165.
Dergisi, ubat; 2022.
Casey, B., Kersh, J.E. and Young, J.M. 2004.
Storytelling sagas: An effective medium for teaching

475


YAZDIIM OCUK KTAPLARINDAK AMACIM

Nuran TURAN

ocuk kitaplar yazmamdaki amacm konu yk anlatmaya devam ettim. Vapurda, trende ne
bal sememin sebebi; bu iin stesinden bileyim mesela doktor muayenehanesinde sra
kolayca gelebileceim dncesiydi. beklerken anlattm ykleri evredekilerin de
yle ya, yllardr okuyan yazan biri olarak dikkatle beni dinlemesine ahit olduumda ne
kendime ait bylesine basit bir aklamay hemen kadar utandm hatrlyorum.
yapabilirdim. stelik bu alanda yazlm, rnek Derken yklerim, torunum Serdarla daha
olabilecek, kolayca ulaabileceim pek ok da deiik bir boyuta tand. Bunlar gren, o srada
makale, rportaj, biyografi varken. Gelin grn ki doktora almas iin Amerikada bulunan olum
yazmaya balaynca zorlandm. Olay nasl oldu Serdarn babas, bu yklerin zgn olduunu,
neden oldu bilemem, ama bu bir i hesaplamaya yurt dndaki ocuklarn bile severek okuyabile-
dnverdi. Ve itiraf edeyim, rktm. Kendi ceini, artk gn yzne kartmam gerektiini
kendine z eletiri yapmann gl, anmsamak tledi.
istemediim bir ok an yannda, kendime bile
niversitede Burhan Felek, Haldun Taner,
aklamaktan kandm olaylarn nedenini, nii-
Cevat Fehmi Bakut, Sabri Esat Siyavugil, Tark
nini sorgulama zorunluluu beni korkuttu.
Zafer Tunaya gibi hocalardan ders grdm. Hepsi
Btn bu korkularn eliinde ocukluk ylla- de devaml olarak, gnmz insannn fazla vakti
rma dndm. olmadn, sylemek istediklerimizi konuyu
Okumay seven bir ocuktum. anslydm, iki fazla dolatrmadan ksa ve z bir biimde ifade
ablam ve bir aabeyimin, teyze ocuklarmn ki- etmemizi tlediler. ocuklara yazarken bu
taplar elimin altndayd. te yandan okul ktp- tler hep kulamda. ocuklarn da uzun lafa
hanesindeki ve Mersin Halk Evi Ktphanesi`- tahammlleri yok. Canlar abuk sklyor. Prof.
ndeki kitaplara da kolayca ulaabiliyordum. Dr. Meral Alpay:
Babamn Avrupa seyahatlerinden getirdii - Senin okurlarn cin gibi ocuklar, leb de-
filmleri aabeyim evdeki kamerayla oynatyor- meden leblebiyi anlyorlar, demiti bir keresinde.
du. O zamanlar pek fazla film yoktu. Laurel Hardi Gerekten de ben okurlarm yle sanyorum.
ve arlonun filmlerinin yan sra bir takm ocuklarla yaptm syleilerde de bunun ger-
kamera hileleriyle evrilmi, grnmez oluveren ekliini gzlemliyorum. Bir sz tekrar tekrar
ya da uan adamlar gibi konular ieren siyah sylemek nasl bizim canmz skyorsa onlarn
beyaz filmlerdi bunlar. Tabii sinemalarda da o da cann skyor ve ykden kopuyorlar, uzakla-
devrin olanaklaryla evrilmi filmleri seyredi- yorlar. Hele aptal yerine konmay hi ama hi
yorduk. sevmiyorlar.
Bykannem Trk masallarn, babam ise yklerim kitaplap daha ok ocua ulama
Arap dnyasnn masallarn ve dini hikayelerini ansn yakalaynca, grevimin nemine fakrn-
anlatrd. Afrikadan karlp kle olarak saraya dalm artt. tiraf etmem gerek ki, hayatta iste-
satlan, cumhuriyetin ilanyla zgrlne kavu- diim her eye alarak, maddi manevi bedelini
an arap bacmz, Afrika kkenli masallar ark-
deyerek sahip oldum. Demem o ki, para ve
larla birlikte dramatize ederdi. Evimizde alan
hret deil kitap yazmaktaki amacm.
eitli yrelerden gelen dier kadnlarn anlatt
masallar da ocukluk dnyam zenginletirdiler. Yazarken de, kitaplarm yaymlannca da ok
mutlu oluyorum, havalara uuyorum diyemeye-
Okuduklarmn, dinlediklerimin ve seyrettik-
lerimin nda benden be ya kk kardeime ceim. Yazarken doum sanclar ekiyorum.
kendi hayal gcm de katarak anlattm ykler Sonra da acaba editrm, yayncm beenecek
beni mutlu ediyordu. Daha sonra bu tr ykleri mi, diye endieyle bekliyorum. Yaymlanp kitap
arkadalarma anlatyor, kardm okul duvar elime geldiinde de nasl bir eletiri alacam,
gazetelerine yazyordum. Ksaca, ykler dnya- okuyan ocuklar kitab sevecek mi diye merakla
s, benim serbeste dolatm gizemli bir dnya bekliyorum. Peki bu kadar kaygy yayorsam
idi. Kendimi mutlu hissettiim bu dnyadan beni niye yazyorum? Yazmazsam mutsuzum, iim-
uzak tutacak da hi bir engel yoktu. den gelen bir drtyle devaml ykleri dn-
Bir zaman sonra yk dnyama ocuklarm yorum, dlyorum. Bir anda bir ka kitap proje-
girdi. ocuklarm oyalamak, elendirmek zere sini birden gtryorum.

476

 Materiallar

ocuklara ulaabilmek tabii ki houma gerekleecek. Dilerim Disneylandden nce

gidiyor. Yazarken yakaladm konular aratr- Trkiyeye sokabilirim bu gzel d. Bu satrlar
yorum, yanl bilgi vermemek zere aba sarf yazarken de Disneylanddeyim. nann bana eer
ediyorum. Kaynak kitaplar, internet, konunun uz- bu dm gerekleirse Disneyland kadar ziyaret-
manlarna ba vurmadan hi bir yky tamam- isi bol, bir ocuk elence dnyas olur bu ky
lamyorum. Bu sre de bana keyif veriyor. de. Padiah adrlarnda masal anlatclarnn,
Yazarken kendi sorunlarmdan, hayatta kar- meddahlarn, sihirbazlarn, Karagz ile Hacivatn
latm baz amazlara zm getirmek zere gsterilerinin yer almas ne ho olur.
uzaklamak da bana iyi geliyor. Yazma srecinde kinci kitapta Nasrettin Hocay gnmze
hayatta karlatm olumsuzluklar, yaadm getirdim bugnn ocuu Serdarla yeniden hayat
skntlar unutuyorum. Ksaca stresimle ba et- buldu. Bu kitaplarn resimleriyle Nazan Erkmen
memi salyor yk yazmak. Hani neredeyse Japonyada Noma dln kazand.
motivasyonumu arttrp yaratclm kamla- ocuklar Nasrettin Hoca kitaplarm yle ok
d iin stresimi seviyorum diyeceim(!) Yani sevdiler ki, bu gerek beni, daha baka Nasrettin
yazmamdaki bir dier amacm da stresimle ba Hoca kitaplar yazmaya ynlendirdi.
edebilmek, dertlerimi unutabilmek ve meguli- Hocann, olaylara zekice zm getirmesi,
yetle oyalanmak. nktedanlyla hayata renk katmas ocuklarn
Kurguladm ykleri anlatrken satr arala- Hocay sevmesini salyor. Ben de Hocann fkra-
rna genel kltr bilgileri serpitirmek, ocuklarn lar yoluyla onlar yaamdaki amazlara hazrla-
hayatlarnda karlaabilecekleri olaylara zm may seviyorum.
getirmek de yk yazma serveninde yaadm Dnyann sekizinci harikas olmaya aday,
gzelliklerden bazlar. Kapadokyay yazma fikri, oray bir aile dostu-
muzun bizi bir hafta boyu gezdirmesiyle balad.
Altm kadar kitabm var. ki yzden fazla Yurt dna ok seyahat etmeme ramen Trki-
yk yer alyor bu kitaplarda. Trk kltr yle yemizdeki bylesine nl bir yeri henz grme-
engin bir deniz ki, konular semekte hi zorlan- mi olmak beni zd. Bu esiz hazineyi, ocuk-
myorum. ocuklara kltrmz tantmak amac lara tantmak amacyla kaleme sarldm. Kapa-
beni hi konusuz brakmyor. Uluslararas platfor- dokyay yazmaya baladmda nl ressammz,
ma ktm zaman da, kitaplarm daha bir ayr- yaknlarda rahmetli olan Nuri Abaa kitabn
calkl klyor bu konular. resimlerini izme teklifimi gtrdm.
Yllar nce ilk kitaplarm ktnda arkada- - Sen hele kitab bir yaz bitir, bana yolla,
m Prof. Dr. Meral Alpay: beenirsem tablolar yaparm, dedi.
- Bu yl (1996-1997) Nasrettin Hoca yl Sonuta ocuklara kitabm kanalyla nl bir
ilan etti Unesco. Neden Nasrettin Hoca kitaplar ressammzn resimlerini tantmak amacma da
yazmyorsun? dedi. ulatm.
Orada bulunan arkadam Prof. Dr. Nazan Kapadokyay yazarken ilgin olaylar da ya-
Erkmen de: adm. Ihlara vadisinin nasl olutuunu dne-
- Tamam sen yaz ben resimlerim, dedi. rek uykuya daldm bir gece, kocaman bir nehrin
Ald beni bir dnce ben nasl yazacaktm alayarak akmasn duyarak yataktan frladm.
Nasrettin Hocay? Hemen kalkp ansiklopedilere ba vurdum. in
en ilgin yan; Ihlara vadisinin, gerekten de
Ne kadar Nasrettin Hoca kitab, fkras varsa
volkanik Erciye dann patlamasyla meydana
okudum. Disneylande ocuklarm, torunlarm
gelen vadiden, Melendiz nehrinin yatan dei-
gezdirmek amacyla sk sk gideriz. O arada, ne-
tirip akmasyla olumas.
den bizim yk kahramanlarmzn sokaklarnda
salnd, Kelolann, Nasrettin Hocann falan Kapadokyann Srlarnn yaymlanmasn-
yklerinin canlandrld bir elence ky dan bir yl sonra gazetelerde ayn benim kahra-
olmasn? dedim kendi kendime. Sonunda ok ho manm Serdarn yeni bulduu bir maara gibi bir
iki kitap kt ortaya. Birincisinde yk kahrama- maarann kefedildiini okuduumda, yaadm
nm arkadalar ve retmeniyle birlikte Nasrettin aknl da sylemeden geemeyeceim.
Hoca Elence Kyn geziyorlar, orada Kelo- Yaadm bu tr olaylarn nedenini bile-
lann devi, Krk Haramiler, Karagz Hacivat mezken, nl bir ok yazarn bunlar mistisizmle
Gsterileri gibi bizim kltrmzn kahraman- aklamas bana ilgin geldi. imdilerde ise ok
laryla karlayorlar. Esas amacm byle bir okuyup, aratrdm konularn yazarken keye
Nasrettin Hoca Elence Kyn hayata geir- sktmda bilin altndan beni zme ulatr-
mek. imdiye kadar yaptm giriimlerde baa- dna inanyorum. Ki bunu, dantm psikolog-
rya ulaamadm. Ama elbet bir gn bu dm lar da dorulad.

477
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Syleiye gittiim bir okulda, kk okurla- Topkap Sarayn her gezen gibi ben de ok
rma, benim nasl kitaplar yazmam istediklerini etkilendim. Orada yaayan ocuklarn hayat beni
sordum. Aldm cevaplardan biri beni dnme- benden alp olaanst servenlere srkledi.
ye zorlad. renci: Uzayl Ulyann anlatmyla da ocuklara ulat
- Neden Atatrk kitaplar yazmyor-sunuz? bu servenlerden bir tanesi.
diye sormutu. Ulyann hayatma girii beni bambaka bo-
Ben Atatrk, koskoca Atatrk ocuk yutlara ald gtrd. imdilerde, Ulyann dn-
kitabna nasl sdrabilirdim ki? Elime geirebil- yaya ve insanlara bak asyla btnletim.
diim Atatrkle ilgili tm kitaplar okumaya Nasl ki meditasyon srasnda insann farkndal
baladm. ocuklara Atatrk kitab yazdm artp olaylar bir baka boyutta alglyorsa, Ulya-
renen, retmen ayn zamanda da yazar olan nn da ona benzer bir biimde etkisi oldu benim
bir arkadam: dnya grmde. Kendimi ve dnyadaki insan-
oullarn daha bir eletirel daha bir empati duy-
- Atatrk nasl yazyorsun, kargalar m
gularyla tanyp anlama yeteneim geliiyor
kovalatacaksn? diye alay etti benimle.
Ulyann bak asyla. Ben bu gr ylesine
Atatrkn yaam serveni ylesine etkiledi iselletirdim ki, bu bak asn ocuklara da
ki beni, Atatrk yklerim ve kitaplarm birbirini tayabilirsem ne mutlu bana.
kovalad. Atatrk bugnn ocuu Serdarla
Prof. Dr. Ali Gltekin 25 Nisan 2008 gnl
buluturup kh kendi yaad meknlarda dola-
Radikal Kitapda
trdm, kh ilkeleri dorultusunda konuturdum.
Uzayl ocuk Ulya Topkap Saraynda kita-
ocuklar yakalamken onlara grsel olarak
bm iin yazd yazdan aldm paragrafta diyor
da bir eyler verme amacyla nl ressamlar-
ki:
mzn tablolarn kullandm. imdi rahmetli olan
ressam Doan Akann tablolaryla gerekletir- - Dnyadaki yaam ile uzaydaki yaam
diim Atatrkle Serdar Mersinde kitabm, yine arasndaki farkn yaln ve ak bir ekilde vur-
nl ressam Ahmet Yeilin tablolaryla oluan guland eserde, okuyucular kendilerini aniden
Atatrkle Serdar Yalovada kitaplarm da ilgin bu dnyann gerekleri ile uzayn gizemli sarmal
oldu bence. Yalova kitabnda, Ahmet Yeilin ierisinde bulacaktr. Bu da kk okurlarn
yalboya tablolarnn iine ressamn izniyle ger- yaratclk snrlarn zorlamalar gibi bir anlama
ek Atatrk fotoraflarn bilgisayar hilesiyle gelmektedir. Bylece kk okurlar bu dnya
yerletirttim. Atatrkn son gnlerini geirdii yaam ile uzay yaam arasndaki fark eletirel
Dolmabahe Saraynda Serdarla yaad ser- balamda irdelemeye alacaklardr. Dier taraf-
ven de, ocuklar Atatrkle baka bir boyutta tan hem iinde yaanlan zaman, hem de tarih ile
buluturdu. Dolmabahenin gerek grntleri- yzleecek olan okur, gemite yaanlanlara bu-
ni bilgisayar marifetiyle eklettirdiim izgi resim- gnden bakarak bir hesaplama iine girme
ler, ocuklarn pek houna gitti. Bylece Ata- olana bulacaktr. Bunun da ocuk okurlarda
trkn ocuklara sevecen, hogrl, bilge ya- eletiri kltrnn geliimine nemli bir katk
nn gsterme amacma ulatm sanyorum. salayaca kansndayz.
Mevlana akna dtm dnemde, alt cilt- Prof. Dr. Ali Gltekin aklamasyla da bu
lik mesneviyi ve Mevlanay ocuklara nasl indir- kitab yazmaktaki amacma ulatm anlyorum.
geyip tantacam dnmeye baladm. Mevlana Ksaca bugnlerdeki amacm, ocuklara
kitaplaryla nl, rahmetli Dr. Mehmet nder Ulyann dnya insanlarnn hayatna bak pers-
bana ok yardmc oldu. Prof. Dr. Talat Sait pektifini anlatmak. Bylece hayata daha ho-
Halmann da tuttuu k dorultusunda Nurana grl, daha yapc, daha korkusuz, daha gvenli
kitabm hayat buldu. bakabilen, kendi kendine yetebilen ve yaamn
ocuklara bizim masal kahramanlarmz ta- keyfini karabilen insanlar yetitirmeyi ama-
ntmak amacm dorultusunda, Karagz Hacivat, lyorum. Tabii ki bu amacma ulamak zere de
Kelolan zaman zaman yklerimi ziyaret eder- yazmaya devam ediyorum.
ler. ocuk kitab yazmaktaki amacm akla-
Diyeceksiniz ki Yunus Emreyi neden yazma- yaym istedim. Oysa bir deil, bir ok amac
dn? Yazmaz olur muyum? Yunusu ocuklara gerekletirmek peinde kotuumu hayretle gr-
tantmak amacyla bir ocuk kitab yazmak elbet- dm. Sanrm bu gidile amalarm daha da oa-
te ki boynumun borcuydu. Bylece, Sordum Sar lacak ve ben amalarmn peinde koup dura-
iee kitabm, kitap raflarnda yerini ald. cam.

478


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ TLM V TRBYS

ANADL EDNMNDE, HKYE ANLATIMI YNTEMYLE TRK

OCUKLARININ LETMSEL BECERLERNN GELTRLMES
Ara. Gr. zge PINARCIK (SAVA)
Yard. Do.Dr. Abdlkadir KABADAYI
Seluk niversitesi
Eitim Fakltesi, lkretim Blm
Meram / KONYA
e-mail : akkabadayi@hotmail.com

ABSTRACT
It is undeniable fact that storytelling makes remarkable contribution to the domains of development of children at an early
age since it is stated that storytelling is the original form of teaching. Firstly, the contributions and effects of storytelling
techniques to the cultural, cognitive, linguistic, socio-emotional, and psychological domains of children between 3 and 8 year-olds
are reviewed. Secondly, a story-based model is proposed for pre-school teachers to apply in the frame of before-implementing,
while-implementing and post-implementing phases in mother tongue acquisition effectively. Lastly, some suggestions are made to
the pre-school teachers to conduct the model to foster each of the domains-linguistic, cognitive, social and emotional- of pre-
school children effectively in classroom.
Key words: Storytelling, pre-school, mother tongue acquisition, story-based, socio-emotional development

I.Giri ocuklarn sosyal-duygusal, bilisel-dilsel ve psi-

kolojik perspektiften onlarn katklarn yanstan
oumuz kiisel geliimimizi ocukluk dev-
ve yukarda renme kuramclarnn bahsettikleri
resi esnasnda iirler, fkralar, efsaneler, ksa
btnlkle hikye anlatmnn uyum salayc de-
hikyeler dinleyerek ve anlatarak kazanmzdr. erlerini evvelce tecrbe edindikleri aktr.
Bunun yannda, ocukluktan yetikinlie, sosyal,
ahlaki, duygusal, dilsel deerlerle hikyelerin Benzer ekilde, dilsel, sosyal, duygusal ve bi-
zn harmanlayarak bunlar ayn potada eriterek lisel geliim, ocuun okuryazarlk geliim duru-
iselletirmeye almzdr. mu da nihayette birlikte alan yntemler de ta-
mamlaycdr (Vygotsky, 1978). Moody (1971)-
nsanolu, tarih boyunca, kiisel geliimini nin belirttii gibi, hikye anlatma, bireyin kiisel
dzen iinde srdrmede, byk lde hikye geliimiyle ilgili eitim ve retimine drt ekilde
anlatmnn eitimsel rolnden faydalanmtr. katkda bulunmaktadr. Bunlar, bireylerin, duygu-
Bunun nedenlerinden birisi de, hikye anlatm- sal, entelektel, duyusal ve sosyal geliimleridir.
nn, en eski bir retim yntemi olduudur.
nk ocuklar, doal olarak, yukarda ad
Buna gre, farkl kltr iindeki ocuklarn geen renme teorilerini, hikye anlatma ynte-
sahip olduu engelleri amada onlara yardm etti- mindeki tekniklerden sosyo-duygusal, zihinsel-
i ve onlarn ifade yeterlik ve performanslarn dilsel ve ruhsal alardan birletirerek tecrbe
artrd iin ocuklarn eitimlerinde, hikye an- etmektedirler. Bu noktada, Ryan ve Cooper
latma ynteminin kullanll ve katklarn s- (2000), retmenlerin renenlere dorudan bilgi
nrlamak olduka g grnmektedir. vermesinin zorunlu olmadn, ancak hazrda tam
II-Genel ereve olarak bulunan hikye anlatm yntemleriyle
ou kltrde, ocuklarn, geliimlerini, duy- yeni bilgileri ilikilendirebileceini ifade eder.
gusal, sosyal, kltrel, ahlaki ve dilsel deerlerle 2-1. Hikye anlatmann eitim ve retime
yorulmu hikaye ve masallarn kokusunu zm- katklar
seyerek gerekletirdiklerine inanlmaktadr. Davranlar ve sosyal renme teorisyenle-
Davran ve Sosyal renme Kuramclar, ri, ocuun dil geliiminin doutan m geldiini
ocuun geliiminde evremi yoksa kaltm m yoksa evresel etkenlerle mi olutuunu tarta
daha ar basar ikilemini tartmaya devam ede dursunlar, ocuun hayat boyu geliim srecinde,
dursunlar, ocuklarn hayat boyu geliim srele- hikye anlatma yntemiyle, eitim ve retimin
rinde, her gn, hikye anlatmnn etkilerine ahit etkilerine ahit olmak mmkndr.
olmak mmkndr. Baz kuramlar, ocuun geli- 2.1.1. Hikye anlatmann, bireyin eitim ve
im alanlarn tam olarak aklamaya alsa da, retimine kltrel katklar
geliimin zengin karmakln tek kuramn tam Hikye anlatma, kltrler aras anlaya ula-
olarak aklamas olduka zordur (Santrock, 1999). mann birka amacndan bir tanesidir. Lazer

480
 Materiallar

(1993)e gre, hikye anlatma / dinleme, bir bire- ve zevkli bir renme tecrbesi olduundan, o-
yin belli bir toplumda nasl davranacan ya da cuun hem ana dilde hem de yabanc dilde anla-
belli bir durumda ne gibi tepki vereceini bir yabilmesi iin son derece motive edici bir eitim
disiplin ierisinde retme yoludur. Hikye dn- aracdr. Bu yolla, renci bilinli ya da bilinsiz
yas, konu edilen kahramanlarn ok farkl sosyal olarak kendi iletiimsel kapasite ve yeteneklerini
tabanlardan geldiini canl bir btnlk ierisinde aa kararak gelitirir.
sunar. Bu kltr, ounlukla bireylerin aina ol- 2.1.4. Hikye anlatma ynteminin, bireyin
mad, ok az bilinen bir yaam tarzdr. Bu g- dilini zenginletirmedeki rol ve nemi
lklerle mcadele eden retmenler, daima klt- Hikye anlatma ynteminin, rencilerin dil-
rel deerler ierisinde bir zm bulmular ve lerini nasl kontrol edeceklerini gelitirdii ak-
bunlar, hikyeler araclyla aktarabilmilerdir. tr; yani, hikaye anlatma, rencilerin hem ana
Bu yolla, bireyler, yabanc kltrdeki insanlarn dilde hem de yabanc dilde iletiim kurabilmeleri
duygu ve dnceleri, adet ve gelenekleri hak- iin ihtiya duyduklar drt ana beceriyi gelitirir.
knda bilgi sahibi olabilirler. Lee (1970), bir dilde hikye anlatmann o dildeki
Tuta (2000) ulusal kltre ayna olduu pek dilin en iyi kullanm olduunu iddia etmektedir.
nemsenmeyen hikye anlatm almalarnn nk bir dilin tm kaynaklar, dolu dolu, canl
kltrel yarar durumlarn vurgular ve bundan do- bir ekilde, beceriyle o dildeki hikye anlatmayla
lay rencileri sosyal sistemin kurallar ve ulu- hissedilebilir.
sun estetik, ahlaki ve manevi deerleriyle tan- Hikye anlatm iletiimsel bir etkinliktir. o-
trr. cuklar hikaye dinlerken anlamalarn gelitirerek
2.1.2. Hikye anlatmann bireyin eitim ve farkl olaylar nasl anlatabileceklerine ilikin de-
retimine dilbilimsel katklar neyim edinebilirler (Browne, 1996). Hikye an-
Edebi metinlerin ou, zel amal bir dil latmann, dier dil retim tekniklerinden daha
retimi iin yazlmaz. Halk tabakasnn dnda, etkili ve daha geni iletiimsel stratejiler sergile-
halktan bireylerin bulunmad ortamlarda olutu- dii iddia edilmektedir. Dahas, hikaye anlatma,
rulan dil snflar, doal dilin kullanld olaylar ve tm dil becerileri iin bir retim aracdr. Povey
ierikten bazen yoksundur. Fakat bu duruma hik- (1967,42)in de iaret ettii gibi, hikaye anlatma,
ye anlatma asndan bakldnda, kullanlan dil, net ve karmak bir sz dizimi kullanarak ve
kendi ieriini oluturur. renciler, snfta yarat- kelime zenginlii sunarak, rencilerin dilbilgi-
lan yapay ortamn aksine, doal ortamda, dilin, siyle ilgili yeteneklerini aa kararak gelitirir.
farkl kullanmlarna kendilerini aarlar. Hikye renciler, belli bir metni okuyarak yaz dilinin
anlatm araclyla, ocuklar, okuma ve yazmay zelliklerine aina olurlar ve bu durum ren-
renmeden nce szl dili alglamay ve ifade et- cilerin kendi yazma becerilerini aa karr. Bir
meyi renirler. Bu etkinlikler ocuu, daha son- hikaye veya roman okuma araclyla, ren-
raki okul yllarnda iyi bir okuyucu olmaya hazrlar ciler, metinden anlam szebilme ve dilbilimsel
(Girgin, 2003). Buna ek olarak, Povey (1979) ve ipularndan karmda bulunabilme yeteneini
Yorke (1986)nn iaret ettikleri gibi, hikaye anlat- kazanrlar. Buna ek olarak, rencilerin dinleme
ma yntemi, kelime hazinesi, dilbilgisi, sentaks ve ve konuma yeteneklerini de, soru sorma, cevap
semantik gibi dilbilimsel alanlar genileterek dilin verme, tartma, zet karma gibi etkinlikler
temel becerilerini de gelitirir. araclyla etkili bir biimde gelitirebilir.
ocuklar yaz dili hakknda interaktif szl 2.1.5. Hikye anlatma ynteminin
tartmaya katld gibi, okuryazarlk edinimi ocuklarn sosyo-duygusal kapasitelerine
iin bellein nemli aralarn da kazanr (Bodrova katklar
& Leong, 1996; Dorn, French & Jonus,1998) Ellis (1996:31), rencinin snfta hikaye an-
2.1.3. Hikye anlatma ynteminin bireyin latma srecine katlmasnn, onun sosyo-duygusal
eitim ve retimine psikolojik katklar geliimini cesaretlendirerek, znt, sevin ve
heyecan sosyal bir ortamda tecrbe etmesine
Hikye anlatma yntemi, motive edici bir
imkan saladn vurgular. Oster (1989)in de
faktr olma zelliine sahip olduundan, dil -
belirttii gibi, hikye anlatma, tehdit ve kaygy
retimi srecinde retmen ve rencilere yar-
azaltarak, rencilerin akademik becerilerini te-
dmc olur. renci, hikyenin ierisine tamamen
tikleyerek onlar risk almaya tevik eder.
dalar ve kaybolur. Hikayedeki gelimeleri takip
eden renci, hikayedeki belli karakterlere ken- 2.6.Hikye Anlatm ocuklarn Yaratc/
dini yakn hisseder. renciler, kendi kahraman- Eletirel Dnmelerini Tevik Edebilir
larnn karlat her zorluu amalarn ve onla- Spack (1985) e gre, hikyeyle btnleme,
rn her durumda baarl olmalarn beklerler. karsamalar yapma, fikirleri formle etme ve
Ellis (1996)e gre, hikye anlatma, tevik edici genellemeye dayanma, rencilere eletirel d-

481
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

nmeyi retir. Bunun gibi, mantkl usa vurma, arasnda ayrm yapmay gerektirir. Bu noktada,
bamsz dnme ve bir okuma parasnn dik- retmenler, rencilerin seviyesine uygun ma-
katle analizinin istendii almalarda retime teryaller semektedirler. retmenler olarak biz-
yardm eder. ler de, ocuk geliiminde retme ve renmenin
Bu yolla, hikye anlatm yalnzca ocuklarn karlkl idelik rolne inanyorsak, o zaman
eletirel dnmesini gelitirmekle kalmaz, ayn sosyal etkileim ve ocuk geliiminin genel zel-
zamanda, onlarn problem zme srecindeki likleri, bu durum, bize, ocuklarn geerli geli-
enteraktif hayal gcn ve yaratc dnmelerini imsel ihtiyalarn yanstan hikye kitab se-
de tetikler. mede yardm edebilir (Johnson, 2003). Dubin ve
Windowson (1983) yaratc dncenin, dil Olshtein (1986,29) anaokulu ve ilkokulda retim
retimini alglamada, ifade etmede, mecazlar va- yapan retmenlere, erken yataki renenler iin
stasyla fikir ve dncelerin tasvirinde son de- materyal seerken baz yollar nerir.
rece nemli zihinsel bir sre olduunu vurgula- - retmenler dil ve yapsnn kolayln-dan
maktadr. dolay ve ocuklarn erken ya evrelerinden itiba-
3.0.Erken Yataki renenler in Hikye ren holanacaklar nedeniyle halk hikyelerini
Temelli Model nerisi ders malzemesi olarak semelidirler.
Bu blmde, tantlan hikye temelli model - ocuklarn holanaca ve onlarn dil ve ya
dil reniminin mr boyu devam eden bir sre seviyelerine uygun hikyeler bulmak nemlidir.
olduunu vurgulamaktadr. Eer bu model, d- Bu evrede ocuklar iin bellekte koruyabilmede
zeltme ve gzden geirmeye balamadan nce tekerlemeler kullanmak faydal olacaktr.
snflarda etkili ve verimli ekilde uygulanrsa,
- Eitimciler iin hikye semede, basit yap,
hikye-odakl model ocuklarn ifade kapasitele-
tutarl bir yntem, karmakl zen ilgi ekici
rini gelitirebilir. Bu model renenlerin ihtiya-
larnn saptanmas, amalarn dzenlenmesi, ieri- ders malzemesi ve gl duygusal ierik gerek-
in belirlenmesi, modelin yrtlmesi ve sonu- lidir.
larn deerlendirilmesi ieren baz nemli unsur- - retmenler olarak bizim, sevin, efkat, tutku
lardan olumaktadr. ve mizah gibi, insan doasna hitap eden olumlu
3.1.renenlerin htiyalarnn Tespiti deerlerdeki hikyeleri sememiz de son derece
Mfredat programnn taslanda ilk adm nemlidir.
renenlerin ihtiyalarnn saptanmasdr. lk ola- 3.4.Modelin Sunumu
rak, program taslanda retmenlerin neyi ama- eriin belirlenip dzenlenmesinden sonra,
landn bilmesi kanlmazdr. Bu model de renme ve retme sreleri, rencilerin d-
retmenlerin amac, erken ve orta yata okuma, zeylerine gre dzenlenir ve yrtlr.
yazma, konuma ve dinleme gibi ocuklarn dil Bana gre, bu modelde sunum ncesi ve
becerilerini gelitirmek ve kolaylatrmaktr. sunum esnasndaki takip edilecek baz etkili -
Bu modelde, retmenin, ocuklarn eitim- renme tekniklerini gzden geirmek son derece
sel geribildirimlerini, motivasyon ve onlarn yararl olacaktr:
toplumsal ihtiyalarn tespit etmesi son derece
nemlidir. 3.4.1. Sunum ncesi Evresi
3.2.Amalarn Belirlenmesi Sunum ncesi evresinde, retmenlerin hik-
ye anlatmaya balamadan nce etkili hikye an-
Bu model de, rencilerin alanda; bilisel,
duyusal ve psikomotor geliimleri ele alnmtr. latma yntemlerini ieren gerekli hazrlklar
yapmalar gereklidir.
Hikye-odakl programda amalar, duyusal
alan blmleri (alma, cevap verme, deerlendir- - Hikye temelli modelin sunumundan nce,
me ve dzenleme), bilisel alan blmleri (bilgi, retmenler karakterleri tantmaya, sahneye koy-
anlay, dikkat, analiz, sentez, deerlendirme) ve maya, zevkli bir son beklentisi iinde sunmaya
psikomotor alan blmleri (ses ayrm, ses re- balamalar gerekir
timi, jest, mimikler)ne gre snflandrlmtr. - retmenlerin, hikayede geenlerle ilgili on-
Bu srete kurs sonunda renenler dili etkili larn fiziksel grnlerini ortaya koyan bir sahne
renmede dilsel farkndala, psikolinguistik, yaratmalar gerekir ( Kantarcolu, 1991).
szel, iletiimsel, bilisel ve semantik zelliklere - retmenlerin, hikye dinleyenlerin dikkat-
sahip olabilirler. lerini eken ve onlarn yaratclklarn gelitiren
3.3. eriin Belirlenmesi nesneler, kuklalar, kostmler, ziller, el sanatlar,
eriin seimi, sz konusu rencilerin maskeler ve koljlar gibi aletler hazrlamalar son
ihtiyalarn karlayp karlayamayan hikyeler derece nem tamaktadr.

482
 Materiallar

Hikye Temelli Modelin Ak izelgesi

BALANGI

htiyalarn -Okuma
Tespiti Dil htiyalar -Yazma
-Dinleme
-Konuma

Amalarn
-Bilisel
Belirlenmesi -Duyusal
-Psikomotor

eriin Seimi
-Ders Kitaplar
-Materyaller
-Teknoloji

renme Yntemler retim Yntemleri

Modelin
Uygulanmas Bireysel renme Yaplandrmac rt.
birliki renme letiimsel rt.

retmen Yapm Testler

Sonularn
-fade Testleri
Deerlendirilmesi
-retmen Gzlemleri
-Portfolyo

Sonular
tatmin edici EVET
mi? Sonraki Greve Git
Son

Amalarn Dzenlenmesinden Balayarak

Gzden Geirip DZELTME
HAYIR

483
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Doal olarak oluan mimik ve jestler kullanma bu - Hikye anlatrken, ocuklarn sz kesilme-
atmosfer ierisinde renmede nemli motivas- den sorular sormalarna frsat verilmelidir.
yon aralardr. 3.4.3.Sonularn Deerlendirilmesi
Alt izilen dier nemli bir nokta da; ret- Bu modelin hikye anlatm sonras evresinin
menlerin fiziksel ortama ve snf atmosferine olarak, deerlendirme srecinin, iki rol vardr.
dikkat ekmeleridir. Snf ortam iin kabul edile- Birincisi snavlar rencilerin vastasyla baarla-
bilir akustik ve iyi aydnlatlm rahat alanlar - rn kontrol etmek, dieri ise mfredat program
renme ve retmenin olmazsa olmazlarndandr. sistemine geri bildirim salamak ve program ye-
- Basit ve skc olduu dnlen hikayeler, niden gzden geirmektir. retmenler, renci-
resimler ve imek kartlar araclyla aktarlmas lerin gelimelerini deerlendirirken, rol oynama,
gz nnde tutabilir. hikyeyi yeniden dzenleme, onlarn yl boyunca
- retmenleri, ocuklarn yalarna bal ola- hazrlad proje almalarn gsteren ara olan
rak zaman sresine dikkat etmeleri gerekir. portfolyo ve onlar tarafndan hazrlanan kat ka-
- retmenler, ocuklarn hikyeyle balantl lem testleri gibi ifade testleri kullanlabilir. ret-
olarak ilgin ve farkl sesleri taklit etmelerine izin menler ocuklardan hazrladklar her projenin
vermelidir. arasndan en iyisini onlardan semelerini isteye-
- Videokasetleri, bilgisayar diskleri, teyp kaset- bilir, daha sonra, retmenler, ocuklarn en iyi
leri ve CD lerin hazrlanmas, hikye temelli projelerini dosyalayabilirler. retmenler aa-
snflarda son derece etkili teknolojik aralardr daki farkl test tekniklerine dikkat ekmelidir:
(Kantarcoglu, 1991). Daha ncede belirtildii gibi, hikye anlat-
3.4.2.Yrtme Esnasnda mnn amac ocuklarn kavraylarn artrmaktr.
Bu nedenle, retmenler bu amac gerekletir-
Pedersen (1985) retmenlere, hikye anlat- mek iin farkl teknikleri kullanarak srecin
mnn snfta yrtme sreci esnasnda neyin, sonularn kontrol etmelidir. Bu tekniklerden biri
nasl yaplacann prensiplerinin ana hatlarn oktan semeli sorular ve karsamalarla cevapla-
aadaki gibi karmtr: nabilen sorular sunmadr. Dieri ise, eer onun
- Hikye anlatm srecinde, retmenler sesi- yerinde sen olsaydn ne yapabilirdin? veya
nin tonunu dnr, przsz, iten, ho olmasna onun orada ne yapmas gerekirdi..? gibi varsa-
alr ve kendi sesleri zerinde youn-larlar. ym tekniklerini kullanmadr.
Bu srete sesteki ani ini ve klar, hikaye - rencilerin performanslarn test etmede en
anlatmna duygusal bir boyut kazandrr. yararl yol, kavram sorular vermek ve onlarn
- Hikye dinleyicilerini kontrol ve etkilemek hikyeyi yeniden oluturmalarn salamaktr.
iin retmenler, onlarla gz konta kurarlar. - rencilerin anladklarn kontrol etmenin
ocuklarda anlk geribildirimi verdii, onlarn dier yolu, anlama - kavrama sorular sormaktr.
anlamalarn kontrol ettii ve hikye dinleyenlerin Bu evrede ilk olarak, kim, ne, nerede, ne zaman
dikkatini ektii iin, bu teknii kullanmak ok gibi soru kelimelerini kullanrken, niin sorusu
nemlidir. yneltilirken rencilerin anlama kavrama sevi-
- retmenlere, sz dizimi, anlambilimi ve yesine son derece dikkat edilmesi gerekir.
fonetikle ilgili yeni altrmalar oluturmalar - Hikye anlatanlara, ocuklarn dil geliimle-
tavsiye edilir. Hikyeye temel tekil eden yeni rini glendirmek iin szel aktiviteler yapmalar
kelime bekleri, szel prova, tekerleme gibi dil tavsiye edilebilir. Koro halinde okuma, hikye
altrmalarnda hibir snr yoktur. tamamlama, hikyeler ekleme, anahtar kelimeler-
- Hikye anlatclarna, dinleme aktiviteleri den hikye ina etme vb. bunlardan birkana
yapmalar da nerilir. Hikyeden sonra, dinleyen- rnektir. renciler, kendi kiisel tecrbelerine
ler, karlatrma, ayrma, tahmin etme, sralandr- zg hikyeler anlatabilir veya kendi favori hik-
ma, snflandrma, bilgileri transfer etme vb. yelerini oluturabilirler.
etkinlikleri sergileyebilmelidirler. Dier dinleme - retmenler rencilere yaratc drama yapt-
aktivitelerinden farkl olarak, hikyeler sk sk rabilirler. Burada alt izilmesi gereken nemli bir
tekrar edilmeli ama asla ayn kelimeler kullanl- nokta, hikyelerin dramatize edilerek, taklit edi-
mamaldr. lerek veya rol oynanarak daha doal yoldan
- retmenler, rencilerin yazm beceri-lerini renilmesi gerektiidir.
gelitirmek iin yaz aktiviteleri yaptrmaldr. - rencilerin kendilerinin hikyeden kardk-
Yeniden yazma, hikyeyi zetleme veya aklama lar baz diyaloglar, rol oynayarak veya ezberden
son derece nemli aktivitelerdir. Yazma altrma- okuyarak tekrar etmeleri, onlarn etkili renme-
lar, kontroll yazma, kontroll bileik cmleler
leri iin son derece yararldr.
kurma gibi etkinlikleri kapsayabilir.

484
 Materiallar

Deerlendirme srecinin sonucunda, Demirel KAYNAKA

(1991) in de ifade ettii gibi, eer program tat- Bodrova, Elena, & Leong, Deborah J. (1996) Tools of the
min edici deilse, amalarn belirlenmesinden mind: The Vygotskian approach to early childhood
balayarak programn yeniden gzden geirilmesi education. Englewood Cliffs, NJ: Merrill.
tavsiye edilmektedir. Demirel, O. (1991) A Curriculum Design For Life-long
Language Learning. XVII th FIPLV World Congress
SONU VE NERLER Pecs, Hungary. August 10-14.
Bu almada hikye anlatmnn, erken ve Dorn, Linda J.; French, Cathy; & Jones, Tammy. (1998)
orta ocukluk dnemindeki ocuklarn sosyal, Apprenticeship in literacy. York, ME: Stenhouse.
eitimsel, psikolojik, dilsel ve kltrel geliim- Dubin, F., E, Olshtain (1986) Course Design: Developing
lerine katklar incelendi. Programs and Materials for Language Learning. London:
Cambridge University Press.
Bu almada, yeni bir hikye temelli model
Ellis, G (1996) Teaching English Through Stories,
planlanarak erken yataki balang dzeydeki
Teaching English, Winter 1996, Number 3, Oxford
renciler iin nerilmitir. University Press.
Ad geen modelin basamaklar, ile sekiz Johnson, D.C. (2003) The Role of Child Development
ya arasndaki ocuklarn dil geliimini kolay- and Social Interaction in the Selection of Children's
latrmak amacyla planlanmtr. Literature to Promote Literacy Acquisition Early
Childhood Research & Practice (ECRP), Volume, 5 (3),
Eer retmenler yukardaki modeli etkili
Kantarcioglu, S. (1991) Egitimde Masaln Yeri.
yntemlerle sunarlarsa, model, tam renme ve (Importance of Storytelling in Education) Milli Egitim
retme sreci ihtiva ettiinden, okul ncesi d- Bakanlg Yaynlar, (Publications Ministry of National
zeyde rencilere yeterli katk salayaca varsa- Education) Ogretmen Kitaplar Dizisi, Istanbul: Milli
ylmaktadr. Hem anadil hem de hedef dili des- Egitim Basmevi.
teklemeye ihtiyac olan rencilere bu modeli Lazer, G. (1993) Literature and Language Teaching: A
uygulamak mmkndr. Guide for teachers and trainers, Cambridge: CUP.
Hikye anlatm modelinin balangcndan Lee, W.R. (1970) Editorial, English Language Teaching,
25, 1-2.
tekrar gzden geirmeye kadar olan safhalar iin
Moody, H.L.B. (1971) The Teaching of Literature in
retmenlere: Developing Countries. London: Longman Group.
- ocuklarn eitimsel geribildirimlerini ve Oster, J. (1989) Seeing with Different Eyes: Another
motivasyonlarn fark edip onlarn sosyal ihtiya- view of literature in the ESL class, TESOL Quarterly, 23
larn belirlemeleri; (1).
- Dili etkili kullanmada dilsel, psikolinguistik, Pedersen, M.E. (1995) Storytelling and The Art of
szel, iletiimsel, stratejik, bilisel ve semantik Teaching, FORUM, volume 33, number 1, January: 2-5.
zelliklerine sahip olmalarnda ve farkna varma- Povey, J.F. (1979) The Teaching of Literature in
Advanced ESL Classes in L. McIntosh & M. Celce-
larnda ocuklara yardmc olmalar; Murcia (Eds.) Teaching English as a Second or Foreign
- ocuklarn ya ve dil dzeylerine uygun basit Language, Rowley, MA: Newbury House.
yapda, tutarl tarzda, karmakl zc, ilgin Povey, J.F. (1967) Literature in TESL Programs: The
ders konusu ve gl duygusal ierii olan hik- Language and the Culture. TESOL Quarterly, 1, 40-46.
yeler semeleri; Ryan, Kevin, & Cooper, James M. (2000) Those who
- ocuklara, karakterleri tantmaya, sahneye can, teach (9th ed.). Boston: Houghton Mifflin.
koymaya, zevkli bir son beklentisi iinde sun- Santrock, John W. (1999) Life-span development (7th
maya balamalar; ed.). Boston: McGraw-Hill.
- Sesinin tonunu drp, przsz, iten, ho Spack, R. (1985) Literature, Reading, Writing and ESL:
Bridging The Gaps, TESOL Quarterly, 19(4), 703-721.
olmasna alp ve kendi sesleri zerinde yo-
Stockdale, J. (1995) Storytelling, FORUM, volume 33,
unlatrmalarna ve bu srete sesteki ani ini ve number 1, January: 22-23
klarla, hikye anlatmna duygusal bir boyut
Tuta, N. (2000) Literature in Foreign Language
kazandrmalarna; Teaching, Language Journal, number 87, January: 25-35.
- ocuklara dinleme aktiviteleri yaptrmalar Widdowson, H. (1982) The Use of Literature in M. Hines
ve hikyeden sonra, ocuklarn karlatrma, & W. Rutherford (Eds.), On TESOL 81: 203-214.
ayrma, tahmin etme, sralandrma, snflandrma, Washington, DC: Teachers of English To Speakers Of
bilgileri transfer etme vb. etkinlikleri sergileye- Other Languages.
bilmelerine; Widdowson, H.G. & Rossner, R. (1983) Talking Shop:
H.G. Widdowson On Literature and ELT, ELT Journal,
- Varsaym tekniklerini kullanarak, zetleme 37 (1), 30-35.
sorular sorarak, ocuklarn dil geliimini glen-
Vygotsky, L. S. (1978) Mind in society: The
diren szel aktiviteler yaparak, ocuklara hikye- development of higher psychological processes (Michael
ler kurdurarak ve yaratc drama yaptrarak, Cole, Vera John-Steiner, Sylvia Scribner, & Ellen
hikye-odakl modelin ileyi ve sonularn kon- Souberman, Eds. & Trans.). Cambridge, MA: Harvard
trol etmeleri tavsiye edilebilir. University Press.

485


OKUL NCES ETM PROGRAMLARINDA HKAYE

KTAPLARININ KULLANILMASI
Yard. Do. Dr. Adalet KANDIR Fatma TEZEL AHN
Yard.Do.Dr. Uzm. ehnaz YAYLA CEYLAN
Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi
ocuk Gel.ve Et. Bl. Okul nc. Et. Ana Bilim Dal
Ankara / TRKYE
e-mail: akandir@gazi.edu.tr, tsahin@gazi.edu.tr, syayla@gazi.edu.tr

ABSTRACT
Preschool education consists of significant years when child improves his life experiences; he forms his personality,
attitudes, habits, believes and value judgments for adulthood. The foundations being able to evaluate preschool period and to
obtain child with best education are preschool education institutions. The fact that the education taught at preschool education
foundations is directly dealt with the quality of the program applied. A coherent education program in terms of development aims
at physical, emotional, cognitive and social development of the children in this age group. Being able to carry out preschool
education in a qualitative way and realize the objectives depends on the activities. One of the educational materials used in these
activities is illustrated story books having a significant place in the development and education of child. Through the books the
child has, he enters the world of books, starts to recognize his own world while discovering the pictures, attains new concepts and
new lives, improves his perceptions and senses, supports his language improvement and enriches his world of dream. What was
aimed in the current study was to examine the application samples of dealing with how storybooks are used at the education
applied for the children at the age of 5 6 attending to a preschool education foundation. In this respect, organization of a book
corner as a leisure time activity, which take place at preschool educational program, and their usage by children, using the
storybooks teachers choose at the activity of telling a story during Turkish Language Activities and the techniques and methods
teachers choose constituted the content of this study.
Key Words: Preschool, Childs books, Language activities

1.GR temellerin atlabilmesinde nemli rol oynamak-

Okul ncesi eitim kurumlar, ocuu iinde tadr.
yaad ailenin ve toplumun bir yesi olarak Okul ncesi eitim kurumlarnda kitap
gren ve etkinlikleri ailenin eitime katlm ilkesi kesinin oluturulmas, ocuklarn kitap sevgisi
dorultusunda yrtmek zere dzenleyen, zen- kazanmas asndan nem tamaktadr. Kitap
gin uyarc renme yaantlar sunarak, ocuk- kesinde bulunan kitaplar ocuklarn okuma
larn ok ynl geliimini desteklemeyi ama ilgilerini gelitirmede etkilidir. Bu nedenle kk
edinen kurumlardr. Kurumsal okul ncesi eitim yalardan itibaren ilgiyi kitaplara ynlendirebil-
programn oluturan elerden birisi de uygula- mek iin bir kitap kesine gereksinim duyul-
nan eitim programlardr. maktadr (Aral ve di., 2000).
Okul ncesi eitim programlarnn; belirli he- Kitap kesinde yer verilecek ocuk kitapla-
deflerin gerekletirilmesi, ocuklarn geliimsel rnda ana dnce, kitabn yazlmasna neden
zelliklerine uygun olmas, ailelerin eitime kat- olan, yazarn okurla paylamak istedii temel ileti
lm ve deerlendirme boyutu gibi temel zellik- olarak da ifade edilebilir. Ana dnce, ocuu
leri kapsayan etkili bir ierie sahip olmas, ksa- saplantl hale getirmemeli, onun deiik olaylar
ca nitelikli olmas son derece nemlidir. Nitelikli arasnda neden sonu ilikisi kurmasna yardm
bir eitim program ocuklarn ya, geliim ve etmeli, ocuklarn esnek dnmesini salamal,
eitim gereksinimlerinden yola kar ve btn yaratclklarn desteklemeli ve renmeye kar
ocuklarn etkinliklere katlmn hedefler. gdlemelidir. Ana dnce ders, t verici
Okul ncesi eitim programnn uygulamaya olmamaldr. Hikayelerdeki ana dncenin, yaa-
dnk boyutunu, oluturulan eitim durumu ve mn iinden konular ele almas, ocuun iinde
belirlenen etkinlikler kapsamaktadr. Okul ncesi yaad toplumun kltrel zelliklerini daha iyi
programlarnda yer alan bu etkinlikler arasnda, tanmasna yardmc olur. Hikayelerde elence
Serbest Zaman Etkinlikleri kapsamnda alnan ilgi unsurunun bulunmas, ocuklarn hikaye dinle-
kelerinden kitap kesi ile Trke Dili Etkin- mekten daha fazla zevk almalarn salayaca-
likleri kapsamnda alnan hikaye anlatma etkin- ndan, onlarn kitaplara ve okumaya ilgilerini
likleri, ocuk ve kitap iletiimine ynelik olumlu arttrr (Tr, 1986).

486
 Materiallar

ocuk kitaplarnda karakterler ocuklarn lardaki karakterlerle zdeim kurabilecekleri iin

geliim dzeylerine uygun olmaldr. Karakterle- karakterlerin iyi birer model olma zellii ta-
rin fiziksel ve psikolojik zellikleri ak, seik ve malar da nemlidir. Kullanlacak kitabn dilinde,
gl olarak anlatlmaldr. Ayrca hikayede farkl ocuklarn bilmedikleri szck ve deyimlerden
zelliklerde karakterler bulunmaldr. Farkl zel- arndrlm, basit, sade ve akc bir anlatmn kul-
likteki karakterler ocuklara yeni gr alar ka- lanlmasna, dilbilgisi kurallarna uygun cmlele-
zandrr. rin yer almasna dikkat edilmelidir. Hikaye kitap-
ocuk kitaplarnda dil olduka nemlidir. larnn metni t verici olmamaldr. Bu tr ki-
ocuun yana uygun szckler seilmelidir. taplarn ocuklar skt, hatta ocuklarn kitap
Okul ncesinde kullanlan hikayeler, tekerleme ve okumay braktklar gzlenmitir. Kitaplar o-
iirsel zellikler tamaldr. Ayrca ocuklara cuklara srekli bir aratrma heyecan, renme
masalms hikayeler de anlatlabilir. Masalms mutluluu vermeli ve yeni bir eyin peinde olma
hikayeler, ocuun hayal edebilecei olaan d gibi canl zellikler yklemeli, ksacas ocuun
olaylar, bunun yan sra gerek olaylarla ilenmi ilgisini ekmelidir (Aral ve di., 2000).
unsurlar beraberinde tar. Masalms hikayelerde Kitap kesi iin seilecek kitaplarn d yap
hayvan karakterlerinin kullanlmas fabl ile ayn zelliklerinde; kadn kalitesine, sayfalarn kar-
anlama gelmemektedir. Fabllarda ders verme tondan yaplm olmasna veya sayfalarda kaln
amalanmtr. Bu nedenle fabllar okul a o- kadn kullanlmasna, przsz ve gz yorma-
cuklarnda kullanlr (Pekmezci, 1983). yan mat kat hamuru kullanlmasna dikkat
Cmleler uzun olmamaldr. Biim olarak, edilmelidir. Kapan kaln olmas, ciltlemenin
gldrc, elendirici, srkleyici olmaldr. o- kaliteli yaplmas kitabn dayankll asndan
cuk kitaplarnda kullanlan szckler, ocuun nemlidir.
szck daarcna uygun ve etkili iletiimi sala- Kitap kesinde ocuklara kitaplarn nasl
yacak nitelikte olmaldr. Ksaca ocuk kitapla- sunulduu da onlarn ilgilerini ekmede nemli
rnda kullanlacak szckler basit, canl, sonu rol oynar. retmen keyi dzenlerken snfn
bildiren, iyi fark edilen, aklda kolay kalan ve sessiz ve aydnlk bir yerini tercih etmeli ve o-
kolay okunan szcklerden olumaldr. ocuk cuklarn kitaplara rahatlkla bakp, inceleyebilme-
kitaplarnda kullanlacak cmleler, ya gruplarna leri iin burada kk bir masa ve sandalyeler,
gre ksa, basit, anlam ak ve anlalr olmaldr. hal ya da minderlerden yararlanmaldr. Kitaplar
Oku-duunu anlama ve hatrlama dzeyinde raflara, kapaklar rahata grlebilecek ekilde ve
yaplan aratrmalarda, ocuklarn ksa szckl ocuklarn, oturarak ya da ayaktayken uzanabile-
cmleleri daha kolay anladklar ve hatrladk- cekleri ykseklie koyularak yerletirilmelidir.
larn ortaya koymutur. Bu kede deiik boyutlardaki kitaplara da yer
Kitap kesinde bulunan kitaplarla ocuklar verilebilir. Kitap kesinden ayn anda birden
ilgi duyduklar kitaplarn resimlerine bakarak fazla ocuun yararlanabilecei dnlrse o-
hikayeler oluturabilirler, birbirlerine hikayeler cuklar tarafndan ok beenilen popler kitaplar-
anlatabilirler. Bu da onlarn hayal glerini ge- dan daha fazla sayda bulundurmaya allma-
litirmekte, yaratclklarn ve dil geliimlerini ldr. Ayrca retmen bu kede zaman zaman
desteklemektedir (Grkan, 1993). deitirdii hikaye kitaplarnn yannda, o gn
eitim programnda yer verilen ama ve kazanm-
Kitaplar yalara gre gerek iyap, gerekse
lar ile seilen konuyla ilgili bilgi verici katalog-
d yap zellikleri ynnden deiiklikler gster-
lara, dergilere ve kitaplara yer vermelidir (Dodge
mektedir. Kitap kesine konulacak kitaplar,
ve Colker, 1995; Ouzkan ve di., 1999).
ocuklar bu dnemde yazlar okuyamadklar
iin bol resimli olmaldr. Resimleme, kitabn ie- Okul ncesi eitim programlarnda hikaye
riini aklayc nitelikte olmal, kullanlan izgi- kitaplarnn kullanlmas ile ilgili dier bir etkin-
ler ve renkler yuvarlak, yumuak, gz yorma- lik ise Trke Dili Etkinlikleri kapsamnda yer
yacak ve resim btnl salayacak ekilde verilen hikaye anlatma etkinliidir. lgi kele-
uyumlu olmaldr. Resimlerde gereksiz ayrntlara rinden kitap kesi nde yaplan etkinlikler o-
yer verilmemi olmasna dikkat edilmelidir. cuklarn bireysel ilgileri dorultusunda katlmaya
nk bunlar ocuun ilgisini konudan uzakla- karar verdikleri bir etkinlik iken, hikaye anlat-
trabilir. Kitap kesindeki kitaplar, hikaye anlat- ma etkinlii retmen rehberliinde yaplan b-
ma etkinliinde de kullanlabilir. Bu nedenle te- tn ocuklarn katld bir grup etkinlii zellii
malar iyi seilmelidir. ocuklarn yakn evrele- tamaktadr.
rindeki kiileri, olaylar ve doa ile ilgili konular Hikaye; varsaylan gerek olaylarla, olabile-
ele alan kitaplar tercih edilebilir. ocuklar kitap- cei dnlen ve nerilen olaylar arasnda iliki

487
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

kurma, deneyimlerini zetleme teknii olarak ta- Hikaye srasnda retmen ocuklar gzle-
nmlanabilir. Hikaye, farkl deerleri ve farkl meli, ilgilerinin daldn hissettiinde hikayeyi
olaylar ieren hiyerarik bir yapya sahiptir ve bozmadan ksaltmalar yapabilmeli veya ses tonu-
gerek ya da hayali olaylarn btnlk gsteren nu deiik kullanarak ilgilerini ekmeye al-
bir yap iinde anlatmdr (Damar, 2007). maldr.
Okul ncesi dnemde ocuklar yaamlarn- retmen tarafndan hikaye ocuklara ayn
dan alnm olaylarn akc bir anlatmla verildii ekilde tekrar ettirilmek iin zorlanmamaldr.
hikayeleri dinlemekten holanrlar. Hikaye konu-
retmen ayn hikayeyi ve ayn hikaye an-
larnn yakn evresi ve kendisine ynelik olmas,
latma tekniini sklkla kullanmamal, mmkn
ocuklarn evrelerini ve kendilerini daha iyi ta-
nmalarna yardm eder. Hikayelerde gerek olay- olduunca deiiklik yapmaldr (Leconte, 2000;
larn konu edilmesi, ocuklarn bilgi sahibi olma- Damar, 2007).
lar ve toplumsal yaamla ilgili beklentilerin retmenin hikayeyi ocuklara okuyarak m?
gerekletirilmesi kolaylar (Tr ve Turla, 1999; anlatarak m? sunaca nemlidir. Genellikle hi-
Aral ve di.,2000). kayeyi anlatmak bu tr almalarda tercih edilir.
ocuklara okunan kitabn yazarnn ve resim- nk anlatan kii dinleyicilerin tepkilerini daha
lendirenin adn sylemek, hikayenin bir kii tara- iyi gzlemleyebilir. ocuklarn anlayamad ve
fndan oluturulduu bilgisini verir. ocuklara tereddde dt noktalar hemen kefetme fr-
farkl trlerde, karakterlerde, zaman ve mekanlar- sat bulunur. retmen hikayeyi ocuklara anlat-
da hikayeler sunulmaldr. Anlatlacak hikayelerin madan nce kendi kendine birok deneme yap-
elendirici zellikler tamas ocuklarn ilgilerini maldr. Bylece ocuklara hikayeyi sunarken
ekmede nemli rol oynar. retmenin hikaye se- kendinden emin, ok daha renkli ve gerektiinde
me, hikaye anlatma, hikaye teknikleri hazrlama ve kelime deiiklikleri yapabilir. Ayrca iyi bir ses
bu teknikleri uygun ekilde kullanma konularnda ve doru bir vurgulama ile retmenin kendini
yeterli bilgiye sahip olmas gerekir. retmen anlatt hikayeye vermesi, ocuklarn dinlerken
hikaye anlatrken, resimli kartlar ve figrler hikaye canlandrma yapabilmelerine yardmc olacaktr.
kitab, televizyon eridi, kukla, slayt, tepegz, CD Grup ile birlikte onlarn oturduklar dzende
gibi teknikleri kullanr. retmen bu etkinlii oturmas da retmenin ocuklarla daha yakn bir
yrtrken farkl tekniklerden yararlanmaya zen temas iinde olmasn salayacaktr.
gstermelidir. Okul ncesi retmeni o ya grubu Bunun yan sra dier bir yntem olan hika-
iin iyi bir hikaye setikten sonra hikayeyi hangi yeyi okuma ise, retmenin unuttuu blmler
teknikle sunacana karar vermelidir. olma riskini ortadan kaldrr. retmen setii
retmenin hikaye anlatma etkinliinde hikayede grubun yana, gemi deneyimlerine ve
dikkat etmesi gereken noktalar unlardr: bilgi dzeylerine uygun dzenlemeleri nceden
Hikaye seimi ve kullanlan anlatm teknii yaparak, almann baarsn arttrabilir. Ayrca
ocuklarn ya ve geliim dzeyine uygun olma- seilen hikayelerde geen diyaloglar ilgin ve
ldr. elenceli olmal, kark ve anlalmaz olmamal,
retmen setii hikayeyi nceden okuyarak, karakterler inandrc olmaldr (Wolland, 1993;
ok iyi bilmeli, kullanaca anlatm tekniini senberg ve Jalongo, 1993; Dege, 2008).
nceden denemelidir. Hikaye anlatldktan veya okunduktan sonra
ocuklarn bilemeyeceini dnd sz- yaplan deerlendirmede; ocuklara sorular sorul-
ckler varsa anlamn ocuklara aklamaldr. mal, hikayede herhangi bir nokta deitiinde
Hikaye anlatma teknikleri iin kullanlacak neler olabilecei tartlmal, sorular ile ocuun
aralar (hikaye kart, kuklalar, televizyon eridi, hikayeden anladn kendi ifadeleri ile anlatabil-
figrler, tepegz asetatlar, slaytlar vb.) gzden mesine izin verilmelidir. Hikayenin tm anlatl-
geirilerek eksikler tamamlanmaldr. dktan ve tm sorular cevaplandktan sonra o-
Hikaye anlatlacak yer uygun bir ekilde d- cuklar uygun olan hikayeyi dramatize edebilirler.
zenlenmelidir. Bir hikayeyi canlandrmak ocuklara bir ok ey
Hikaye anlatrken yumuak ve duruma uygun kazandrmaktadr. ocuklar bu deneyimde aktif
bir ses tonu kullanlmal, gereksiz ve abartl jest rol alm olurlar, sadece hikayeyi duymakla kal-
ve mimikler ocuklarn dikkatini databilece- maz, olaylar yeniden yaratrlar. Olaylar fiziksel
inden kullanlmamaldr. olarak yeniden yaratmak iin zihinsel olarak
Hikaye anlatrken soru sorulmamaldr. n- gzden geirirler. Oyunu koordine etmek iin
k bu ocuklarn dikkatini hikayeden uzaklat- ocuklar birbirleriyle sosyal iletiimde bulunurlar.
rabilir. Bu da ocuklara hikayedeki problemleri inceleme

488
 Materiallar

bunlarn nasl zmlendiini, bunlara nasl ula- HEALTH, S.B. (1982) What No Bedtime Story
ldn ya da ulalamadn aratrma frsat Means:Narrative Skills At Home And School.
Language n Society. (11), 50-51.
verir (Health, 1982; Dege, 2008).
SENBERG, J.P., JALONGO, M. R. (1993) Creative
Expression And Play n The Early Childhood
KAYNAKLAR Curriculum. Mac Millan Publishing Company, New
ARAL N.,KANDIR, A.,CAN YAAR, M. (2000) Okul York.
ncesi Eitim ve Okul ncesi Eitim Program. Ya-Pa LECONTE, F. (2000) Diversite Narrative. REPERES
Yayn Pazarlama, stanbul. Recherches En Didactique Franais Langue Maternelle
DAMAR, M.(2007) svirede Yaayan Alt Ya Trk No:21.nstitut National de Receherhe Pedagogique
ocuklarnn Dil Kazanmlarna Ynelik Gelitirilen Didactique des Diciplines, Paris.
Trke Dili Etkinlikleri Gzlem Formu Geerlik ve OUZKAN, ., DEMRAL, .,TR, G. (1999)Okul
Gvenirlik almas Yaynlanmam Doktora Tezi, ncesinde Yaratc ocuk Etkinlikleri. Ya-Pa Yayn
Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara. Pazarlama, stanbul.
DEGE, . (2008) Resimli Hikaye Kitaplaryla Verilen PEKMEZC, H. (1983) Okul ncesi Eitimde Yaratc
Dramatik Etkinlik Uygulamalarnn Alt Ya Etkinliklerin nemi, Okul ncesi Eitim ve Sorunlar,
ocuklarnn Bak As Kazanmlarna Etkisinin TED Yaynlar, Ankara.
ncelenmesi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi TR, G.,TURLA, A.(1999) Okul ncesinde ocuk,
niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara. Edebiyat ve Kitap. Ya-Pa Yayn Pazarlama, stanbul.
DODGE, D.T.,COLKER, L.J.(1995) The Creative TR, G. (1986) Okul ncesi Dnemde Ana Dili
Curriculum For Early Childhood. Third Edition Etkinlikleri, 4. YA-PA Okul ncesi Eitimi ve
Teaching Strategies Inc. Washington. Yaygnlatrlmas Semineri, Ya-Pa Yayn Pazarlama,
GRKAN, T.(1993) Okul ncesi Eitimde Kitap, 9. stanbul.
YA-PA Okul ncesi Eitimi ve Yaygnlatrlmas WOOLLAND, B. (1993) The Teaching Of Drama n
Semineri, Ya-Pa Yayn Pazarlama, stanbul. The Primary School. Longman Group, London.

489


ADA OCUK EDEBYATI METNLER LE DESTEKLENEN

TRKE RETMNN RENCLERN OKUMA VE YAZMA
TUTUMLARINA ETKS
Dr. Ahmet GNEYL
Yakn Dou niversitesi - Kbrs,
retim Grevlisi,
e-mail: ahmet_guneyli@hotmail.com

ABSTRACT
The focus of this research study is on the effectiveness of the modern childern literature texts while teaching native
languages. In native language teaching, it is important that the students acquire the four basic language skills. It is observed that
the achievement level of the students decrease when the traditional approach is used. This research study was conducted with the
legal support of the TRNC Ministry of National Education and Culture in 5th grade classrooms of two primary education schools
ehit Tuncer lkokulu and Geitkale lkokulu all through fourteen weeks in the second period of 2005-2006 academic year. Pre-
test-post-test control group experimental design was used in the research study. The attitudes of the students on their reading and
writing skills were evaluated. The data was collected through Reading Turkish Comprehension Skill Attitude Scale, Written
Turkish Expression Skill Attitude Scale and Turkish Course Attitude Scale. T-test statistics was used to show the equivalence
of the groups and to provide answers to the htypotheses of the research study. At the end of the study, it was observed that the
students have positive attitudes. In the control groups where the traditional approach was used, the attitude levels of the students
also increased in the post-tests but when compared to the experimental group, this increase is not significant. The results of the
study indicated that using modern children literature texts in Turkish teaching is more effective than the traditional approach.
Keywords: Turkish Language Teaching, Children Literature, Reading Skill, Writing Skill, Attitude

GR lerini, inceliklerini; ksaca tm zelliklerini yan-

Trkiyenin okuma kltr gstergeleri bi- stan ve ocua uygun kurgularn yer ald,
reylerin okuma alkanlnn yeterli dzeyde onlarn geliim zelliklerine uygun bu kitaplar,
olmadna iaret etmektedir. Bu durumun birok okulncesi dnemden balayarak ortaretim
nedeni -ekonomik, kltrel, eitsel, toplumsal ana kadar uzanan evrede ocuun dilsel
vb- olduu sylenebilir. Nedenler ne olursa olsun, geliiminin yan sra, bilisel, duyusal, kiilik ve
okumama gerei Trkiyenin nemli bir sorunu- toplumsal geliiminde de ok nemli bir etkiye
dur. Bu alma ile eitimcilere sz konusu so- sahiptir (Aslan, 2006).
runlar gidermede farkl bir bak as kazan- Sever (2003:191-192), ada ocuk edebi-
drlaca dnlmektedir. Nitelikli yaznsal ve yat metninin zelliklerini yle tanmlar:
retici kitaplar ile renme srecini desteklemek Metin, ocuun kendine zg itenlii ile
anadili eitimi srecinde nemlidir. Trke re- anlatm dilinin doall buluturulmaldr.
timinde srekli olarak rencilerin okuma sevgisi
ve alkanlnn olmadndan ve yazl anlatm- Yazar, anlatt ve kurgulad olaylarda, o-
larndaki yetersizliklerinden sz edilmektedir cuklarla arkadalk kurabilmeyi baarmaldr.
(Gneyli, 2007). rencilerin geliimlerine uy- Metinler, ocuklara anlamlandramayaca
gun ve ilgilerini ekebilecek metinlere renme- sorumluluklar yklememelidir.
retme srecinde yer vermenin okuma ve yazma Metinlerde, rencilerin kavramsal geliimi-
sevgisi kazanmalarnda ve dil duyarl olutur- ne katk salayacak bir anlatm yelenmeli,
malarnda ne derece etkili olaca bu aratrmann rencilere Trkemizin anlatm olanaklar ve
temel k noktasdr. kurallar sezdirilmelidir.
ocuun her ynyle salkl yetimesi iin Metinlerdeki resimler, ocuklarn beeni ve
bata aileye, evreye, sonra da radyo televizyon alglama dzeyine uygun olmal, metnin iletisine
gibi iletiim aralarna ve elbette eitim kurum- grsel bir zenginlik katmaldr.
larna byk sorumluluklar dmektedir. Bu ba-
Metinler, dilsel ve grsel zellikleriyle ocu-
lamda, yazl ve grsel birer uyaran olarak
un hem sanat hem de dnme eitimi srecini
ocua grelik ilkesine uygun yazlm ve
desteklemelidir.
gelimi lkelerin zerinde titizlikle durduklar
yaznsal ocuk kitaplar da ok nemli bir ileve Metinler, ocuun yana, ilgi ve gereksin-
sahiptir. Dilin anlatm olanaklarn, zenginlik- melerine uygun olarak insan ve yaam ger-

490
 Materiallar

ekliini anlamasna katk salamal, her eyden Aratrmac eitim durumlarn olutururken
nemlisi de ocuk ile yaam arasnda gl bir etkin renme yaklam ve yntemlerini benim-
ba oluturmaldr. Yazarn paylamak istedikleri senmi, etkileimli snf ortam yaratmaya zen
yaam-anlam gereinden kopuk olmamaldr. gstermitir. Deney grubuna sz konusu eitim
Metnin d yap zellikleri (harf bykl, durumlar uygulanrken, kontrol grubunda ise
boluklar, satr aralklar) ve tasarm, ocuklar renme sreci geleneksel anlayta srdrl-
okumaya isteklendirecek biimde dzenlenme- mtr.
lidir. Ama
Yaamn bir gerei olduu dncesiyle Bu aratrmada, Trke retiminde, ada
metinlerde iddete yer verilebilir. Ancak sonuta, ocuk edebiyat metinleri ile desteklenen deney
demokratik yaamn nemi ile bireysel ve top- grubunun tutum (okuduunu anlama, yazl
lumsal ilikilerdeki sorunlarn zmnde en anlatm ve Trke dersi ynnden) dzeyleri ve
etkili yntemin iletiim olduu gerei sezdi- ada ocuk edebiyat metinleri ile destek-
rilmelidir. lenmeyen kontrol grubunun renmede ulat
Metinler, ocuklara yeni yaantlar sunmal tutum dzeyleri arasnda anlaml bir fark var
ve sunulan yaantlardan karsamalar yapma mdr? sorusuna yant aramak hedeflenmitir. Bu
sorumluluu ise ocua braklmaldr balamda aadaki denenceler yantlanacaktr:
Aratrmac, yukarda belirtilen ilkeleri temel Denence 1: Trke retiminde, ada
alarak ada ocuk edebiyat metinlerini se- ocuk edebiyat metinleri ile desteklenen deney
mitir. ada ocuk edebiyat metinleri ile des- grubu ile ada ocuk edebiyat metinleri ile
teklenen eitim durumlarnn oluturulmasnda desteklenmeyen kontrol grubunun okuduunu
aadaki aamalar gerekletirilmitir: anlama becerisine ynelik tutum puanlar ara-
snda deney grubunun lehine anlaml fark vardr.
1. Prof. Dr. Sedat Severin (2003) ocuk ve
Edebiyat adl kitabnda Dil Geliimi, Bilisel Denence 2: Trke retiminde, ada o-
Geliim, Kiilik Geliimi, Toplumsal Geliim cuk edebiyat metinleri ile desteklenen deney
balklar altnda inceledii kitaplar aratrmann grubu ile ada ocuk edebiyat metinleri ile
kapsamna alnmtr. Uygulamann gerekleti- desteklenmeyen kontrol grubunun yazl anlatm
rildii grubun geliim dnemi (10 ya) dn- becerisine ynelik tutum puanlar arasnda
lerek kitaplar belirlenmitir. Dil geliimi bala- deney grubunun lehine anlaml fark vardr.
mnda Yalva Uraln, Mzik Satan ocuklar; Denence 3: Trke retiminde, ada
Bilisel geliim balamnda Glten Dayolu- ocuk edebiyat metinleri ile desteklenen deney
nun, Okyanuslar tesine Yolculuk; Kiilik grubu ile ada ocuk edebiyat metinleri ile
geliimi balamnda Aysel Grmenin, Benim desteklenmeyen kontrol grubunun Trke der-
Adm Selen ve Toplumsal geliim balamnda sine ynelik tutum puanlar arasnda deney
Ayla narolunun, Mavi Boya adl kitaplar grubunun lehine anlaml fark vardr.
seilmitir. Ayrca, Sevim Akn, Kular Kral
Nikola; Sulhi Dlekin Kestane ekeri ve Aytl YNTEM
Akal-Mavisel Yenerin, Ku Utu iir Kald adl Bu almada temel problem ile denenceleri
kitaplar aratrmann kapsamna alnmtr. yantlamak iin deneysel desen kullanlmtr.
2. Aratrmac, her kitaptan bir metin (iir, Aratrmada yansz atanm ntest-sontest kon-
yk, an) seerek eitim durumlarnda kulla- trol gruplu deney deseni" kullanlmtr. Baml
naca metinleri belirlemitir. deikenler okuduunu anlama, yazl anlatm ve
Trke dersi tutumlar; bamsz deiken ise,
3. Metinler, ocuk edebiyatnn temel eleri
ada ocuk edebiyat metinleri ile desteklenen
(i yap-d yap) asndan incelenmitir.
Trke retiminin renme-retme sreleri-
4. Metinlerin ocuklarn ilgisini ekip ekme- dir.
yecei konusunda 3 snf retmeninden gr
ntest-sontest kontrol gruplu desen, yaygn
alnmtr.
olarak kullanlan kark bir desendir. Katlm-
5. Kullanlacak metinlerin aratrmann kap- clar, deneysel ilemden nce ve sonra baml
samna alnp alnmayacana dair 3 uzmandan 1 deikenle ilgili olarak llrler. Bununla bir-
(Ankara niversitesinden 2 Profesr, Hacettepe likte, farkl deneklerden oluan deney ve kontrol
niversitesinden 1 Profesr) gr alnmtr. gruplarnn lmlerinin karlatrlmas nede-
niyle de bu desen, ilikisizdir (Bykztrk,
1
Prof. Dr. Cahit Kavcar, Prof. Dr. Sedat Sever, Prof. Dr. 2001:21).
Zeynel Kran

491
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

alma Grubu Tablo II. Deney ve Kontrol Gruplarnn Yazl Anlatm

Becerisi n Tutum Puanlarna likin Bulgular
Bu aratrmada kuramsal bir renme yak-
lamn desteklemek amacyla deneysel desen GRUPLAR N Ss t
X
kullanlacandan evren ve rneklem tayinine
gidilmemitir. Aratrma, 20052006 retim Deney 20 55.40 8.95 1.19
ylnn ikinci yarsnda on drt haftalk bir dnem Kontrol 19 58.16 5.15
boyunca KKTCde ehit Tuncer lkokulu ve p>.05
Geitkale lkokulunun 5. snf dzeyinde, Milli
Eitim Bakanlnca verilen izinle yrtlmtr. Tablo IIde grld gibi, yazl anlatm
Aratrmada iki grup kullanlmtr. Aratrma becerisi n tutum puan ortalamalar deney grubu-
gruplar, 5. snf Trke dersi akademik baar nun 55.40, kontrol grubunun ise 58.16dr. Deney
puanlar bakmndan aralarnda nemli bir fark ve kontrol gruplarnn yazl anlatm becerisi n
bulunmayan iki ubenin belirlenmesiyle olutu- tutum puan ortalamalar arasndaki farkn
rulmu, daha sonra yansz atama yntemi ile bu anlamlln test etmek iin SPSS-12de ilikisiz
gruplardan biri deney grubu dieri ise kontrol gruplarn t-testi yaplmtr. zmleme sonucun-
grubu olarak seilmitir. Deney ve kontrol gru- da gzlenen t deeri 1.19, p deeri .05 dze-
bundaki renci says toplam 39dur. Deney yinde anlaml bulunmamtr. Her iki grubun ya-
grubundaki 20 renciden 10u kz (50%); 10u zl anlatm becerisi n tutum puan ortalamalar
ise erkek (50%) tir. Kontrol grubundaki 19 - asndan birbirine denk olduu sylenebilir.
renciden 6s (32%) kz, 10u ise erkek (68%) tir. TABLO III. Deney ve Kontrol Gruplarnn Trke Dersi n
Tutum Puanlarna likin Bulgular
Deney ve kontrol gruplarnn hazrbulunuluk
asndan denk olup olmadklarn saptamak iin; GRUPLAR N X Ss t
Okuduunu anlama becerisi n tutum puan- Deney 20 62.70 9.17 1.04
lar (Bkz. Tablo 1) Kontrol 19 65.53 7.77
Yazl anlatm becerisi n tutum puanlar p>.05
(Bkz. Tablo 2)
Trke dersi n tutum puanlar (Bkz. Tablo 3) Tablo IIIte grld gibi, Trke dersi n
tutum puan ortalamalar deney grubunun 62.70,
5. snf birinci dnem Trke dersi karne kontrol grubunun ise 65.53tr. Deney ve kontrol
notlar (Bkz. Tablo 4) gruplarnn Trke dersi n tutum puan ortalama-
ile ilgili analizler yaplmtr. t-testi analizleri lar arasndaki farkn anlamlln test etmek iin
sonucunda elde edilen veriler deney ve kontrol SPSS-12de ilikisiz gruplarn t-testi yaplmtr.
gruplarnn denk olduklarn gstermitir. zmleme sonucunda gzlenen t deeri 1.04,
Tablo I. Deney ve Kontrol Gruplarnn Okuduunu Anlama .05 dzeyinde anlaml bulunmamtr. Her iki
Becerisi n Tutum Puanlarna likin Bulgular grubun Trke dersi n tutum puan ortalamalar
asndan birbirine denk olduu sylenebilir.
GRUPLAR N X Ss t
Tablo IV. Deney ve Kontrol Gruplarnn 5. Snf I. Dnem
Deney 20 54.65 8.02 0.96 Karne Notu Puanlarna likin Bulgular
Kontrol 19 57.21 8.65 GRUPLAR N Ss t
p>.05 X
Tablo Ide grld gibi, okuduunu anla- Deney 20 9.1 1.37 1.465
ma becerisi n tutum puan ortalamalar deney Kontrol 19 8.15 2.06
grubunun 54.65, kontrol grubunun ise 57.21dir.
Deney ve kontrol gruplarnn okuduunu anlama p>.05
becerisi n tutum puan ortalamalar arasndaki Tablo IVte grld gibi, deney grubunun
farkn anlamlln test etmek iin SPSS-12de 5. snf I. dnem karne notu ortalamas 9.1;
ilikisiz gruplarn t-testi yaplmtr. zmleme kontrol grubunun ise 8.15tir. Deney ve kontrol
sonucunda gzlenen t deeri 0.96, p deeri .05 gruplarnn I. dnem karne ortalamalar arasn-
dzeyinde anlaml bulunmamtr. Her iki grubun daki farkn anlamlln test etmek iin SPSS-
okuduunu anlama becerisi n tutum puan orta- 12de ilikisiz gruplarn t-testi yaplmtr. -
lamalar asndan birbirine denk olduu syle- zmleme sonucunda gzlenen t deeri 1.465,
nebilir. .05 p deeri dzeyinde anlaml bulunmamtr.
Her iki grubun 5. snf I. dnem not ortalamalar
asndan birbirine denk olduu sylenebilir.

492
 Materiallar

Gruplarda yer alan rencilere bir deneyin puanlama yaplmtr. Olumsuz maddelerde ise,
paras olduklar bildirilmi, ancak deney ya da Tamamen Katlyorum=1, Katlyorum=2, Karar-
kontrol grubunda olduklar aklanmamtr. De- szm=3, Katlmyorum=4, Hi Katlmyorum=5
ney grubunda, ada ocuk edebiyat metinleri eklinde puanlama yaplmtr. Her rencinin
ile desteklenen Trke retimi uygulanrken, toplam tutum puan, iaretledii seeneklerin
kontrol grubunda ise geleneksel Trke reti- deerlerinin toplamdr. Faktrlerin ve lein
mine devam edilmitir. ada ocuk edebiyat gvenirliinin hesaplanmasnda alfa i tutarllk
metinleri ile desteklenen Trke retiminde, katsays kullanlmtr.
deney grubu rencilerinin okuma ve yazma tu- Deneme uygulamas sonunda, lek puanlar
tumlarn gelitirebilmek iin aratrmac ren- dalm incelenmi, lekte yer alan maddeler
me-retme etkinliklerine kendisi katlmtr. deitirilmi ya da karlm ve kullanlacak
Kontrol grubunda ise aratrmac Trke reti- maddelere karar verilmitir.
mini bilinen seyriyle srdrmeye devam etmitir
ve rencilerin sz konusu srete deneysel uy- Trke Okuduunu Anlama Becerisi Tutum
gulamalardan etkilenmemesine zen gsteril- leinin faktr analizi yaplm ve .50nin
mitir. zerinde olan maddeler seilmitir. Daha sonra
tek tek tm maddelerle ilgili t testi ile anlamllk
Veri Toplama Aralar kontrol yaplmtr. Bu amala, 100 kiilik
Aratrmada temel problem ile denencelerin renci grubundan en yksek puan alan %27 ile
snanmas iin gerekli olan veriler aratrmac en dk puan alan %27 renci grubu belir-
tarafndan gelitirilen; lenmitir. Tek tek her bir madde iin st grup ile
a. Trke Okuduunu Anlama Becerisi Tutum alt grup arasnda t testi hesaplanmtr. 0.05
lei (TOABT), manidarlk dzeyinde anlaml olan 8 olumlu, 7
b. Trke Yazl Anlatm Becerisi Tutum olumsuz toplam 15 madde seilmi ve tutum
lei (TYABT), lei oluturulmutur. Bu ekilde olumlu tutuma
sahip olanla olmayan rencilerin daha iyi
c. Trke Dersi Tutum lei (TDT) ile belirlenecei dnlmtr. Hazrlanan lein
elde edilmitir. Cronbach alfa gvenirlii hesaplanm ve .81
leklerin gelitirilmesinde aratrmac tara- olarak bulunmutur. Elde edilen gvenirlik katsa-
fndan aada belirtilen ilem basamaklar uy- ysnn bir tutum lei iin yeterli olduu sy-
gulanmtr: lenebilir.
ncelikle Trke retimi programnn bili- Trke Yazl Anlatm Becerisi Tutum le-
sel, duyusal ve devinisel alanlar dikkate alna- inin faktr analizi yaplm ve .50nin zerinde
rak okuduunu anlama ve yazl anlatm becerisi olan maddeler seilmitir. Daha sonra tek tek tm
ile Trke dersine ynelik tutum tmceleri yazlp maddelerle ilgili t testi ile anlamllk kontrol
listelenmitir. 2002 KKTC Milli Eitim Bakanl yaplmtr. Bu amala, 100 kiilik renci gru-
lkretim 5. Snf Trke Ders Program ve bundan en yksek puan alan %27 ile en dk
Demirelin Eitimde Program Gelitirme puan alan %27 renci grubu belirlenmitir. Tek
(Pegem A Yayclk, Ankara, 2003) adl kita- tek her bir madde iin st grup ile alt grup
bndan yararlanlmtr. arasnda t testi hesaplanmtr. 0.05 manidarlk
Yazlan tutum tmcelerinin kapsam geer- dzeyinde anlaml olan 8 olumlu, 7 olumsuz top-
liini salayabilmek iin Trke retimi ve lam 15 madde seilmi ve tutum lei oluturul-
lme-deerlendirme uzmanlarnn grlerine mutur. Bu ekilde olumlu tutuma sahip olanla
bavurulmutur. olmayan rencilerin daha iyi belirlenecei d-
Uzmanlarn grleri dikkate alnarak gerekli nlmtr. Hazrlanan lein Cronbach alfa g-
dzeltmeler yaplmtr. venirlii hesaplanm ve .94 olarak bulunmutur.
Elde edilen gvenirlik katsaysnn bir tutum
Elde edilen tmceler likert tipi lek for- lei iin yeterli olduu sylenebilir.
munda dzenlenmitir.
Trke Dersi Tutum leinin faktr analizi
Hazrlanan taslak tutum lei 4., 5. ve 6. yaplm ve .50nin zerinde olan maddeler seil-
snf dzeylerinde 100 renci zerinde denen- mitir. Daha sonra tek tek tm maddelerle ilgili t
mitir. Uygulamada, olumlu maddeler 5,4,3,2,1 testi ile anlamllk kontrol yaplmtr. Bu
olumsuz maddeler ise 1,2,3,4,5 eklinde puanlan- amala, 100 kiilik renci grubundan en yksek
mtr. Buna gre olumlu maddelerde, Tamamen puan alan %27 ile en dk puan alan %27
Katlyorum=5, Katlyorum=4, Kararszm=3, renci grubu belirlenmitir. Tek tek her bir
Katlmyorum=2, Hi Katlmyorum=1 eklinde madde iin st grup ile alt grup arasnda t testi

493
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

hesaplanmtr. 0.05 manidarlk dzeyinde an- Tablo VI. Deney ve Kontrol Grubunun Yazl Anlatm
laml olan 8 olumlu, 9 olumsuz toplam 17 madde Becerisi Tutum Eriileri
seilmi ve tutum lei oluturulmutur. Bu N
_
Sd
Gzlenen
ekilde olumlu tutuma sahip olanla olmayan - X t
Deney Grubu 20 1.45 2.19
rencilerin daha iyi belirlenecei dnlmtr.
Kontrol 1.497
Hazrlanan lein Cronbach alfa gvenirlii Grubu 19 0.26 2.75
hesaplanm ve .93 olarak bulunmutur. Elde edi-
len gvenirlik katsaysnn bir tutum lei iin P>.05
yeterli olduu sylenebilir. Tablo VIya gre, ada ocuk edebiyat
Verilerin zmlenmesi metinleri ile desteklenen deney grubunun yazl
anlatm becerisi tutum puanlarnn erii ortala-
Gruplarn denkliini gstermede ve aratr-
mas 1.45, geleneksel yaklamn kullanld
mann denencelerinin yantlanmasnda t istatis-
kontrol grubunun tutum puanlarnn erii ortala-
tiinden yararlanlmtr. Gruplar arasndaki orta-
mas .26dir. Deney ve kontrol gruplarnn erii
lama puanlarn anlamllnn snanmasnda ili-
ortalamalar arasnda anlaml bir farkn olup ol-
kisiz gruplar iin t testi kullanlmtr.
mad ilikisiz t testiyle yoklanmtr. Gzlenen
BULGULAR ve YORUM fark .05 dzeyinde anlaml bulunmamtr.
Bu blmde deneysel sre sonunda elde Denence 3: Deney ve Kontrol Grubunun
edilen veriler uygun istatistiksel yntemler kulla- Trke Dersi Tutum Eriileri
nlarak zmlenmitir.
Trke retiminde, ada ocuk edebiyat
Denence 1: Deney ve Kontrol Grubunun metinleri ile desteklenen deney grubu ile gele-
Okuduunu Anlama Becerisi Tutum Eri- neksel yaklamla retim yaplan kontrol grubu-
ileri nun Trke dersi tutum puanlarnn erii ortala-
Trke retiminde, ada ocuk edebiyat me- malar Tablo VIIde verilmitir.
tinleri ile desteklenen deney grubu ile geleneksel
yaklamla retim yaplan kontrol grubunun Tablo VII. Deney ve Kontrol Grubunun Trke Dersi
Tutum Eriileri
okuduunu anlama becerisi tutum puanlarnn
erii ortalamalar Tablo Vte verilmitir. _ Gzlenen
Tablo V. Deney ve Kontrol Grubunun Okuduunu Anlama
N X Sd t
Becerisi Tutum Eriileri Deney Grubu 20 9.5 6.91
Kontrol 5.11
_ Gzlenen 19 1.21 1.51
N X Sd t Grubu
Deney *P<.01
20 9.15 7.01
Grubu Tablo VIIye gre, ada ocuk edebiyat
5.391
Kontrol metinleri ile desteklenen deney grubunun Trke
19 0.16 1.95 dersi tutum puanlarnn erii ortalamas 9.5, ge-
Grubu
leneksel yaklamn kullanld kontrol grubunun
*P<.01
tutum puanlarnn erii ortalamas 1.21dir. Deney
Tablo Ve gre, ada ocuk edebiyat me- ve kontrol gruplarnn erii ortalamalar arasnda
tinleri ile desteklenen deney grubunun okuduunu anlaml bir farkn olup olmad ilikisiz t testiyle
anlama becerisi tutum puanlarnn erii ortalamas yoklanmtr. Gzlenen fark .01 dzeyinde an-
9.15, geleneksel yaklamn kullanld kontrol laml bulunmutur.
grubunun tutum puanlarnn erii ortalamas Tutum leklerinin iaret ettii bulgular
.16dir. Deney ve kontrol gruplarnn erii ortala- deney grubu rencilerinin okuduunu anlamaya
malar arasnda anlaml bir farkn olup olmad ve Trke dersine ilikin olumlu tutumlar ser-
ilikisiz t testiyle yoklanmtr. Gzlenen fark .01 gilediini gstermitir. Ancak yazl anlatm be-
dzeyinde anlaml bulunmutur. cerisi tutumuna ilikin anlaml bir gelime kay-
Denence 2: Deney ve Kontrol Grubunun dedilmemitir. Bu almada, anadili eitimi
Yazl Anlatm Becerisi Tutum Eriileri dnldnde bilisel hedeflerden ok duyu-
sal hedeflerin kazandrlmasna zen gsteril-
Trke retiminde, ada ocuk edebiyat
mitir. Okuma isteini artrma, yazma ilgisi uyan-
metinleri ile desteklenen deney grubu ile gele-
drma gibi duyusal zelliklerin kazandrlmas da
neksel yaklamla retim yaplan kontrol grubu-
anadili eitimi srecinde ok nemlidir. O ne-
nun yazl anlatm becerisi tutum puanlarnn erii
denle, aratrmada rencilerin tutumlarnn
ortalamalar Tablo VIda verilmitir.

494
 Materiallar

olumlu olup olmad konusu tutum lekleri Denence 3

aracl ile irdelenmitir. Bloom (1979) ve Aydn Trke retiminde, ada ocuk edebiyat
(1999), rencilerin duyusal zelliklerinin yani metinleri ile desteklenen deney grubu ile gele-
ilgi ve isteklerinin bilisel renmeleri etkileyebi- neksel yntemin uyguland kontrol grubunun
leceini belirtmilerdir. Trke dersine ynelik tutum puanlarnn ortala-
Roe ve Smith (2005), drt temel dil becerisi mas arasnda, deney grubunun lehine anlaml
ierisinde en zor gelienin yazma becerisi fark vardr. Denence 3, bulgular tarafndan do-
olduunu belirtmilerdir. Dncelerin biraraya rulanmtr.
getirilmesi, yazm ve noktalama kurallarnn kul- renme psikologlar duyusal zelliklerin
lanlmas, yazm plannn oluturulmas vb gibi edinilmesinin bilisel davranlara gre daha g
srelerin yaatlmas yazma becerisi asndan olduunu belirtmektedirler. Aratrma sonular
ok nemlidir. Yazma srecinin karmak ve ok rencilerin okuduunu anlama becerisi ile Trk-
ynl oluu, retimi srasnda youn, uzun sreli e dersine ilikin tutum dzeylerinde art
ve srekli almalarn yaplmasn gerektirmek- olduunu gstermitir. ada ocuk edebiyat
tedir. Aratrma bulgular incelendiinde, ren-
metinleri ile desteklenen eitim durumlarnda,
cilerin yazl anlatm becerisi tutumlarnda isten-
ktphaneye gitme, kendi kitapln oluturma,
dik bir gelime gzlenmemitir. Deney grubunun
okuma dosyas hazrlama, kitap okuma saati
okuduunu anlama becerisi tutum puanlarnda
gibi uygulamalarn zerinde nemle durulmutur.
anlaml bir farkllk kaydedilmesine karn yazl
Sz edilen etkinliklere anadili eitimi dersle-
anlatm becerisi tutum puanlarnda anlaml bir
rinde zaman ayrlmas rencilerin okuma sevgisi
farkllk gzlenmemitir. Bu durumda, renci-
lerin yazmaya ilikin daha uzun sreli bir zamana ve alkanln kazanmalarnda etkili olur.
ihtiya duyduklar ya da gemi uygulamalarn Deneysel uygulama sreci sonunda renci-
renciler zerindeki etkisinin devam ettii sy- lerin yazl anlatm becerisine ilikin tutumlarnda
lenebilir. anlaml bir deiikliin olmad saptanmtr.
Uygulama yaplan deney grubu retmen ve Yazma becerisine ilikin ilgi ve istein artmas
rencileri buuk aylk bir dnemin ardndan iin daha uzun bir sreye ihtiya olabilir. Skc
srete ok mutlu olduklarn ve nemli kaza- ve bezdirici yazma almalar yerine yaratcl
nmlar elde ettiklerini belirtmilerdir. ada temel alan ve elendirici etkinliklere yer vermek
yaklamlarn srmesini umduklarn ve bu tr daha yararl olabilir. Kendi yksn veya iirini
uygulamalarn rencilerin okula gelme isteini yazma, yarm braklm bir yknn sonunu
yani renme isteini artraca zerinde durmu- getirme, grd bir resmi metinletirme, oku-
lardr. Tm bu ifadeler, aratrmac tarafndan n- duu bir metne kendi sorularn yazp yantlama,
grlen denencelerin saysal veriler dnda szel bir ansn oyunlatrp yazma gibi etkinlikler
olarak da dorulandn gstermektedir. rencileri zihnen ve bedenen etkin klabilir ve
SONU ve NERLER yazma isteklerini artrabilir.
Bu blmde, aratrmann bulgu ve yorum- Bu alma sonucunda, eitim kurumlarnda
larna dayal olarak ulalan sonulara ve sonu- kullanlacak metinlerin ve kitaplarn daha zenli
lara ilikin nerilere yer verilmitir. seilmesi gereklilii ortaya kmtr. Her kitap ya
da her metin ocuun geliimine uygun deildir.
Denence 1 Aratrma bulgular gstermitir ki, ksa bir
Trke retiminde, ada ocuk edebiyat dnemde dahi ilkretim rencilerinin okumaya
metinleri ile desteklenen deney grubu ile gelenek- ve Trke dersine ilikin tutumlarnda belirgin bir
sel yntemin uyguland kontrol grubunun art kaydedilmitir. O halde, eitim srecinde
okuduunu anlama becerisine ynelik tutum kullanacamz kitaplarn dilin en yetkin kullanm
puanlarnn ortalamas arasnda, deney grubu le- rneklerini sunmas ve ada, demokrat birey-
hine anlaml fark vardr. Denence 1, bulgular lerin yetimesine olanak salamas gerekmek-
tarafndan dorulanmtr. tedir. Bu durum da ancak ada ocuk edebiyat
Denence 2 rnleri ile mmkn olabilir.
Trke retiminde, ada ocuk edebiyat
KAYNAKA
metinleri ile desteklenen deney grubu ile gele-
neksel yntemin uyguland kontrol grubunun Aslan, C. (2006). Yaznsal Nitelikli ocuk
Kitaplarnn ocuun Geliim Srecindeki Yeri, II.
yazl anlatm becerisine ynelik tutum puanlar-
Ulusal ocuk Kitaplar Sempozyumu, 4-6 Ekim,
nn ortalamas arasnda, deney grubu lehine an- Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi, Ankara.
laml fark yoktur. Denence 2, bulgular tarafndan Aydn, A. (1999). Geliim ve renme Psikolojisi.
dorulanmamtr. Ankara: An Yaynclk.

495
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Bloom, B. S. (1979). nsan Nitelikleri ve Okulda

renme. eviren: Durmu Ali zelik. Ankara: Milli
Eitim Bakanl Yayn.
Bykztrk, . (2001). Deneysel Desenler.
Ankara:PegemA Yaynclk.
Gneyli, A. (2007). Etkin renme Yaklamnn
Anadili Eitiminde Okuma ve Yazma Becerilerini
Gelitirmeye Etkisi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Trkenin Eitimi ve retimi
Bilim Dal Yaymlanmam Doktora Tezi, Danman:
Prof. Dr. Cahit Kavcar, Ankara.
Roe, B. D. ve S. H. Smith (2005). Teaching Reading in
Todays Middle Schools.
USA: Houghton Mifflin Company.
Sever, S. (2003b). ocuk ve Edebiyat. Ankara: Kk
Yaynclk.
Aratrmann Eitim Durumlarn Hazrlarken
Yararlanlan ada ocuk Edebiyat rnleri
Ak, S. (1996). Kular Kral Nikola. (I. Basm),
stanbul: Uanbalk Yaynlar.
Akal, A ve M. Yener (2004). Ku Utu iir Kald. (I.
Basm), stanbul: Uanbalk
Yaynlar.
narolu, A. (2003). Mavi Boya. (3. Basm), stanbul:
Uanbalk Yaynlar.
Dayolu, G. (2004). Okyanuslar tesine Yolculuk.
(13. Bask), stanbul: Yap
Kredi Yaynlar.
Dlek, S. (2002). Kestane ekeri. (I. Basm), Ankara:
Bilgi Yaynevi.
Grmen, A. (2004). Benim Adm Selen. (6. Basm),
stanbul: Uanbalk Yaynlar.
Ural, Y. (2004). Mzik Satan ocuklar. stanbul:
Doan Egmont Yaynclk.

496


OCUUN KLNN OLUMASINDA ANA-BABANIN ROL VE

ANA-BABANIN OCUKTAN ETKLENMES
Prof. Dr. Ali AKPINAR
C. . lahiyat Fakltesi retim yesi.
e-mail: lakpinar@cumhuriyet.edu.tr

A. KUR'NA GRE OCUUN KL- Kur'n baz ocuklar rnek olarak anlatr.
NN OLUMASINDA ANA-BABANIN Szgelimi O, Hz. Adem'in itaatkar ve isyankar
ROL VE ANA-BABANIN OCUKTAN oullarndan bahseder.. Hz. smail ve Hz. Meryem
ETKLENMES (lmesi, Yaamasndan gibi Allah'a adanm ocuklardan bahseder.. Hz.
Hayrl Olan ocuk rnei) Yusuf, Hz. Yahya, Hz. sa gibi daha ocukken
Kur'n- Kerim'in eitli ayetlerinde, anne- kendilerine hikmet verilmi tertemiz ocuklardan
baba ve ocuk ilikileri zerinde durulur. nce bahseder. Hz. Nuh'un isyankr olunun hazin so-
genel olarak ocuun yaratl evreleri anlatlr1, nunu anlatr Kur'n. Bir de lmesi, yaamasndan
ocuk mjdesiyle ilgili ayetlere yer verilir 2 ve daha hayrl olan ocuktan bahseder.. 13 Hayrl
ocuklar ldrmenin byk bir gnah olduuna ocuklar, insanla sunulmu iyilik rnekleri
dikkat ekilir3. Daha sonra anne babann ocuk ile kahramanlardr. Kurnn muhataplarna den,
nasl irke dtkleri anlatlr 4 . ocuun fitne/ bu gzel insanlar doru bir ekilde tanmak ve
snav arac olduuna vurgu yaplr.5 Ardndan Hz. onlar gibi olmaya almaktr. Ktleri grp on-
demin ocuklarnn hikyesi anlatlr 6 . Daha larn dtkleri durumlara dmemek iin tedbir
sonra Hz. Nuh'un inanmayan olundan bahsedi- almaktr.
lerek onun, Nuh ailesinden olmad vurgula- Kehf suresi 60-82. ayetlerinde anlatlan Hz.
narak helaki anlatlr 7 . Yine Kur'n'da Hz. bra- Musa'nn 'kendisine Allah katndan rahmet ve
him'in babasna kar yapt din uyarlar ve onun ilim verilmi bir kul' ile olan yolculuunda ld-
iin yapt dualar yer alr8. Yan sra Lokman'n rlen ocuk ve onun ldrlme nedeni de olduka
oluna tavsiyeleri de Kurnda nemli bir yer dikkat ekicidir. Bu olay, kaynaklarda eitli
tutar9. Ahiretle ilgili ayetlerde ise, bir yandan cen- ekillerde yorumlanm olup bugn hala Kur'n'n
netliklerin cennette zrriyetleriyle beraber olacak- doru anlalp yorumlanmasnda nemli bir so-
lar anlatlr10, dier yandan da kiinin evladndan run olarak durmaktadr. Yan sra olay, ocuun
ve ana-babasndan kaacandan bahsedilir 11 anne babaya etki etmesi asndan da dikkat eki-
Cehennem azabna kar, inkrc anne babaya o- cidir.
cuklarn bir yarar saamayaca zerinde duru- Kehf suresinde kssas anlatlan, Hz. Musa ile
lur.12 Hz. Hzr bulumasnda sz konusu edilen ocuk-
la ilgili olay ksaca yledir: Hz. Musa, kendisine
Yce Allah'n katndan zel ilim verilen kul Hz.
1 Hzr'la buluur ve ondan istifade etmek iin bir-
22/5, 40/67.
2
15/13, 19/12, 50, 21/90, 25/74, 28/9, 37/101, 51/29. likte yolculua kar. Yolda Hz. Hzr, bir ocuu
3
6/140, 151, 17/31, 60/12. (ulm) ldrverir. Hz. Musa, haksz yere bir
4
7/189-191. ocuu ldrd iin itiraz eder, Hz. Hzr da
5
8/28, 63/9, 64/14. ldrd ocuun anne babasnn inanm slih
6
5/2731.
7
11/45-47.
kimseler olduunu, ocuun onlar azdrp yoldan
8
6/74, 9/114, 19/42, 21/52, 26/86, 37/85, 43/26, 60/4. karmasndan endie edildii iin ldrdn
9
31/13-19. aklar.. Konu ile ilgili ayetler yledir:
10
Onlar Adn cennetlerine girerler. Babalarndan, elerin-
"(Musa ve Hzr ikisi birlikte) yine yr-
den ve ocuklarndan iyi olanlar da kendileriyle beraber
olur. Melekler de her kapdan yanlarna varrlar:13/23, dler. Nihyet bir olana (ulm) rastladlar. O
Rabbimiz, onlar ve babalarndan, elerinden, ocukla- (kul/Hzr) hemen onu ldrd. Ms: 'Bir can
rndan iyi olan kimseleri onlara sz verdiin Adn cennet- karl olmadan temiz bir cana kydn ha?
lerine sok. phesiz, stn olan, hkm ve hikmet shibi Dorusu sen, irkin bir i yaptn!' dedi.14
olan sensin sen! 40/8.
11
arpnca kulaklar sar eden o grlt geldii zaman..
te o gn kii kaar: kardeinden, anasndan, babasndan,
13
einden ve oullarndan. 80/33-36. 18/60-82.
12 14
3/10, 58/17, 60/3. 18 Kehf 74.

497
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

"(Hzr, ocuu ldrme gerekesini yle verdiimiz, yine katmzdan ilim rettiimiz bir
aklad:) Olana gelince: Onun anas babas kul" (18/65) ifadesi ile "Ben bunlar kendi ka-
m'min insanlard. Bunun, onlara azgnlk ve famdan yapmadm" (18/82) cmlesi bu kiinin,
kfr sarmasndan korktuk. stedik ki Rableri kendisine vahyedilen bir kii olduunu akla-
onun yerine onlara ondan daha temiz, daha maktadr.16
merhametli (ana babasna iyilik eden) birini Bu ksa bilgilerden sonra Kurnda anlatlan
versin."15 bu olaydan karabileceimiz mesajlar yle
Anlatlan bu olayla ilgili olarak u sorular zetleyebiliriz:
akla gelmektedir: 1. Peygamberler, Yce Allah ile iletiim kuran,
Bir ocuk, nasl olur da anne babasn inkra O'nun bildirmesiyle gayb, olaylarn iyzn/
srkleyebilir? btnn/arkaplann bilebilen kiilerdir. Onlarn
Slih bir ana babadan, isyankr bir ocuk vahiy dorultusunda edindikleri kesin bilgilerle
yetiebilir mi? yaptklar baz zel durumlar vardr ki bu bizi
balamaz. Biz, zahire gre hkmetmek durumun-
lerde, sapkn olacak diye bir ocuk ldr-
dayz.
lebilir mi?
2. Son peygamber de geldiine gre, artk vahiy
Yce Allah, gemite yaanm bu olay bize
kesilmitir. Hibir kimse kendisine vahyedildiini
niin anlatyor?
syleyemez. lham ve rya yolu ile elde edile-
imdi bu sorulara cevap aramaya alalm: bilen bilgiler de kesin balayc bilgiler deildir.
ncelikle ayette anlatlanlarla ilgili ilim 3. Eyann zahirini bilmekle eriatin zahiri bili-
adamlarmzn aklamalarna bakalm: nir. Eyann batnn bilmekle ise i dnyann
Olayda sz konusu edilen ve Hz. Hzr'n l- tasfiyesi, nefsin tecridi ve kalbin madd eylerden
drd ulm kelimesi, bulu ana gelmi arnmas gerekleir. Btn ilmi, zel ihtisas ge-
gen anlamna da gelir, sab/kk ocuk anlam- rektiren bir ilimdir. Burada nemli olan btn
na da. Kur'n ayetlerinde Hz. Hzr'n hangi ada ilminin, zhir ilmi ile elimemesidir.
bir ocukla nerede ve nasl karlat, onu nasl 4. ki zarar kar karya geldiinde, bunlardan
ldrd aklanmaz. Onu ocuklarla oynarken en hafif olan tercih edilir. Anlatlan olayda Hz.
mi ldrd, yoksa tek olarak m ldrd; ocuk Hzr, bir kiinin ldrlmesi ile bu kiinin azgn-
Mslman m idi, yoksa kfir mi idi, bunlar ak lk ve sapknlk yaparak hem kendine hem de
olarak Kur'n'da yer almaz. ldrlen ulm'n evresine verecei zarar karlatrp birini tercih
kk ocuk anlamnda kullanlm olmas daha etmitir. Nitekim ayette Bunun, onlara azgnlk
gl bir ihtimaldir. Zira Hz. Hzr'n yapt ge- ve kfr sarmasndan korktuk eklinde oul
miyi delmesi, misafir etmek istemeyen bir yerde kalp kullanlarak azgnln sosyal boyutuna
yklmak zere olan bir duvar yapmas gibi olay- iaret edilmitir Tabi ki Hzr, bu tercihini ilah
lar da garip olaylardr, zaten her olayda da Hz. bilgiye dayanarak yapmtr.
Musa'nn itirazlar sz konusudur.
5. ocuk, anne baba iin snav arac/fitnedir.
Geri Hz. Musa'nn ayette yer alan "sen bir Anne baba, ocuklarna kar son derece dkn-
can karl olmadan, temiz bir cana m kydn?" dr. Bu dknlk, ocuklarn onlar azdrmasna
eklindeki itirazndan, ldrlen ocuun yetikin sebep olabilir. te yandan anne baba, ocuklarn
olma ihtimali de akla gelmektedir. nk bir kii- etkileyebilecei gibi, ocuundan da etkilenebilir.
yi ldren ocuk, buna karlk (ksas) ldrl- Anne baba kendileri ocuklarndan etkilenmese
mez. Ksasen ldrlebilmesi iin, katilin bulu bile, azgn bir evladn yetimesine neden olmakla
anda olmas gerekir. sorumlu olurlar. ocua olan ar dknlk ve
ulmn ldrlmesini aklletirmek isteyen- sevgi, gzleri kr edebilir ve hakikati grmeye
ler, onun yetikin ada olduunu, ekyalk yap- engel olabilir. Ayet, ocuun anne baba zerin-
tn ve ldrmeyi hak ettiini ileri srmlerdir. deki bu etkisine dikkat ekmekte ve bu konuda
ocuu ldren ve adnn Hzr olduu bildi- ebeveyni uyarmaktadr.
rilen kii, tercih edilen gre gre peygamberdi 6. te yandan slih bir anne babadan olan bir
ve yapt her eyi vahiy ile yapmaktayd. Bu ocuk kt/isyankr olabilir. Bu, ya anne babann
kiinin kendisine vahyedilen bir melek olduu da ocuuna kar sorumluluklarn yerine getirme-
sylenmitir. Sonuta bu kii, vahiy yoluyla gayb yii sebebiyledir yahut kt arkada, kt evre
bilgileri bilen ve batin bilgilere ermi bilge bir gibi baka unsurlardan kaynaklanabilir. Hz. Nuh
kii idi. Nitekim ayetlerde "Katmzdan rahmet
16
Bkz. Rz, Tefsr, XXI, 154-162; Kurtub, el-Cmi', XI,
15
18 Kehf 80-81. 16-29; bn Ar, et-Tahrir, XVI, 16..

498
 Materiallar

peygamberin oullarndan birinin babasna kar 11. Ayette ocuklar ldrlen anne babaya salih
kmas bu rneklerden biridir. Bu durum, pey- evlat mjdesi de yer almaktadr. Bunda Yce
gamber olmas hasebiyle ocuuna kar sorum- Allah'n salih kiinin kendisini ve ondan sonra
luluklarn yerine getirdiini dndmz baba evladn koruyacana delalet vardr.17 Salih kii,
iin imtihan sebebi olmu, olay benzer durumlar sergileyecei slihlii ile Yce Allah'n bu koru-
iin de rnek olmutur. masn hak etmeye almaldr. Ayn ekilde mu-
7. Bugn bir ocuun, iyi bir insan yahut sapkn sibetlere metanetle sabredenleri Yce Allah,
bir kii olaca tahmin edilebilse de kesin olarak dnya ve ahirette dllendirir.
bilinemez. Kesin olarak bilinemedii iin de hi 12. Olayn Kurnda yer almas, Yce Allahn
kimse, bu ocuk ilerde azgn bir kii olacak diye ve Onunla dorudan iletiim kuran peygamber-
onu ldrmeye kalkamaz. Nitekim Hz. Musa'nn lerin gayb bildiine vurgu yapmak; ocuun
tepkisi bu anlamda doru ve yerinde bir tepkidir. yetimesinde anne babann etkisi olduu gibi, ye-
Benzer olaylar iin bizler de benzer tepkiler orta- tien ocuktan da anne baba ve toplumun etkile-
ya koymalyz. Bu noktada anne babaya den, neceine dikkat ekmek; anne babay iyi ocuklar
ocuun iyi bir insan olmas iin alp aba sarf yetitirmeye ynlendirmek; yaadmz olaylarn
etmek, bunun iin gerekli artlar oluturmak, grnen taraflar olduu gibi, ilk etapta grn-
onun eitim ve retimini dnmek, ktlk ve meyen ve daha sonra anlalan taraflarnn da ol-
ktlerden onu uzak tutmak ve btn bunlar duuna iaret etmek gibi hikmetleri akla getir-
yaptktan sonra onun salihlerden olmas iin dua mektedir.
etmektir. B. OCUUN YETMESNDE ANNE
8. Hibir anne ve baba, ocuklarnn yetimesi BABANIN SORUMLULUU
ve onlarn davranlar karsnda duyarsz ve ka- Peygamberler bata olmak zere Mevlana,
ytsz kalamaz. Zira ocuklarn geleceinden anne Yunus Emre gibi deerleri deer yapan insan
baba ncelikle sorumludur. Anne babann sorum- yetitiren statlar olmalardr. ocuun nev
lu oluu, ocuu yetikin aa geldii zaman so- nema bulduu yer olan Ana Rahmi, Yce Allah-
rumluluktan kurtarmaz. Kii yaptklarndan nce- n Rahman ve Rahm isimlerinden alnmadr. Bir
likle kendisi sorumludur; anne baba ve evre de insana hayat vermek tm insanla hayat vermek;
kiiyi etkilemelerinden dolay sorumludurlar. o- bir insan itlaf etmek de tm insanl itlaf etmek
cuklarn yetimesinde anne baba etkin olduu gibidir. Bir ocuu ziyan etmek de tm insanl
gibi, yetimi ocuklar da anne babay etkileye-
ziyan etmek demektir. nk ziyan edilen ocu-
bilmektedirler.
un zarar, hem kendisine, hem ailesine ve hem
9. Bu olayn bize anlatlmasnn temel amala- de tm herkesedir. Bu geree ramen gnmz-
rndan biri de udur: Anne baba yahut yetikin de insan yetitirme demek olan annelik km-
kiiler olarak hayatmzda beklenmedik ve isten- senmektedir. Oysa annelik, en kutsal ve saygn
meyen olaylarla karlaabiliriz. unu gz ard bir meslektir. Kurn Sakn alk korkusuyla
etmemeliyiz ki istenmeyen pek ok olayn arka ocuklarnz ldrmeyin..18 buyurur. Bu yasak,
plannda, ilk etapta bizim kestireme-yeceimiz ocuu ana karnnda iken ldrmeyi de iine alr,
nice hayrlar ve gzel taraflar vardr. Olaylarn d doumundan sonra ocuu slamdan uzak ve
grn bizi yanltabilir. Bugn nice anne baba, olmas gerektii gibi eitimsiz olarak bymesini
hayrsz evlatlarnn sergiledikleri tavrlar kar- salayarak manen onu katletmeyi de iine alr.
snda "Keke senin gibi bir evladm olmasayd, Bugn bir ksm anne baba, soframza bir el daha
keke seni dourmasaydm" gibi ifadelerle pi-
gelmesin diye ocuklarn daha dnya gelmeden
manlklarn ortaya koymaktadrlar. te anlatlan
ldrmekte; bir ksm da dnyalk peinde koa-
bu olayda kk yata ocuklarn kaybeden anne
cam diye ocuklarnn terbiye ve eitimine ge-
ve babalara bir teselli vardr.
reken nemi vermemektedir. Oysa anne baba
10. Evlat acs yrekleri dalasa da kadere rza ile olarak bizler, ocuklarmza para kazanmann yol-
hafifler, katlanlabilir hale gelir. Nitekim anlatlan larn rettiimiz gibi, Allahn rzasn ve cen-
olayda anne baba, ocuklarnn lmne zld- neti kazanmann yollarn da retmeliyiz.
ler, ama teki slih ocuklarnn doumuna da
Elli yl sonra uruna ok eyimizi verdiimi
sevindiler, aclarn unuttular. Zaten hayat, inili
evimiz, arabamz, eyalarmzdan bahsedilmeye-
kldr, ac ve tatlsyla birlikte yaanr. Kula
cektir; ama arkamzda braktmz ocuklarmz
den, Allah'n takdirine raz olmaktr. Zira
bizim hayrla yahut erle anlmamz salayacak-
Allah'n mmin kulu iin dileyip takdir ettii her
lardr. teki dnyada da ocuklarmz ya bizlerin
eyde hayr vardr. Bu grn itibaryla kulun
houna gitmese de byledir. Kadere inanan, ke- 17
Kurtub, el-Cmi', XI, 38-39.
derden emin olur. 18
6/140, 151, 17/31, 60/12.

499
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

cennete girmesine vesile olacak, yahut onlar bizi Dnyaya gelen ocuk, ftrat zerine yani
cehenneme srkleyenler olacaktr. slama yatkn olarak dnyaya gelmi, anne baba-
Kurn- Kerim, Allaha ibadetten hemen ya sunulmu ilah bir emanet ve nimettir. Anne
sonra ana-babaya iyilik zerinde durur. Ana baba- baba bu nimeti sahiplenerek, onu ftrat dorultu-
y bu kadar saygn klan, onlarn ocuk zerindeki sunda ileyecek iyi bir insan ve iyi bir Mslman
etkileri olsa gerektir. Gerekten de anne baba, olarak yetitirecektir. Nimete kr ve emanete
ocuun dnyaya geliinde, onun yetimesinde ve riayet bunu gerektirir. Aksi takdirde ocuuna
eiminde en temel faktrdr. slama yatkn ftrat zere kalma ortamn salamayan anne ba-
olarak dnyaya gelen ocuu ilk ekillendiren an- balar, nimete nankrlk, emanete hyanet etmi
ne babadr. ocuklarn yetimesinde anne baba- olacaklardr.
nn sorumluluu ok byktr, bu sorumluluk Kltrmzdeki yuvay dii ku yapar sz,
onlara anne-baba haklarn kazandrmtr. Onlar, aile ierisinde kadnn tutumlu olmas anlalarak
ocuklarna kar bu sorumluluklarn yerine geti- sadece ekonomik alanla snrl tutulmamaldr.
rebildikleri oranda, bu haklara sahip olabilecek- Ailenin slam bir yuva olmasnda kadnn rol
lerdir. byktr. Bu yzden anne stnn nemine dik-
Uzmanlar, ocuun yetimesinde ve eitimin- kat eken Kurn, Biz daha nce ona, st ve-
de ailenin nemini srekli dile getirirler. ocuk renlerin stn emmeyi haram etmitik. (Hibir
zerine ilk ve kalc imzay atanlar anne ve baba- kadnn stn emmiyordu) 19 buyurarak Hz.
dr. Anne babann ocuklar zerindeki bu etkisi, Musann annesine dndrldn ve bylece
daha yuvann kurulmas aamasnda balar. E yabanclamaktan korunduunu bize bildirir. Zira
seimi, ayn zamanda ocuuna anne yahut baba ocuk iin, yabanc st, kltrel yabanclama
seimi demektir. Her bakmdan iyi bir insan ken- nedenidir. Basit sebeplerle ocuklarndan stlerini
disine e olarak seen kadn yahut erkek, ocuu- esirgeyen anneler ve dnyev ihtiraslarla ocuk-
nun ebeveynini de semi olmaktadr. slama larn bakclarn yannda anne efkatinden mah-
gre yuvalar, Allahn emri ve Peygamberi kav- rum brakan anne-babalar, bu konu zerinde de-
liyle kurulur. Tabi ki bu, szde kalmamal, ger- rinlikli dnmek zorundadrlar. nk yetien
ekten e seimi, nian, dn ve evlilik sonras ocuk, yalnzca anne baba iin deil, tm toplum
hayat Allahn ve Peygamberinin lleri dorul- iin bymektedir.
tusunda olmaldr. Helal lokma ve helal ller ocuun konumaya baladnda ilk syle-
ierisindeki bir evlilik ilikileri ve her konuda yecei kelime ve cmlelerin de kiiliine etki
ocua sunulacak rnekliklerle ocuun eitimi edecei ortadadr. Bu yzden ocua Allah, pey-
devam eder. gamber, Kurn, Lilhe illallah gibi din ierikli
Bugn yaplan bilimsel aratrmalar, ocuun kelime ve cmlelerin retilmesi nemlidir.
anne karnnda iken duyduu sesler, grd man- Sahabenin konumaya balayan ocuklarna
zaralar ve annenin ruh durumunun da ocuun Allaha inandm, eytan ve putlar reddettim
kiiliine etki edecei sylemektedir. Buna gre cmlesi ile u ayeti rettikleri bildirilmektedir:
ocuun eitimi daha ana karnnda iken bala- ocuk edinmeyen ve hkmranlkta orta ol-
maktadr. Hamile annenin yiyip itiklerine dikkat mayan Allah'a hamdolsun! 20 Bu uygulama ile
etmesi kadar, dinlediklerine, yaadklarna ve ocuklara tevhidin temelleri retilmektedir.
hatta grdklerine dikkat etmesi de gerekmekte- ocuun eiminde nemli etkenlerden biri de
dir. Ayn ekilde duygularn da kontrol altnda ona rnek/model olacak kimselerin doru bir
tutmaldr. Artk o, kendi sorumluluu yannda ekilde sunulmasdr. Aslnda her insan, birilerini
ocuunun da sorumluluunu tamaktadr. Asln- kendisine rnek alr ve rnek ald kimseye ze-
da her insan, dnyada kendinden ibaret olmad- nir, onun gibi olmak ister.
nn bilincinde davranlarna dikkat etmelidir. ocuk iin en etkili rnek ise anne babadr.
Burada temiz ve salkl beslenmenin ierisine Zira ocuk bu canl rneklerle i iedir. ocua
helalinden beslenmenin de dhil olduunu belirt- en yakn rnek olan anne baba, sz ve davran-
mekte yarar vardr. laryla ocuklarnn beyinlerini srekli olarak ile-
Doduu anda ocuun ilk duyaca sesler de mektedirler. Bu yzden anne babann, zellikle
son derece nemlidir. Bu yzden slam, doan ocuklarnn yannda konuma ve hareketlerine
ocuklarn kulaklarna ezan ve kamet cmlelerini son derece dikkat etmeleri gerekir. Onlar ocuk-
okumay emretmitir. Ezan ve kamet cmleleri, lar iin en gzel hedefler gstermeli ve kendileri
slamn zetidir. Bu cmlelerle ocuk, adeta de onlar iin en gzel modeli sunmaldrlar. Sz-
slama perinlenmektedir. Bydnde kiilii-
ne bu cmleler de etki edecektir. 19
28 Kasas 12.
20
17 sra 111.

500
 Materiallar

gelimi evde ocuun gz nnde namazlarn "Rabbimiz, bize gzler sevinci gnller aan
cemaatle klan, sofraya ellerini ykayarak ve bes- eler ve ocuklar lutfeyle ve bizi korunanlara
meleyle oturup dua ile kalkan bir anne baba, ser- nder yap! derler."28
giledikleri bu ve benzeri iyi davranlaryla ocu- "Nihyet insan, gl ana erip krk
un beynini ykamakta, onun geleceini in et- yana varnca: Ya Rabbi dedi, beni, bana ve
mektedir. Ayn ekilde ocuklarnn yannda kt anama, babama verdiin nimete kretmee,
sz ve davranlarda bulunmaktan ekinmeyen, rz olacan yararl iler yapmaa sevk eyle.
onlarn yannda srekli tartan/kavga eden anne Benim iin zrriyetim iinde de salh devam
babalar da gelecein ktlerini ina ettiklerinin ettir, benden gelecek olanlar da iyi insanlar
bilincinde olmaldrlar. yap. Ben sana yz tuttum ve ben sana teslim
Anne babann ocuklar iin hoca/retmen olanlardanm."29
/okul seimi de nemlidir. ocua ilk aldrlacak Bu Kurn dualarnda u hususlar ne k-
bilgilerin din ynnn olmas da gerekir. Bu maktadr: Yce Allaha boyun een temiz
konuda Peygamberimiz, ocuklarnz u ey- nesiller Putlara tapmayan tevhid ehli nesiller
le eitiniz: Kurn okumasn reterek, pey- Namaz gerei gibi klan nesiller Gz aydnl
gamber sevgisini alayarak, peygamberin aile- olacak Salih evlatlar istenmelidir. Kurnn se-
sinin sevgisini alayarak.21 kin insanlarn azndan bize aktard bu makbul
Anne babann ocuklar iin yapacaklar dua dualarn, ocuk domadan ocuk isteine dair,
da onlar iin son derece nemli ve makbul dualar- ocuk doduu anda ve daha sonraki dnemlerde
dr. Ama szl dualar, fiili dualarla desteklenme- yapld da dikkat ekmektedir. Tabi bu dualar
lidir. Yani anne baba, bir yandan zerlerine d- yaparken, arzu edilen bu nesillerin yetimesi iin
enleri laykyla yapmaya almal, dier yandan yaplmas gereken fiil dualar asla ihmal edilme-
da dua etmelidirler. Anne babann ocuuna ya- melidir. ocuklarmza yapacamz bu dualar,
paca duann nemine dikkat eken Peygam- bir anlamda ocuklarmzn bize yapacaklar dua-
berimiz "Dedesi brahim'in duas, Hz. sa'nn larn karldr.
mjdesi ve anas mine'nin ryas"22 olduunu Kurnda kyamet sahneleri anlatlrken
sylemitir. kiinin anne babasndan ve ocuklarndan kaa-
Bu konuda Kur'n'daki dua rnekleri yegne ca30 bildirilir. Onlarn birbirlerinden ka sebe-
tutamamz olmaldr. te onlardan bir demet dua: bi, birbirlerinden haklarn isteyecek olmalar, bir-
"Rabbimiz, bizi sana teslim olanlar yap, nes- birlerini Allaha ikyet edecek olmalar, sular
limizden de sana teslim olan bir mmet kar; birbirlerinin zerine atmaya kalkmalardr. yley-
bize ibdet yerlerimizi gster, tevbemizi kabul et; se anne baba olarak, ocuklarmzdan kaanlar
zira, tevbeleri kabul eden, ok merhametli olan deil, onlara koanlar ve onlarla beraber cennete
ancak sensin. Sen!"23 girenler olabilmek iin. Onlarn namazlarnn
sonunda bizim iin yaptklar Rabbimiz, hesabn
"Orada Zekeriyy, Rabbine du etmi: Rab-
grlecei gn, beni, anam-babam ve mmin-
bim, demiti, bana katndan temiz bir nesil ver.
leri bala!31 duasna layk olabilmek iin anne
Sen duy iitensin!"24
babalar bu konudaki ykmllklerini yerine
"Imrann kars onu dourunca Allh getirmelidirler.
onun ne dourduunu bilirken yine yle syle-
Ey inananlar, kendinizi ve ilenizi yle bir
di: Rabbim, onu kz dourdum, erkek, kz gibi
ateten koruyun ki onun yakt insanlar ve ta-
deildir. Ona Meryem adn verdim. Onu ve so-
lardr. Onun banda gyet kat, iddetli, Allh'-
yunu kovulmu eytnn errinden sana smar-
n kendilerine buyurduuna kar gelmeyen ve
lyorum."25
emredildikleri eyi yapan melekler vardr.32
"Rabbim, bu ehri gvenli kl, beni ve
Ayet, ana babalara ocuklarn terbiye etme-
oullarm putlara tapmaktan uzak tut!"26
lerini, Yce Yaratcnn emir ve yasaklarn
"Rabbim, beni ve zrriyetimden olan namaz onlara retmelerini emretmektedir.33 Hz. mer,
klan yap; Rabbimiz, dum kabul buyur!"27 bu ayetle ilgili olarak Peygamberimize, Ey

21 28
Mnv, Feyzl-Kadr, I, 225. 25 Furkan 74.
22 29
bn Kesr, Tefsr, I, 174. 46 Ahkaf 15.
23 30
2 Bakara 128. te o gn kii kardeinden, anasndan, babasndan,
24
3 Alu Imran 38. einden ve oullarndan kaar. 80 Abese 34-36.
25 31
3 Alu Imran 36. 14 brahim 41.
26 32
14 brahim 35. 66 Tahrim 6.
27 33
14 brahim 40. Taber, Tefsr, XXVIII,165-166.

501
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Allahn Rasl, kendimizi ateten koruyabiliriz, ve gerekli olduunu ortaya koyuyor. Bu yzden
peki aile efradmz nasl koruyalm? diye sor- anne babalar, aile yuvalarn basit ve sradan
mu o da yle cevap vermitir: Onlara Allahn sebepler yznden ykmaktan iddetle kanmal-
buyruklarn emrederek, yasaklad eylerden drlar. Unutulmasn ki bir yuvann yklmas, yal-
onlar sakndrarak.. nzca kadn erkei deil; o yuvada yetien gonca-
Sonu lar, krpecik yavrular da derinden zmekte,
onlar karamsarlklara duar etmektedir. Bu yz-
ocuk erkek olsun kz olsun ocuktur, gnl
den dinimizde boanma/yuva ykma, Allahn en
meyvesidir, gz aydnldr. Peygamberimiz,
sevmedii eylerden saylmtr.
ocuu olana, olan m kz m diye sormaz, or-
ganlar tamam m diye sorar; tamam cevabn Gnmz ocuk ve insan sorunlar slamsz-
alnca Allaha hamd ederdi. ocuu olan ocuk- ln sorunlardr. nsann K (Kafa, Kalp ve
lasn buyuran Peygamberimiz kendi ocuklarn Karn) ve D si (Duygu, Dnce ve Dav-
da sever, dier ocuklar da severdi. ocuklarn ran) salkl bir ekilde giderilmezse sorunlar
hepsiyle ilgilenir, onlar per, okar ve hediyeler kanlmaz olacaktr.
verirdi. O, namaz klarken torunlar stne kar- Sonu olarak temennimiz, sorunsuz bir gele-
d, Onun mescidinde alayan kk ocuklar var- cek iin, sorunsuz bir nesil ve sorunsuz bir dnya
d. O, asla bir ocuu dvmemi ve ona sert dav- iin ilgili ve yetkililer bu lklar duyar ve
ranmamt. gerekenleri yaparlar.
Toplumun temeli ve gelecei olan ocuklarn Unutulmasn ki ocuklarmz, bizde ilah
yetimelerinde, zararl alkanlklardan korunma- birer emanettir. Emanete riayet ise emaneti, onun
larnda, onlarn yararl bir birey olarak toplumda asl sahibinin lleri dorultusunda korumakla
yer almalarnda aile ve dinin nemi byktr. mmkndr.
Anne ve Babalar, insan yetitirme sanatnn ba-
kahramanlardr. Anne babann ocuklar zerin-
de haklar olduu gibi, onlara kar sorumluluk-
lar da vardr.
Kurn ve Snnet, yetim ocuklarn haklarna
ska vurgu yapmtr. Yetim kavram, babasn
yahut annesini kaybeden ocuklar yannda; anne
babasnn ayrl yahut sefahate dmeleri nede-
niyle ortada kalm, yalnzla itilmi, bakm,
eitim ve terbiyesi ihmal edilmi ocuklarn hep-
sini ierisine alr. Bugn toplumumuzda anal
babal olduklar halde, ilgisizlik ve sahipsizlik
yahut yanl yerlere ynlendirme yznden ksz
ve yetim konumunda nice ocuk vardr. man ve
slam adamlar eitimciler, kendi ocuklarna sa-
hip ktklar gibi, bu ocuklara da sahip kma-
ldrlar.
Kendisi bir yetim ve ksz olarak byyen
Hz. Peygamber, bir yetim ve ksz hmisi ve
babasdr. Bu konuda da onun hayatndan alna-
cak pek ok rnek vardr. Hz. Hatice ve mm
Seleme gibi ocuklu dul hanmlarla evlenen Hz.
Peygamber, ayn zamanda vey babalk da yap-
mtr.
Gelimi lkelerde Sosyal lahiyatlar,
sosyal hizmet kurumlaryla ibirlii ierisinde
alyorlar. lkemizde de bu tip almalara
ihtiya vardr. ocuk Esirgeme Kurumu, bakma
muhta ocuklar kurum yerine, aile korumas
altna verilmesi uygulamasna geiyor ve ocuk-
larn yedi yana kadar kurum bakmna alnma-
sn uygun bulmuyor. Bu uygulama da ocuun
yetimesinde scak aile ortamnn ne kadar nemli

502


ALTI YA GRUBUNDAK OCUKLARIN KAVRAM GELMLER LE

GRSEL ALGILAMALARI ARASINDAK LKNN NCELENMES
Do.Dr. Esra AKI
Hacettepe niversitesi, Salk Bilimleri Fakltesi
Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Blm
e-mail: esraaki@hotmail.com

Prof. Dr. Neriman ARAL

Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksek Okulu
ocuk Geliimi ve Eitimi Blm
e-mail: aralneriman@gmail.com

Dr. Aynur Btn AYHAN, Uzm. Burcu MUTLU

a_butun@yahoo.com, burcum19822003@gmail.com
Ankara niversitesi
Ev Ekonomisi Yksek Okulu Anaokulu

ABSTRACT
Visual perception may be effective in supporting childrens literacy, spelling, and arithmetic skills and concept development.
Therefore this study aims to examine whether there is a relationship between the concept development and visual perception of six
year old children attending kindergarten and preschool; and whether these childrens concept development and visual perception
differ with respect to sex and the type of institution attended. The study was conducted on six-year-old children attending
independent Ministry of Education kindergartens and the preschool year of primary schools in Ankara. A total of 140 children, 70
from independent kindergartens and 70 from preschools, were assigned to participate in the study. In order to identify childrens
concept development, Brackens (1998) Basic Concept Scale (Revised), which was adapted to six-year-old Turkish children by
Btn Ayhan and Aral (2007), was used along with the Frostig Developmental Visual Perception Test developed by Bracken
and Frostig and tested for reliability for five-year-old children by Skmen (1994). The relationship between the concept
development and visual perception of children was assessed by Pearson Correlation coefficient, and the difference between the
two with respect to sex and type of school was assesed by t-test. The results showed that there was a meaningful relationship
between concept development and visual perception; that the difference between the mean scores of the two was not meaningful
with respect to sex; and that there was a meaningful difference in favor of independent kindergartens with respect to the type of
institution.
Key words: Preschool education, visual perception, concept development

GR (Sevin, 2003; stn ve Akman, 2003). ocuk-

lar, evrelerindeki nesneleri kavramlar yoluyla
Okul ncesi dnemde ocuklarn renmesi
alglar. Kavramlarn olumas iin nesne ve olay-
hzl olmakta ve renmenin temelini somut
larn zelliklerine dikkat etmek ve bunlar ayra-
olarak kazanlan deneyimler oluturmaktadr. Bu
bilmek gerekir. Okuma, yazma, heceleme, aritme-
dnemde ocuklar dncenin temelini oluturan
tik hesaplar yapma becerilerini desteklemede ve
kavramlar renir, bu kavramlar gruplarlar. Bu
kavramlarn kazanlmasnda grsel alglama ol-
gruplama sonucunda renilen kavramlar ocuk-
duka nemli bir yer tutmaktadr (Gven, 2000;
lar tarafndan anlam kazanr ve ocuklar bu anlam
lgen, 2001)
kazanma sonucunda yeni bilgiler renirler
(Novak ve Gowin, 1984). Bilisel yeteneklerin Grsel alglama; grsel uyaranlar tanma,
gelimesi nemli lde kavramlarn yerlemesi ayrt etme ve daha nceki deneyimlerle ilikili
ve oturmasna baldr (Gven, 2000; lgen, olarak yorumlama yetenei olarak tanmlanmak-
2001). ocuklarn kavramlar renmesi yaamn tadr. Grsel alglamada birey grme duyusu ile
ilk gnlerinden balamakta ve yaam boyu sr- ald bilgiyi anlamak iin, grsel uyarclar
mektedir (lgen, 2001). ocuklar yeni bilisel anlaml bir ekilde rgtlemekte, snflandrmakta
yetenekler kazandklar zaman bunlar gerekmese ve genellemektedir (Frostig, 1964). Grsel algla-
bile kavramsal olarak harekete geirme eilimin- ma Frostig tarafndan gz motor koordinasyonu,
dedirler. Her ocuk alglad uyaranlarn benzer ekil zemin ayrm, ekil sabitlii, mekanda konu-
ynlerini grmeye, semeye ve kavramsal olarak mun alglanmas, mekan ilikilerinin alglanmas
birletirmeye alr ve bu uralar ocuun ev- olmak zere be grupta incelemitir (Frostig,
resi ile etkileiminde byk kolaylk salar 1964; Kephart, 1978; Reinartz ve Reinartz, 1975).

503
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Grsel alglamann olabilmesi iin btn duyusal gre deiip deimediinin incelenmesi ama-
bilgilerin kaynamas gerekmektedir. Grsel - lanmtr. Aratrma Ankara il merkezinde bulu-
renme; farkna varma, dikkat etme, uyaran anla- nan Milli Eitim Bakanlna bal basit tesadfi
ma eklinde olumakta ve belli bir sralamayla rnekleme ile seilen iki bamsz anaokulu ile bu
ortaya kmaktadr (Hogan, 1990; Turul vd, anaokullarnn bulunduu semtlerle benzer sosyo
2001). Grsel alglamann -yedi ya arasnda kltrel seviyede olduu varsaylan semtlerdeki
hzl bir gelime gsterdii vurgulanmaktadr ilkretim okullar arasndan basit tesadfi rnek-
(Flavell ve Pillow, 1986). Okul ncesi eitim leme ile seilen iki ilkretim okuluna bal ana-
programlarnda yer alan, benzerlik veya farkllk- snflarna devam eden alt ya grubundaki ocuk-
lar bulma, geometrik ekillerin ya da resimlerin lar zerinde yrtlmtr. Aratrmaya bamsz
eletirilmesi, renk ayrt etme, ekil zemin ili- anaokuluna devam eden 70, anasnfna devam
kisini ayrt etme gibi etkinlikler grsel ayrt etme- eden 70 ocuk olmak zere toplam 140 ocuk da-
ye, izme, boyama, resim yapma ve yapt re- hil edilmitir. Aratrmada ocuklarn kavram
simlerdeki olaylar ve konumlar anlatma gibi geliimini belirlemek amacyla Bracken (1998)
etkinlikler ise grsel motor algs gelitirmeye tarafndan gelitirilen ve Btn Ayhan ve Aral
ynelik etkinlikler arasnda yer almaktadr. Bu tr (2007) tarafndan alt yandaki Trk ocuklar
etkinlikler ocuklarn dil deneyimleri kazanma, iin uyarlama almas yaplan Bracken Temel
yer-yn tayin etme, el gz koordinasyonu kurma Kavram lei (Gzden Geirilmi) ile Frostig
gibi okuma yazma iin gerekli olan becerilerin tarafndan gelitirilen Skmen (1994) tarafndan
geliimini salamaktadr (Yazc, 2002). Turul be ya ocuklar iin gvenirlik almas yap-
vd. 2001, alglama problemlerinin anlalmas ve lan Frostig Geliimsel Grsel Alg Testi kulla-
nlmtr.
gerekli nlemlerin alnmas asndan okul ncesi
dnemin nem tadn, bu nedenle alglamay Bracken Temel Kavram lei-Gzden
destekleyen eitim programlarnn okul ncesi Geirilmi Formu iki ya alt ay ile yedi ya on
eitim kurumlarnda uygulanmasnn yararl ola- bir ay arasndaki ocuklarn temel kavram geli-
can ileri srmlerdir. imlerini deerlendirmek amac ile gelitirilen
Kavram geliimin gelimesinde benzerlik ve lekte renk, harf, say-sayma, boyut, karlatr-
farkllklar alglama ve bulma, sraya dizme, ge- ma, ekil, yn-pozisyon, bireysel-sosyal farknda-
nelleme yapabilme gibi bilisel srelerin bulun- llk, yap-materyal, miktar, zaman-sralama alt
mas gerekmektedir (stn ve Akman, 2003). Bu testi olmak zere toplam on bir alt test bulunmak-
srelerin gelimesinde ise alglamann zellikle tadr. Bracken Temel Kavram leinde alt test-
grsel alglamann nemi ortaya kmaktadr. lerin uygulamasna ilk maddeden balanmakta ve
Ayn zamanda grsel alglama sorunlar yaayan ocuk arka arkaya yanl yant verdiinde o alt
ocuklarn d dnyadaki bilgileri de alglamada test bitirilmektedir. ocuklarn her alt testteki
sorunlar yaadklar ve bu durumun da okul ya- maddelere verdikleri doru cevaplar saylarak
antsn da olumsuz ynde etkiledii gz nne puanlar hesaplanmaktadr. ocuun verdii doru
alndnda (Reinartz ve Reinartz, 1975; Cengiz, cevaplar 1, yanl cevaplar 0 olarak puanlanmak-
2002) okul ncesi dnemde grsel alglama ve tadr. Tm testler uygulandktan sonra alt testler-
kavram geliiminin incelenmesi ayrca ocuklarn den elde edilen puanlar toplanmakta ve toplam
kavram geliimleri ile grsel alglamalar arasnda kavram puan elde edilmektedir. Bracken Temel
bir iliki olup olmadnn belirlenmesinin yararl Kavram lei-Gzden Geirilmi Formunun
sonular ortaya koyaca dnlmektedir. Bu ngilizce versiyonunun geerlik ve gvenirlik
dnceden hareketle Bu aratrmada anaokulu- almas iki-yedi ya grubunda bulunan 1100
na ve anasnfna devam eden alt ya grubundaki ocuk zerinde yaplmtr. lein tm ya
ocuklarn kavram geliimleri ile grsel algla- gruplarnda alt testler iin i gvenirliinin .78 ile
malar arasnda ilikinin olup olmad, grsel .98 arasnda, toplam test iin ise .96 ile .99 ara-
alglama ve kavram geliiminin cinsiyete ve de- snda deitii belirlenmitir (Bracken, 1998).
vam ettii kurum trne gre deiip deime- Bracken Temel Kavram lei-Gzden Geiril-
diinin incelenmesi amalanmtr. mi Formunun alt ya grubundaki Trk ocuk-
lar iin uyarlama almas Btn Ayhan ve Aral
YNTEM (2007) tarafndan yaplm ve gvenirlik alma-
Aratrmada betimsel yntem kullanlmtr. lar sonucunda Bracken Temel Kavram lei-
Bu aratrmada anaokuluna ve anasnfna devam Gzden Geirilmi Formu alt testleri iin Kuder
eden alt ya grubundaki ocuklarn kavram ge- Richardson 20 katsaysnn .54-.91 arasnda de-
liimleri ile grsel alglamalar arasnda ilikinin itii belirlenmitir. lein zamana bal ka-
olup olmad, grsel alglama ve kavram gelii- rarl lmler verip vermediini deerlendirmek
minin cinsiyete ve devam ettii kurum trne iin test-tekrar test korelasyonu hesaplanm top-

504
 Materiallar

lam kavram puan iin korelasyon .87 olarak be- sinde alglamann etkili olduu da vurgulanmak-
lirlenmitir. tadr (Decker, 1990). Grsel alglamann olabil-
Frostig Geliimsel Grsel Alg Testi ilk kez mesi iin duyusal bilgilerin kaynamas, grsel
1961 ylnda gelitirilmi ve daha sonra iki kez uyaranlarn ayrt edilmesi gerekmektedir. Ayn
gzden geirilmitir. Frostig Geliimsel Grsel ekilde kavram geliiminde de benzer durum sz
Alg Testi, -dokuz yalar arasndaki 2116 nor- konusu olmaktadr. Bu balamda gr-sel alglama
mal ocukla yaplan almalar neticesinde stan- ile kavram geliimi arasnda paralel bir ilikinin
dardize edilmitir (Lockowandt, 1974). Skmen olmasnn da beklenen bir sonu olduu sylene-
(1994) Frostig Geliimsel Grsel Alg Testinin bilir. Nitekim yaplan almalarda da grsel alg-
be ya ocuklar iin gvenirlik almasn yap- lama ile zeka, bilisel sreler, ayrt etme, okuma
m ve testin genel ve alt alanlardaki devamllk yazma becerileri arasnda da anlaml ve paralel
katsaylarnn tm 0.01 dzeyinde anlaml bu- bir ilikinin olduu vurgulanmaktadr (Mangr ve
lunmutur. Frostig Geliimsel Grsel Alg Testi; aatay-Aral, 1990; Sheya ve Smith, 2006 )
gz motor koordinasyonu, ekil zemin ayrm, Tablo 1. Aratrmaya dahil edilen ocuklarn cinsiyetlerine
ekil sabitlii, mekanda konumun alglanmas, gre kavram geliimi ve grsel alglama puan
mekansal ilikilerin alglanmas olmak zere be ortalamalar, standart sapmalar ve t-testi sonular
alt boyuttan olumaktadr. Frostig Geliimsel Kavram N SD t P
Grsel Alg Testinin her bir alt alanna ait stan- Geliimi
dart puanlama kriterleri bulunmaktadr. ocuun Puan
her alt alandan ald ham puanlar standart puan- Kz 66 208.80 44.32 138 .498 .619
Erkek 74 212.75 49.52
lara evrilmektedir. Standart puanlar ise Frostig Grsel Alg- N SD t P

Geliimsel Grsel Alg Testi iin gelitirilen yz- lama Puan
delik tablolarndan elde edilmektedir Kz 66 58.78 28.55 138 1.198 .233
(Lockowandt, 1974). Erkek 74 52.78 30.75
almada kavram geliimi ve grsel alg- Tablo 1 incelendiinde kz ve erkek ocuklarn
lama arasndaki ilikinin belirlenmesi amalan- hem kavram geliimi hem de grsel alglama
d iin kavram geliimini ve grsel alglamay puan ortalamalarnn birbirine yakn olduu dik-
belirleyen leklerin toplam puanlar deerlendi- kati ekmektedir. Nitekim yaplan t-testi sonu-
rilerek analizler toplam puanlar zerinde yapl- cunda da ocuklarn kavram geliimi (t(138)
mtr. Aratrmada, kavram geliimi ile grsel =.498, p>.05) ve grsel alglama (t(138)=1.198,
alglama arasndaki iliki Pearson Korelasyon p>.05) puan ortalamalar arasnda cinsiyete gre
katsasy ile ocuun cinsiyetine ve devam ettii anlaml farkllk olmad ortaya konulmutur. Bu
kurum trne gre kavram geliimleri ve grsel bulgular ocuklarn alglamalar ile son derece
alglamalar arasnda fark olup olmad ise t testi ilikili olan grsel alglama ve kavram geliimi-
ile deerlendirilmitir. nin ocuklarn cinsiyetlerine gre farkllk gster-
BULGULAR VE TARTIMA mediini ortaya koymaktadr. Yaplan aratrma-
Anaokuluna ve anasnfna devam eden alt larda da cinsiyetin ocuklarn miktar ve say kav-
ya grubundaki ocuklarn kavram geliimleri ile ramlar ile toplam kavram geliiminde ve grsel
grsel alglamalar arasnda ilikinin olup olma- alglamalarnda anlaml farkllk yaratmad
d, grsel alglama ve kavram geliiminin cinsi- belirlenmitir (Mangr ve aatay, 1987; Bumin
yete ve devam edilen kurum trne gre deiip 1993; Aral ve Erturan, 1999; Gven, 2000; Aral
deimediinin incelenmesi amacyla yaplan ve Btn Ayhan, 2004; Btn Ayhan 2008).
aratrmada elde edilen bulgular izel-geler halin- Tablo 2. Aratrmaya dahil edilen ocuklarn okul trne
de sunularak tartlmtr. gre kavram geliimi ve grsel alglama puan
ortalamalar, standart sapmalar ve t-testi sonular
Aratrmaya dahil edilen ocuklarn kavram Kavram N S SD t P
geliimleri ile grsel alglamalar arasnda iliki
Geliimi
olup olmad Pearson Korelasyon Katsays ile Puan
test edilmi ve analiz sonucunda toplam kavram Anasnf 70 197.54 51.96 138 3 .492 .001
geliimi puan ile toplam grsel alglama puan Bamsz 70 224.24 37.30
Anaokulu
arasnda (r=.412, p<.000) pozitif ynde anlaml
Grsel N S SD t P
bir ilikinin olduu belirlenmitir. ocuklarn Alglama
toplam kavram geliimi puan ortalamalar arttk- Puan
a, toplam grsel alglama puan ortalamalarnn Anasnf 70 49.78 29.20 138 2.353 .020
da artt sylenebilir. Kavram geliiminde etkili Bamsz 70 61.44 29.41
olan sreler, grsel alglamada da etkili Anaokulu
olabilmektedir. ocuklarn kavramlar renme- * p<0.05 * *p<0.01

505
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Tablo incelendiinde bamsz anaokuluna ocuun grsel alg geliimini desteklemek

devam eden ocuklarn kavram geliimi ve grsel ve alg-dikkat kontroln gelitirmek iin aileye,
alglama puanlarnn anasnfna devam eden o- eitimcilere, ocuun yaantsnda yer alan birey-
cuklardan belirgin ekilde yksek olduu dikkati lere nemli grevler dmektedir. Anne babalar
ekmektedir. Yaplan t testi sonucunda da ocuk- ocuun alg geliimini desteklemeye ynelik a-
larn kavram geliimi ( t(138)=.3.492, p<.05) ve lmalar yapmaldr. Okul ncesi eitim program-
grsel alglama puan ortalamalarnda (t(138) = larnda ocuklarn geliimine uygun olarak grsel
2.353 p<.05) okul trnn anlaml farkllk yarat- alglamalarn gelitirecek etkinliklere yer veril-
t belirlenmitir. Her iki kurum da Milli Eitim melidir. Okulncesi eitim kurumlarnn evre
Bakanlna bal olarak faaliyet gsteren ku- dzenlemesine nem verilmeli ve snf iinde o-
rumlar olmasna ramen elde edilen bulgu ar- cuklar iin uygun grsel uyarclar bulunmaldr.
tc olarak nitelendirilebilir. Puanlar arasndaki
farkllk, bamsz anaokullarnn okul ncesi KAYNAKLAR
eitim kurumu olarak faaliyet gstermesi ve ola- - Aral, N. ve Erturan, N. (1999). Frostig Grsel Alglama
naklarnn daha iyi olmasndan kaynaklanyor Testi ve eitim programna dayal olarak drt-sekiz ya
olabilir. ocua sunulan uygun ve zengin uya- aras serebral palsili ocuklarda grsel alglama dav-
rannn incelenmesi. zel Eitim Dergisi, 2(3), 58-63.
rcl evrelerin ocuklarn geliimlerinde etkili
- Aral, N. ve Btn Ayhan, A. (2004). Bilgisayar destekli
olduu ifade edilmektedir (stn vd. 2004). s- eitim alan ve almayan anaokuluna devam eden ocuk-
tn ve arkadalar (2004); farkl sosyo ekonomik larn grsel alglamalarnn incelenmesi. OMEP Dnya
dzeydeki ocuklarn bilisel geliimlerini ince- Konsey Toplants ve Konferans, Kltrlerin Bulu-
ledikleri aratrmalarnn sonucunda ocuklarn mas: Erken ocukluk Geliimi ve Eitimi Yansmalar,
5-11 Ekim 2003, Bildiri Kitab 2, 158-170, Kuadas.
kavram geliimlerinde sosyo ekonomik dzeyin
- Bracken, B. A. (1998). Bracken Basic Concept Scale-
anlaml farkllk yaratt belirlemilerdir. Bu so- Revised. Examiners Manual. San Antonia, TX:
nular deerlendirildiinde ocua sunulan orta- Harcourt Brace.
mn ve zengin uyarclarn hem kavram geliimin- - Bumin, A. 1993. Anaokulu eitimi alan ve almayan 61-
de hem de alglamalada etkili olabilecei sy- 72 aylk ocuklarn say kavramlarndaki baar dzey-
lenebilir. lerinin cinsiyete gre karlatrmal olarak incelenmesi.
Yksek lisans tezi (baslmam). Hacettepe niversitesi,
SONU VE NERLER Ankara.
Aratrma sonucunda ocuklarn kavram geli- - Btn Ayhan, A. ve Aral, N. (2007). Bracken Temel
Kavram lei-Gzden Geirilmi Formunun alt ya
imi puanlar ile grsel alglama puanlar arasnda ocuklar iin uyarlama almas. Hacettepe niver-
anlaml ve pozitif bir iliki olduu, grsel algla- sitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 32,42-51.
ma ve kavram geliimi puan ortalamalarnda cin- - Btn Ayhan, A. (2008). Alt ya grubundaki
siyetin anlaml farkllk yaratmad belirlenirken, ocuklarn kavram geliimlerinin cinsiyete, anne-baba
okul trnn anlaml farkllk yaratt belirlen- renim dzeyine ve anaokuluna devam etme sresine
gre incelenmesi, ada Eitim, 33(350),33-38.
mitir.
- Cengiz, . (2002). 5.6-6 ya ocuklarnn grsel alg
Grsel alglama ve kavram geliim arasndaki geliimini destekleyici eitim programnn etkisi.
anlaml iliki gz nne alndnda ocuklarn Yksek lisans tezi (baslmam). Marmara niversitesi,.
alg geliimini destekleyici etkinliklerin nemi de stanbul.
ortaya kmaktadr. ocuklarn akademik yaant- - Decker, C.A. (1990). Children: The early years. The
Goodheart-Willcox Company, USA.
larnda son derece nemli olan grsel alglama ve
- Flavell, H., J. & Pillow, H.B. 1986. Young childrens
kavram geliiminin desteklenebilmesi iin gerekli knowledge about visual perception: Projective size and
zen gsterilmelidir. Bu konuda anne babalara shape. Child Development, 57,125-135.
bilgilendirme almalar yaplmal, ayn zamanda - Frostig, M. (1964). Developmental test of visual
okul ncesi eitim kurumuna devam eden ocuk- perception. Palo. Alto, Ca: Consulting Psychologists
larn gnlk etkinliklerinde nitelikli grsel algla- Pres.
ma ve kavram almalarna yer verilmelidir. - Gven, Y. (2000). Erken ocukluk dneminde sezgisel
dnme ve matematik. YA-PA Yaynlar, stanbul.
Elde edilen bulgular ocuklarn grsel alg- - Hogan, W.L. (1990). Developing vision and hearing.
lama ve kavram geliimlerinde devam edilen okul The Encylopedia of Human Development and
trnn etkisini gstermesi asndan nem ta- Education, 355-358., USA
maktadr. Elde edilen verilere dayanarak okul - Kephart, N.C. (1978). Snfta renme zorluu eken
ncesi dnemde ocuklara eitim verecek tm ocuklar. (ev: S.J. Mann ve N. nan), Ankara.
kurumlarn benzer zelliklere sahip olmasna - Lockowandt, O. (1974). Frostig entwicklung test der
visuallen wahrrehwung. Few Deutsche Fraudis, Bettz.
gereken nemin verilmesi nerilebilir. Ayrca ba-
- Mangr, M. ve aatay, N. (1987). Anaokuluna giden
msz anaokullarnn yaygnlatrabilmesi iin ve gitmeyen drt-alt ya aras ocuklarn grsel
almalar yaplmas gerekmektedir. alglamalar zerine bir aratrma. Ankara niversitesi,

506
 Materiallar

Ziraat Fakltesi Yaynlar:1011, Bilimsel aratrma ve - Skmen, S. (1994). 5 ya alg geliimi (Frostig Grsel
incelemeler:547, 13 s., Ankara. Alg Testi gvenirlik almas). Yksek Lisans Tezi
- Mangr, M. ve aatay-Aral, N., 1990. Anaokuluna ve (baslmam), Marmara niversitesi, stanbul.
anasnfna devam eden be-alt ya grubu ocuklarn - Turul, B., Aral, N., Erkan, S. Ve Etikan, . (2001). Alt
grsel alglama ve zeka ilikisinin incelenmesi. A.. yandaki ocuklarn grsel alglama dzeylerine
Ziraat Fakltesi Yaynlar: 1171, Bilimsel Aratrma ve Frostig geliimsel grsel alg eitim programnn
ncelemeler: 645, Ankara. etkisinin incelenmesi. Journal Of Qafqaz University, 8;
- Novak, J.D. and Gowin, B.D. (1984). Learning how to 67-84.
learn. Camridge University Press. New York, USA. - lgen, G. (2001). Kavram gelitirme. Pegem
- Recchia, S.L. (1997). Play and consept development in Yaynclk, 3. Bask, nc Basmevi, Ankara.
infants and young children. Journal Of Visual - stn, E. ve Akman, B. (2003). Ya Grubu ocuk-
Impairment &Blindness, 91(4),401-407. larda Kavram Geliimi. Hacettepe niversitesi Eitim
- Reinartz, A. & Reinartz, E. (1975). Fakltesi Dergisi, 24:137-141.
Wahrnehmungstraining (Won Frostig M. Ph.D., David - stn, E., Akman, B. ve Etikan, . (2004). Farkl Sosyo
Home, B.A. And Ann-Marie Mniller. M.A.) Dortmund: - Ekonomik Dzeydeki ocuklarn Bilisel Geliim-
An Welsung Sft. lerinin Deerlendirilmesi. Hacettepe niversitesi Ei-
- Sevin, M. (2003). Bilisel geliim ve dnce tim Fakltesi Dergisi, 26,205-210.
becerilerinin geliimi. Erken ocuklukta Geliim ve - Yazc, Z. (2002).Okulncesi eitimin okul olgunluu
Eitimde Yeni Yaklamlar. Morpa Kltr Yaynlar zerine etkisinin incelenmesi. Milli Eitim Dergisi,
Ltd. , Karakter Matbaas, 157-168, stanbul. Say,155-156.
- Sheya, A.and Smith, L. B. (2006). Perceptual features
and the development of conceptual knowledge. Journal
of Cognition and Development, 7(4),455-476.

507


BENM KK DOSTLARIM: BR RETMENN OCUKLARI

TANIMLAMA EKLNE DNK DAVRANI ZMLEMES
Yrd. Do. Dr. Ergin ERGNER
Gaziosmanpaa niversitesi Eitim Fakltesi,
Tokat/ TRKYE
e-mail: erginer@gop.edu.tr

ABSTRACT
Halide Nusret Zorlutuna was one of the most important women of letters of the early days of Republican period. She was
also a teacher. Due to these features, she is an educationist who adopted the principle of working especially in suburban schools
which were founded as the dynamics of Ataturks principles that guided development following the war. In her work My Little
Friends, she successfully describes the education mobilization in the early days of the Republic and reflects the holy features of
teaching profession with a realist and notably sincere language.
In My Little Friends which can be categorized as memory in terms of literary types the author aims at making behavior
analysis on the way by which Halide Nusret Zorlutuna approaches her students, as the study were furnished with data
concerning the approaches of a teacher towards her students. The memories mentioned in the study were analyzed with a content
analysis method, which was one of the qualitative research data analyses.

GR retmen davranlaryla ilgili aratrmalarn

ocuklarn renme srelerini yaplandran dnya literatrndeki yeri incelendiinde, daha
retmen davranlarnn nitelikli olmas, retim eski bir gemie ve kavramsal adan geni bir
hizmetini de olumlu etkileyecektir. retmen perspektife sahip olduu sylenebilir (Payko,
davranlarnn olumluluu, zengin renme ya- 1981). Bu aratrmann da snrll iinde olan
antlarn olanakl klacak, ocuklarn ileriye d- retmenrenci ilikilerine dnk retmen
nk geliim srelerini pozitif ynde etkileye- davranlarn inceleyen aratrmalarn ise son
cektir. retmen davranlarnda istenmedik du- yirmibe yllk dnemde, kuramsal temellere da-
rumlarn yaanmas ise, ocuklarn akademik ben- yandrld grlmektedir (Wubbels ve Brekel-
lik alglarn rseleyecektir. Bu durum, retmen mans, 2005; Wubbels, Brekelmans, den Brok ve
davranlarna dnk iyi rneklerin modellen- Tartwijk, 2006). Bu tr aratrmalarn k nok-
mesini gerekli klmaktadr. tas, Leary (1957: 65,135) tarafndan gelitirilen
retmen davranlarna ynelik aratrma- Kiileraras Davranlar Modeline dayanmakta-
larn, retmen eitimi literatrnde say ve nite- dr (Koul, 2003). Devamnda Watzlawick, Beavin
like youn bir ekilde tartlmas ve retmen ve Jackson, (1967)n almalar dikkat ekmek-
yetitiren kurumlarda uygulama olana bulabil- tedir. retmen davranlar modellemesinde, -
mesi, retmen profilinde gzle grlr olumlu retmen renci ilikileri, renci alglarna dnk
deimelere neden olabilecektir. Bu parametreden retmen davranlar analiziyle yer almaktadr.
bakldnda, retmen davranlar aratrmala- retmen-renci ilikileri zerine kurulu ret-
rnn nemi daha iyi alglanacaktr. men davranlar modellemesine, temelde Wubbels,
Trkiyede retmen davranlar aratrmala- Crton ve Hooymayers, (1985)in aratrmalarn-
rnn gemii incelendiinde, konuyla ilgili duyar- da rastlanmaktadr.
lln yakn bir gemie dayand dikkat ek- Bu almada, retmen davranlarna dnk
mektedir (Ertrk, 1970, 1986; Kkahmet, 1976; bir analizin nasl planlanaca ve nasl bir model
Payko, 1981; Senemolu, 1984; Gztok, 1988; zerine yaplandrlaca irdelenirken, retmen
Pekta, 1989; Nas, 1989; Snmez, 1992; Grkan, davranlarn zellikle retmen-renci ilikile-
1993, Ergn ve Duman; 1998, 2000; Terzi, 2000; rine dayandran bir modele ihtiya duyulaca an-
Can, 2004; Erdodu, 2006). Bu aratrmalar, - lalmtr. nk, aratrma esnasnda davran
retmen davranlarn snf ii etkinlikler ve davra- analizi yaplacak retmenin davranlarnn ince-
nlar, iletiim, renci baars, snf ynetimi, lendii alma Benim Kk Dostlarmda
demokratik tutum ve davranlar vb. parametre-
lerle inceleyen ok sayda (yaklak olarak yz
yetmi adet) aratrma izlemektedir* dan incelenmitir. Fakat tam metinde sayfa snrlamas
(http://tez2.yok.gov.tr/). bulunduundan aratrmalarn tamamn metinde anmak
mmkn olmamtr. lgi duyulursa retmen davranlar
aratrmalarna dnk referans listesi mail araclyla
*
Bu alma yaplrken ilgili aratrmalar aratrmac tarafn- aratrmacdan istenebilir.

508
 Materiallar

zellikle retmen-renci ilikilerine odaklanl- ekil 2: Kiileraras retmen Davranlar Modelinde

d dikkat ekmektedir. Halide Nusret Zorlutu- retmen zellikleri
nann eserlerinde, retmen ve eitim konusuna, Emredici retmen: retmen dersi etkili bir
edebiyat bilimciler de ilgi gstermiler fakat ekilde rgtler ve dersi zamannda tamamlar.
aratrmalarnda retmen davranlarn incele- Snfta tartma olur ve rencilerin ilgileri salanr.
memilerdir (Erdal, 2005). Zaman zaman anlayl ve arkadaa olmasna
karn, aslnda rencilere yakn deildir. Bazen ger-
retmen-renci likileri Modelini temel gindir ve ocuklara almak iin snfta bulunduk-
alan aratrmalar gstermitir ki, retmen davra- larn hatrlatmak zorundadr. Dik-katsiz ve yanl
nlarna dnk renci alglar btn konu alan- davranan renciye ynelmeyi sever.
larnda renci baarsn ve gdlenmesini gl
Otoriter retmen: Kurallar ve prosedr ak-tr
bir ekilde etkilemektedir (den Brok, Brekelmans ve rencilere hatrlatmaya gerek duyulmaz. ret-
ve Wubbels, 2004; den Brok, Fisher ve Scott, men rencilerin ihtiyalarna ak ve heveslidir.
2005) ve salkl bir retmen iletiimi ren- rencilerin kiisel ilgilerine dikkat eder ve derse
cileri renme yaantlar iine sokmann bir tar. artlar dahilinde favori yntemi anlatmdr,
nkouludur (Brekelmans, Sleegers ve Fraser, baka tekniklere de yer verir. Dersler iyi planlanr ve
2000; Fraser ve Walberg, 2005). Bu nedenler gz mantkl bir ekilde yaplanr.
nnde bulundurularak, aratrmada, belirli bir Hogrl- Disiplinli retmen: rencilerin so-
snrlamaya gidilmi ve retmen renci ilikile- rumluluk ve zgrlklerini destekleyen yaplar
rini temel alan bir modelden hareket edilmeye temel alrlar. Kk gruplarla alrlar. -renme
allmtr. ortamlar otoriter snflardaki iklimi andrrken, -
Fisher, Fraser ve Wubbels (1993)n retmen rencilerle daha yakn ilikiler kurulur. retmen ve
rencilerin gldkleri grlr ve kurallar zorlama-
renci iletiimini inceleyen modellerinde ret-
ya ok az ihtiya duyulur. retmenler kk kar-
men davranlar, bir sekizgen iinde ve sekiz klklara gz yumarlar ve derse konsantrasyonu ye-
davran tipiyle ekillendirilmektedir (Rickard ve lerler.
Fisher, 1996):
Hogrl retmen: Atmosfer cana yakn, des-
ekil 1: Kiileraras retmen Davranlar Modeli
tekleyicidir ve renciler derse gelmekten hola-
nrlar. renciler retmenin kiisel ilgisine deer
verirler ve yetenekleri renme stilleriyle ilgi alan-
lar dorultusunda eletirilmeye allr. Kendi
balarna hareket ettiklerinden snf atmosferi bazen
az da olsa karabilir. retmenler bir bakma orga-
nize olmam grnrler. Derslerine iyi hazrlanl-
maz ve rencilerine kafa tutmazlar. retmen -
rencilerinin zel hayatlaryla ilgilidir fakat akademik
beklentileri belirgin deildir.
Tutarsz/Hogrl retmen: rencilerle ibir-
lii iindedirler fakat fazla liderlik etmezler. Dersler
kt yaplanmtr ve renciler tam anlamyla bilgi-
lendirilmezler. Dzensiz bir hogr vardr ve
renciler grevlendirilmezler. Atmosfer olduka
karmaktr, ama renciler provoke etmezler. -
retmen hakemlik yapar ve kurallar ihlal edildiinde
Bu yaklamda, retmen davranlar bir retmenin kararn renciler bilmezler. Bazen
koordinat sisteminde, baskn, kart, ibirliki ve retmen reaksiyon gsterir, bazen de dikkatsizlii
tamamen gzden karr.
uysal olarak tanmlanm, ayrca davranlar, nasi-
hat eden/ihtarc, kat, memnuniyetsiz, tutarsz, Tutarsz/ Gergin retmen: Snf dzensiz ve
zgrlk, anlayl, arkadaa/yardmc ve lider gergin bir karakterdedir. renciler neredeyse her
zellikleri ile aklanmtr. retmen davran- frsatta hoplayp zplayarak, barp glerek srekli
larn renme ortam iinde tarif etmeye alan olarak retmeni provoke ederler ve ykcdrlar. Bu
genel olarak retmene reaksiyonun zerinde bir
Webbels ve Levy (1993) tarafndan retmen
panik verir. Snftaki bir gzlemci, retmen ve
davranlar yine sekiz kategoride aklanmtr. rencileri okunan bir kitab frlatrken grebilir.
Aada bu sekiz kategori ile ilgili ayrntl bilgi retmenin beklenmedik ve dengesiz davranlar
verilmektedir (Fisher, Waldrip, Dorman ve den nedeniyle renciler sulandklar hissederler.
Brok , 2007: 15-16): Davran kurallar dzenli bir ekilde aklanmaz.
retmen zamannn ounu snf ynetmeye
harcar ve farkl teknikler kullanmaya isteksizdir.

509
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Engelleyici retmen: Engelleyici retmenin ni inceleyen modelinin seilmi olmasnn nedeni,

snfndaki renciler fazlasyla usludurlar ve zorluk retmen davranlarnn retmen-renci iliki-
karmazlar. Kurallara uyarlar ve retmenin fke- leri boyutunu temele alan bir alma olmasn-
sini tarmaktan ekinirler. retmen kk ihlallere dandr. Bu model kullanlarak, modelin kavramsal
ar tepki gsterir, sklkla alayc davranr veya snrllyla, dokman iindeki retmen davra-
krk not verir. rencilerin soru sormalarna izin nlarn analiz etmenin kolaylaaca dnl-
verilmez ve tevik edilmezler. Atmosfere hogr- mtr. Dokman, ierii itibariyle renci-ret-
szlk ve rencilerin korku ve endieleri himaye men ilikilerini konu edinmitir. Ayrca psikomet-
eder. Beklenti yarmac olduundan renciler rik veriler zerine kurgulanan nceki modellerin,
snavlar iin endielenirler.
bu aratrmada saysal yntemlere dayanmayan
Moral Bozucu retmen: Bu retmen tipinde nitel bir analizle ele alnmasnn, modeli Trki-
snfn durumu, tutarsz hogrl ve tutarsz gergin yede uygulayan Telli, den Brok ve akrolu
retmen tipi dzensizlii arasnda deiir. Fakat bir (2007)nun aratrmalarnn sonularna geerlik
ey deimez: retmen srekli olarak snf kazandracak kantlar sunabilecei dnlm-
ynetmekle mcadele eder. renciler, retmenin
aktif olarak motive etmeye abalamas kouluyla
tr. nk ierik zmlemesi bulgularnn, esas
dikkat harcarlar. Gerektiinde dikkat konuya ekilir, alnan modeldeki retmen tipleriyle uyum gs-
retmen harareti artrmaz. retmen yeni retim termesi durumunda, bir genellemeye gitmek
yntemleri denemekten kanr. retmen olaylara mmkn olabilecektir.
srekli kt yaklar ve snfa ne yarmac ne evk Aratrmann Bulgular ve Yorumlar
verici ne destekleyicidir.
Aada aratrma bulgular, aratrmacnn
ierik analizi sonucu elde ettii verilerden, tanm-
Trkiyede de retmen renci ilikilerini lad kavramsal balklar eklinde tablolandr-
inceleyen aratrmalara rastlanmaktadr (Rakc, larak verilmektedir:
(2004); imeker, (2005); Telli, den Brok ve Eitim Ortamlarnda Gsterilen Genel
akrolu, 2007; Telli, akrolu ve den Brok, retmen Davranlar
2007). Trkiyede fen bilimleri retmenlerinin
hogrl-disiplinli retmen tipine daha yakn Aada Tablo 1de, Halide Nusret Zorlutu-
olduu bulunmutur (Telli, den Brok ve nann eitim ortamlarnda gsterdii genel nite-
akrolu, 2007). likte kabul edilebilecek retmen davranlar yer
almaktadr:
Aratrmann Yntemi
Tablo 1. Eitim Ortamlarnda Gsterilen Genel
Aratrmann yntemi, yukarda tartlan retmen Davranlar
literatr dorultunda, retmen-renci ilikileri Bulund
modellemesi temel alnarak, amal rneklem retmen Davranlar uu
yntemiyle (nk rneklem yz temel eser iin- sayfa
den amal bir ekilde seilmi bir edebi dok- rencileriyle dost olma 39,46,8
mandaki veriler zerinden kurgulanmaktadr), - 9,109
Paylam adna renciler arasnda dier 93
retmen davranlar zmlemesi eklinde desen- retmenlerden daha fazla tercih edilme
lenmitir. Aratrmada eserdeki retmen davra- ok sevmesine ramen rencilere sevdiini 21,27,8
nlarnn ierik zmlemesi yntemiyle anali- belli etmeme, onlara dokunmama 9
zini yapmak amalanmaktadr. Edebi tr adan rencilerinin karsnda znt ve 25, 91
an olarak kabul edilebilecek Benim Kk gzyalarna hakim olma
Donanmsz tara okullarnda istekle alma ve 37,89,1
Dostlarmda, Halide Nusret Zorlutunann bir okullarn imkanlarn iyiletirme 20
retmen olarak rencilerine yaklam biimi ve ocuklarn bykleri zebileceini bir dnya 25
rencilerinin onunla kurduklar renme iliki- kural olarak grme
leri olduka youn bir tasvirle yer almaktadr. retmenlik mesleine bir ak ve tutkuyla 116,117
Aratrmaya tek denekli bir vaka analizi olarak da ballk ,125
rencilere zldklerinde telkinde bulunma 25
yaklalabilir.
Hasta olan rencileriyle ilgilenme, sk sk 27,34,5
retmen davranlarna dnk zmleme ziyaret etme 1
sonras, ortaya kan veriler benzerliklerine gre rencilerine belli etmedii znts ve 26
kodlanm, belirli temalar altnda toplanmtr. duygusalln meslektalaryla paylama
Eski rencilerini numaralaryla hatrlama 31,109
Elde edilen veriler, temalarn zelliklerine gre
rencilere isim takma 32
hiyerarik bir dzen iinde yorumlanmaya all- rencilerin i dnyalaryla ilgilenme 32
mtr. zel yetenei olan rencileri fark edi 40
Aratrmada, teorik anlamda, Fisher, Fraser Meslektalarnn renciler hakkndaki olumsuz 42
yorumlarn sorgulama
ve Wubbels (1993)n retmen renci iletiimi-

510
 Materiallar

Her zaman iyi niyetli ve kk eylerden mutlu 106 anlamamasna kar, rencileri iyi
olma ynlendirmesinden dolay okul mdrleri
Titiz ve seici davranma 99 tarafndan idarecie tercih edilme
dev getirmeyen rencilere sinirlenme, yanl 43,77,9 rencileri sevmekten mutluluk duyma 119
davranlarda keyfi kama 6 rencilerin sevgisini kaybetmekten korkma 20
Nasihat etme 43,49,5 Snf renmeye ynlendiren rencileri 19
2,53,56 kefetme
Gizemli rencilerinin srlarn zme, inceleme 44
istei
Yukarda analiz edilmeye allan retmen
yi bir gzlemci ve aratrmaclk 44,46 davranlar incelendiinde, retmenlik meslei-
Mesleki yanllarn itiraf ve gzden geiri 45,65,7 nin ideal bir meslek olarak grld dn-
3,78,81, lebilir. Bunun yannda rencilerin her trl
83,98,1 sorunlaryla ilgilenen, onlar seven ve dost olan,
07
drstl her eyin stnde gren, hogrl,
Dk notun rencileri mitsizlie 48
drdne inanma sorun zen, yeni renme ortamlar yaratmaya
Kanaat notu kullanma 48 alan, yeni retim yntemleri arayan, snf
Notla tevik etme 52,80 baarsn ykseltmeye alan, rencilerinin
Motive etme 49 yaptklar devlerle gelimelerine katk getiren,
Verdii devleri iyi inceleme, dzeltme zerine 49 bireysel farklar dikkate alan olduka disiplinli,
tevik edici notlar dme
zel yetenei olan rencilerine hayranlk 98
iini ok ciddiye alan (hasta olduunda okula
besleme gidemedii iin gzyalarna boulacak kadar) bir
rencileriyle daha ok almalarn salamak 52 retmen profili izilmektedir. Bu tarzn, (Telli,
iin tatl pazarlklar yapma den Brok ve akrolu (2007)nun Trk ret-
Dikkatli, sabrl ve aceleci olmamay retme 56 menleri iin belirledikleri disiplinli ve otoriter
ocuklarn gelecekte hangi mesleklerde istidat 57,67,1
gsterecekleriyle ilgili hayal oyunlar oynama 00,104,
retmen tipine benzedii dnlebilir. Disiplin
109 salama davranlarnn baz durumlarda gelenek-
Gven verme ve kalplerine hakim olma 72,83 sel bir yapda olduu da grlmektedir, eserin
Tecrbeyi hie saymama 73 sahibi retmeninin yaad zaman dnld-
Olumsuz bir renci davran karsnda 76,96 nde bunun doal, ayn zamanda Trk aile kl-
rencinin istidadna dnk gayretini
duraksatma
trn etkisiyle olutuu var saylabilir.
Yalandan nefret etme ve drstl her eyin 96 Profesyonel Kabul Gren retmen
stnde grme Davranlar
Kendini iki farkl dnyada grme: rencilerin 124
iinde ve onlarn dndaki dnya Aada Tablo 2de, Halide Nusret Zorlutu-
Yalan syleyeni affetmeme 124 nann daha profesyonel nitelikte kabul edilebi-
ocuklar kaytsz artsz sevme 77 lecek retmen davranlar yer almaktadr:
Ar ilgisiz ve akademik eksiklii bulunan 77,78
Tablo 2. Profesyonel Kabul Gren retmen Davranlar
renci gruplarna tahamml etmede glk
ekme retmen Davranlar Bulundu
rencileri yanl huylarndan vazgeirmeye 79,94 u sayfa
alma rencilerin geliim ihtiyalarn inceleme 48,93,98,
Farkl retim yntemleri aray ve kefedi 81 99
Azndan kan kelimeleri titizlikle semeye 83 rencilerin geldii yakn evreyi ve ailevi 89
zen gsteri zelliklerini inceleme
Grupla almaya tevik edi 83 Bugn portfolyo diye adlandrdmza yakn, 18
Snf baarsn ykseltmeye gayret edi 83 rencilerin geliim zelikleriyle ilgili
ocuklarn aileleri hakknda bilgi edinme 89 kaytlar tutma
retmenlik mesleinden tatmin olma 89 rencilerin geliim zelliklerini ok uzun bir 31
Ana efkatiyle davranma ve doruluk alama 58,72,9 sre belleinde tutma, hatrlama ve kullanma
4,109 rencileri kroniklemi sorunlarna ok 33
ocuklarn yalan sylemelerine tahamml 58,76 orijinal zmler bulma ve onlar ynetme
edememe rencilerin birbirleriyle olan sorunlarn 31
rencilerin iledii sular ocukluuna 59 derinlemesine zmleme
balama ve affedicilik rencilerin i dnyalar hakknda bilgi 32
rencileri disiplin kuruluna vermeyi pek 59 edinmeye alma
benimsememe rencileriyle bireysel olarak ilgilenme ve 49
rencilerine verdii szleri tutma 62 frsat verme
renciler aras uzla salama 62 renmeyi srece yayma 49
Kiiliinin en belirgin iki izgisini retmenlik Grupla almaya tevik ve almay baary 83
ve analk olarak grme ykseltme adna kullanma
Eitsel sivil toplum hareketlerine nclk etme 126 Ezbere bilgiye deil yaantya dnkle 69
Kz renciler zerinde otorite ve rnek olma 72,109 nem verme
Kayt tutma gibi idari ilerden pek 72 Birden ok hedefe ayn anda hizmet etme (bir 56

511
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

tala iki ku vurma gibi) Zeki ve Korkun bir felaket 83

Becerileri birbirleriyle ilikilendirerek ve 56 alkan
yaplandrarak gelitirmeye alma olmayan
Verdii devleri iyi inceleme, dzeltme, 49 renci
zerine tevik edici notlar dme renci Ku gibi uma 63
rencileri gdleme 49,99 eviklii
yi bir gzlemci ve aratrmac olma 46 rencilerin Ik paras 61
Mesleki yanllarn farkndalk ve kendini 43 balar
yenileme rencilerin Prl prl, frl frl dnen 78
gzleri kk yuvarlaklar
Profesyonel kabul gren davranlar incelen- rencilerin Altn rengi 78
diinde, cumhuriyetin ilk yllarnda grev yapm gz renkleri
bir retmenin, bugn yaplandrc renme Baz Sabrl bir sanat tarafndan 85
rencilerin zenle meydana getirilmi
yaklamnn iinde tanmlanabilecek davranlar yzleri elikiler dnyas
sergiledii dnlebilir. Geliim ihtiyalarn Susuz bym bir gl goncas 85
yantlama, becerileri birbiri zerine yaplandrma, renci grubu Dik, dzenli ve canl duran bir 62
renmeyi srece yayma, verdii devleri iyi tabur asker
inceleme, dzeltme, zerine tevik edici notlar Gney Unutkan 114
genleri
dme ve bylece rencinin kendi geliimini
Dou Serke grnlerinin 66
kendisinin izlemesine olanak tanma, ezbere bil- genlerinin arkasnda, (itaatleri) arslan
giye deil yaantya dnkle nem verme, itaatleri kadar cesur ve marur, kaplan
davranlar bunlardan saylabilir. kadar vahi ve zalim, kedi
kadar uysal
ocuklarla lgili Kullanlan Metaforlar
Aada Tablo 3te, Halide Nusret Zorlutu- ocuk ve renci kavramlarna yklenen
nann ocuklarla ilgili kulland benzetmeler ve anlamlar incelendiinde, retmen davranlarnn
ocuklarn belli bal zelliklerine ykledii sevgiyle yorulduu bir atmosfer akla gelmek-
anlamlar yer almaktadr: tedir. ocuk ve rencilere temelde yklenen an-
lamlar ise sevimlilik, hareketlilik, kklk, g-
Tablo 3. ocuklarla lgili Kullanlan Metaforlar
zellik, mutluluk, aydnlk, verimlilik, okunaslk
ocuklarla lgili Kullanlan Metaforlar Bulun ve bilinmezlik/ soyutluk olarak dnlebilir.
duu Buradan, Halide Nusretin rencilerine ve mes-
sayfa
ocuk Kk bir dost 9
leine ok bal bir retmen profili izdii
Zevkle okunmaya deer 9 sylenebilir. ocuklar iin kullanlan benzetme ve
merakl bir kitap tanmlardan, ocuklarn incelenmeye deer, ok
Karsnda uzun uzun, hayran 9 sevimli varlklar olduklar anlalmaktadr.
hayran dnlecek
bilinmeyenler alemi Kullanlan Dier Mesleki Metaforlar
Her biri bal bana birer 9 Aada Tablo 4te, Halide Nusret Zorlutu-
farkl deer
lenmemi zengin bir toprak 9
nann kulland dier benzetmeler ve mesleki
Bahar 21 metaforlar yer almaktadr:
Pencereden ieri sokulan 21 Tablo 4. Kullanlan Dier Mesleki Metaforlar
eflatun salkmlar
Uzakta masmavi ve apaydnlk 21 Mesleki Metaforlar Bulun
yatan deniz duu
Kk 38 sayfa
Yar ktan, yar kpkten 86 Szl yapma Tahta ba fasl 81
meydana gelmi bir su perisi yi renci Aldnn hi deilse 83
Bir ok ey bellemek iin 86 yzde ellisini verebilen
yaratlm bir toprak ocuu olmak
Bir millet 77 Deneyimsizlik Budalalk 73
Deniz 21 Okul kasketi ocuklar ktlklerden 14
Cvldaan ku 21 koruyan bir kalkan
ocuklarn Uuan pembe kelebekler 56 Ablalk 72
elleri retmenlik Candan bir arkadalk 72
renciler pi ekilen kuklalar 78 Analk 66
Fndk fareleri 78 retmen ve ynetmen 72
En zeki, en eytan ekici 63 olmaktan daha fazla bir
yaramaz ey
renci ini iyi Szde meslekta 65
Zeki, alkan retmen iin sonsuz bir g 83 yapamayan Para iin yapan retmen 120
renci hazinesi, bir mutluluk kayna retmen

512
 Materiallar

Kullanlan dier mesleki metaforlar incelen- - Can, N. (2004). retmenlerin gelitirilmesi ve etkili
diinde, meslein nemlilii, deneyim, yardm ve retmen davranlar, Erciyes niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi,16(1): 103-119.
emniyet gibi temalarn temele alnd grlmek-
- den Brok, P., Brekelmans, M., ve Wubbels, T. (2004).
tedir. retmen davranlarnda dostluk ve cana Interpersonal teacher behavior and student outcomes,
yakn yetikin tavr vardr. Ayrca tahta ba School Effectiveness and School Improvement, 15
fasl metaforu, retmen davranlarnn szel (3/4): 407-442.
kullanmlarla zenginletirildiinin gstergesi ola- - den Brok, P., Fisher, D. ve Scott, R. (2005). The
bilir. Eseri incelenen retmenin edebiyat ret- importance of teacher interpersonal behavior for student
attitudes in Brunei primary sciences classes,
meni olduu dnlrse, bu tr kullanmlar International Journal of Science Education, 27 (3):
doal karlanabilir. 765-779.
Sonular ve neriler - Erdal, K. (2005). Halide Edip Advar ve Halide Nusret
Zorlutunann eserlerinde retmen ve eitim, Yaym-
retmen davranlar aratrmalarndaki bul- lanmam Doktora Tezi, Uluda niversitesi Sosyal
gularn sonular, genellikle retmen niteliinin Bilimler Enstits, Bursa.
artrlmasna dnk yorumlar ifade etmektedirler. - Erdodu, M. Y. (2006). Yaratclk ile retmen davra-
Bu aratrmann sonular incelen-diinde ise nlar ve akademik baar arasndaki ilikiler, Elek-
ksaca aadakiler sylenebilir: tronik Sosyal Bilimler Dergisi, 17: 95-106. Web ze-
rinde: www.e-sosder.com, Alnd tarih: 10, Nisan, 2008.
1. Halide Nusret Zorlutunann retmen davra- - Ergn, M. ve Duman, T. (1998). Kritik durumlarda
nlar, rencilerini olumlu bir ekilde ynlendir- retmen davranlar, Milli Eitim,137: 40-58.
meye dnk davranlardan olumaktadr ve - Ergn, M. ve Duman, T. (2000). Kritik durumlarda
bunlarn bir ksm profesyoneldir. Bu davran retmen davranlar II, Milli Eitim, 145, Web
listesi retmen eitiminde kullanlrsa, retmen zerinde: http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/145/ergun.htm,
Alnd tarih: 10, Nisan, 2008.
adaylar iin iyi bir model oluturabilir.
- Ertrk, S. (1970). On Yl ncesine Kyasla retmen
2. alma, ocuk ve renci kavramlarn Davranlar, Hacettepe Sosyal ve Beeri Bilimler
tanmlamaya dnk nemli tespitler yapmaktadr. Dergisi, 2/2.
Eer tespitler retmen eitiminde kullanlrsa, - Ertrk, S.(1986). On Yl ncesine Kyasla retmen
retmen adaylarnn ocuk kavramn anlama- Davranlar, Trkiyedeki Baz Eitim Sorunlar
zerine Dnceler, Yelkentepe Yaynlar, Ankara.
larn kolaylatrabilir.
- Fisher, D., Fraser, B. ve Wubbels, Th. (1993).
3. almada, disiplinli, iini ok ciddiye alan, Interpersonal teacher behavior and school environment,
ok drst, planl ve kurall, ayn zamanda ok Th. Wubbels ve J. Levy (Edt.)nin iinde, Do you know
hogrl bir retmen profili izilmektedir. Bu what you look like, Interpersonal Relationships in
Education, Falmer Pres, London.
retmen tipinin retmenlik mesleinde verim-
- Fisher, D., Waldrip, B. Dorman, J. ve den Brok, P.
lilie neden olaca ve sistemin ileyiini kolay- (2007).Interpersonal behaviour styles of science teachers
latraca aktr. Bu modeldeki profesyonel in primary education, Annual Meeting of the
kriterler, Trk retmen Profilini oluturan te- American Educational Research Association, Chicago,
mel deerler olarak benimsenebilir. Bu durum, Web zerinde:
http://www.esoe.nl/fileadmin/Esoe/AERA_2007/AERA_
etik adan meslee katk salayacaktr. 2007_typologies_final.doc, Alnd tarih: 10, Nisan,
retmen davranlarn inceleyen bir al- 2008.
mann verileri dorultusunda, aratrmayla ilgili - Fraser, B. J. ve Walberg, H. J. (2005). Research on
aadaki neriler gelitirilebilir: teacher-student relationships and learning environments:
Context, retrospect and prospect, International Journal
1. Bu aratrmada analizi yaplan retmen dav- of Educational Research, 43: 103-109.
ranlarn gnmz retmenlerinin gsterip - Gztok, F. D. (1988). retmen eitiminde meslek
gstermedikleri de nitel ve nicel olarak incelen- formasyonu retiminin retim eleman davranlarna
melidir. yansmas, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
2. retmenlikte tatl-sert disiplin salamaya - Grkan, T. (1993). lkokul retmenlerinin
dnk (disiplinli ve hogrl) operasyonel snf retmenlik Tutumlar ile Benlik Kavramlar
ynetimi aratrmalar desenlenmelidir. Arasndaki liki, Sevin Matbaas, Ankara.
3. Baka biyografi veya edebi eserler retmen - http://tez2.yok.gov.tr/
davranlar asndan analiz edilmelidir. - Kayaba, Y. (1998). rencilerin grlerine gre
retmenlerin davranlar, 7. Ulusal Eitim Bilimleri
Kongresi Metinleri, Cilt 1: 599-610, Seluk niversitesi,
KAYNAKA
Konya.
- Brekelmans, M., Sleegers, P., ve Fraser, B. (2000). - Koul, R. B. (2003). Teacher-student interactions and
Teaching for active learning, R. J. Simons, J. van der science classroom learning environments in India,
Linden ve T. Duffy (Edt.), New learning, s: 227-242)nin Doctoral dissertation, Curtion University of
iinde, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. Technology.

513
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

- Kkahmet, L. (1976). retmen Yetitiren Kurum - Wubbels, Th. ve Brekelmans, M. (2005). Two decades
retmenlerin Tutumlar (Program gelitirme of research on teacher-student relationship in class,
asndan bir yorum), Ankara niversitesi Eitim Internaional Journal of Educational Research, 43: 6-
Fakltesi Yaynlar 55, Ankara. 24.
- Leary, T. (1957). An Interpersonal diagnosis, of - Wubbels, Th., Crton, H.A, ve Hooymayers, H.P. (1985).
Personality, Ronald Prss Company, New York. Discipline problems of beginning teachers, interactional
- Nas, R. (1989). lkokul retmenlerinin snf ii behavior mapped out, Paper Presented at the
davranlar gsterme dzeylerine etki eden faktrler, American Educational Research Association Annual
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Uluda Meeting, Chicago. ERIC document 260040: Resources
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa. in Education, 20: 153-165.
- Payko, F. (1981). Snf ii szel retmen - Wubbels, Th., ve Levy, J. (1993). Do you know what
davranlarnn eriiye etkisi, Yaymlanmam Doktora you look like?, The Falmer Press, London.
Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 4. Zorlutuna, H. N. (2007). Benim Kk Dostlarm, L M
Ankara. Yaynlar: 236. Halk Kitaplar: 11. Bask, stanbul.
- Pekta, S. (1998). Szel olmayan retmen
davranlarnn retime etkilerinin deerlendirilmesi
Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
- Rakc, N. (2004). Eight grade students` perceptions of
their science learning environment and teachers`
interpersonal behavior, Unpublished Doctoral Thesis,
METU Instutite of Social Sciences, Ankara.
- Rickard, T. ve Fisher, D. (1996). Associations between
teacher-student interpersonal behaviour, gender, cultural
background and achievement, Proceedings Western
Australian Institute for Educational Research Forum
1996, Web zerinde:
http://www.waier.org.au/forums/1996/contents.html,
Alnd tarih: 11, Nisan, 2008.
- Senemolu, N. (1984). Snf i retmen Davranlar
zerine Bir Aratrma, Yaynlanmam Aratrma
Raporu, Hacettepe niversitesi, Ankara.
- imeker, M. (2005). Eighth grade students' perceptions
related to their mathematics teachers' interpersonal
behaviors, Unpublished Master Thesis, METU
Instutite of Social Sciences, Ankara.
- Snmez, V. (1982). lkokul retmenlerin Snf i
Etkinlikleri, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi
Dergisi, 8: 97-106.
- Telli, S., akrolu, J. ve den Brok, P. (2007) Genel ve
meslek liselerinde renci alglarna gre belirlenen
kiileraras retmen profillerinin karlatrlmas 7.
Ulusal Fen Bilimleri ve Matematik Eitimi Kongresi,
Sunulmu Bildiri zeti, Gazi niversitesi, Ankara, Web
zerinde: http://www.fenmat.gazi.edu.tr/ozetler.pdf,
Alnd tarih: 10, Nisan, 2008.
- Telli, S., den Brok, P. ve akrolu, J. (2007) Liselerde
fen snflarnda retmen profilleri, 7. Ulusal Fen
Bilimleri ve Matematik Eitimi Kongresi, Sunulmu
Bildiri, Gazi niversitesi, Ankara, Web zerinde:
http://igitur-archive.library.uu.nl/ivlos/2006-0915-
200733/gazi2006gen.pdf, Alnd tarih: 10, Nisan, 2008.
- Terzi, A. R. (2002). Snf Ynetimi Asndan Etkili
retmen Davranlar, Milli Eitim,155-156, Web
zerinde: http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/155-
156/terzi.htm, Alnd tarih: 10, Nisan, 2008.
- Watzlawick, P., Beavin, J. H. ve Jackson, D. (1967). The
Pragmatics of Human Communication, Norton Press,
New York.
- Wubbels, Th. Brekelmans, M., den Brok, P. ve Tartwijk,
J. (2006). An interpersonel perspective on classroom
management in secondary classrooms in the
Netherlands, C. Evertson ve C. Weinstein (Edt),
Handbook of Classroom Management: Research,
Practice and Contemporary Issues (S:1161-1192)
iinde, Lawrence Erlbaum Associates, Mahawn.

514
ANAOKULUNA DEVAM EDEN OCUKLARIN ANNE VE BABALARININ
OCUK KTAPLARINA LKN GRLERNN KARILATIRMALI
OLARAK NCELENMES
Yrd.Do.Dr. Fatma TEZEL AHN
Gazi University-Turkey
ftezel68@gmail.com

Yrd.Do.Dr. Adalet KANDIR

Gazi University-Turkey
akandir@gmail.com

Bil.Uzm.Arzu ARSLAN
Papatya Anaokulu-Turkey
arzuaslann@hotmail.com

ABSTRACT
The development of children at preschool period and use of books in terms of their lovo of education and literature is of great
importance. The most important people to present books to the child in this period are father and mother. The task of linking a
connect between the child and books is also on parents. In order to fulfill this task well enough, parents should know child books
well, and also they should be aware of what the features, interests, needs and wonders of their children are. The fact that parents
choose books suitable for their childs features of ages, development, interest and wishes and read it to them will make the child
love books first and reading then.
It will make the child attain the jugdement of values. As well as books make the child attain cultural values, they are an
effective tool to be successful and satisfy to feel himself valuable. This study was carried out to determine how aware the parents
are concerning the place and importance of books in their childs life and what criteria they take into consideration in choosing
books and how they presented books to them. The population of the study consists of parents having a six-year-old child attending
to a kindergarten.
The sampling is comprised of 210 randomly chosen parents, 105 mothers and 105 fathers, having a child attending to private
Papatya Kindergarten of the Ministry of Education. The data collected through a questionnaire form developed by the researchers.
The demograhical data belonging to parents and findings were given as numerical and percentage dispersion. At the end of the
study,it has been found out that parents are aware of the importance of the books in the childs development and choose books in
accordance with his development level.
Keywords: Preschool education, Child books, Turkish language activities

1.Giri lerden okur, bu da ocuu okumaya hazrlar.

Hayal gcn gelitirir. Kendini ve duygularn
Okul ncesi dnemde ocuk kitaplar, ocuk-
tanmasna yardmc olur, zdeletii kahraman-
larn fiziksel ve ruhsal geliimlerinde nemli bir
lar yoluyla duygularyla baa kmay renir ve
rol oynar. Kitaplar ocuklarn kendi kendilerine
sosyal geliimi desteklenir. Ayrca kitaplar o-
anlamalarna, bilgilerini artrmalarna, yaadklar
cuklara deiik kltrleri tantr, farkl kiilere ve
dnyay ve insanlar tanmalarna yardmc olur.
farkl kltrlere olumlu bakmalarn salar
ocuklarn ya ve zelliklerine uygun kitaplar
(Sonnenschein ve Munsterman, 2002; Tr ve
salamak onlarn eitimsel ve kltrel geliimleri
Turla,1981).
iin bir gerekliliktir (Kocaba,1999).
ocuun kitapla tanmasnda, kitab sevme-
Okul ncesi dnemde ocuklara kitap oku-
sinde, kitapla birlikteliinin uzun srmesinde aile,
mak onlarn; sebep sonu ilikisi kurmalarna,
retmen, okul ve kurumlara baz grevler d-
dikkatlerini daha uzun sre toplamalarna, resim-
mektedir. ocuun kitap okumas kadar, yannda
lerden yknn bir sra takip ettiini grerek yeni
kitap okuyarak ona model olunmas da son derece
kavramlar renmelerine, bylelikle de bilisel
nemlidir.
geliimlerine katkda bulunur. Dil geliimi doru-
dan etkilenir. Szck daarc, anlatlan anlama Okumak ocuun dnyay tanmasn, baka
ve anlatabilme yetenekleri geliir. Tekerlemeler, kltrlere kar hogrl olmasn salar. Belki
tekrarlar ve iirlerle dilin ses gc kavranr. Sev- de yaamayaca servenleri kitaplar yoluyla ya-
dii kitabn resimlerine bakarak yky resim- ar (Gken, 1980; Russel, 2001)

515
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Anne-baba, retmen olarak ocua nerile- dan gelitirilen Anket Formu kullanlmtr. An-
cek, armaan edilecek bir kitabn seiminin doru ket iki blmden olumutur. Birinci blmde;
yaplmas iin ocuun okuma alkanlnn, anne babalarn ve ocuklarn demografik zellik-
geliim dzeyinin ve o geliim dzeyinde oku- lerine ilikin sorular, ikinci blmde ise; anne
nacak kitaplarn zelliklerinin bilinmesi gerek- babalarn ocuk kitaplarna ilikin grlerine
mektedir. (Yrkolu,1997). ynelik sorular yer almtr.
-alt ya grubu ocuklar iin hazrlanacak Aratrma verilerinin analizinde; anne baba-
kitaplarda dayankllk nemli bir zelliktir. larn ve ocuklarn demografik zelliklerine ili-
ocuun kitab yeterince dikkatli kullanamamas kin bilgiler frekans ve yzdelik dalmlar ile,
nedeniyle kitap kolayca ypranabilir. Bu nedenle ikinci blmde yer alan anne babalarn ocuk
kat kalitesi, yrtlmalar nleyecei gibi salam kitaplarna ilikin grlerine ilikin bulgularn
bir ciltleme de kitabn dalmasn nleyecektir. analizinde frekans ve yzdelik dalmlar ile ki
Okul ncesi yllarda bol resimli, izgili, ocuklara kare testi kullanlmtr.
okunmak amacyla dzenlenmi, az yazl kitaplar 3.Bulgular ve Tartma
ilgi eker. Resimler hayal gcn artrr. yi
Anne babalarn demografik zellikleri ince-
kitaplar ocuu somut dnme biiminden soyut
lendiinde; annelerin %37,1inin babalarn ise
dnmeye doru gtren aralardr. Soyut
27,6snn 3135 ya grubunda, annelerin %33,3-
szleri, resimlenmi olarak alglamak kavramlarn
nn ve babalarn 48,6snn 3640 ya grubunda
yerlemesine yardm eder (Gnen,1995).
olduklar grlmektedir. Annelerin %58,1i, ba-
ocuklar, kitapla ilk olarak ebeveyn aracl- balarn %61,9u niversite mezunudur. Annelerin
yla tanr. ocuklarn kiisel ve toplumsal ge- %74,3nn, babalarn %92,4nn alt, an-
liimine ilk ve en gl etkiyi yapan ortam aile nelerin %25,7inin, babalarn ise %7,6 snn
olmaktadr. ocuklar yaadklar aile ortamndan almad tespit edilmitir. Anne babalarn %
eitli ekillerde etkilenmektedir. Aile iinde anne 52,4nn tek ocuk, % 41,9unun iki ocuk
baba ocuk arasnda iletiim masal, yk, iir, sahibi olduklar saptanmtr.
fkra anlatmlaryla gelimektedir. Anne babalar
Tablo 1. Anne Babalarn ocuun Yaamnda Kitabn
tarafndan ilgi ve becerilerine ynelik olumlu des- Yerine likin Grlerinin Dalm
tek verilen ocuklar, ocuk kitaplarna da gerek-
ocuun Yaamnda Anne Baba
sinim duymaktadrlar. ocuklarna kitap okuma
N % N %
olana yaratan anne babalar, ocuklarn dnyay
ocuun geliimini 96 91,4 98 93,3
alglamalarna destek olmaktadr. ocuklara destekler
alnan ve okunan ocuk kitaplar ocukta ren- ocuu dllendirme 4 3,8 - -
me olgusunun domasna neden olmaktadr. Bir- biimidir
likte okunan kitaplar, anne- baba ve ocuk arasn- ocuun bo 4 3,8 7 6,7
da ortak szck daarc oluturmaktadr. Aile- zamanlarn
deerlendirme aracdr
nin kitaplara ilgisi, evde kitap bulundurmas, Toplam 105 100,0 105 100,0
gazete, dergi, kitap okuma alkanlnn olmas,
ocuun kitaba ynelmesinde nemli bir etkendir Tablo 1de annelerin % 91,4nn, babalarn
(Dodson. 1995; Grler, 1999). ise, % 93,3nn kitabn ocuun geliimini
destekledii grnde olduklar grlmektedir.
Bu noktadan hareketle, bu aratrma anasn-
fna devam eden ocuklarn anne ve babalarnn Bu sonu, gnmz anne babalarnn ocu-
ocuk kitaplarna ilikin grlerinin karlatr- un geliimini destekleyen eler arasnda kitab
mal olarak incelenmesi amacyla yaplmtr. nemli bulmalar, kitab bir dllendirme bii-
minden ok onun geliimini desteklemek ama-
2.Yntem cyla kullanmalar ve bu konuda bilinli olma-
Bu aratrma, anne ve babalarn ocuk kitap- larndan kaynaklanm olabilir.
larna ilikin grlerini incelemek amacyla Tablo 2. Anne Babalarn ocuun Geliiminde Kitabn
yapldndan genel tarama modelindedir. Yerine likin Grlerinin nem Srasna Gre
Aratrmann evrenini, anasnfna devam Dalm
eden ocua sahip anne ve babalar oluturmutur. nem Sras Anne Baba
rneklemi ise, tesadfi rnekleme yoluyla seil- N % N %
1.Derecede nemli 16 15,2 18 17,1
mi ana snfna devam eden ocua sahip 105
2.Derecede nemli 16 15,2 11 10,5
anne ve 105 baba olmak zere toplam 210 anne 3.Derecede nemli 46 43,8 54 51,4
ve baba oluturmutur. 4.Derecede nemli 20 19,0 15 14,3
Aratrmada veri toplama arac olarak ilgili 5.Derecede nemli 7 6,7 7 6,7
literatr taramas yaplarak, aratrmaclar tarafn- Toplam 105 100,0 105 100,0

516
 Materiallar

Tablo 2de anne babalarn ocuun gelii- 3-6 arasnda olduu grlmektedir.
minde kitabn nemine ilikin grlerine gre ocua kitap alma sklna bakldnda ise
dalm incelendiinde; kitap okumay annelerin yine anne babalarn ounluunun ocuklarna 1-
% 43,8inin 3.derecede, %19,0nn 4. derecede, 3 ay arasnda ocuklarna kitap aldklar grl-
%15,2sinin srasyla 1.ve 2. derecede nemli bul- mektedir. ocuun kitab sevmesinde ki en
duu grlmektedir. Babalarn ise; %51,4nn nemli etkenlerden biri de onun kitapla erken ta-
kitap okumay 3. derecede nemli bulurken, % nmasdr. Aratrma sonucunda da ebeveynlerin
17,1inin 1. derecede, %14,3nn 4. derecede ocuklarna kitapla erken yata tantrdklar
nemli bulduklar grlmektedir. sonucu bulunmutur. Bu konuda anne babalarn
Anne babalarn ocuun yaamnda kitab 3. bilin dzeyinin iyi olduu sylenebilir.
Derecede nemli bulmalarnn nedeni, ocuun Tablo 5. Anne Babalarn ocuklarna Kitab Kimin steine
yemek ve uyku gibi fizyolojik ihtiyalarn n Gre Aldklarna likin Grlerinin Dalm
planda dnmelerinden kaynaklanm olabilir. Kitap Alma Anne Baba
Tezel ahin(1993) anne babalarn ocuk oyunlar N % N %
hakkndaki grlerini incelemek amacyla yap- Anne-Baba- 74 70,5 74 70,5
t aratrmada anne babalardan oyun, uyku, ocuk
ocuk 19 18,1 16 15,2
yemek ve gezmeyi nem srasna gre sralama-
Anne 12 11,4 13 12,4
lar istendiinde annelerin %82,0nn, babalarn
Baba - - 2 1,9
% 73,6snn yemeyi birinci srada belirttikleri Toplam 105 100,0 105 100,0
saptanmtr. Bu bulgu aratrma sonularyla
benzerlik gstermektedir. Tablo 5de; annelerin % 70,5inin kitab anne
-baba ve ocuun ortak kararyla satn ald,
Tablo 3. Anne Babalarn ocuklarna lk Kitab Ka %18,1inin ocuun isteine gre ald, babala-
Yanda Aldklarna likin Grlerinin Dalm
rn ise % 70,5inin kitab anne -baba ve ocuun
Kitap Alma Ya
Anne Baba ortak kararyla ald, %15,2sinin ise ocuun
N % N % isteine gre ald grlmektedir.
1 ya 60 57,1 43 41,0
Buna gre, ebeveynlerin ounluunun kitap
2 ya 28 26,7 34 32,4 seerken ocuklarnn fikrini sorduklar ve onlarn
3 ya ve zeri 17 16,2 28 26,7 fikirlerini nemsedikleri ortaya kmtr.
Toplam 105 100,0 105 100,0
Tablo 6. Anne Babalarn ocuklarna Kitab Hangi Amala
Aldklarna likin Grlerinin Dalm
Tablo 3e gre, annelerin % 57,1i ocuk-
larna ilk kitab bir yanda, %26,7i iki yan- Kitap Alma Amac Anne Baba
da,%16,2i ya ve daha sonrasnda aldklarn, N % N %
Geliim zelliklerini 84 80,0 82 78,1
babalarn %41,0 bir yanda, %32,4 iki yan- takip ederek ihtiya-c
da, %26,7si ya ve daha sonrasnda aldklarn olan kitab alma
belirtmilerdir. dl olarak alma 13 12,4 15 14,3
ocuun kitapla erken yalarda tanmas, Dier 8 7,6 8 7,6
kitab sevmesi ve onunla uzun yllar i ie olmas Toplam 105 100,0 105 100,0
asndan byk nem tamaktadr. Tablo 3de Tablo 6 incelendiinde; annelerin % 80,0nn
anne babalarn ocuklarna 1 yandan itibaren kitap alma amacnn ocuun geliim zellikle-
kitap aldklarn belirtmeleri, bu konuda bilinli rine uygun kitap alma, %12,4nn dl olarak
olduklarn dndrmektedir. alma, babalarn ise % 78,1inin ocuun geliim
zelliklerine uygun kitap alma, %14,3nn dl
Tablo 4. Anne Babalarn ocuklarna Kitap Alma olarak alma eklinde olduu grlmektedir.
Sklklarna likin Grlerinin Dalm
ocuklar kitaplarla ilk olarak ebeveyn arac-
Anne Baba
Kitap Alma Skl l ile tanrlar, nk onlara ilk ve en gl
N % N %
1-3 Ay 72 84,7 64 82,1
etkiyi yapan aile ortam olmaktadr. Anne babala-
rn ocuklarna kitap seerken rast gele almak
3-6 Ay 9 10,6 13 16,7
yerine onlarn geliim zelliklerine uygun bir se-
6-9 Ay 4 4,7 1 1,3
im yapmalar onlarn, geliimine ve renme or-
Toplam 85 100,0 78 100,0 tamlarnn zenginlemesine nem verdiklerini
Tablo 4 incelendiinde; annelerin % 84,7- gstermektedir.
sinin kitap alma sklnn 1-3 ay arasnda olduu Lehr (1991) yapt almada kendilerine ki-
%10,6snn 3-6 ay arasnda olduu, babalarn ise tap sunulan ocuklarn geliimleri sresince her
% 82,1inin 1-3 arasnda olduu, %16i7sinin ise aamada yardmc olduunu saptamtr. ocuun

517
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

zellikle dil geliiminde, gereklik kavram ka- Tablo 9 incelendiinde; annelerin % 45,07-
zanmasnda kitabn nemli rol oynad sinin ocuklarna uykuya yatmadan nce, %24,8-
bulunmutur(Akt.Akn, 1998). inin frsat bulduka , %24,8inin ocuk istedii
Tablo 7. Anne Babalarn ocuklarna Kitap Alrken Dikkat zaman, babalarn ise %32,4nn uykuya yatma-
Ettikleri Noktalara likin Grlerinin Dalm
dan nce, %31,4 nn frsat bulduka, %30,5-
Kitap Almada Dikkar Anne Baba inin ocuk istedii zaman kitap okuduklar
Edilen Noktalar N % N % grlmektedir.
ocuun geliim 75 71,4 61 58,1
dzeyine uygun olmas Anne babalarn ocuklarna kitap okumak
ocuun yana uygun 14 13,3 30 28,5 iin, zellikle belirli bir zaman semedikleri uy-
olmas kuya yatmadan nce ve frsat bulduka okuduk-
Eitici olmas 14 13,3 12 11,4 lar sylenebilir.
Kaliteli ve ekonomik 2 2,0 2 2,0
olmas 4. Sonu ve neriler
Toplam 105 100,0 105 100,0 Anne ve babalarn kitabn ocuun yaamn-
Tablo 7de; annelerin % 71,4nn kitap alr- daki yeri ve nemine ilikin grlerini ince-
ken, ocuun geliim dzeyine uygun olmasna, lemek amacyla yaplan aratrmann sonucunda;
%13,3nn ocuun yana uygun olmasna, anne babalarn ocuun geliiminde kitabn ne-
%13,3nn eitici olmasna, babalarn ise % minin farknda olduklar, ocuun geliim dze-
58,1inin ocuun geliim dzeyine uygun olma- yine uygun olarak kitap setikleri, kitap alrken
sna, %28,5inin ocuun yana uygun olmasna, ocuun fikrini sorduklar ve ocuklarna kitap
%11,4nn eitici olmasna dikkat ettikleri g- okuduklar saptanmtr.
rlmektedir. Bu sonular nda u neriler verilebilir:
ocua kitap seerken annelerin byk bir ocuun geliiminde ve eitiminde nemli
orannn, babalarn ise %58,1inin kitabn ocu- rol oynayan anne babalara ocuk kitaplar konu-
un geliim dzeyine uygunluuna dikkat etme- sunda eitim seminerleri dzenlenebilir.
leri bu konuda bilinli olduklarn dndrmek- Anne babalar ev ortamnda ocuklarn kendi-
tedir. Annelerin orannn daha yksek olmas, lerine ait kitaplar iin kitaplk veya ktphane
ocuun tm ihtiyalarna en duyarl kii olarak oluturmalar konusunda bilinlendirilebilir.
bilinen annenin ocuun dier ihtiyalarnda Okul ncesi dnemde ocuklara sunulacak
olduu gibi kitap seiminde de daha duyarl olan kitaplarn kaliteli, nitelikli ve daha ekonomik
davranmasndan kaynaklanm olabilir. olmas iin yaynevleri ve yazarlar arasnda daha
Tablo 8. Anne Babalarn ocuklarna Kitap Okuma iyi ibirlii yaplabilir.
Durumuna likin Grlerinin Dalm Okul ncesi eitim kurumlarnda yer alan
Anne Baba kitap kesinde aktif almalar yaplabilir ve bu
Kitap Okuma ke zenginletirilebilir.
N % N %
Evet 104 99,0 100 95,2 ocuun geliiminde nemli yeri olan kita-
bn, okul ncesi retmenler tarafndan etkin
Hayr 1 1,0 5 4,8
biimde kullanlmas salanabilir.
Toplam 105 100,0 105 100,0
KAYNAKLAR
Tablo 8de; annelerin % 99,0nn, babalarn - AKIN, N.(1998) Okul ncesi Kurum retmenlerinin
ise,%95,2sinin ocuklarna kitap okuduklar ocuk Kitaplarna Kar Tutum ve Davran-
grlmektedir. lar.Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe
niversitesi Salk Bilimleri Enstits, Ankara.
Anne babalarn ocuun geliiminde kitabn
- DODSON, F. (1995) ocuk Yaken Eilir: Doumdan
neminin farknda olduklar buna bal olarak da Alt Yana Kadar ocuk Bakm ve Eitimi. zgr
ocuklarna kitap okuduklar sylenebilir. Yaynevi, stanbul.
- GNEN, M.(1995) Okul ncesi Eitiminde Dil
Tablo 9. Anne Babalarn ocuklarna Kitap Okuma Geliimi Asndan Resimli ocuk Kitaplarnda Muh-
Zamanlarna likin Grlerinin Dalm teva.Birinci ocuk Edebiyat Sempozyumu, Ankara.
Kitap Okuma Zaman Anne Baba - GKEN, ENVER, N. (1980) rnekleriyle ocuk
N % N % Edebiyat. Remzi Kitabevi, stanbul
Uykuya yatmadan nce 48 45,7 33 31,4 - GRLER, . (1999) ocuk Kitaplar ve Anne Baba-
Frsat bulduka 26 24,8 34 32,4 larn Bu Konudaki Tutumlar zerine Bir nceleme.
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe
ocuk istedii zaman 26 24,8 32 30,5 niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.
Gnn belli bir saatinde 5 4,8 6 4,7 - KOCABA, . (1999) ocuk Kitab Seim Kriterleri
Toplam 105 100,0 105 100,0 ve 1997 Yln Kapsayan Bir Deerlendirme. Yayn-
lanmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi

518
 Materiallar

Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.

- RUSSEL,B.(2001)Eitim zerine. Say Kitap Pazar-
lama, stanbul.
- SONNENSCHEN, S.;MUNSTERMAN, K.(2002)The
Influence of Home Based Reading Intraction on 5 Year
Old Reading Motivation and Early Literacy Develop-
ment. Early Childhood Research Quarterly,Vol:17.
- TEZEL AHN, F.(1993) -Alt Ya Grubu
ocuklarn Anne Babalarnn ocuk Oyunlar Hakkn-
daki Grlerinin ncelenmesi.9. Ya-Pa Okul ncesi
Eitimi ve Yaygnlatrlmas Semineri, Ya-Pa Yayn-
lar, Ankara.
- TR,G;TURLA,A.(1981) Okul ncesinde ocuk,
Edebiyat ve Kitap.YA-PA
- Yayn Pazarlama,stanbul.
- YRKOLU, A.(1997) ocuk Ruh Sal. zgr
Yaynlar, stanbul.

519
 OCUK EDEBYATINDA DEER KAVRAMININ GELMSEL
AIDAN DEERLENDRLMES
Yard. Do Dr. Figen AKA
Aksaray niversitesi, Eitim Fakltesi,
lkretim Blm, Snf retmenlii Ana Bilim Dal
Psikolog;
e-mail: figen_akca@hotmail.com

r. Gr. Ylmaz EVAT

Aksaray niversitesi,
Eitim Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm,
e-mail: yevat_1973@hotmail.com

ABSTRACT
Reading and writing process that begins with the school age of children mostly changes into an enjoyable journey by which
giving meanings to the concepts, and containing also the period of value. Also the conscious of self-respect after the child knows
himself/herself and the relationship which he/she set up with his/her environs begins to settle down a clear configuration. In this
process-from the first step of childhood to the last term of adolescence- it is inevitable to be a change because of the meaning in
the conscious of the self-respect on the concepts which explain various values. By this intention, in the sample of our country, a
qualitative study was done especially among the children if there is a change about the concepts on slander and teasing which
cause argument, and those on bravery and justice which mean positive emotions, if so about its direction. From the children
(N=19) aged 10-11 at the 4 and 5th grade in the first step of the primary school and the adolescents(N=17) aged 19-24 in the
university, it will be wanted them to narrate stories in which there are the words of slander, teasing, bravery and justice.
According to the obtained results, it has been seen that both groups prepared stories which have suitable contents on those words.
Looking from the development view, in terms of frequency of using the abstract concepts, it has been seen that the universitian
group could not be more successful, and they preferred to write stories which have mostly negative contents. In terms of using of
Turkish, it has been seen that both two groups acted the performance that are expected from their development aspects; but that
they are not at enough level on vocabulary and spelling.
Key Words: Concept of value ,Stages of development, Childrens literatur

Giri na gelmemektedir. Bu durumda ahlaki geliimi

etkileyen tek faktrn zihinsel geliim olmadn
ocuklarda okul a ile birlikte balayan
ortaya koymaktadr (Ar,1997:78). Ayn durum
okuma ve yazma sreci ileriki yllarda ocuklarn
ahlaki geliim iin de sz konusudur. inde
kavramlara anlam vermesi ile balayan ve deer
bulunulan koullar, deneyim, renme tecrbeleri
srecini de iine katan ounlukla ho bir yolcu-
vb. geliimin her boyutunda nemli olmaktadr.
lua dnr. ocuun kendisini tanmas ve
Ahlaki geliimin evrensellii, birok farkl top-
evresiyle kurduu iliki sonucu benlik bilinci de
lum, kltr ve din bakmndan bu geliim tablo-
belirgin bir yapya oturmaya balar. Bu srete,
sunun geerli olmas demektir. Tayland, Malezya,
ilk ocukluktan ergenliin son dnemine kadar
Meksika, Trkiye gibi eitli lkelerdeki ahlaki
olan srete belli bal deer ifade eden kavram-
dnmeleri aratran Kohlberg, hepsinde birbi-
larla birlikte kiilik geliimine de katt anlam
rine benzer geliim srelerinin varln sapta-
asndan bir deiim olmas kanlmazdr
mtr. Geliim srecinin bir dine ya da dinsizlie
(Morris, 2004) .
de bal olmadn belirlemitir. Kohlberge
Piaget ahlaki geliimle bilisel geliim arasn- gre btn kltrlerdeki insanlar adalet, eitlik,
da bir paralellik kurarak, soyut ilemler dnemine sevgi, sayg, otorite gibi ayn temel ahlaki kav-
doru ilerledike ocuklarn da bal dnemden, ramlar kullanrlar (Onur, 2000:174).
zerk dneme doru getiklerini ifade etmitir
Deer kavram bilimsel olarak en ok ahlak
(Erden,1995:106). Ancak yaplan aratrmalarda
geliimi iinde ele alnabilecek bir kavramdr.
bireyin takvim yann ilerlemesi, bilisel geliim
Ahlak geliimi bireyin topluma uyumunu sala-
basamaklarna ilerlemesi iin yeterli deildir.
mak iin deerler sistemi oluturma srecidir.
Zihinsel adan geliimi geri kalan bir bireyin Ahlaksal deerler ise, kendilerini iyi veya kt
ahlaki geliiminin de geri kalaca anlamna gelen diye tanmlamann mmkn olduu eyler veya
bir sonucun pek doru bir sonu olmad syle- davranlarla ilgili deerlerdir. rnein hrszlk
nebilir. nk zihinsel geliimini tamamlam bir nasl bir davrantr? sorusu sorulduunda kimi-
bireyin ahlaki geliimini de tamamlad anlam- leri irkin bir davrantr, ayp bir eydir, ki-

520
 Materiallar

mileri de gnahtr vb. olduunu belirtecekler- ocuk edebiyat, 15 ya alt ocuklar iin
dir. Ahlak geliimi zerinde kuram gelitiren bi- konular, karakterleri ve kullanlan dil zelletiri-
lim adamlar (Piaget, Kohlberg,Gilligan, Dewey lerek hazrlanan edebi eserlerin oluturduu
gibi) deerlere verilen bu farkl aklamalarn edebiyat koludur. Akademik olarak net bir tanm
kaynan ya gruplamas yaparak aklamlar- olmasa da, ocuklara ynelik edebi rnler yeni
dr. Bunlardan en ok bahsedileni Piaget ve bir sektr yaratm; bylece, ocuk edebiyat, bir
Kohlbergdir: edebiyat tr olarak kabul edilmeye balanmtr.
Piagetin Ahlak Geliimi Kuram: ocuk edebiyat iine deer kavram, ncelikle
genel anlamda kiinin nesne ile ilikisinden do-
Piagete gre ahlak geliimi balca iki evrede an nitelik olarak anlalr. Bu anlamda deer
gerekleir (Piaget, 1988,2005). znel bir gr asndan deerlendirilir. Dola-
(6-12 Ya Aras Dsal (12 Ya ve st zerklik ysyla da deer kiiden kiiye deiebilmekte,
Kurallara Ballk Dnemi) : Dnemi) : farkl trde deer dzeyleri ortaya konulabilmek-
Ahlaki yarglarda da ocuklarn ahlaki deerleri tedir (Lndsey, 2005). Deer'in bir baka ya da
bamldr grelilik kazanr.
ikinci bir anlam ise, kiinin kendi kiiselliinin
ocuk kurallarn ocuun dier ocuklarla
deimezliine inanr. giderek artan ilikileri ve dnda, yani insann deneyimlerinin dnda
kurallarn deiebilirlii kendi bana var olan kendinde bir nitelik olarak
dncesi geliir anlalr. Buna gre deerler, biimsel ynden ve
Kurallara uymayann Davranlarn nedenlerine ya ieriksel ynden olmak zere ikiye ayrlrlar.
cezalandrlmas gerektiini da niyete baklr Sonra bu alanlar da kendi alt blmlerine ayr-
dnr.
labilirler. Deer kavram hem nesne alannda hem
Otoriteye kaytsz uyma sz Kurallar insanlar tarafndan
konusudur. konulur ve gerektiinde de mantksal alanda, ahlaksal alanda ve estetik
deiebilir alanda ortaya kar. Deerleri felsefenin ana ko-
Davrann gerisindeki Davrann iyi ya da kt nusu yapan ve ayrca deerlerin incelenmesini
neden dikkate alnmaz. olmas altnda yatan niyete hedefleyen felsefe eilimi de sz konusudur ve bu
Sonuca baklr. baldr. deer felsefesi olarak adlandrlr (Cevizci, 1999).
Davranlarn temelinde
dle ulamak veya cezadan Kavram renme, bilisel geliim srecinin
kamak yatar. en nemli eiklerinden biridir. Her ocuk, yaa-
mn ilk gnlerinden balayarak, alglad uyaran-
Kohlbergin Ahlak Geliim Kuram:
larn benzer ynlerini grmeye, semeye ve onlar
Kohlberg ahlak geliimini blmde ince- kavramsal olarak birletirmeye alr. Kavram
lemi ve her blm de kendi iinde iki blme renme ad altnda toplanan bu uralar, ocu-
ayrmtr (Morris, 2002): a, evresi ile etkileimi asndan byk kolay-
(4-9 Ya Aras (10-15 Ya Aras (15 Ya Sonras lklar salar. ocuk, rendii kavramlar ere-
Geleneksel Geleneksel Geleneksel Sonras vesinde, her yeni uyarana ayr bir tepki gstermek
ncesi Dzey) Dzey) : Dzey yerine, uyaranlara grup eleri olarak tepki gs-
Da baml Baka kiilerin, nsan haklarnn terir. (Karadeniz; 2002) lem ncesi evreye teka-
dnemdir. Birey gruplarn gzetlendii ve
bl eden bu tepkisel algda, kavram snrlar belir-
kendi grleri ve evrensel deerlerin
gereksinimlerini gereksinimleri benimsen-dii ginlememitir. (Btn drt ayakllar kedidir/
karla-may dikkate alnr. dnemdir Her erkek babadr...)
ister. Deer kavramlarnn en ok kullanld ve
Olaylar Geleneksel Kii toplumu am,
sonularna gre toplum deerleri st dzey bir kiilie
zerinde alld yaptlardan birisi Montag-
deerlendirir. benimsenir sahip olmutur. nein Denemeleridir. Montaigne, bu eserinin
Cezadan kanr. Davrann Bu dzeye toplumun giriinde okuyucuya seslenirken u ifadeleri
dl getiren toplum zerine az bir kesimi ular kullanmtr:
davran iyidir, etkisi dnlr .Benim yaptm, deien ve birbirine benzemeyen
ceza verilen olaylar, kararsz ve bazen elimeli fikirleri yazya
davran sutur.
dkmektir. Acaba benliim mi deiiyor, yoksa ayn
Eitim ve sosyo- Otoritenin Kiisel seimler, konular ayr artlara ve ayr bakmlara gre mi ele
kltrel kurallar ve bireyin belirle-dii
alyorum? Her ne hal ise, kendi kendimden ayrldm
durumdan geri yarglar ilkeler temelinde,
oluyor. Fakat Demadesin* dedii gibi, dorudan hi
kalm lkeler- iselletirilir bireysel yarglara
ayrlmyorum. Ruhum bir yerde durabilseydi, kendimi
deki bireylerin ancak gre yaplr
ounluu bu sorgulanmaz denemekle kalmaz, bir karara varrdm: Ruhum srekli
dzeydedir. bir aray ve olu iinde. Anlattm hayat basit ve
Benmerkezci Empatik dnce gsterisiz; zarar yok. Btn ahlak felsefesi alelade ve
dnme biimi geliir. kendi halinde bir hayata da girebilir, daha zengin,
bu dnemin gsterili bir hayata da: Her insanda, insanln btn
temel zelliidir halleri vardr.
*Atinal nl bir katip

521
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Montaigne bu muhteem yaptnda, 130u deerlendirmelerde geliim sreleri ile birlikte

akn deneme ile basit ve anlalr biimde baz bir deiiklik olup olmad varsa bunun yn ile
deerleri ve ahlak felsefesini irdeleyen almalar ilgili nitel bir alma yaplmtr. Aksarayda bir
sunmutur (Montaigne, 1970). ilkretim okulunun birinci kademesinde olan 4.
Piaget asndan bakldnda 711 ya aras ve 5. snftaki 1011 ya ocuklar ile Aksaray
somut ilemsel dnem, 1115 ya aras da soyut niversitesinde okuyan 1924 ya aras ergenlere
ilemler dnemi olarak kabul edildiinde somut iinde iftira, alay, yiitlik ve adalet kavramlarnn
dnemden soyut dneme geite deer (ahlaki) getii hikyeler kurgulamalar istenmitir. Belir-
geliimi asndan deerlendirme farkllklar tilen kavramlara dayal yazma ilemine Yazl
olmas da kanlmaz olacaktr. Bu deiimin y- Bir Metni Deerlendirme lei ile baklmtr.
n ve ierii yetikinlik dnemlerinde bireyin Aratrmaya ilikin deerlendirme almas ise
nasl bir kiilik gelitirdii ile de dorudan ilgili- nitel aratrma yntemlerinden olan betimsel
dir. Bu aratrmada, bu deiimin hangi ynde analiz ve ierik analizi boyutu ile yaplmtr.
gereklemi olduu ile ilgili bilgilere ulalmaya Deerlendirme aralar:
allacak ve zellikle eitimde benlik bilincinin Belirtilen kavramlara dayal yazma ilemine
gelimesinde nemli bir role sahip olan deer Yazl Bir Metni Deerlendirme lei ile
kavram ile ilgili nasl bir yol izlenecei ile de baklmtr. Aca (2001) tarafndan gelitirilen
ilgili dayanaklarmz oluabilecektir. Bu nedenle lek 16 maddeden olumaktadr. Bu lekte, i
ocuk edebiyat asndan belirlenen 15 ya planlama, kelime zenginlii, tutarllk, kdn
snrnn zerindeki yalardaki edebiyat konular kullanm gibi ltlerden yararlanlarak yaz
da bu sreci takip etme asndan deerlendirme- metnin edebi yn ikinci yazar tarafndan ele
ye alnacaktr. alnmtr.
Bu almada, ocuklardan ve niversiteli- Kodlama Sitemi:
lerden, ikisi daha ok olumlu duygular ar-
Verilerin btn aratrmay yapan aratrma-
tran yiitlik ve adalet kavram ile atma ve
clar tarafndan kodlanmtr. yklerin Yazl
olumsuz duygular artran iftira ve alay
Anlatm Becerisi ynnden deerlendirilmesi
kavramlar ile ilgili yk yazmalar istenmitir.
Trk Dili alannda uzman ikinci aratrc tara-
Ama, ocukluktan gen yetikinlie geite so-
fndan yaplmtr. yklerin betimsel ve ierik
yut kavramlar daha sk kullanma, zihinsel orga-
analizi ise birinci aratrc tarafndan yaplmtr.
nizasyon becerisinde art ve olumlu ierikte o-
Kodlama yaplrken evreni temsil eden renci-
cuklar lehine daha fazla veriye rastlanaca ek-
lerin geliim aamalarndan biri olan soyut /somut
lindedir.
dnme yeterliliine, zihinsel olarak yk
Yntem dzenleyebilme yeterliine ve duygusal alanda da
rneklem yklerin ieriinin olumlu ya da olumsuz olma-
rneklemi 19 ilk ocukluk (10-11 ya) dne- dklar dikkate alnarak kodlama yaplmtr. Ay-
mindeki ocuk ile17 ergenliin (19-24 ya) son rca aratrc kendilerinin rettii baz kodlama
dneminde olan niversite rencisi oluturmak- sistemini ortaya karmtr.
tadr (Tablo 1). (1) Soyut/somut dnme yeterlilii: Bu ksmda,
Tablo 1. rneklemi Oluturan lkokul rencileri le yklerin ieriinde somut rneklerle, soyut kav-
niversite rencilerinin Saysal Dalm Tablosu. ramlarn kullanlma sklnn arlna dikkat
edilmitir. (rn. Burak bize param siz aldnz de-
Cinsiyet Snf
Kz Erkek 4.snf 5.snf yip durdu, son derste Burakn 25 YTLsi kendi
Son ocukluk 7 12 11 9 antasndan kt. te Burakn yapt duruma
Dnemindeki iftira denir /somut). (akln bana getirecek
ocuklarn Grubu adalet, bunlar kaldrabilir inallah*, *gerekten
Gen Yetikinler 10 7 ok ac*/soyut).
grubu
(2) Zihinsel organizasyon yeterlilii: Zihinsel
lem olarak yklerin dzenli ve anlalabilir bir srada
Edebiyatta, hikyeler aracl ile bireyi olmas ve zengin ierik ve kelime haznesine sahip
tanmak en ok kullanlan yntemlerden biridir. olmas.
Zira birey hikyelerine benliini de katarak ken- (3) yk ieriklerinin olumlu/olumsuz olmas:
dini ele verir. Bu amala, lkemiz rnekleminde Burada, yklerin ierik olarak olumsuz ya da
zellikle ocuklar arasnda atmay artran gergin bir formda m sunulduu, yoksa olumlu bir
iftira ve alay ile olumlu duygular artran btnletirme iin de mi sunulduuna baklmtr
yiitlik ve adalet kavramlarna ynelik (rnAyenin pek arkada yokmu/ olum-

522
 Materiallar

suz). (Atatrk herkese iyilik yapt, herkesin adalet ile ilgili olduu grlmektedir. Konu bal-
kalbini kazand, o bir kahramand/ olumlu). nn iftira olmas, hem ocuklarda hem de ni-
(4) Sonradan eklenen kategorilerden birisi aile ve versiteli grupta adalet temasn da gndeme getir-
arkadalk bata olmak zere insan ilikileridir. mitir ve yklerinde adalet ve buna yakn kav-
ramlardan (cezalandrma, ders alma gibi) daha sk
(5) Vatanseverlik ve kahramanlk zellikle yiit-
yararlandklar grlmektedir.
lik kavram allrken her iki grubun da en ok
kullandklar temalardan biridir. Tablo 2. ftira konulu kavrama gre verilen yklerden
(6) Olumsuz duygusal durum her iki grupta da elde edilen ve kodlama sistemi dnda kalan kav-
ramlarn yeni kategorilere gre deerlendirilme-
yabanclama, vicdan azab, aresizlik temalar ile sinden elde edilen temalar.
ykletirilmitir.
(7) Fiziksel grnm ve hastalk etkileri baka ocuklar niversiteliler
bir kategori olarak ok sk ortaya kmtr.

ftira
Bulgular
Btn analizler, ilk nce ocuklarn cinsiyet-
lerini de bamsz deiken olarak gz nnde drst olmayan davran dedikodu, yalnzlk, Ks-
eletirme, sulanmaktan kanlk, ihanet yalnzlk,
bulundurarak yaplmtr. Yaplan istatistik test- rahatsz olma, erdemli yardmlama, rekabet,
ler sonucunda, cinsiyetin baml deikenleri davran, kskanlk, kar- yarma, arkadalk, im-
etkileyen bir faktr olarak ortaya kmamas ze- latrma yapma, kt renilme ihanet etme n
rine, aadaki bulgular ocuklarn cinsiyetini niyet, arkadalk ilikile- palana kma istei, had-
dikkate almadan sunulmaktadr. rinde sorunlar hakszla dini bildirme nsanlar
urama, inandrma ihti- aras mesafe Kurnazlk,
erik Analizi le lgili Bulgular
likiler

yac, otoriteyi aalama, pimanlk hayal krk-

Sonularn analizinin ilk aamasnda, iki ya iliki sorunlar, sevilme- l, deer bilmezlik, aile
me duygusu, yalnzlk dayanmas, sulama
grubundan elde edilen veriler balangtaki kod- duygusu, insan sevgisi yapma, ekememezlik,
lama sistemine gre nicelikleri asndan karla- ile ilgili eliki evreye kskanlk
trlmtr. Tablo 1de, ocuk grubu ile niversi- olumlu izlenim verme
teli grubun yklere atfedilen olumluluk-olum- beklentisi, aile ile btn-
leme, evreden destek,
suzluk, somut-soyut kavramlarn kullanlma skl- ekememezlik, yanl an-
ve zihinsel organizasyon yapma becerileri a- lama, haklarn savunul-
sndan frekans dalmlar grlmektedir. mas istei, rnek olmak
Tablo 1. ocuk grubu ile niversiteliler grubunun iftira znt, sululuk duygu- yabanclama,abalarnn
konulu ykye yaklamnda kodlama sistemi su, kukuculuk, cezalan- anlalamamas, can s-
asndan dalmlar drma, sululuk, Sorgula- knts, aresizlik, hayal
Olumsuz duygusal durum

madan kokma, sorgudan krkl, vicdan azab

ocuk niversiteliler korkma Karamsarlk, a- pimanlk, hrszlk, ye-
grubu Grubu resizlik, cezalandrma, tersizlik duygusu., utan,
Deerlendirmenin yn f (%) f (%) cezalandrma istei, Vic- sorunlardan kama, su-
Olumlu 3 (15,8) dan azab, lm temas, lama, mitsizlik, unut-
Olumsuz 16 (84,2) 17 (100) sululuk vicdan azab, kanlk, kt niyet, vicdan
Zihinsel organizasyon pimanlk aresizlik, azab, pimanlk, ks-
Yok 3 (15,7) 2 (11,7) Korku tedirginlik, sinme, kanlk, intikam, su
Az 7 (36,9) 4 (23,5) sulama, ileme yalan, yabanc-
Yeterli 2 (10,5) 5 (29,5) lama, gzden dme
yi 7 (36,9) 6 (35,3) fiziksel iddet, kzgnlk,
Soyut-somut kavramlar kt niyet, lm, ntihar.
kullanma ders alma, aklama, madur, ilahi adalete
Somut 12 (63,1) 14 (82,3) rnekleme, iyi-kt ayr- inan, adaletin yerini
Soyut 7 (36,9) 3 (17,7) mnn farknda aklama bulmas Yanln dzel-
Adalet

N 19 17 yi-kt duygular, yeni- mesi, kin, ilahi adalet,

liki, ktler cezasn sonu karma, objektif
Tablo 1 incelendiinde, her iki grubun da ifti- bulur, ders alma iyi-kt olmak lke meseleleri
ra kavramna bak asnda olumsuz eleri daha ayrm adalet yerini ders alma
sk kulland, yeterli ve zengin ierik asndan bulur.
niversite rencilerinin ocuk grubuna gre
daha iyi olduu ve niversite grubunun somut
kavramlardan ocuklara gre daha fazla yarar-
landklar grlmektedir.
Tablo 2ye bakldnda, yeni kategori balk-
larnn ilikiler, olumsuz duygusal durum ve

523
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Tablo 3. ocuk grubu ile niversiteliler grubunun alay ders alma, aklama, r-
konulu ykye yaklamnda kodlama sistemi nekleme, iyi-kt ayr-
asndan dalmlar mnn farknda, aklama

Adalet
ocuk niversiteliler iyi-kt duygular, yeni-
grubu Grubu liki, ktler cezasn
Deerlendirmenin yn f (%) f (%) bulur, iyi-kt ayrm,
Olumlu 4 ( 21,1) ataszleri ile destekleme,
adalet yerini bulur.
Olumsuz 15 (78,9) 17 (100)
Zihinsel organizasyon Tablo 4de de grld gibi, alay kavram
Yok 5 (23,9) 2 (11,7)
ykletirilirken her iki grubun da fiziksel gr-
Az 9 (42,9) 6 (35,5)
Yeterli 3 (14,2) 6 (35,3) nm rneklerini sk sk kullandklar bulgulan-
yi 4 (19,0) 3 (17,7) mtr. Ayrca, somut dnme dneminde olduk-
Soyut-somut kavramlar larndan dolay adalet kavram ad altnda yeni
kullanma kategori sadece ocuk grubunda sklkla grl-
Somut 12 (63,1) 13 (76,4) mektedir.
Soyut 7 (36,9) 4 (23,6)
Tablo 5. ocuk grubu ile niversiteliler grubunun adalet
N 19 17
konulu ykye yaklamnda kodlama sistemi
Tablo 3 incelendiinde, her iki grupta da olum- asndan dalmlar
suz ieriin daha sk kullanld, ortalama dzey- ocuk grubu niversiteliler
de dzenleme yaptklar ve somut kavramlar daha Grubu
sk kullanmay tercih ettikleri grlmektedir. Deerlendirmenin f (%) f (%)
Tablo 4. Alay konulu kavrama gre verilen yklerden yn
elde edilen ve kodlama sistemi dnda kalan Olumlu 7 (36,9) 2 (11,9)
kavramlarn yeni kategorilere gre deerlendiril- Olumsuz 12 (63,1) 15 (88,2)
mesinden elde edilen temalar. Zihinsel organizasyon
Yok 4 (21,2) 2 (11,7)
ocuklar niversiteliler Az 6 (31,5) 5 (29,4)
Yeterli 2 (10,5) 4 (23,5)
Alay

yi 7 (36,8) 6 (35,4)
Soyut-somut
kavramlar kullanma
destek arama, bakalar evreden uzaklama iste- Somut 12 (63,1) 12 (70,5)
ile empati kurma, ailenin i, anlay isteme, mah- Soyut 7 (36,9) 5(29,5)
gc, iyi niyet, dzelen cubiyet, utan, babaya N 19 17
ilikiler, arkadalk, ya- fke, intikam, kskanlk,
knlk toplumun gcn yanl anlama, hayal
Tablo 5 incelendiinde, adalet kavramna y-
hissetme alaya alma, ile- krkl hanet, kskan- nelik olumsuz ieriin her iki grupta da yaygn
tiim eksiklii, gruplarda lk, yabanclama, unu- olduunu ancak, niversitelilerde biraz daha fazla
likiler

yer alam istei, aile ile tulmak, nemsenmemek, olduu grlmektedir. Her iki grupta da somut-
gvenli iliki, haksz- iliki az, evreye yakn
latrma yaygn olarak grlmekte, zihinsel orga-
lklara kzma, iyi niyet- olma ihtiyac, uzaklama
lilik balama (*nemli istei, otorite, kurallar, nizasyonda ise yeterli dzeyde ykletirme
olan d grn deil disiplin Ailede atma, olduu saptanmtr.
insann iidir*) t ver- dlanma korkusu, feda-
me, saygl olma dl- krlk, aile dram, Tablo 6 adalet kavramna ynelik ek kodlama
lendirme kz-erkek ili- yalnzlama temalarn gstermektedir. likiler temasna
kileri, cinsellik, geni ynelik olarak her iki grupta da ok ve eitli
evre kavramlardan yararlanlmtr. niversiteli grupta
fiziksel zellikler, fizik- somatizasyon, fiziksel zihinsel geliimlerine paralel olarak daha eitli
Fiziksel Grnt

sel stnlk, fiziksel g- grnt ve nemi,

temalara rastlanmaktadr. Ayrca, vatanseverlik
rntde rahatszlk, fizik- fiziksel hastalk engeli,
sel engel, fiziksel engel- fiziksel hastalk, fiziksel kavramnn sadece niversiteliler grubunda grl-
lere dikkat ekme, fizik- stnlk mesi de yine bu grubun zellii ile ilgilidir.
sel engel, hastalk, fizik- Adalet kavram ykletirilirken, hayatn anla-
sel grnt m kavramnn kullanlmas yine niversiteliler
aresizlik, cezalandrma, korku, aresizlik, piman- grubunda gze arpmaktadr.
Olumsuz Duygusal

znt, utangalk duy- lk, sorgulama, aresizlik,

gusu, kzgnlk, cezalan- snav kaygs, krgnlk,
Durum

drma istei, utangalk fke, znt, intikam,

duygusu, intikam alma. intihar, znt, aresizlik,
kzgnlk, iddet, depres-
yon, gvensizlik, hayat
sorgulama, intikam, hrs.

524
 Materiallar

Tablo 6. Adalet konulu kavrama gre verilen yklerden Tablo 7de yiitlik kavramnn her iki grupta
elde edilen ve kodlama sistemi dnda kalan kav- zihinsel organizasyon asndan yeterlilik frekans-
ramlarn yeni kategorilere gre deerlendirilme- lar karlatrldnda, niversite rencilerinin
sinden elde edilen temalar.
daha dzenli, anlalr ve zengin ierikli ykler
ocuklar niversiteliler oluturduklar grlmektedir. Her iki grup da so-
Adalet

mut arlkl temalardan yararlanarak yk yaz-

mlar anca, niversite rencilerinde bu oran
acma, ayrmcla dikkat sorunlu ilikiler, uzakla- daha azdr.
ekme, eit davranma, ma istei, paralanm Tablo 8.Yiitlik konulu kavrama gre ve-
hakszla uramak, eit- aile, karde kskanl,
lik, kayrmaclk, sulama iyi niyet gze girme iste-
rilen yklerden elde edilen ve kodlama sistemi
i, iliki sorunlar, utan- dnda kalan kavramlarn yeni kategorilere gre
Sosyalleme, gl, aile
kavram boanma, hakla- ma, hakszla urama deerlendirilmesinden elde edilen temalar.
rn karmas, hakszla endiesi, eitlik, mal pay-
likiler

uramak, kzgnlk, sor- lam, ayrmclk, haka- ocuklar niversiteliler

Yiitlik
gulama, babann gzne lk, karde kskanl,
girme istei, kskanlk, emein karln verme-
aile ile atma, rvet, me, yardm etme, kskan-
yalan, eitlik kavram lk, iftira, evreden the- Hava atlmasndan Toplumsal sisteme ele-
dit alglama. aile dayan- rahatsz olma, ak tiri, yalnzlk, terk edil-
nsan ilikileri zayf, mas, demokratik anne-
ailede atma, babaya szllk, yardmse- me, eletiri ailelerin ih-
baba tutumu, arkadalk, verlik, ad takma, malkrl yakn arkada
fke, iftira atma. uzlama, ailede sorun,
likiler
t verme, minnet yabanclk ekme, unu-
karde kskanl, anla- duygusu, kurnazlk, tulmu olma, arkadalk,
lamama duygusu. hogr, fedakrlk, sz dinlememek, ihanet,
somatizasyon, fiziksel somatizasyon, fiziksel kendini sevdirmek, fedakrlk sznn eri
liderlik olmak, aile kayb, yetim
Grnt

hastalk grnt ve nemi,

Fiziksel

fiziksel hastalk engeli, kalma, aile dram, feda-

fiziksel hastalk, fiziksel karlk
stnlk. Fiziksel hastalk Somatizasyon, fiziksel
Grnt

grnt ve nemi,
Fiziksel

lm temas, krgnlk, varolou atmas, hayat

Olumsuz Duygusal

hayal krkl, lm sorgulama, aresizlik fiziksel hastalk engeli,

temas, yas tutma fiziksel hastalk, fiziksel
rvet, yalan, hayatn stnlk
Durum

sululuk duygusu, anlamn sorgulama, kon-

sorumluluklara kar troln kaybetme, kz- Umutsuzluk, ba Karamsarlk, yalnzlk,
yetersizlik duygusu,
Olumsuz Duygusal

gnlk, snav kaygs, edememe, kendini kararszlk, sululuk,

sululuk vicdan azab. gvensizlik, pimanlk, nemse-me, korku ile intihar iddet, intihar,,
cinayet. yzleme, lm panik, kzgnlk, hayatn
Durum

kahramanlk, yiitlik, temas, znt, lm anlam, lm, hayatn

severlik
Vatan-

cesaret, yardmseverlik. anlamn sorgulama, dra-

matizasyon iddet, kz-
gnlk, depresyon, are-
sizlik.
Tablo 7. ocuk grubu ile niversiteliler grubunun yiitlik Kahramanlk kavra- Yiitlik, kahramanlk,
konulu ykye yaklamnda kodlama sistemi
Vatanseverlik

m, vatan sevgisi, sa- vatan sevgisi, cesaret,

asndan dalmlar va erkeklerindir, sa-
va, yardm, dayan-
ocuk niversiteliler
ma, iyilik, cesaret, yi-
grubu Grubu
itlik, azmin nemi,
Deerlendirmenin yn f (%) f (%) onurlu davranma.
Olumlu 6 ( 31,6) 3 (17,7)
Olumsuz 13 (68,4) 14 (82,3) Tablo 8de grld gibi, yiitlik kavram-
Zihinsel organizasyon
nn niversiteli renciler tarafndan ykletiril-
mesi srasnda ilikiler ve olumsuz duygusal du-
Yok 8 (42,0) 2 (11,8)
rumlarla ilgili temalar ocuk grubuna gre daha
Az 5 (26,2) 7 (41,2)
ok ve eitli kmtr. Bu kavramn dier kav-
Yeterli 2 (10,4) 4 (23,5) ramlara gre nispeten daha soyut olmas, bu eit-
yi 4 (21,4) 4 (23,5) liliin niversiteli grup tarafndan ortaya atlma-
Soyut-somut kavramlar sn da aklamaktadr.
kullanma
Somut 14 (73,6) 12 (70,5) Yazl Anlatm Becerileri le lgili Bulgular
Soyut 5 (26,4) 5 (29,5) lkokul rencilerinin yazl anlatm bece-
N 19 17 rilerine ynelik tespitler:

525
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

lkokul rencilerinin ok byk ounluu n, yedi yaznn kendi seviyelerini ksmen yan-
metnin yazld ktta d planlama yapmam- sttn, drt yaznn da kendi seviyelerini hi
tr. zellikle bu grubun yaklak yzde 25i me- yanstmad grlmtr.
tinlerinde iml kurallarna hi uymam, noktala- niversite rencilerinin yzde 20sinde
ma iaretlerini yerli yerinde kullanmam, cmle lein haricinde yazda zgnlk tespit ettik :
kuruluu ve paragraf oluturma hatalar yapm- Kk bir ocuun yanlarna gelerek uurtma-
lardr. Ayn zamanda yaz iin tespit edilen ana lar hayran hayran seyretmesi delikanllardan biri-
fikre ve yaznn trne gre yeterli malzeme top- nin dikkatini eker ve arkadalarna gz krptktan
lamlardr. rencilerin ounun yazlarnda sonra ocua uurtmay uzatr ocuk, zayf
mantk ynnden elikiler olmad grlmekte- kollaryla uurtmaya hkim olamayacan d-
dir. nemeden byk bir heyecanla ellerini uzatr ki
ocuk grubunun hepsi yazlarnda yaayan elinin arasndaki uurtmann sevinci, uurtmamn
Trkeyi kullanm, gereksiz yere baka dillerden elinden kvermesiyle yarm kalr Bu an, deli-
gelen ve kullanmdan kalkm kelime/terim kul- kanllar iin byk bir elence kayna olmalyd
lanmamlardr. Yine bu rencilerin yazlarnda ki kahkahayla uzunca gldler gibi.
% 99 orannda kelime zenginlii yoktur. Grup, Tartma
ayn oranda yazda sk sk tekrara dmektedir.
Bu alma, ocuklarn ve niversiteli gen-
Bu rencilerin drtte nn yazlar ekil ve
lerin iftira, alay, adalet ve yiitlik kavramlar ze-
ierik bakmndan kendi seviyelerine uygun
rine yazdklar yklerin geliimsel adan deer-
olmad belirlenmitir.
lendirilmesi ve yazl anlatm becerileri zerine
lkokul rencilerinin drdnde lein odaklanmtr. Bulgular ve bu bulgulardan kar-
haricinde metinlerinde orijinallik belirlenmitir: lan sonular aada ksaca zetlenmektedir.
rnein, Hayat mosmordu. Mosmor yemeini
(1) Her iki grupta da yk balnn olumlu ya
yedi. Mosmor antasn hazrlad. Mosmor saatine
da olumsuz olduuna baklmakszn olumsuz
bakt Okula gitti. Okulda koarken mdre arp-
ieriin baskn olduu ykler oluturulmutur.
t. Mdr gzlnn stnden bakt ve hayatn
Alay ve iftira kavramlar olumsuz ieriklerinden
morartrm, dedi Zayf bir hikye cmlesinden:
dolay bu sonu iin uygunken, yiitlik ve adalet
ftira, bir kiinin olmayan bir eye oldu gibi gs-
kavramlarnda da gruplarn benzer profil gster-
tererek baka birine su atmasna denir gibi
meleri dikkat ekmektedir. Bu bulgu, ek kodlama
niversite rencilerinin yazl anlatm bece- sistemlerinde eitlendirilerek bulgulanan olum-
rilerine ynelik tespitler: suz duygusal temalarn fazla olmas ile de rt-
rencilerin yaklak yars ktta d plan- mektedir. Karamsarlk, aresizlik, kzgnlk, ka-
lama yapmam, yazda iml kurallarna uyma- rarszlk, hayatn anlamn sorgulama, hatta lm
m, noktalama iaretlerini kullanmamtr. Uy- ve intihar temalarnn olduka ok kullanld
mayan rencinin cmlelerinden rnek vermek tablo 2,4,6ve 8de grlmektedir. niversiteli
gerekirse: Ahmet bey istanbul Niantanda bir grupta bu bulgularn daha fazla kmas, ergenlik
bujuteri mazas iletmektedir. kk bir kz ve dneminde kendilik deerinde sklkla dlerin
birde olu vardr gibi. olmas ve bunun da olumsuz duygusal duruma
niversite rencilerinin yaklak yzde 70i neden olmas bulgusu ile desteklenmektedir
cmle kurmada ve paragraf oluturmada ksmen (Morris, 2002).
hatalar yapm ancak bu gruptaki renciler ks- (2) Soyut kavramlarn yklerde kullanlma sk-
men yaz iin tespit edilen ana fikre ve yaznn lna bakldnda, niversiteli grubun Piagetin
trne gre yeterli malzeme toplamtr. Bu grup- formel ilemsel dnemde olduu hatrlandnda
taki rencilerin tamam, yazlarnda mantk hata- (Morris, 2002; Yksel, 2003; Yapc, 2005) olduk-
s yapmamtr. niversite rencilerinin tamam a ksr yantlar vermi olmalar dikkat ekicidir.
yazlarnda hikye trnn temel niteliklerine Zira, ocuk grubu somut ilemlerden formel i-
uymaktadr. Bu rencilerin hepsi yazlarnda lemlere gei dneminde olmalarna ramen
yaayan Trkeyi kullanmakta gereksiz yere ba- yklerinde niversiteli gruptan daha yaratc ve
ka dillerden gelen ve kullanmdan kalkm kelime soyut elere yer vermilerdir. Bunun en nemli
/terim kullanmamaktadr. nedeni, Trk dili kullanmnda da belirtildii gibi
Metinleri kelime zenginlii asnda inceledi- kelime saysnn Trkiyedeki ders kitaplarnda
imizde sadece bir rencide kelime zenginlii ortalama 5000i gememesiyle ile ilgili olabilir
grlmekte, genel olarak rencilerin yazda sk (Akt. Bakiler, 2006). Her iki gruptaki rencilerin
sk tekrara dtn gryoruz. Hikyelerde alt de ifade becerileri bu nedenle snrl ve somut
rencinin yazsnn kendi seviyesinin yanstt- kavramlar kullanmaktan teye geememektedir

526
 Materiallar

denilebilir. ocuk grubundaki bu yetersizlik geli- becerileri asndan arpc bir bulgudur. Hatta bir
im dneminin zelliinden dolay doal olarak ocuk akln bana getirecek adalet terimini
aklanabilirken, niversiteli rencilerin geliim- doru yerinde kullanarak yksne btnlk
lerinin zelliklerine uymam olmalar dnd- kazandrmtr. Bu almada, niversiteli ren-
rcdr. cilerin kavramlar ykletirirken genel olarak
(3) Zihinsel organizasyon yeterliliinin yklerin ya dzeyine uygun olmayan ksr ifadeler kullan-
kurgulanmalarndaki baarlar asndan gruplar- dklar hatrlandnda, eer ocukluk dnemin-
dan elde edilen puanlar karlatrldnda, alay, deki bu yaratc ifadeler desteklenirse niversiteli
iftira gibi kavramlardan, adalet, yiitlik gibi tan- bir gencin de daha iyi ifade becerilerini kazana-
lamas zor kavramlara getike organizasyon ye- bilecei sylenebilir.
terliliinde de azalmalar grlmektedir. zelikle (6) Bu almadan elde edilen bir baka arpc
ocuk grubunda yiitlik kavramnn organizas- bulgu da, sadece alay kavramnn ykletirilme-
yonu iin bakldnda ocuklarn %66,6s hi sinde deil adalet kavramnda da fiziksel zellik-
organizasyonun olamad ya da ok az olduu lerin n plana karlmas ve bundan dolay yaa-
kurgulamalar yapmlardr. Piaget (2007) al- nan olumsuz duygular gze arpmaktadr. Hem
masnda, zellikle somut ilemsel dnemdeki 7-8 ocuk grubu hem de niversiteli grup, fiziksel g-
ya ocuklarnda manta ilikin zorluklarn orta- rntnn engelli olmasnn stesinden gelineme-
ya ktndan bahsetmektedir. ocuklarn gnlk diini dndkleri yklere sklkla yer verdik-
hayatta kendilerini ifade etme biimleri ile ilgili leri bulgulanmtr. Ancak sadece bir ocuk
almalarn, bu bulgu ile rtp rtmeyece- nemli olan d grn deil insann iidir
ine ynelik baka almalarla yazl ve szl diye bir tanm kullanabilmitir. Bu bulgu, ocuk-
anlatm arasndaki bu farkllk aratrlabilir. larn kendilerini ve evrelerini alglaylarn be-
(4) Aratrmann bir baka nemli bulgusundan lirleyen nemli bir bulgudur. Bireyin yaama
birisi de, kodlama sistemine alma boyunca ek- balln da belirleyebilecek bu bulgu, Fromm
lenen ek kodlamalarn eitlilii ile ilgilidir. (1982)un, artk klasikler arasna yerlemi yapt
zellikle, ilikiler ve olumsuz duygusal durum ile olan Sevginin ve iddetin Kayna adl kita-
ilgili temalarn bolca ve eitli olarak her iki bnda yle ifade bulmaktadr. Yaam sevgisi iin
grupta da sergilenmi olmas dikkat ekicidir. unlar kout olarak koyabiliriz; gvenlik, onurlu
niversiteli grupta daha belirgin olmak zere, ili- bir yaamn salanmas iin temel maddi koul-
kilerdeki eitlilik; aile, arkadalk ya da toplum- larn tehlike iinde olmamas; adalet, hi kimse-
dan soyutlanma temalar ile kendini gstermek- nin baka birisinin amalar iin ara olarak kul-
tedir. niversite rencileri ile yaplan alma- lanlmamas; zgrlk ise herkese toplumun etkin
larda grlmektedir ki, ben kimim? ya da benlik ve sorumlu bir yesi olma olanann salanma-
algs ile ilgili deikenlerin varl ok fazladr sdr.
(Morris, 2002; rak,2006). Hayatn anlamnn (7) Yazl anlatm becerisi ynnden deerlendi-
sorgulanmas ya da fkenin ifadesinin ykler rilmesi sonucunda ortaya kan en nemli bulgu-
aracl ile kendini gsterdii pek ok rnek lardan birisi, her iki grubun da yaayan Trkeyi
mevcuttur (Oral, 2003). Ayrca, Dr Gordon kz- kullanmalar ancak kelime zenginlii asnda
gnl bir buzdana benzetir. Suyun altnda ka- yetersiz olmalar ile ilgilidir. Yazl kaynaklardan
lan blme temel duygular, suyun stnde buzla- bilindii zere Amerika ve Almanyadaki ders
m kaskat olarak st taraf grlen blme de kitaplarnda ortalama kelime says 70 binden
kzgnlk adn verir. Dr. Gordona gre, kzgn- fazla, Japonyada 44.224, talyada 30.193 iken
lk, birok temel duygunun (merak, yalnzlk, itil- Trkiyede bu sadece 5.000 olarak tespit edilmi-
milik, znt, kayg, hakszlk gibi) sertlemi, tir (Akt. Bakiler, 2006). Bu bulgu, almadaki
buzlam yani ekil deitirmi (kzgnla d- rencilerin neden kelime zenginlii asndan
nm) ifadesidir (Navaro,1990). yeterli olamadklarn da destekler niteliktedir.
(5) ocuk grubunda alay ve iftira kavramlarnn Bu aratrmann en nemli kstllklarndan
ykletirilmesi srasnda adalet kavramna yne- birisi, aratrmada kullanlan kavramlarn sadece
lik pek ok temann ortaya km olmas aratr- drt e snrl olmasdr. Deer kavramna yne-
mann bir baka bulgusudur. Hatta alay kavramn lik daha ok ve eitli elerin yer alaca al-
ykletiren bir ocuk dorudan adalet yerini malar ile geliimsel adan daha ok veriye ula-
bulur ya da ktler cezasn bulur eklinde ifa- labilecei sylenebilir.
delendirmesi, ocuklarn olumsuz kavramlar iyi-
letirmek iin adalet kavramnn varlndan ha-
berdar olduklar ve bunu doru yerlerde kullanma

527
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

KAYNAKLAR 12. Montaigne, (1970), Denemeler, (Trkesi: Sabahattin

Eyubolu), Dnya Klasikleri Serisi, Cem Yaynlar,
1. Aca, Hseyin (2001). Trk Dili, Gndz Eitim ve stanbul.
Yaynclk, s.236, Ankara.
13. Morgan, C.T. (1981). Psikolojiye giri ders kitab.
2. Ar R. (1997). Geliim ve renme. Mikro Yaynclk,, (ev.yay.sorumlusu S. Karata). Ankara: Meteksan
Konya. Limited ti.
3. Ayta, G. ve Yaln A. (2002) ocuk Edebiyat 14. Morris, C. G. (2002), Psikolojiyi Anlamak (Psikolojiye
Aka Yaynlar, stanbul. Giri). (ev ed. Ayvak, H.B. ve Sayl, M.), Trk
4. Bakiler, Yavuz Blent (2006). Szn Dorusu 2, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, Ankara
Edebiyat Vakf Yaynlar, s.53, stanbul. 15. Navaro, Leyla. (1990) Beni Duyabiliyor musun?, Ya-pa
5. Erden, M. Y. Akman (1995). Eitim Psikolojisi. Yaynlar, stanbul. Oral, Gnseli. (2203). Yine Yaz
Arkada Yaynlar, Ankara Yazyoruz (yaratc yaz uygulamalar), Pegem
6. Cevizci Ahmet (1999). Felsefe Szl, Paradigma Yaynclk, Ankara.
Yaynlar. Ankara, 16. Piaget, Jean(1988); ocukta Dnya Tasarm, Marmara
7. rak, Gnl Karakavak, (2006), niversite ren- niversitesi Yaynlar, stanbul
cilerinin Ahlaki Yarg Yetenekleri Ve Ahlaki Yarg 17. Piaget, Jean. (2005). ocuun Gzyle Dnya, (ev.
Yetenekleri le Kendini Gerekletirme Dzeylerinin Yergz, smail)Dost Yaynlar, Ankara.
Karlatrlmas, ukurova niversitesi Sosyal 18. Piaget, Jean. (2007).ocukta Dil ve Dnme, (ev.
Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Adana. Siyavugil, Sabri Esat), Palme Yaynlar, stanbul.
8. Fromm, Erich (1982). Sevginin ve iddetin Kayna, 19. Yapc, Mehmet ve Yapc, enay, (2005), ocukta
(ev. Salman, Y ve ten, N) Payel Yaynevi, stanbul. Ahlaki Geliim, Bilim, Eitim ve Dnce Dergisi, Cilt
9. Karadeniz, Glin ( 2002 ); ocukta Kavram Geliimi, 5, Say 3.
Maltepe niversitesi SBE, Psikoloji ve nsan Bilimler 20. Yldrm, Ali ve imek, Hasan, (2006). Sosyal Bilim-
Yksek Lisans Tezi. lerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin Yaynlar,
10. Lndsey, Elizabeth W. (2005), Study Abroad And Ankara.
Values Development In Socal Work Students Journal 21. Yksel, Galip (2003) lkretim rencilerinin Geliim
Of Sociai Work Education Vol. 41, No. 2, Ss 229249. Alanlar, Geliim Alanlarnn aretisi Olan htiyalar
11. Mercin, Levent, (2005). Piaget Ve Kohlbergin Ahlak ve Gelitirilmesi Gereken Beceriler: Bu Srete Rehber
(Moral) Geliim Kuramlarnn zellikleri Ve Kar- retmenin levleri: Kurumsal Bir nceleme, Milli
latrlmas, Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi, Mart, Eitim Dergisi, Say 159.
Say 5, sh. 73 86

528
 RETMENLERN VE RETMEN ADAYLARININ OCUK
EDEBYATINA LKN TUTUMLARI
Halit KARATAY
Yrd. Do. Dr.; Abant zzet Baysal niversitesi,
Trke Eitimi Blm retim yesi.
e-posta: halitkaratay@ibu.edu.tr

ABSTRACT
Childrens literature consists of all types of written, oral or visual materials that appeal to young members of the society. In
the works of childrens literature, children find themselves in an environment that is similar to the one they live in. They get an
opportunity to compare or relate their experiences to the ones they read. Childrens literature helps children understand themselves
and the events that happen around them and display behaviors that are appropriate in those contexts. While developing childrens
language and critical thinking skills, childrens literature also enables children to develop strategies to solve the problems they
experience. In this respect, childrens literature serves as a cure or help. Childrens literature helps children become conscious of
and adopt national and universal values and display behaviors that acknowledge them. To exploit the full potential of childrens
literature mentioned above, attitudes of teachers and pre-service teachers should be positive towards it as well. This descriptive
survey research study aims to determine teachers and pre-service teachers attitudes toward childrens literature. For data
collection a Childrens Literature Attitude Inventory was developed and different variables were taken into consideration during
data analysis. Data were analyzed using SPSS 11.5, and Cronbach alpha, f and t tests were carried out. The results indicated that
although both teachers and pre-service teachers had positive attitudes toward childrens literature, teachers attitude was more
positive.
Key words: children literature, children literature works, attitude inventory, teacher, pre-service teacher.

Giri liklerle bir yandan ocuun dinleme ve konuma

becerileri gelitirilirken bir yandan, resim izme,
Okuryazarlk sreci doum ncesinden bala-
boyama almalar ile ilk okuma yazma dne-
yarak bireyin yaam boyunca devam eder. Ger-
mine daha hazrlkl girmesi salanr. Hem okul
ekte ocuk, her yata okuryazardr ve srekli bir
ncesi dnemde hem de okul dneminde kavram
eyler kefederek renme eilimindedir. Sayfa-
renme, szck daarcn zenginletirme gibi
lar evirip kitaba baktnda veya bir yeri grp
dil geliiminin yannda iyiye, doruya ve gzele
Buras Market, Okul, Hastane v.s. diyebiliyorsa
ilikin bir bilincin kazandrlmasnda ve gzellik
okuryazardr (Browning, 1997; Aktaran: Farber,
duygusunun gelitirilmesinde ocuk edebiyat
1997). Okul ncesi dnemde okuryazarlk ser-
rnlerinden bilinli bir eklide yararlanmak
veni resimli kitaplarla balar, okul dneminde ise
nemlidir. Bu konuda hem retmenlerin hem de
yazl-resimli kitaplarla devam eder.
ailelerin olumlu tutumu ocuun sosyallemesi ve
ocuklar, yakn evrelerinden grerek ve dil geliiminde nemli farklar yaratr.
yaayarak renirler. ocuun dil geliimi, bata
1. ocuk Edebiyat
ailesi olmak zere yakn evresinden duyduu;
ninni, masal, efsane, bilmece ve tekerleme gibi ocuk edebiyat ve kavram hem eitim bi-
ocuklarn dnyasna giren onlara zg edebiyat limcileri hem de edebiyatla uraanlar yakndan
rnleri araclyla balar. Okul ncesi dnemde ilgilendiren yeni bir alandr. Bundan dolay ocuk
ocuun ailesi ve yakn evresinde dinleme ve edebiyatnn nitelii, erevesi ve ierii hlen
konuma dil becerileri gelitirilirken okul dne- tartlmaktadr. Bu konudaki tartmalarn genel-
minde bunlarn yannda okuma ve yazma dil be- likle; ocuk edebiyat, ocuktan bahseden ede-
cerilerinin edindirilmesine allr. Dil geliimi biyat m? ocuklarn yaratt edebiyat m veya
gecikmi veya gelime sorunu olan ocuklarn ilk ocuklar iin edebiyat m, yoksa edebiyat m?
okuma yazma geliiminin etkilendii bir gerek- sorular etrafnda yapld grlmektedir (Grel,
1998:5). Hikye anlatma gelenei, eitici ve e-
tir. Dil geliimi ile okuryazarlk geliimi arasnda
lendirici zaman geirme etkinlikleri btn dnya
sk bir ba vardr.
kltrlerinin ayrlmaz bir parasdr. Modern ha-
Okul ncesi dnemde ocuk, konuurken yatn, egemen olmad doal kltrlerde bu
evresiyle iletiim iindededir; ona szl olarak gelenek hlen yaamaktadr. Buradan hareketle,
ykler anlatlr veya kitaplardan okunur, ocuk balangta ocuk edebiyat veya yetikin edebi-
da dinledii ykyle ilgili resimler izer veya yat diye bir ayrmn olmad sylenebilir. o-
szl olarak kendisi anlatmaya alr. Bu etkin- cuklar aileleri gibi ayn hikyeleri dinler ve onlar-

529
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dan zevk alrlard. ocuk edebiyat kavram 20. me gcn harekete geirici zellikleri vardr
yzyln ilk eyreinde ortaya kmtr (Russell, (Uar, 1996; Ylmaz, 2002). nsanlarn dncele-
2004: 3-23). Hedef kitle olarak ocuu ele alan rini, duygularn, davranlarn deitirmede et-
bir duyarllk ve ocuklarn dzeyine uygun anla- kili olabilecek yklerin iyiletirici bir gce sahip
tm biimi ile onlara seslenen anlamnda kulla- olduunun kabul edilmesi zellikle gnmzde,
nlmaya balanmtr. Bu edebiyat, yetikin olma- psikoloji alannda bireyin problemlerinin z-
yan ve eitilmesi gereken toplumun gen bireyle- mnde bibliyoterapi, okuma ile saaltm tek-
rinin dnce dnyasna seslenebilecek szl, ya- niinin kullanmna kaplar aralamtr. Bu adan
zl ve grsel rnlerden olumaktadr. ocuk, bakldnda ocuk edebiyat rnlerinin ocuun
kendisi iin oluturulmu eserde, yaad orta- duyarllyla rlm, ya ile ilgili geliim dze-
mn bir benzerini bulur. Yazlan veya anlatlanla
yine uygun bir dille kaleme alnm metinlerden
yaadklar arasnda balant kurma ve karlatr-
olmas gerektii sylenebilir. Bu rnler ocua
malar yapma frsatn yakalar. nk okuma, o-
elenceli zamanlar geirmeyi salamann yannda
cua kendi kendine, dorudan renmenin haz-
zn yaatr. ocuk, okuduu ykde kendi yaa- eitici-retici ynyle de ocuun dnyasnda
mnn gereklerinden, bir an uzaklaarak, baka nemli bir yere sahip olmas gerekir. ocua su-
kahramann ve/veya kahramanlarn yaamna ko- nulan bu rnler, onu elendirirken ayn zamanda
nuk olur. ykler araclyla ocuk iyi-kt, onda olumlu etki ve izlenimler uyandrma ilevini
doru-yanl bilgi ve davranlar yk kahra- de grmelidir. ocuun kendini tanmasna, d
manlarnn kiiliinde tanr. Bu arada iyi ve doru dnyada yaananlar doru alglamasna ve du-
davranlar iselletirir; kt ve yanl davran- ruma gre davran sergileyebilme becerisini ka-
lar ise kendiliinden dlar, model alarak ren- zanmasna yardm etmeli, ksacas ocuun yaa-
me ortam elde eder. mnda olumlu gelime ve deimelere kaplar ara-
ocuun renmeye hazr olduu anlald- lamaldr. ocuk iyi-kt, doru-yanl, gzel-
nda veya herhangi bir olumsuz davrannn irkin, gl ve zayfn bir arada bulunduu rn-
deitirilmesi istendiinde, ona gerekli doru bil- lerde, evrende ztlklarn kyasya yartn,
gileri ve/veya edinmesi istenen davranlar, do- atma iinde olduunu okuma sayesinde heye-
rudan aktarmaya almak her zaman yarar sala- can ve beeni ile izler, gerekte yaamas mm-
mayabilir. Hatta edinilmesi istenen davranlara kn olmayan deneyimlere tank olur, gerek ya-
kar ocukta, olumsuz bir tutum da geliebilir. amda karlaaca sorunlar ama konusunda
Bunun iin erken yalardan itibaren ocuklarn kendisinde bilisel bir farkndalk oluturur.
okuyarak bilisel ve duyusal ynlerden gelime- ocuk edebiyat rnleri, bir yandan ocu-
lerine olanak salayacak bir okuma becerisi, sev- un okuma, yazma, dinleme ve konuma gibi
gisi ve alkanlnn kazandrlmas gerekir. temel dil becerilerini, eletirel dnme ve prob-
Yaplan aratrmalar, bireyin yaad amazla- lem zme gibi st dzey bilisel becerilerinin
rn, karlat sorunlarn gidermede edebiyat geliimine katkda bulunurken bir yandan ocuk-
eserlerinin kullanlabileceini ortaya koymutur. ta, mill ve evrensel kltr deerlerine ilikin bir
Kitaplarn insanlar rahatlatc, iyiletirici bilincin ve tutumun da gelimesini salar. Mill
zelliklerinin fark edilmesi, 1930lu yllarda k- ve evrensel kltr deerlerinin, adalet, aile bir-
tphanecileri bu zelliklere sahip kitaplar bulma- lii, bamszlk, bar, bilimsellik, alkanlk,
ya ve listelemeye yneltmitir (Gladding ve Glad- dayanma, dini deerler, duyarllk, drstlk,
ding, 1991). Edebiyat eserleri, bireyin nne yeni estetik, hogr, misafirperverlik, zgrlk, sa-
yollar aarak yaad olaylara farkl biimlerde lkl olma, sayg, sevgi, sorumluluk, temizlik,
bakabilmeyi salar; iinde yaad birok sorunu vatanseverlik, yardmseverlik (Karatay, 2007)
zerek, kendi kendine iyiletiremedii yaralarn edinimi iletiim srecinin temel arac olan dil ve
iyiletirebilir. Okunanlar yoluyla birey, birok ya- onun rn edeb eserler araclyla gereklee-
antya tank olur, yeni bilgilere ve zm yolla- bilir. Her millet, gelecekte var olmak iin kendi
rna ular (Rainfield, 2003). nk, okuma bi- kltr deerlerini gelecek kuaklarna, eitim yo-
rey iin, bir tr soluklanmadr. nsann kiiliinin luyla aktarmaya alr. Gelecek kuaklar yeti-
ve gzellik duygusunun gelimesine, biimlenme- tirecek olan retmen adaylarnn ve retmen-
sine bir katkdr. Bireyin i zedelenmelerini onar- lerin bu konudaki tutumlarnn bilinmesi konuyla
masna yardmc olur, karlalan sorunlara kar ilgili gerek olumlu bir tutumun gelitirilmesi ge-
direnme gc, verir (ner, 2007: 139). Edeb rekse buna ilikin bir bilin oluturmak suretiyle
ynden nitelikli eserlerin insan psikolojisi zerin- ocua sunulacak edeb rnlerin daha bilinli
de hem iyiletirici hem de kiinin amakta zorlan- seilmesini ve renme-retme ortamnda etkin
d sorunlar zc; yaratc ve iyimser dn- kullanlmasn salayacaktr.

530
 Materiallar

1.1. Ama eitli deikenler asndan konu incelenerek

ocuk edebiyatnn okuma geliimindeki g- ilgililerine bilgi sunulmutur. Aratrmada topla-
cnn kabul edilmesi, okuma retimini de de- nan verilerin analizinde, Cronbach alfa, aritmetik
itirmitir. renmeyi bilisel geliim sreci ortalama, t-testi ve varyans analizi iin de f testi
asndan ele alan Piaget ve Vygoskyye gre kullanlmtr. Toplanan veriler bilgisayara akta-
bilgi, renenler tarafndan oluturulur ve be- rlm, analizinde SPSS 11.5 (Statistic Package For
nimsenir. zellikle renmenin sosyal boyutu Social Science) programndan yararlanlmtr.
zerinde duran Vygotsky, bireyin bilgiyi, dil ve 2.1. Evren ve rneklem
deneyimleri yoluyla evresiyle etkileimi sonu- Aratrmann evreni, Trkiye genelinde grev
cunda rendiini savunur. Vygotskynin yap- yapan Trke, Snf, Sosyal Bilgiler ve Okul
landrmac renme kuramna yapt en byk ncesi retmenleri ile Abant zzet Baysal ni-
katk, renme srecinde renmede sosyal ev- versitesi Eitim Fakltesinde ad geen dallarda
re ile dilin nemini vurgulamasdr. Bu kurama okuyan retmen adaylardr. 2007-2008 eitim
gre bilgi, bireyin dnda ve aktarlabilecek ger- retim ylnda Trkiye genelinden Hizmetii
ekler btn deil, kiinin kendisi tarafndan eitim seminerlerine katlan ve Bolu ilinde eitli
iselletirilerek edinilir. Etkili bir renme orta- okullarda grev yapan 215 retmen ile Abant
m salamak iin gereki retim aralar, et- zzet Baysal niversitesinin Eitim Fakltesinde
kinlikleri ve altrmalarnn kullanlmas gerek- 3. ve 4. snfta okuyan 135 retmen aday da
lidir. zellikle de okuma retimi, ocuk edebi- aratrmann rneklemini oluturmutur. Aratr-
yat rnleri ile eitlendirilmelidir. retmen- maya katlan retmenler ve retmen adaylar
lerin ocuk edebiyat rnlerinden snf ortamn- gnll ve yansz seilmitir.
da nasl yararlandklar, ocuk edebiyat konu-
2.2. ocuk Edebiyat Tutum leinin
sundaki inanlar ile ilgili henz yeterli alma-
Gelitirilmesi
larn olduu sylenemez. retmenler, ocukla-
rn okuma edinimini salamak, geliimini hzlan- ocuk edebiyatna ilikin bir tutum lei
drmak iin ocuk edebiyat rnlerinden nasl gelitirmek iin konuyla yakndan ilgili kaynaklar
yararlandklarnn bilinmesi, ocuk edebiyat (Ouzkan, 2001; Nas, 2002; Sever, 2007; Zengin
rnlerinin nitelikli olmas kadar retmenlerin ve Zengin, 2007; Kbrs, 2006; Grel, Temizy-
ve retmen adaylarnn bu konudaki tutumlar rek ve ahbaz, 2007; Uar, 1996; Ylmaz, 2002;
da nemlidir. Bu aratrmada, retmenlerin ve ner, 2007) incelendikten sonra ocuk edebiyat-
retmen adaylarnn ocuk edebiyatna ilikin nn bireye bilisel ve duyusal adan salayabi-
tutumlar incelenmi, bunun iin u sorulara ce- lecei yararlar maddeler hlinde sralanmtr.
vaplar aranmtr. lein yap geerliliini salamlatrmak iin
retmen yetitiren drt alan uzmannn grle-
Aratrmann Problem Cmlesi
rinden yararlanlmtr. Balangta tutum lei
retmenlerin ve retmen adaylarnn o- 26s olumlu, 3 olumsuz olmak zere toplam 29
cuk edebiyatna ilikin tutumlar ne dzeydedir? madde olarak yaplandrlmtr. Likert tipi olan
Alt Problemler lek 5 derecelidir. Madde seenekleri Kesinlik-
1. retmenler ile retmen adaylarnn ocuk le katlmyorum, Katlmyorum, Kararszm, Kat-
edebiyatna ilikin tutumlar arasnda anlaml bir lyorum ve Kesinlikle Katlyorum biiminde
fark var mdr? ifade edilmitir. lekteki olumlu maddeler sra-
syla 1, 2, 3, 4 ve 5 biiminde dz; olumsuz mad-
2. ocuk edebiyatna ilikin retmenlerin ve
deler ise srasyla 5, 4, 3, 2 ve 1 biiminde tersten
retmen adaylarnn tutumlar cinsiyete gre
puanlandrlmtr. 120 retmen ve retmen
anlaml bir fark gstermekte midir?
aday zerinde yaplan n uygulama sonrasnda
3. ocuk edebiyatna ilikin retmenlerin tutu- lein i tutarllna ilikin Cronbach alfa gve-
mu hizmet ylna gre anlaml bir fark gster- nirlik katsaysnn .84 olduu fakat, lee konu-
mekte midir? lan olumsuz maddelerin faktr analizi ykleri
4. ocuk edebiyatna ilikin retmenlerin tutu- .30un altnda olduu belirlenmi, lekte dzenli
mu mezun olduklar dallara (branlara) gre an- almad anlalan maddenin lekten ka-
laml bir fark gstermekte midir? rlmasna karar verilmitir. Baz dzeltmeler ya-
2. Yntem pldktan sonra yap geerlii iin lek ikinci kez
Bu alma, betimsel bir alan aratrmasdr. uzman grne sunulmu, uzmanlar tarafndan
Verilere ulamak iin tarama modeli kullanl- lein yap ve kapsam geerlii asndan yeterli
mtr. Konuyla ilgili verilere ulamak iin bir olduu grne karar verilmitir. Son olarak
ocuk Edebiyat Tutum lei gelitirilmi ve tutum lei, Abant zzet Baysal niversitesi

531
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Eitim Fakltesinin konuyla ilgili blmlerinde 3 Madde 20

ocua toplumun kltr
.492
ve 4. snf okuyan gnll 135 renciye ve Bolu deerlerini benimsetir.
Yetikinlerin deneyimlerinden
ilinde retmenlik yapan ilgili alanlardan gnll Madde 21
yararlandrr.
.493
215 retmene uygulanmtr. Uygulama sonu- ocuun okuma alkanl
cunda, lein i tutarllna ilikin Cronbach Madde 22 .658
edinmesini salar.
alfa gvenirlik katsaysnn .86 olduu, yaplan Madde 23
ocua evrensel kltr
.606
bu analizlerden elde edilen veriler de daha nceki deerlerini kazandrr.
Farkl alanlara ve kavramlara
uygulama ile benzer ve gvenilir sonular verdii Madde 24
kar ocukta ilgi uyandrr.
.676
anlalmtr. lein yap geerliini belirlemek ocuun eletirel dnme
iin faktr analizi yaplmtr. lekteki madde- Madde 25 .602
alkanl kazanmasn salar.
lerin tek boyutlu olup olmadn anlamak iin de Madde 26
ocuun kiilik geliimine
.648
temel bileenler analizi yaplmtr. Bu analiz- katklar salar.
ler sonucunda lekteki maddelerin tek boyutta
topland ve toplam varyansn % 61ini akla- 2.3. ocuk Edebiyat Tutum leini
Deerlendirme
d belirlenmitir. Gelitirilen 26 maddelik o-
cuk Edebiyat Tutum leinin madde yklerini ocuk Edebiyat Tutum leinde her madde
gsteren faktr analizi sonular Tablo 1de ve- 1 (Kesinlikle katlmyorum) il 5 (Kesinlikle
rilmitir. Katlyorum) puan arasnda deerlendirilmitir.
retmenler ve retmen adaylar anketteki b-
Tablo 1: ocuk Edebiyat Tutum lei Faktr Analizi
Sonular. tn maddeleri okuyup her maddeye ilikin tutum-
larna karlk gelen seenei iaretledikten sonra,
Madde No OCUK EDEBYATI Faktrler btn maddelerden alnan puanlarn toplanp
ocuun kendine gven
Madde 1
duygusunu gelitirir.
.495 madde saysna blnmesiyle (aritmetik ortalama)
ocuun evreye kar duyarl deerlendirme yaplmtr. Buna gre, ocuk
Madde 2 .523
olmasn salar. Edebiyat Tutum leinden ortalama puan
Madde 3
ocuun sosyallemesinde
.512 2,9un altnda olan kii veya grubun ocuk ede-
olumlu etkiye sahiptir. biyatna ilikin tutumu olumsuz; ortalama puan
renmeye kar ocukta
Madde 4
olumlu tutum gelitirir.
.654 3-3,9 arasnda olanlarn olumlu ve orta dzeyde;
ocuun gzellik, sanat ortalama puan 4-5 arasnda olanlarn da olumlu
Madde 5 .591 ve iyi dzeyde bir tutuma sahip olduu eklinde
duygusunu gelitirir.
Madde 6
ocuun dil becerilerinin
.809 deerlendirilmitir. Elde edilen verilerin deer-
geliimine olumlu katk salar. lendirilmesi ve yorumlanmasnda bu deerlen-
ocuun zihinsel geliimini
Madde 7
hzlandrr.
.712 dirme ltlerinden yaralanlmtr.
ocuun hayal gcn, yaratc 3. Bulgular ve Yorum
Madde 8 .729
dnme yeteneini gelitirir.
Bu blmde, aratrmann rneklemine giren
Madde 9 Kitap sevgisini kazandrr. .672
215 retmen ve 135 retmen adaynn ocuk
Kitabn hem elenme hem de
Madde 10 renme arac olduu bilincini .545
edebiyatna ilikin tutumlar, eitli deikenler
kazandrr. asndan deerlendirilmitir. almalar sonu-
ocuun dnce ve duygula- cunda toplanan veriler, aratrmann hipotezlerine
Madde 11
rn yazl, szl veya grsel
.620 uygun istatistik teknikler kullanlarak tablolar
olarak anlatma isteini halinde verilmitir.
uyandrr.
Madde 12 ocuklara yaama sevinci alar. .574 3.1. Birinci Alt Probleme likin Bulgular
ocua hayat ve yaanan yakn ve Yorum
Madde 13 .562
evreyi tantr. 1. Alt Problem: retmenler ile retmen aday-
ocuun davranlarn olumlu larnn ocuk edebiyatna ilikin tutumlar ara-
Madde 14 .569
ynde gelitirir.
Yaratc etkinlikler iin altyap
snda anlaml bir fark var mdr?
Madde 15 .643
hazrlar. Bu problemin zmlenmesinde, retmen-lerin
ocukta gzellik duygusunu ve retmen adaylarnn 26 maddelik ocuk
Madde 16 gelitirecek edeb rnlerle .616 edebiyat tutum leine verdikleri puanlarn arit-
tantrr.
Deiik ya gruplarndaki metik ortalamalarndan yararlanlmtr. ret-
Madde 17 ocuklarn ilgi duyduklar .552 menlerin ve retmen adaylarnn ocuk edebiyat
alanlara ynelmelerini salar. tutum lei puanlar arasnda anlaml bir farkn
ocuu aratrmaya ve olup olmadn test etmek iin ilikisiz lmler
Madde 18 .652
incelemeye ynlendirir. t-testi kullanlmtr. Bununla ilgili veriler Tablo
ocukta baarma istei
Madde 19
uyandrr.
.600 2de verilmitir.

532
 Materiallar

Tablo 2. retmenlerin ve retmen Adaylarnn ocuk Tablo 3te, retmenlerin ve retmen aday-
Edebiyat ile lgili Tutum Dzeylerine likin t - larnn ocuk edebiyatna ilikin tutum puan
Testi Sonular
ortalamalarnn cinsiyete gre t-testi sonular ve-
Tutum rilmitir. Bay retmenlerin ocuk edebiyatna
N X S Sd t p
Dzeyi ilikin tutum puan (3.92), bayanlarn (4.10)dur.
Bayan retmenlerin ocuk edebiyatna ilikin
retmenler 235 4.01 .604 tutumu ortalamalar, erkeklere gre daha yksek-
348 2.890 .004
retmen tir. retmenlerin ocuk edebiyatna ilikin tutum
135 3.80 .777
adaylar ortalamalar bayan retmenlerin lehine anlaml
bir fark [t (213) = 2.144, p<.05] gstermektedir.
Tablo 2de, retmenlerin ve retmen aday-
larnn ocuk edebiyatna ilikin tutum puan ocuk Edebiyat Tutum lei ile ilgili ortaya
ortalamalarnn t-testi sonular verilmitir. ret- konulan deerlendirme ltleri dikkate alnd-
menlerin ocuk edebiyatna ilikin tutum puan nda bayan retmenlerin ocuk edebiyatna
(4.01), retmen adaylarnn ise (3.80)dir. ret- ilikin olumlu ve iyi dzeyde; erkeklerin ise
menlerin ocuk edebiyatna ilikin tutumlar, - olumlu ve orta dzeyde bir tutuma sahip olduklar
retmen adaylarna gre daha yksektir. retmen- sylenebilir.
ler ile retmen adaylarnn ocuk edebiyatna Yine Tablo 3 incelendiinde, retmen aday
ilikin tutum dzeyleri arasnda, retmenlerin le- bay rencilerin ocuk edebiyatna ilikin tutum
hine, anlaml bir fark [t (348) = 2.890, p<.05] var- puan (3.67), bayanlarn ise (3.86)dr. Bayanlarn
dr. retmenler, retmen adaylarna gre ocuk ocuk edebiyatna ilikin tutum puan ortalama-
edebiyat konusunda daha olumlu bir tutuma lar, erkeklere gre biraz daha yksektir. Fakat bu
sahip olduklar grlmektedir. Bu durum, ret- durum, ocuk edebiyatna ilikin tutumun ret-
menlerin retim srecinde uygulamann iinde men adaylarnn cinsiyetine gre anlaml bir fark
yer olular, somut yaantlar edinerek ocuk [t (133) = 1.328, p>.05] oluturmamtr. ocuk
edebiyat rnlerinin etkisini fark etmi olmalar Edebiyat Tutum lei ile ilgili ortaya konulan
ile aklanabilir. Ayrca, ocuk Edebiyat Tutum deerlendirme ltleri de dikkate alndnda
lei ile ilgili ortaya konulan deerlendirme bay ve bayan retmen adaylarnn ocuk edebi-
ltleri dikkate alndnda retmen adaylarnn yatna ilikin olumlu ve orta dzeyde bir tutuma
ocuk edebiyatna ilikin olumlu ve orta dzeyde sahip olduklar sylenebilir.
bir tutuma; retmenlerin ise olumlu ve iyi
3.3. nc Alt Probleme likin
dzeyde bir tutma sahip olduklar sylenebilir.
Bulgular ve Yorum
3.2. kinci Alt Probleme likin
3. Alt Problem: retmenlerin ocuk edebiya-
Bulgular ve Yorum
tna ilikin tutumlar, hizmet srelerine gre
2. Alt Problem: ocuk edebiyatna ilikin ret- anlaml bir fark gstermekte midir?
menlerin ve retmen adaylarnn tutumu cinsi-
Bu problemin zmlenmesinde, retmen-
yete gre anlaml bir fark gstermekte midir?
lerin ocuk edebiyat tutum leine verdikleri
Bu problemin zmlenmesinde, retmen- puanlarn aritmetik ortalamalar kullanlmtr.
lerin ve retmen adaylarnn ocuk edebiyat tu- retmenlerin ocuk edebiyat tutum lei
tum leine verdikleri puanlarn aritmetik ortala- puanlar arasnda retmenlik mesleindeki hiz-
malar kullanlmtr. retmenlerin ve retmen met sresine gre anlaml bir farkn olup olma-
adaylarnn ocuk edebiyat tutum lei puanlar dn test etmek iin de varyans analizinden
arasnda cinsiyete gre anlaml bir farkn olup yararlanlmtr. Bununla ilgili veriler Tablo 4te
olmadn test etmek iin de ilikisiz lmler t- verilmitir.
testi kullanlmtr. Bununla ilgili veriler Tablo
3te verilmitir. Tablo 4. Hizmet Sresine Gre retmenlerin ocuk
Edebiyatna likin Tutum Dzeyi ANOVA
Tablo 3. retmenlerin ve retmen Adaylarnn Cinsiyet Sonular
Deikenine Gre Tutum Dzeyleri t -Testi
Sonular
Cinsi- Hizmet Sresi N X S Sd F P
Durumu N X S Sd t p
yeti
1. ret- Bay 105 3.92 .548 1. 1-5 yl aras 75 4.00 .633
213 2.144 .033 3- .217 .884
men Bayan 110 4.10 .643 2. 6-10 yl aras 70 3.98 .731 215
2. ret- Bay 43 3.67 .775 3. 11-15 yl aras 29 4.09 .434
men 133 1.328 .187
Aday Bayan 92 3.86 .775 4. 16 yl ve daha
41 4.03 .384
fazla

533
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Tablo 4te retmenlerin ocuk edebiyatna cuk Edebiyat Tutum lei ile ilgili yukarda
ilikin tutum dzeylerinin hizmet srelerine gre belirlenen deerlendirme ltleri dikkate aln-
ANOVA sonular verilmitir. ocuk edebiyat- dnda mezun olunan dallar bakmndan ret-
na ilikin tutum puan; hizmet sresi 1-5 yl menlerin ocuk edebiyatna ilikin olumlu ve iyi
arasnda olanlar iin (4.00), 6-10 arasnda olanlar dzeyde bir tutuma sahip olduklar sylenebilir.
iin (3.98), 11-15 arasnda olanlar iin (4.09) ve 4. Sonu ve Tartma
16 yl ve daha yukars olanlar iin de (4.03)tr.
Aratrma bulgularnda grld zere hem
retmenlerin ocuk edebiyatna ilikin tutum
retmenlerin hem de retmen adaylarnn
puanlar retmenlik mesleindeki hizmet sre-
ocuk edebiyat konusunda olumlu bir tutuma
lerine gre anlaml bir fark [F (3-215) = .217,
sahip olduklar grlmektedir. ocuk Edebiyat
(p>.05)] gstermemektedir. ocuk Edebiyat Tu-
Tutum lei ile ilgili ortaya konulan deerlen-
tum lei ile ilgili ortaya konulan deerlendir-
dirme ltleri dikkate alndnda retmen
me ltleri dikkate alndnda hizmet sreleri
adaylarnn ocuk edebiyatna ilikin olumlu ve
bakmndan btn retmenlerin ocuk edebiya-
orta dzeyde bir tutuma; retmenlerin ise olum-
tna ilikin olumlu ve yksek dzeyde bir tutuma
lu ve iyi dzeyde bir tutma sahip olduklar sy-
sahip olduklar sylenebilir.
lenebilir. Bu durum, retmenlerin retim sre-
3.4. Drdnc Alt Probleme likin cinde uygulamann iinde yer olular ile akla-
Bulgular ve Yorum nabilir. nk uygulama srecinin iinde olup
4. Alt Problem: ocuk edebiyatna ilikin ret- somut yaantlar edinen retmenlerin ocuk
menlerin tutumu mezun olduklar dallara (bran- edebiyat rnlerinin ocuklar zerindeki gcn,
lara) gre anlaml bir fark gstermekte midir? etkisini fark etmi olmalar kendilerinde konuyla
Bu problemin zmlenmesinde de, ret- ilgili olumlu ve iyi dzeyde bir tutumun gelime-
menlerin ocuk edebiyat tutum leine verdik- sini salamtr. retmen adaylarnn bu konuyla
leri puanlarn aritmetik ortalamalar kullanlm- ilgili tutumlarnn olumlu ve orta dzeyde olmas
tr. retmenlerin ocuk edebiyat tutum lei ise eitim srecinde ocuk edebiyatna ilikin
puanlarnn dallarna (bran) gre anlaml bir far- aldklar eitimin nitelii ile aklanabilir. Eitim
kn olup olmadn test etmek iin de, varyans srecinde konuyla ilgili akademik almalar ve
analizi kullanlmtr. Bununla ilgili veriler yaynlar dikkatle incelendiinde, bunlarn ocuk
Tablo 5te verilmitir. edebiyatnn kuramsal temelleri zerinde durmak-
tan ok, trleri tantmaya ve bunlarla ilgili rnek-
Tablo 5. Mezun Olunan Dallara Gre retmenlerin ocuk ler sunmaya odakland grlr. Bu durum, -
Edebiyatna likin Tutum Dzeyi ANOVA
Sonular retmen adaylarnn sadece edeb trler hakknda
bilgilenmelerini salamakta, fakat almalarda
Mezun konunun felsefi temelleri zerinde durulmadn-
Olunan Dal N X S Sd F P
(Bran) dan retmen adaylarnda olumlu ve iyi dzeyde
1. Trke bir tutum gelitirememektedir. retmen adayla-
73 3.96 .591
retmenlii 3-215 .577 .630 rn ocuk edebiyat rnleri ile tantrmann ya-
2. Snf nnda bu edeb rnlerin neden gerekli olduu
65 3.99 .730
retmenlii bilgisi ve nasl ilenebilecei becerisi de somut
3. Okul
ncesi 17 4.09 .271 olarak kazandrlmaldr.
retmenlii retmen adaylarnn cinsiyet deikenine
4. Dier gre ocuk edebiyatna ilikin tutumlar arasnda
60 4.09 .509
Branlar
anlaml bir fark yokken, retmenler arasnda
Tablo 5te retmenlerin ocuk edebiyatna zellikle bayan retmenlerin lehine bu deike-
ilikin tutum dzeylerinin dallara (bran) gre nin fark yaratmas da dikkat ekicidir. Bayan -
ANOVA sonular verilmitir. ocuk edebiyatna retmenlerin ocuun dnyasna ilikin edeb rn-
ilikin tutum dzeyi, Trke retmenlii blm lere dair daha bilinli olduklar, annelik duygusu-
mezunlar iin (3.96), snf retmenlii blm nun kendilerinde olumlu ve iyi dzeyde bir tutu-
mezunlar iin (3.99), okul ncesi retmenlii mun gelimesine kaynaklk ettii sylenebilir.
blm mezunlar iin (4.09) ve dier dallardan retmenlerin ocuk edebiyatna ilikin tu-
mezun olup Trke veya snf retmenlii hiz- tum puanlar retmenlik mesleindeki hizmet
metinde bulunanlar iin de (4.09)dur. retmen- sreleri ve mezun olduklar dallara gre anlaml
lerin ocuk edebiyatna ilikin tutum puanlar bir fark gstermedii belirlenmitir. Yine ocuk
mezun olduklar dallara gre anlaml bir fark [F Edebiyat Tutum lei ile ilgili ortaya konulan
(3-215) = .577, (p>.05)] gstermemektedir. o- deerlendirme ltleri dikkate alndnda ret-

534
 Materiallar

menlerin ocuk edebiyatna ilikin olumlu ve iyi - YILMAZ, B. (2002). Bibliyoterapinin Aileleriyle
dzeyde bir tutuma sahip olduklar sylenebilir. atma inde Olan Genlerin atma Dzeylerine
Etkisi. Gazi niversitesi Eitim Bilimleri Enstits
ocuk edebiyatnn ve/veya rnlerinin ocu- (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi): Ankara.
a sadece elenceli zamanlar geirmek iin kulla- - ZENGN, A.Y ve ZENGN, N. (2007). ocuk Edebiyat.
nlmayaca, ocuun dil geliimi, kltrlenmesi Truva Yaynlar: stanbul.
ve gelecekte karlaaca sorunlar ve/veya yaa-
yabilecei amazlar iin bir k yolu olabile-
cei, dnme ve problem zme becerilerini de
gelitirici zelliklerinin olduu unutulmamaldr.
Konuya sadece edeb trlerin retimi ve/veya
retim ortamnda kullanlmas olarak yaklal-
mamal, bu konuyla ilgili alma yapan psikoloji,
sosyoloji gibi farkl disiplinlerin ortaya koyduu
verilerden de yararlanlmaldr. Bu konuyla ilgili
disiplinler aras kuramsal bilgi ve bulgularla do-
yuma ulam, bilinlendirilmi retmenlerin ve
retmen adaylarnn edeb rnlere olan yakla-
m, renme-retme ortamlarnda kullanmas
daha etkili ve farkl olacaktr. Yaplan bu alma-
dan farkl olarak retmenlerin okuma eitiminde
ocuk edebiyat rnlerinden nasl yararlandklar
da incelenmeli ve konunun ilgililerine yeni ka-
plar aralanmaldr.

KAYNAKA
- FARBER, M. B. (1997). The Parents and Teachers
Guide to Helping Young Children Learn: Creative Ideas
from 35 Respected Experts. Preschool Publications Inc:
New York, USA. 80-53.
- GLADDNG, S.T ve GLADDNG, C. (1991). The ABCS
of Bibliotherapy for School Councellors. School
Counselor, 39(1), 5-7.
- GREL, Z; TEMZYREK, F. ve AHBAZ, N. (2007).
ocuk Edebiyat. nc Kitap: Ankara.
- GREL, Z. (1998). ocuk Edebiyat Kavram, Kervan
Dergisi, S.4, s.4-5, Ankara.
- KARATAY, H. (2007). Deer Aktarm Asndan Yerli
ve Yabanc ocuk Edebiyat rnleri. ICANAS 38
Sempozyumu, 10-15 Eyll 2007, Ankara.
- NAS, R. (2002). rneklerle ocuk Edebiyat. Ezgi
Kitabevi: Bursa.
- OUZKAN, A.F. (2001). ocuk Edebiyat. 7. Bask, An
Yaynclk: Ankara.
- NER, U. (2007). Bibliyoterapi Journal of Arts and
Sciences, S.7, s.133-150.
- KIBRIS, . (2006). ocuk Edebiyat. 3. Bask, Tek Aa
Yaynclk: Ankara.
- RANFELD, C. (2003). Books Can Help You Heal.
Online Sources.
- RUSSELL, D. L. (2004). Literature for Children. (5th
Edition), Pearson Education: USA-Boston.
- SEVER, S. (2007). ocuk ve Edebiyat. 3. Bask, Kk
Yaynclk: Ankara
- UAR, . (1996). Orta retim Rehberlik Hizmetlerinde
Edebiyat Eserlerinden Yaralan-ma. Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi): Ankara.

535
 STENDK DAVRANI KAZANDIRMA BOYUTUYLA YCEL
EYZOLUNUN TRK DNYASINDAN DERLED MASALLARDA
YER ALAN OCUK KAHRAMANLAR
Yrd. Do. Dr. brahim KIBRIS
Abant zze Baysal niversitesi
Eitim Fakltesi
Trke Eitimi Blm

ABSTRACT
Tales are products of verbal literature disseminated throughout history from mouth to mouth and from generation to
generation. Prior to the period of script when there were no proper educational institutions, these tales functioned as a tool of
education. Our forefathers experiences of all kinds were passed onto the next generations by means of tale telling. Therefore,
they were the means of education for the communities in the past. However, with the tales not being written down and being kept
in oral tradition, they were subject to modification and erosion.
However, since the Turkish world extends from the Balkans up to the borders of China, it covers more oral works of
literature than just those of Anatolia. It is Ycel Feyziolu who has traveled all over these lands and compiled numerous numbers
of tales and added them to the written Turkish literature.
The aim of this research study is to investigate the voluntary conduct imposed on the children characters in a series of five
books 2 and determine the attitudes of the Turkish people towards children. Thus, it is hoped that children, teachers and parents
will pay attention to these tales, which are important reading materials.

I. GR: yaptnda, simgesel anlatml masallaryla lkesini

kt yneten, acmasz hkmdara, dorudan
Masal szc, dilimize Arapadan girmi
syleyemedii tlerini iki akal araclyla
olup oulu emsl olan mesel szcnn
sylemitir. Doruluu ve drstl simgeleyen
Anadolu Trkesindeki syleni biimidir. Os- "Kelile" ile ikiyzll, yalan ve acmaszl
manlca szle bakldnda, u anlamlar ier- simgeleyen "Dimne" adl iki akal araclyla
mektedir (Develliolu, 2006: 625 -23. bask-): tlerini vermeye allr. Hint edebiyatnn
1. rnek, benzer, numune. 2. Dokunakl ve nemli bir bayapt olan Kelile ve Dinme, ken-
manal sz. 3. Terbiye ve ahlka faydal olan dinden sonra gelen masal anlatanlara ve yazanlara
hikye. Darb- mesel: Atasz (Fr.: Provervbe). da rneklik etmi olur.
Bu tanmdan anlalaca zere, masal; rgn Dahas yeryzndeki masallarn Hindistan'da
eitim kurumlarnn olmad dnemlerde eitim doarak, oradan dnyann baka yerlerine yayl-
arac olarak kullanlm, insanlarn yaantlarn- d bile sylenmektedir. Ancak her lkenin in-
dan yola klarak oluturulmu ykleyici anla- san, esinlendii ya da anlatt masal baka bir
tm rnekleridir. Byklerin, kklere hayatla ulusa ait olsa da, anlattklar masallara kendi kl-
ilgili olarak verdii yaam deneyimi (ibret) rnek- trlerinden kaynaklanan elerle masallarn sy-
lerini ierdii iin rnek anlamna gelen me- lemilerdir (Gken, 1985: 55). Ayn konu, ayn
sel szcyle adlandrlm olabilir. ana dnce, baka uluslara ait masallarda bulun-
nsanlar, ok uzak gemite, yaadklarndan, sa bile; anlatm, dil ve ileyi bakmlarndan bir-
grdklerinden, bildiklerinden yola karak duy- ok farkllk gze arpmaktadr. zellikle Trk
gu, dnce ve dlerini anlatmasyla ortaya - masallarn banda ve ortalarnda bulunan teker-
kan masallar, daha sonra zellikle dinleyenleri leme rnekleriyle, sonda bulunan dua blm
etkilemeye, onlara bir toplumun istedii davran- baka uluslara ait olan masallarda yoktur.
lar kazandrmaya ynelmitir. Bundan olacak ki, Trk Folkloru zerine almalar yapan ve bu
. I. Yzylda yaam olan Beydeba bile, vak- alanda deiik dillerde otuza yakn yapt bulunan
tiyle retmenliini yapt hkmdar Debe- Macar aratrmac gnacz Kuno bir deerlendir-
lemi iinde bulunduu istenmeyen davranlar mesinde de masallar iin unlar syler:
nedeniyle, doru yola davet etmek iin yazd
masallardan yararlanr. Ona sylemek istedikle- "Masallar hem eski alarn dinini ve dille-
rini dorudan syleyemez. nk o,rencisi de rinin nasl olduklarn, hem de gemi zaman-
olsa- lkesinin kraldr. Byle bir durumda, srf larda yaayanlarn edebiyatn, felsefesini tarih
otoritesini korumak uruna Beydebaya olmadk kitaplarndan fazla anlatr. Masal dediimiz ey,
bir ceza uygulayabilirdi. Bu nedenle Beydeba; bu her milletin dner aynasdr. Bu aynaya bakacak

536
 Materiallar

olursak, hem eskilerin ibadetlerini, hem de eski II. 1. ARATIRMANIN KONUSU

alarn ahlakn grm oluruz. () masallar Aratrmann konusu, Ycel Feyziolunun
epik (destans) soydan olup, birbirlerini tamam- Trk lkelerinden derledii masallarda yer alan
larlar." (Kuno, 1978:113) ocuk kahramanlarla istendik davranlarn nasl
Geni bir d-hayal-rn olan masallarda, kazandrlmaya alldnn saptanmasdr.
yer yer geree uygun olaylara ve kiilere de II. 2. ARATIRMANIN YNTEM
rastlanlabilir. Kahramanlar genellikle; padiah,
Aratrma, sz edilen kitaplardaki masallarla
kral, vezir, ehzade, fakir kz, delikanl, cce,
snrl olduu iin, bu masallarn belli eler
dev, peri kz, cin, ejderha gibi varlklardr.
ynnden incelenmesine dayanmaktadr. Masal-
Ayrca kimi nitelikleriyle insana benzeyen, ama
larda yer alan ergen ve ocuk kahramanlarla ilgili
yine de olaanst niteliklere sahip olan kahra-
istendik davran kazandrmaya ynelik uyar,
manlara da rastlamak olasdr. rnein halkn
sz, telkin, anlat vb. taranm ve elde edilen
iinden kan zeki ve hazr cevap Kelolan, Aldar
bulgular srayla belirtilmi ve yorumlanmtr.
Ks, Yart Kulak bu tr karakterlerdir.
III. YCEL FEYZOLUNUN DERLE-
II. STENDK DAVRANI NEDR,
D MASALLARDA YER ALAN O-
MASAL YOLUYLA STENDK
CUK KAHRAMANLARA STENDK
DAVRANI NASIL KAZANDIRILIR?
DAVRANI KAZANDIRMAYA YNE-
Eitim genel olarak bir insann davran- LK TUTUM VE DAVRANILAR
larn, iinde yaad toplumun istedii biimde Dnya zerine yaylm olan Trkler, Bal-
deitirmek, ona bu ynde yeni davranlar ka- kanlardan balayp in snrlarna dek uzanan ge-
zandrma srecidir (Snmez, 1993: 2). Ancak bu ni corafyada yaamlardr. te Ycel Feyzi-
sre, kastl olarak gerekletirilip planl prog- olu, yaklak otuz yldr Trk devlet ve topluluk-
raml yrtlen bir sretir. Bu nedenle, gnm- larnn yaylm olduu bu geni topraklar dola-
zn yerleik ve gelimi toplumlarnda rgn m ve birok masal yazl Trk edebiyatna ka-
eitim kurumlar araclyla gerekletirilir. zandrmtr. Yapt derlemelerle pek ok Trk
Ancak, uzak gemite, rgn eitim kurumla- masalnn, bata Trkiye olmak zere, birok lke
rnn olmad, okullamann henz yaama ge- insannn tanmasn salayan Feyziolu, masalla-
medii ortamlarda, eitim, aile ve toplum iinde, rndaki ocuk ve ergen kahramanlarla ilgili olarak
etkileim yoluyla gerekleen, plansz ve prog- kendisine ynelttiim bir soruya u karl ver-
ramsz olarak yaanan bir sreti. Toplumun, ok mitir:
uzak gemiinden beri benimsedii, kabul gr- Birok ok ocuk ve ergen karakter var bu
m davran kalplarnn yeni kuaklara aktarl- masallarda. Trk Dnyas Masallar dizisinde
mas biiminde gerekleen eitim, bir bakma zellikle bunlar ne kardm. nk bunlar
istendik davranlarn kazandrlmas abalar- ortak karakteristik zellik tarlar. rnein ocuk
dr. te, toplumlarn, ortak olarak benimsedikleri, tiplerden Trkmenlerin Yart Kulak, Dastan-
herkese geerli olarak kabul edilen bu davra- llarn ilbik, Azerbaycanllarn Crttan, Ana-
nlara stendik davran denilmektedir (Bilen, dolunun Kelolan, ergenlere rnek olarak da
1993, s: 2.). Kazaklarn Aldar Kseye baktmzda hepsinin
te, henz rgn eitim uygulamalarnn bu- birbirine benzeyen belli zellikleri var. Ufak
gnk anlamda olumad dnemlerde, zellikle tefektir, eli yz dzgn deildir, kirli pasakldr,
ocuklar eitmede, onlara toplumca benimsen- keldir, ksedir, Yart Kulak ve Aldar Kse hari
mi davranlarn kazandrlmasnda masallar hepsi tembeldir, ama zek prlts tarlar. Yine
nemli bir ilev yklenmilerdir. stelik yetikin- Aldar Kse hari bykler tarafndan hepsi k-
lerin bile, o dnemlerde dinlemekten zevk ald msenir, i becerebilir gzyle baklmaz bun-
masallar ve onlara biem-kurgu ynyle yakn lara. Ama ie koyulduklarnda en olmaz ileri
olan efsane, destan ve halk hikyeleri de iinde oldurur, en yenilmez diye alglanan glkleri ve
yaanlan toplumun kltrn, yaam biimini, glleri bunlar yener, en altndan kalklmaz
gelenek, greneklerini tutumunu gelecek kuak- ileri baaryla bitirirler. Sanyorum masal usta-
lara aktaran en nemli aralardr. Bu nedenle lar bu karakterleri ocuklarn nne: Bunlar
masallar, dier geleneksel kltr rnleri ile bir- baardna gre sen daha da zorunu baarrsn!
likte, gemiteki toplumlar yneten ve ynlen- amacyla koymu, onlar motive etmek istemi-
diren kltr deerleri olarak nitelendirilebilir lerdir. Bir yandan da ocuu kmseyen byk-
(Aslan, 2007: 271) grebiliriz. lere: Ayan denk al, ummadn ta ba yarar
anmsatmasn yapmlardr.

537
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Ayrca bu masal tipleri, baarya ulamak Bir baka masaldaysa Yart Kulakn byk-
iin bazen hile ve yalana da ba vururlar. Hatta lere olan saygsna tank olunur. Yal kadn
emek vermeden il il altn dolu kplere ularlar. tarlaya yemek gtrecei srada Yart Kulak onun
Toplum iinde baarya ulam karakterlere bak- nne geer ve Atasnn yemeini kendisinin
tmzda onlarda da bu zelliklerin yansma- gtrmek istediini syler (27+). Bu neriden ok
larn grrz. Onlar da yeri geldiinde hile ve holanan anne, Yart Kulaka, tarlaya yemek
yalana bavururlar, banka boaltrlar, hayali bohasn gtrrken nasl davranmas gerektiini
iler yapp vurgun vururlar. Masal tiplerinin bu u szlerle belirtir:
gerek kiilikleri etkiledii ya da bu tiplerden Sakn yolda aklszlk etme. () Bir yerlerde
masal karakterlerinin ortaya kt yorumunu taklp beni merakta brakma. Bouna sylememi
yapabiliriz. Ya da ikisi de birbirini sarmal olarak atalar, ocua buyur, arkasndan kotur. (s. 28).
etkileyerek gelir
Bylece, ocuklara, ocuk olduklar iin g-
Grld gibi, Feyziolu; Trk dnyasndan venilmemesi gerektiini vurgulam olur. Ancak
derledii masallarda yer alan ocuk ve ergenlerin; bu gvensizlik bir ataszyle giderilmeye al-
ie koyulduklarnda en olmaz ileri olduran, en lr: Bouna sylememi atalar, ocua buyur,
yenilmez diye alglanan glkleri ve glleri arkasndan kotur. (s. 28). Ancak Yart Kulak,
yenebilen, en zor ilerin altndan kalkabilen kii- kendisine duyulan bu gvensizlie alnr ve anne-
ler olduunu belirtmek istemitir. Bylece, masal ye u szlerle karlk verir: Ben km ama
ustalarnn, bu karakterleri ocuklara; Bunlar cesaretli/ Herkesten gl ve metanetli, Ben k-
baardna gre, sen daha da zorunu baarrsn! m ama cesaretli elik gibiyim ve metanetli
iletisini vermek istediini belirtmek istemitir.
Ksacas Yar Kulak, bykln fizikle de-
Feyziolu, bir bakma, byklere: Ayan denk
il, ilevsellikle mmkn olabileceini anneye
al, ummadn ta ba yarar anmsatmasn yap-
belirtir. (s. 28)
mtr. imdi de bu masallarda yer alan, istendik
davran kazandrmayla ilgili tutumlar belirtile- Bykler de ie yarayan ocuklar ok sevip
cektir. onlar gdlerler. rnein Yal dede Yart ku-
laka gene nemli bir ilev yerine getirdiinde
1. Yart Kulak: Kitap, birbirini izleyen, Yart
yle der:
Kulakla ilgili 26 masal vardr. Feyziolunca
Trkmen masallarndan derlenmi olan bu masa- te benim balam byd. Byd de koca
ln kahramanlarndan biri olan yal bir dede, bir yiit oldu. Anasnn, atasnn ilerini grd.
atyla birlikte kzgn bir lden geerken bir trk Balam balam can balam Balam balam bal ba-
tutturur. Bir ocuu olmasn ocuunu gelecekte lam ( s. 38).
nasl grmek istediiyle ilgili olan bu trknn Yart Kulak, bir bakasnn banda olgunla-
szleri yledir: m zmleri grnce az sulanr. Alp yemek
Bir olum olsayd,/Yz ay gibi parlak, Gn- ister. Kendi kendine sorar:
l gne kadar scak,/Bir olum olsayd,/Ar ka- Bir tane yesem?.. Sahibi ne der acaba?..
dar alkan Dayanamaz. Bir salkm koparr. Fakat bir baka-
ok gemeden, Dede bir ses duyar yukar- snn emeine izinsiz olarak el uzatmak onu ra-
lardan. Sanki bir insan sesi: Hey, ata can, al beni hatsz eder ve salkm yerine yaptrmak ister.
yanna, oul olaym sana! Bunu beceremez. O srada iri bir tanenin sular
akar ve Yart Kulakn her tarafna bular. Elleri
Dede, birden devesinin kulaklar iinden -
yap yap olur. Tadn da elini azna gtrnce
kp gelen cce ocuu grnce arr. Ona, ee-
tatm olur. Annesine bu olay anlatr ve By-
inin kulann yars kadar olduu iin, Yart
lesine tatl bir zm yemedim, ece can, keke
Kulak adn verir. Yart Kulak, kendisini k-
sana getirebilseydim. der (s. 40). Ece can da,
ck olarak nitelendiren Dedeye syledii szler-
Yart Kulak bu dncesi iin knar ve izinsiz bir
le, bir bakma Trk dnyasnda bir ocuun yeri-
maln alnmayacan Yart Kulaka u szlerle
nin ne olduunu, aileye yeni katlan bir ocuun
belirtir:
ne anlama geldiini belirtmi olur: Elmas da
kktr ata can. Ama yz deve deerindedir. Yart Kulak, yrede yaayan ve nfuzlu bir
() Ama sana yz deve verseler, verme beni kii olan beyle girecei bir mcadele iin, ken-
Varlk ve sevinle dolduracam evini (s. 17). disini kmseyen annesine u szlerle karlk
verir:
Dede de cce ocuu incitmemeye zen gs-
tererek alnna bir pck kondurur ve evine alp Varsllk ve g deildir her eyi zen,
getirir. akldr her eyin nnde giden. Ben bir cce, akl

538
 Materiallar

bende, cesaret bende. Sen baaracaksn de!.. (s. Hey, bakalarnn devesine dokunma!.
77+) Yart Kulak, bir yarma nedeniyle minareye
Bylece masalda, Yart Kulakn kiiliinde, kmaya alan, ancak dp len arkadalarn
ocuklara, kendilerine gvenmeleriyle ilgili bir kurtarmak ister. Ancak, bu i tehlikeli olduu
yaam dersi verilmi olur. iin, annesi izin vermez. Bu durumda, Yart Ku-
Anneler babalar ocuklara kar olduka i- lak, insanlar aras dayanmann, zorda kalana
tendir. Ona bir yandan yapmalar gerekenleri sy- yardm etmenin nemini yandan beklenmeyen
lerlerken bir yandan da onlar eitmenin yollarn bir olgunlukla, nce annesine, sonra da annesi
denerler. Bunun iin de zihinlerinde yer edecek araclyla bu masal okuyacaklara u szle be-
telkinlerle onlarn davranlarn deitirmeye a- lirtir:
lrlar. Bunu da yine Yart Kulaktaki annenin u Bu genlerin lmesini gnln nasl kabul
szlerinden karmak olasdr: eder ece can? () Brak gideyim ata can.
Gzel balam, bu rek ile peyniri de atana Yiitlere yardm edeyim. (s. 153+).
gtrelim. Gne domadan tarlaya gitti. ok Yart Kulak ya kk olsa da gerektiinde
ackmtr imdi. Yart Kulak bu szler zerine dnceleriyle, olaylara olan farkl yaklamyla
kendi dncesinden vazgeer ve ece cana u yetikinlere de mesaj vermekten geri durmaz:
karl verir: Alamak iin bir neden yok, alamayn lt-
zr dilerim ece can. Hemen bohaya fen. Ben minareye trmanarak tacnz indirme-
koyalm. (s. 89). dim. Ne einiz olmaya niyetim var ne de yerin
Anne ve baba, Yart Kulakn hatal davran gn beyi, halklarn, kentlerin hkmdar, hazi-
karsndaki tutumlaryla hem ocuk okurlara hem nelerin saraylarn sahibi olmaya Bunlar iin
de yetikinlere mesaj verirler. Oysa yaptklar indirmedim bu tac! Sadece bir iaretinizle kele-
nedeniyle Yart Kulak azarlanacan dnr: bek gibi atee atlayan yiitleri kurtarmak iste-
Ama onlar suskunluklarndan gerekli dersi karr dim Padiahlk ne benim, ne onun ne bunun,
ve davrannn z eletirisini yle yaparlar: padiahlk sizin hakknz Haydi, hoa kaln.
S. 168).
Sen yle gururlu olmasaydn, sen arkada-
larn kovmasaydn, onlar sana yardm edecek- Yart Kulak; merakyla, eletirel tutumuyla da
lerdi. Btn su sende cce olan! () imdi k ocuk okurlara rnek olur. Aklna gelenleri yolda
iin iinden! (s. 112). rastlad kervanclara sorar (s. 170). Yart Kulak
Kervanclarn peine taklp onlarla birlikte git-
Yart Kulak daha sonra da hatasn telafi et-
mek istediinde, Kervanc ba Yart Kulakn
mek zere kalkp gider ve Kervancbann ee-
byle bir durumda nasl davranmas gerektiini
ini bulur.
u szlerle anlatr:
Yart Kulak ayhanede adn tayan b-
Annene babana soracaksn Yart Kulak!
lmdeyse; yal baba, Yart Kulak alp kars-
Kendiliinden bize katlmak olmaz. Sen sor, izin
na- bir toplumda, dahas yallarn bulunaca bir
al. Gelecek sefer birlikte yola kabiliriz. ( s. 174).
mecliste nasl davranacayla ilgili olarak onu
yle uyarr: Yart Kulak da bunun zerine anne babasn-
dan izin almak ister:
Aman oulcuk, konumak gmse, susmak
altndr. (..) Gen olduun srece, yallara kulak zin verin bir kervana katlp gideyim ece
ver hece ve hece. Szn arasna girme, yaldr can, gidip dnyay gezeyim ata can. Bilgelerden
onlar., deneyleri dalardan yce. Saygda kusur bilgi reneyim, grmlerden grg edineyim,
etme. (s. 120). Masal boyunca da, Konumak ustalara rak durup usta olaym (s. 175).
gmse, susmak altndr. sz tekrarlanr. Ece canla ata can onun bu isteini u szlerle
Masaln sonunda baba, Yart Kulaka yal- karlarlar:
lara kar nasl davranacayla ilgili olarak u Ey Yart Bala, her sz irin, bal bala, senin
mesaj verir: baban, babann babas, deden, dedenin dedesi
Bilgiyle donanmldr yallar, alak gnll ok uzun yaadlar. Yaadlar ama, sadece kendi
olmaldr ocuklar!.. (s. 130). yollarnda gidip geldiler. Kibitkadan pamuk tar-
lasna, tarladan kibitkaya. Onlar da almak iste-
Baka bir masalda, krda bulduu deveyi alp
di dnyaya. Para olmadan u duvar bile aama-
gtrmeye kalkan ocua yine Yart Kulak ara-
dlar, yine de var olanla yaadlar. (s. 176).
clyla bunun doru olmad, bakalarnn de-
vesine dokunulmamas gerektii iletisi u szlerle Daha sonra, kendisini gtrmek isteyen bah-
olduka etkileyici biimde verilir: iye Yart Kulak yle der:

539
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Senin yannda glk ekmeyeceimi bil- ocuk kahramanl masallardan biri de Cad
mem mi? Ama anamdan babamdan izin almadm. ile ilbik adl masaldr. illbik yal annesiyle
Onlar benim habersiz katm sanacaklar, bir birlikte yaamn srdrr. ilbik bir gn yiyecek
yerde ldm sanacaklar ekecekleri acy getirmek zere yollara der. Ninesi onu u sz-
biliyor musun?.. (s. 182). lerle uyarr:
Grld gibi, bu uzunca masalda, zellikle Dikkat et haa! () Ormanda vahi bir cad
ocuklara, toplum iinde nasl davranmalar ge- dolayor. Ad dillere dm. Kekebar adnda
rektiiyle ilgili olarak pek ok istendik davran bir kzyla bir de keisi var. Kzn insan etiyle
bykler araclyla aktarlmaya allr. Bunun besliyor. Keisi de ona sabah akam bir kova st
iin, gerekirse, ocuk kahramanlar da zeletiri veriyor. Seni grr grmez irin diller dker, alp
yoluyla davranlarnn yanl olduunu belirtip eve gtrr. Yedirir, iirir, uyutur, sonra da
toplumca benimsenen davran biimlerini yerine derini bandan syrr. (s. 102).
getirmeye alrlar. Masaln sonunda ilbik etrafna zarar doku-
2. Crttan ile ilbik: Kitap, Azerbaycan nan Cady yener ve huzurlu bir toplumun yara-
yresinden 7, Dastan yresinden 12 olmak tlmas iin elinden geleni yapar (s. 106). Byle-
zere, 19 ksa masaldan olumaktadr. Kitabn ilk ce, bir toplumda ocuklarn da kendilerine gre
masal olan Yank ile Dilek Boncuunda masal bir yeri, ilevi olduu vurgulanm olur.
kahramanlarndan biri de ocuk olan Yank Daha sonraki masalda ilbik yine becerikli
Baladr. Yank Bala ninesiyle birlikte yaar. bir ocuk kahraman olarak karmza kar. Daha
Ninesi Yank Balay bir eyler satarak al veri nce sz edilen masallarda da olduu gibi, bu
yapmas iin ehre yollar. Ancak ok iyi kalpli kitaptaki masallarda da ocuklar, becerikliliin-
olmas nedeniyle, satt eyann parasyla birile- den yararlanlan eler olmaya devam ederler. Bu
rinin dvd bir kpei satn alr. Nine, torunu- masallarda, ocuklarn, zellikle tembellikten
nun bu dncesini saygyla karlar ve ona ek- kurtulma konusunda byklere arac olduklar, i
mek satn almak zere, bir kaz daha verir. Yank ve alkanlk konusunda evresinde bulunanlar-
gene, benzer davranlarn st ste srdrnce, na tank olunur (s. 148).
bu kez Nine sitemini biraz artrr. Bunun zerine
3. englm ile Menglm: Kitap, ayn ad
Yank Bala, ninesine u szleri syler:
tayan, Azerbaycan yresinden derlenmi bir ma-
Bunlarn sana ne ziyan olacak ay Nine? sala balar. Bir kei ve iki yavrusunun, kendi-
Kurtuk, kuuk yiyip geinirler. Gereksiz olan lerini yemek isteyen kurtla aralarnda geen olay-
sakla, gerekli olur bir gn dememi mi atalarmz. lar anlatlr. Kitapta, farkl Trk blgelerinden
Brak aramzda yaasnlar, kapy bacay koru- derlenmi on drt masal bulunmaktadr.
sunlar. (s. 17)
englmle Menglmn anneleri, yavrula-
Grld gibi, ocuk yana ramen, birok rn evde brakp otlamaya gider. Giderken de
masalda olduu gibi, kendisinden beklenilmeyen yavrularna sk sk tembih edip onlar uyarr:
bilge tutumuyla Yank Bala, btn insanla bir
Benim gzel balalarm, kurt gelip sizi kan-
yaam dersi verir.
drr ha!..Hrsz, urusuz gelip kapy tklar
Ayn masaln devamnda, ocuk, toplumdaki Kim gelirse gelsin, sakn kapy amayn!. ( s. 14).
dzensizlikleri giderecek bir ara olarak ilev
En Gl Kim adl masalda, ilbik adl
grr. (s. 24). Yank Yetim sayesinde Pazaryeri
ocuk, karlat bir olaydan yola karak en
esnaf kendilerine ktlk eden kiilerden kur-
glnn arayna kar. Grr ki, her yaratn
tulur: Her bir pazarc derin bir soluk alm, g-
gsz bir yan vardr. Ama sonunda anlar ki, -
nl rahatlyla rnlerini satm Pazaryerinde
sivrisinein dediklerinden- en gl olan insan-
ilk kez dostluk, arkadalk, mutluluk balam.
dr. nk okumay yazmay bilir, akln kullanr.
(s. 24).
Bylece, bu masalda, ocuk denilen nesneye ken-
Crttan ile Ylan adl masalda da Crttan ev- dini tanmas iin frsatlar yaratlm olur. ocuk
resindeki insanlar ktlkten koruyan, bykle- okurlara da bir yaam deneyimi sunularak bu ileti
rine bir toplumu iyilie gtrecek gerekleri verilmi olur. Sivrisinek u szlerle ilbikin
aklayan ileviyle ocuk kahraman olarak kar- kendine gelmesini salar:
mza kar (s. 79). Bykler de kendilerini ocuk-
Anlamadn m ilbik karde. () Senden
larn iyilikle anmasn isterler.
daha gl olur mu bu dnyada? Akl sende,
Yine, Crttan ile Sihirli Topuz adl masalda almak sende, yaz sende, kitap sende, geriye ne
da ocuklar, byklere yardmc olan e olarak kalr bende? s. 29).
grev yaparlar. zellikle ocuk, dede ve ninelerin
Bir Dobruca masal olan ncili Gz ile Sihirli
grmeyen gz, tutmayan eli durumundadrlar (s.
Gl adl masaldaysa, herkesin sayg duyduu
90).

540
 Materiallar

kutlu dedeler, doan ocuklar kutsayp iyi gisiz diyen Kelolan, annesinin bu szlerine u
dileklerde bulunurlar: Bu kz gldke, yanakla- szlerle kar kar:
rnda gller asn. deyip .ocuklar kutsarlar (s. -rettin mi ana? Her eyi kendin yapyor-
30). ocuklara ad koyarken bile anne baba da sun, bana i brakmyorsun. Sonra da tembel diye
dhil, iyi dilekte bulunurlar. ocuun, adyla canma okuyorsun.
msemma olsun isterler. rnein, yeni domu
Anne, Kelolana her eyi hazr sunmaz.
bir bebee, dili su gibi duru, su gibi berrak olsun
Sepetin erini soran Kelolana yle der: Kendin
diye adn Dilsu koyarlar (s. 32). ocuktan,
bul. (s. 105). Pasta piirmeyi renen Kelolana
anne szne, byklerin szne ballk istenir.
annesi Sihri konuldu. Artk sen pasta piirmeyi
rnein, Dilsuya Kutlu dede; Sana yardm ede-
rendin, mr boyu yapp yiyebilirsin. Bundan
rim ama bir daha anana babana sormadan biri-
byk sihri mi olur? der. Bylece, bir ii, mes-
nin elinden tutup hibir yere gitmeyeceksin. Der
lei renmenin bir sihirle e olduu vurgulanm
(40).
olur (s. 108).
Gakgak Kalina ile Olak adl masaln kahra-
Cesur Vayn Deniz Serveni adl masalda da,
manlarndan biri de bir kz ocuudur. Bu ma-
bir acemilii olduunda, ocuklar uyarlr ve
salda da ocuklarn balarndan geenlerden yola
istendik biimde davranmalar iin bilgilendirilir:
klarak, yardmlamann nemi vurgulanr. n-
sanlarn, teki hayvanlarla farkll dile getiril- Sakn ha! Kaymz kck. Dalarn ne
meye allr (s. 47). zaman kabaraca, canavarlarn ne zaman
kaca belli olmaz. ok darda kalrsn oul.
aman Dede ile Olu: aman Dede olunu
(s. 116). Bu masalla, ocuun gelecein genci,
yanndan ayrmaz.. nk aman dede, olunun
insanl koruyan bir e olduu vurgulanr (s.
henz kk olduunu dnr. Onun, evresin-
121).
deki ktlklerle savaabilecek denli bilgili, de-
neyimli olmad gerekesiyle, uzaklara gitmesi- Beyaz Tavan adl masalda da ocuklar tem-
ni, avlanmasn istemez (s. 48+). Ona verecei sil eden yavru hayvanlar araclyla, bir insann
yaam dersini u szlerle belirtir: kendi ii iin bakalarndan yarar bekleyecei
yerde, kendi ilerini kendilerinin grmeleri
Sen daha hi gitmedin gzel oul. Sana yol
gerektii vurgulanr ( s. 128):
yordam gstereyim, sonra bensiz gidersin. (s. 50).
Kpek ban evirip havlad:
aman Dede olunu hep korur. Onu eitme-
den, zorluklarn iine salmaz. Onu Aman dur Hav hav hav! Dikeni neden kendin karm-
oul, kt bir rya grdm, avclk bize gre yorsun. teki ayan da ben srrm, hep topla
deil szleriyle uyarr ( s. 55). gezersin! Beterin beteri var dersin!.. (s. 128).
Karde ile Bir Bac adl masalda da Feyziolu, insanlarn, ancak masallarla son-
erkek karde ve bir kz karde olmak zere, drt suza ulaacan syler (englm, Menglm, s.
ocuk kahraman vardr. Anneleri, bunlarn daya- 131).
nmalarn ister ve masal boyunca var olan Bu masallarn hepsinde ocuklara zor grev
glerini gerektiinde kullanmalarn tler (s. verilip baarmalar beklenir. Aslnda, ama ocu-
61). Karlan kz kardelerini bir dayanmayla un i yaparak olgunlamas ve bamszlama-
kurtarp geri getirirler. sdr. Ve sonuta en kk ocuk, byk karde-
Tilki ile Bitle adl masalda da ana keiye lerin deneylerinden de yararlanarak baarya
yavru keiler yardm eder. Minicik bir dam yapp ular. (s. 131). Feyziolu masallarn ilevlerin
iine girerler. Ksacas ocuk, hem byklere yle belirtir:
yardm eder hem de bylece yaam deneyimini 4. Kelolan ile Kahkaha Hanm: Kitapta
zenginletirir (s. 69). Yine ayn masalda, herhangi Kelolanla ilgili yedi masal rnei bulunmakta-
bir ktlk karsnda ncelikle ocuklarn korun- dr. Bu masallarda, Kelolan, almay sevme-
mas gerektii vurgulanr (s. 72). yen, tembel bir insan tipini temsil eder. Ancak, bu
Crttan ile Kurt adl masaln kahraman olan tembelliinin zaman zaman ortaya kan keskin
Crttan (s. 85) bir Terekeme masaldr. Masalda, zeksyla yaratcln da ortaya koyan bir tiptir.
Crttan; becerikli, evine ve ailesine sahip kan bir Masallarda, kelolan araclyla tembellik yerilir
ocuktur (s. 92). ve ocuklara, genlere istendik ynde iletiler
vermeye allr.
Kelolan ile Sihirli Pasta (s. 101)nn kahra-
man olan Kelolan, kendi iini kendisi gren bir Kelolan, bu masallarda yet yer bir ocuk yer
masal kahramandr. Kelolan, annesinin davra- yer de bir yeni yetme delikanldr. Ama huyu ok
nlarndan yaknr. Kendisine meraksz ve bil- fazla deimez (s. 42).

541
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

: Burada senin kediler beslemen gerekir dev Kelolan tiplemesiyle de benzerlikler gsterir.
day. Dnyada herkesin bir grevi var. Sen dev de kisi de olduka zeki olup de bu keskin zek-
olsan, fareyle ba edemezsin. O i kedilerin ii- laryla g durumlardan kurtulmasn becerirler.
dir. Kelolan gerektiinde kendisinden byk- Adlar Kse, yolculuklar boyunca yardma
lere de akl veren, kendi yaam felsefesini de gereksinimi olanlarn sorunlarna zm bulur.
onlara aktaran bir kiidir. Adlar Kse, bu aratrmada belirtilen anlamda
Kelolann Kp adl masaldaysa Kelo- ocuk kahraman olmasa da, o, kendisine her
lan, yine nceki masallardaki kiiliiyle kar frsatta istendik davranlar telkin eden annesinin
dinleyicinin karsna (s. 60). Hem tembel hem de babasnn gznde hep bir ocuk olarak kalr. Bu
yaramazdr. Babas ona; Yarn gidip tarla nedenle, onun kiiliinde, bir bakma o yredeki
sreceksin. dediinde, yant hemen hazrdr: ocuk ve ergenlere de istendik anlamda
Niin ben? telkinlerde bulunulur.
Baba: IV. SONU
Bu evin tek olu sensin. in ncs sen Buna gre, incelenen masallarda yer alan
olmalsn. der. Kelolan yine kar kar ve ocuk-ergen kahramanlardan beklenen istendik
nce i, sonra oyun! der. Bunun zerine, baba davranlar aadaki biimde zetlenebilir::
oluna u istendik davran tler:
1. Genellikle ailelerin en kk ocuklardrlar.
Her ey ocukluktan balar. Almalsn
2. teki kardelerine gre daha zeki olup kendi-
balam. (s. 62)
lerini kantlamak zere, hayatn iine braklver-
Kelolan bir rya grr. Kendisine ryasn mi olan ocuklardr.
anlatmasn isteyen padiaha kar kar Kelolan.
Ryasn anlatmak istemez. Kelolan, kendisine 3. ocuk olduklar iin, byklerce ille bir g-
buyruk vererek ryasn anlatmasn syleyen vensizlik sz konusudur. O nedenle, bir ie yol-
padiaha kar kar: lanmadan nce genellikle uyarlrlar.
Kime sylesem bana buyruk vermiti. Hay- 4. Bakasnn emeine sayg, haram, helal gibi
rola olum denilseydi, herkese sylerdim. Der. yarglar ocuklara aktarlmak istenen deer yar-
Kelolan byle buyrukla yapmas belirtilen bir ii glarnn banda gelir.
yapmaz. Bunun iin zindana bile irmeyi gze alr. 5. ocuklar genellikle gururlarna dkndrler.
Ama ayn ryasn babacan bir tavrla Anlat! Bu durum onlarn zaman zaman hata yapmalarna
diyen padiaha anlatr. (s.127) neden olabilir.
Babama bile sylemedim. Zorla bana i 6. Byklerin yannda kk olarak ne kadar
yaptramazsnz padiahm. Gnlllkle. Her ey konuacaklar ya da konumayacaklar sk sk
gnlllkle. O zaman yapmayacam i yok hatrlatlan davranlardandr.
benim. 7. Darda kalanlara yardm etmenin gereklilii ve
5. Aldar Kse: Yukarda saylan zellikleri darda kalanlara yardm istei sk sk vurgulanr.
incelenmi olan dizinin ilk kitab olan ve Feyzi- 8. Byklere danlr, yaplacaklarla ilgili
olunca Kazak masallarndan derlenen Adlar onlardan izin alnr.
Kse adl masalda da grlmektedir. Adlar Kse,
kardeten en k olup malda mlkte gz 9. Bir konuda yeterince eitilmeden, o konudaki
olmayan, kse ve zeki bir ocuktur. Babas ona glkleri yklenmeme istei byklerce ho
bu zekilii nedeniyle ona ok gvenir ve onu bir karlanmaz.
bakma, akln kullansn diye meydana salverir. 10. Ev ve aile ilerine yardm etmenin gereklilii
Ona olan gvenini de u szlerle ifade eder: ocuklara sk sk hatrlatlr.
() Tanr sana gr bir sakal vermedi; ama 11. ocuklara, ncelikle kendi ilerini kendile-
keskin bir akln var Kse kaldn; ama byk bir rinin grmesi gerektii belirtilir.
yrein var Salarn yok, ama en akrak bir 12. ocukluktaki eitimin ok nemli olduu,
ruha, kvrak bir dile sahipsin. Gznde ne tt- bunun iin de ocuklarn bu yalarn iyi deer-
yor, gnlnde ne yatyorsa onu yap oul. Adn lendirmesi gerektii vurgulanr.
ktlere korku ve sknt versin, iyilere sevin ve
teselli Adn dilden dile dsn, masaldan masa- 13. Zorla deil, gzellikle bakalarna i buyrul-
la geip yzlerce yl yaasn. Adn Adlar Kse mas gerektii belirtilmeye allr.
olsun, kimse seni unutmasn. Artk yola ka- Gnmzn toplumsal yaps iersinde, r-
bilirsin! (Aldar Kse: 17). gn eitimin ok ok yaygnlamas nedeniyle,
Bylece, bir Kazak masal olan Adlar Kse; masal anlatma geleneinin, yerini masal okumaya
zaman zaman Anadolu halk masallarnda yer alan brakt sylenebilir. Ancak bunun iin de, ders

542
 Materiallar

d zamanlarda okuma arac gereci olarak kul-

lanmak zere nitelikli ocuk kitaplarna gereksi-
nim olacaktr. zellikle, ulusal kltrmz ak-
tarmada ve ulusal kimliimizi oluturmada nem-
li bir ilevi olan masallarn ders d zamanlarda
rencilerce okunmasnn salanmas iin; okul,
retmen ve renci i ibirlii iinde olmal ve
yerli ocuk yazn rnlerinin, ocuklar iin
hazrlanan okuma ara gerelerinin iindeki pay
oaltlmaldr. Bylece, yeni yetien kuaklarn
ulusal kltrle daha erken tanmalar salanmal
ve ulusal kimlik oluturmalarna daha bilinli
olarak katkda bulunulmaldr.

IV. KAYNAKLAR
ASLAN, Ensar: Trk Halk Edebiyat, Maya Akademi
Yaynclk, Ankara 2007.
BLEN, Mrvvet: Plandan Uygulamaya retim,
Ankara, 1993.
BORATAV, Pertev Naili: 100 Soruda Trk Halk
Edebiyat, Gerek Yaynevi, stanbul, 1997.
DEVELLOLU, Ferit: Osmanlca Trke Szlk,
Aydn Sami Yaynlar, Ankara, 2006.
ELN, kr: Halk Edebiyatna Giri, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara 1981.
FEYZOLU, Ycel: Crttan ile ilbik, Sakarya
Valilii Yayn, stanbul 2007.
____________, Aldar Kse, Sakarya Valilii Yayn,
stanbul 2007.
____________, Yart Kulak, Sakarya Valilii Yayn,
stanbul 2007.
____________, Kelolan ile Kahkaha Hanm,
Sakarya Valilii Yayn, stanbul 2007.
____________, englm ile Menglm, Sakarya
Valilii Yayn, stanbul 2007.
KIBRIS, brahim: ocuk Edebiyat, Tek Aa Eyll
Yaynclk, Ankara 2005.
KUNO, gnacz: Trk Halk Edebiyat, Tercman
Yaynlar (1001 Temel Eser), stanbul 1978.
OUZKAN, Ferhan: ocuk Edebiyat, An
Yaynclk, Ankara, 2004.
SNMEZ, Veysel: retmen El Kitab, An
Yaynclk, Ankara 1994.
RN, Mustafa Ruhi: ocuk Edebiyat, ocuk Vakf
Yayn, stanbul 1994.

543
 ORTARETM KURUMLARINDAK DDETN NLENMESNE
YNELK EDEB- ESTETK ZM ARAYILARI
(DDETE KARI PANZEHR, OCUK VE GENLK EDEBYATI)
Yrd. Do. Dr. Mustafa AYYILDIZ
Ar. Gr. Suna CANLI
Abant zzet Baysal niversitesi
Eitim Fakltesi, Trke Eitimi Blm

Edebiyat yaamn saldrlarna kar bir savunmadr.

Cesare Pavese

Giri kavram iren, atk anlamnn yan sra var

olan dzene, sisteme kar gelmekle de ilikilen-
iddet ve saldrganlk olgular, eitim re-
dirilebilir. iddete meyilli, saldrgan renciler de
tim srecinde, rencilerin akranlarna uygulama-
bu snfa girebilir. Eitim sistemine gre okul
lar eklinde ortaya kt gibi idareci ve ret-
kurumunun kurallarn ihlal eden, varolan ile-
menlerin de rencilere uygulamas ya da ren-
yie, sisteme kar kan bu renciler de birer
cilerin retmenlerine uygulamas gibi farkl du-
atktr.
rumlarda da karmza kabilmektedir. Bu al-
mada, daha ok renci unsuruna odaklanlacak Saldrganlk, ortak yaam zerine genellikle
ve iddet uygulayan ya da saldrganlk gsteren zararl etkilerinden dolay sk sk ahlak adan
taraf olarak renciler ele alnacaktr. yarglanr ve bir ktlk olarak knanr. Ama
Bireysel veya toplu bir ekilde, kaba g ve bunun tersi de grlr: Saldrganlk, bir efe zg
bask uygulayarak kar tarafa maddi veya manevi eylem olan erkekliin ve kahramanln belirtisi
ynden zarar vermek amacyla yaplan hareket- diye de kabul edilir. Bu eylem dmana kar
lerin tm iddet ve saldrganlk ierir. Okullarda yneltilir ve baarya eriirse, dostlar ve tandklar
rencilerin akranlarna uyguladklar zorbaca ses karmazlar(Mitscherlich, 2000: 7). zellikle
tavrlar, eitim retim ortamlarnda grlen en ergenlik dneminde olan ortaretim rencisi,
nemli iddet unsurlardr. Cinsel iddet, fiziksel okul idaresine(mdre) veya retmene kar sal-
iddet, ekonomik iddet gibi iddetin pek ok tr drgan tutumlarn sergilerken dzene, otoriteye
vardr. kar kmann heyecann dier arkadalarndan
da destek grerek ve olumlanarak artrabilir. Bu
Toplum, deheti ve iddet ieren unsurlar
durumda okula gre atk durumuna gelen ayn
denetleyebilecei yanlsamasyla kurduu dnye-
vi dzende, temiz kalmak iin -Kristevann deyi- renci arkadalarndan birine kar saldrgan
miyle- dklamaya devam eder ve toplum tecav- tavrlarda bulunduunda bu defa arkadalar tara-
ze uram, hastalanm, sakatlanm, iddete ma- fndan dlanarak onlarn iinde bir atk haline
ruz kalm olan bedenleri de iren, atk gelebilir. iddet eilimli, saldrgan davranlar
(abject) hale getirir. zne-nesne kartl etrafna olan bireyin onu tetikleyen ve iinde bu davra-
kurulan rasyonel sylem, nc bir kategori nn oluumuna u veren ey, birey hangi ortama
olan yani sistemin iinde ne zne ne de nesne dahil olursa olsun onu atk konuma drmeye
olarak yer bulabilen ve ikisi de olmayan yani atk devam edecektir.
olan abject'e ya da dklanana yer vermez. Gerekte insanlarn birbirlerine karlkl k-
Dolaysyla, abject'lerle iliki, sylem d, bu tr tlk yapmak iin arad yollar, birok aratr-
bir aklsalln kavrayamayaca zor bir iliki mac saldrganlk diye kabul ediyor. Saldrganlk
olmaya mahkmdur.(Direk, 2003) kendi enerjisini hangi kaynaklardan alyor? Hangi
Kristevann dil, dilbilim ve edebiyat alan- koullar altnda ykc glere dnyor ya da
larna da uyarlanarak zmlemelerde kullanlan etkinliimizi ve retkenliimizi besliyor? (Mitsc-
kuramnda sz geen atk (abject) iren herlich, 2000: 7-8) Cevap aranmas gereken bu iki
kavramn, iddete maruz kalan iin kullanabile- nemli soru iddetin kaynana ynelik zm
ceimiz gibi bir noktadan sonra bu eylemi yapan retmede dnlmesi gereken noktalardr.
yani iddeti uygulayan birey de dierleri tara- Sua yatkn ocuklar genellikle; problemli bir
fndan o da bir atk durumundadr. nk abject aile ortam-ocukluktan ve olumsuz unsurlarn

544
 Materiallar

younlat semt ortamndan potansiyelini alp vensizlik, zellikle adam yerine konulmay, yani
gelen ocuklar olarak dnlmektedir. Lise hak ettii rol ve konumu, mensubu olmaya zor-
yllarnn iddete meyilli genleri barndrdklar land toplumun ona vermediini dnr. By-
bu olumsuz zellie ramen onlarn bilisel lesi bir gencin 4-5 aylk hazrlk, ve grkemli bir
sreleri asndan ok da zayf bireyler olduunu gsteriyle sonulanacak bir tiyatroda rol almas-
gstermez. Aksine bu rencilerin birou zeki, nn ne kadar etkili olacan kestirmek hi de zor
cevval, aray olan bir yapya sahip olarak da olmasa gerektir. Hele sreteki samimi ortam bu
karmza kabilmektedir. Byle genlerin o de- snrdaki genci mutlaka merkeze tayacaktr.
vasa boluunu, yani cevvallik, aray, kvlcmn kinci bir rnei ayn grup iinden seelim:
at ruhtaki boluklarna lzumlu aktiviteyi Byle bir gence, tevik, samimiyet ve telkinlerle-
zellikle duyguyu, dnceyi ikame edemezseniz, kendini bulabilecei- iir, hikye, deneme roman
sapma kanlmaz olacaktr. renci kendi ken- vs. trlerinin en iyi rnekleri ile buluturabildii-
dine o bolua cevap olarak rastgele, kontrolsz mizi, bunlar yaparken ders, not vs. gibi koul-
heyecanlar, aidiyetleri koyacaktr. Her saldrgan- layc unsurlardan tamamen uzak, gnll bir or-
lk gsteren genci olumsuz, yetersiz grmemek ganize yapldn dnelim. Bu okuma faaliyeti
gerekir, bunlarn bir ksm ki bu ciddi bir oran- esnasnda ok zel iklimlere, dnyalara duyarl-
dr- yerinde reetelerle ok verimli bir konuma lklara zihnini ve gnln aina klan gen, o
tanabilir. onulmaz boluuna denk decek, sorularna,
yleyse bir yerinden kavranabilir, tutulabilir sanclarna cevap olacak verilerle rahatlayacak,
bir zmre olarak genleri kabul edebiliriz. Asl hayata kendi tercihi ve yntemiyle tutunabile-
sorun, insanlarn saldrganlklarn tetikleyen ruh- cektir. Daha ileri safhada bir eyler yazabilen bir
larndaki o bolua denk gelecek iyi, yeterli, gen iin edebiyat ura onu bambaka bir
bilgilerle besleyebilmektir. Eer, iiri, hikyeyi, dnyaya tayacaktr. Bylesi bir dnyayla tan-
roman, denemeyi, hatray, gezi yazsn, tiyatral an genten iddet ynnde ve baka ynlerde
etkinlii bu bolua denk gelecek zaman ve l- sapma gzlemleme ihtimali daha dk olacaktr.
de verirsek olumlu sonular alnabilir. Edeb me- iddetin genel anlamda kaba, hain, krp
tinle hem muhatap olma, hem de icra etme ek- dken, hunhar bir davran biimi ve daha ileri
linde yz yze gelen insan, Aristonun adlandr- safhasyla aalama, kskanlk, kompleks sonu-
masyla, Katharsis (Arnma) olgusunu yaar. Bu cu kaba kuvvet olduu dikkate alnrsa bu dav-
durumda dolup(arj olup) tkanmak yerine bir ran biiminin tam bir kyllk, gebelilik,
yandan da boalma (dearj) yoluyla arnma ve bedevilik olduu rahatlkla sylenebilir. yle
rahatlamay yaar. Sanat icras, hayatn ykledii olunca temel sorunun metropollerde milyonlara
gerilimin dearjn salayarak insan rahatlatr. En varan kyl kimlikten kaynakland da aikrdr.
nemlisi ise onu arndrr. Rahatlayan ve arnan ehirli insann birok zellii yannda dikkat
bir ruh ve beyinden iddete en kk bir eilim eken taraf, edebiyat ve sanatla sivri ular trp-
beklemek, kendini gerekletirme ihtiyac gzle- lenmi, estetize edilmi, duyarl insan oluumunu
mek doru olmaz. En ciddi sorun olarak ele tamamlam olmasdr. Zira edebiyat genellikle
alnmas lazm gelen yn ise hangi gencin, hangi ehirli insann dayana olarak grlr. zellikle
yntemle, hangi cazibeyle bu dnyann iine sekler dnyada, dinin estetik yannn edid ce-
ekilecei sorunudur. Alclarnda bunca tahrip henneme yerini brakt esnada devreye giren bir
olan, alglar, etki alan, ilgisi fazlaca grsele kay- alan olarak edebiyat, bir reete olarak alglana-
m olan, elicileri ok ok deimi olan gen bilir.
kuaklarn bir ksmn en azndan estetik- edeb
Eitim-retim Srecinde Edebiyatn levi
algya yetkin olann bir yerinden yakalamak
yerinde olacaktr. Aslolan sapmaya giden yolun Edebiyatla eitim arasnda sk bir ba vardr.
zerine bu minval tedbiri alanlarn almasdr. Edebiyat szcnn kkn oluturan ve
Btn ura bu yolda olmaldr. ncelik ktye terbiye=eitim anlamna gelen edeb kelimesi
giden yolun kapatlmaya allmasdr. Ancak bu de bunu aka gsterir. Edebiyat ve eitim,
kt alann yesi olmu gen insan da kurtar- insanla ve insan topluluklaryla ilgilenip urama
mada bu yntemler kullanlabilmelidir. bakmndan birbirini tamamlayan, birbiriyle
yakndan ilikili olan iki alandr. nk edebi-
En kolayndan bir rnekle olabilecekleri yle
yatn da, eitimin de konusu insandr. nsanolu-
formle edebiliriz. Bahsettiimiz bu atk zmre
nun yeryzndeki servenleri, doal ve toplumsal
genliin kendini ve evrenin onu yalnzla mah-
evresiyle ilikileri, salkl bir yaay zlemi,
km ettii, bu durumun bunalma, davran sap-
bu iki alann ortak konusunu oluturur. Birbirin-
masna, sebebiyet verdii sylenebilir. Bu tr
den ayr yollarda, ayr amalarda olan, birbirlerin-
genlerin asl sorunu yalnzlk, kimliksizlik, g-

545
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

den habersiz ve kendi dnyasnda yaayan insan- lanan Orta retim Trk Edebiyat Dersi 9., 10.,
lar ruh ve zevke birletiren kpry ise edebiyat 11. ve 12. Snflar retim Program (www.
kurar. Edebiyat, verecei dersi yasa maddeleri ya meb.gov.tr.) incelendiinde de mfredatn ede-
da ders notlar ezberletir gibi kuru kuruya deil, biyat derslerinde saldrganlk, su ve iddet gibi
sezgi, yaant ve telkin yoluyla, estetik yolla olumsuz unsurlarn ders ortamnda deinilmesine
verir. Bu ynyle sanat, genel anlamda eitimin almlar sunmakta olduu grlmektedir. Program-
bir organ ve aracdr. (Kavcar, 1982: 2-3) da yer alan genel amalara baktmzda zellikle;
Edebiyatn bu ekilde eitici olmasn yani -Ulusal ve evrensel deerlerin sanat eseri
insancl ve toplumsal bir yarar gtmesi gerek- olan edeb metinlerde zenginleerek varlklarn
liliini dnenlerin yan sra edebiyatn byle bir nasl srdrdklerini kavratmak.
ilevinin olmas gerektiini dnmeyen grler -Toplumsal hayatn ve her trl bireysel de-
de vardr. erin edeb metinlerde nasl yansdn belirlemek.
Edebiyatn amac, hayatn geri kalan alanla- -rencilerin sanat zevk ve anlaylarn
rnn sessiz kald eyleri bize sylemektir. Ki- gelitirmek.
taplar, insanln en sakl ve altst edici dn-
-Edeb eserler evresinde Trk insannn kl-
celerinin biriktirildii yerlerdir. rnein, birok
byk romanda, yerlemi sosyal hiyerariye kar- tr, anlay ve zevk bakmndan gelimesini kav-
bir saldr ya da phecilikle karlar ve var- ratmak. amalar edebiyat derslerinin rencile-
lkl ya da soylu olmaktan ok, ahlak deerlere rin saldrganlk ve iddet olgularyla ilgili tutum-
gre yeniden tanmlanan bir ncelik sras bulu- larna yn vermeye elverili bir ortam sunmak-
ruz. Bir kurmacann kahramanlar nadiren siyas tadr.
dzen iinde nem verilen kimselerdir. Bir bak- Sralanan bu amalar gerekletirmek zere,
ma, toplumda birinci olanlar kurmacalarda sonun- nitelerde belirtilen kazanm, nerilen etkinlik ve
cu, sonuncu olanlar da birinci olur. Romanlar, verilen aklamalar dorultusunda, metinlerin
sakl hayatlara tanklk ederek, egemen hiyerarik incelenmesi ve yorumlanmasyla rencilerin;
kavramlara yaratc birer kar sav olabilirler. Ku- eletirel dnme, sorunlar zebilme, yaratc
lak trmalayc kahkahalar savuran, gm ma- dnme, aratrma-sorgulama, iletiimde bulun-
deni sahibi baronun yreinin kuru ve kekremi ma becerilerini kazanmalar, bu becerileri gelitir-
olduunu, le yemeini hazrlayan hizmeti meleri hedeflenmitir (M.E.B. Talim ve Terbiye
kznsa ender rastlanan bir duyarllk ve ahlaki Kurulu Bakanl Orta retim Trk Edebiyat
byklk tadn gsterebilirler (Botton, 2006: Dersi 9., 10., 11. ve 12. Snflar retim Prog-
42). Eitim programlarnda yer alan evrensel ve ram, 2005).
kltrel deerlerin yeri geldiinde kart rnekle-
Ama mevcut uygulamalarn, istendik ekilde
meleriyle de aklanmas gerekir. te edebiyat bu
olmad zaman zaman grlebilmektedir. Edebi-
ilevi de daha hasarsz ekilde yerine getirebile-
cek bir alandr. renci, gerek hayatta yaaya- yat retmenlerinin okullarda bulunan rehberlik
ca gerilim ve sapmalar, kurmaca dnyada (me- retmenleri ile ibirlii iinde gelitirecekleri
tinde) yaayarak potansiyel iddet ve saldrganlk planlar ve deiik uygulamalar ile seilen metin-
eilimini dearj eder. ler ve dersteki aktiviteler eitlendirilebilir. Reh-
ber retmenin snfta gzlemledii olumsuz
Edeb eserlerin byk bir blm, insanlar
tutum ve davranlar ile rencilerin arasndaki
eitli bakmlardan eitmek amacyla yazlmtr.
genel atmosfer hakknda verecei detayl bilgiler
Trk edebiyatnda, Yunus Emre birok iirini ve
nda; edebiyat retmeni ile kurulacak kk
Risaletn Nushiyye (t kitab) adl eserini,
bir irtibat ve ibirlii sayesinde sorunun daha da
Mevlana Mesnevisini, Nabi Hayriyyesini, Na-
boyutlanmasna izin verilmeyebilir. Dzenlene-
mk Kemal tiyatro eserlerinin ounu, Ahmet
cek bir iir dinletisi, tiyatro gsterisi, karlacak
Mithat romanlarn, Tevfik Fikret Halukun Def-
teri ve ermin adl eserlerini, Mehmet Akif Safa- bir snf gazetesi, snf ii herhangi bir edebi
hatn, Hseyin Rahmi romanlarn ve daha pek etkinlik snf ii etkileimi daha da olumlu dzeye
ok air ve yazar, eserlerini, hep insanlara nasl tayacaktr.
yaanmas, nelere deer verilmesi gerektiini Edebiyat eseri insan ve evresini tantr.
retmek amacyla yazmlardr (Kavcar, 1982: nsann kendisiyle, baka insanlarla, doal ve
3). Keza bu eserlerde, olumsuz rnekler de gste- toplumsal evresiyle atmalarn yanstr. Bu
rilir ve yanl sergilenerek iyi iaret edilir. yanstma, edebiyatn deimeyen ilevlerinden
T.C.Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye biridir. Gerekten, edebiyat deiik insanlk du-
Kurulu Bakanl tarafndan 2005 ylnda hazr- rumlarn, servenlerini yanstarak insan doasn

546
 Materiallar

tantr; bu yolla yaantmz zenginletirir, gzel- KAYNAKLAR

liin tadna ve farkna varma gcn gelitirir 1. Arendt, Hannah. iddet zerine. (ev: Blent Peker).
(Kavcar, 1982: 6). stanbul: letiim Yay.,1999.(1. Bask)
Edebiyatn insanlar arasnda kurduu kar- 2. Botton Alain de. Szckler in Yantlad: Edebiyat
Ne e Yarar?.(ev: Eda Dedeba) Szckler- ki aylk
delik ba, onlarn diyaloga girmelerini, ortak bir Edebiyat Dergisi-. stanbul: efik Matbaas, Mays-
kken ve ortak bir erein bilincine varmalarn Haziran 2006, ss. 40-43
salayarak, tm zaman engellerini aar. Zamann 3. Direk, Zeynep. det Kanamas Tecrbesi: Snrlar ve
ve meknn tesinde, ortaklaa insan yaantsnn Ufuklar. Cogito. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, Say:
bir paras olduunu duyumsamak, kltrn en 37, 2003. knyeli yazya 10.08.2006 tarinde
byk zaferidir; bu duygunun her kuakta yenile- www.ykykultur.com.tr /cogito/37/sonsayi.html internet
adresinden ulalmtr.
nerek srmesine, hibir ey edebiyattan daha ok
4. Kavcar, Cahit. Edebiyat ve Eitim, Ankara: Ankara
katkda bulunamaz (Llosa, 2006: 47). iddetle niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar No:
deien bir dnya, ancak daha ok iddetin varol- 119, 1982.
duu bir dnya olur diyen Arendtin(1997) de 5. Llosa, Mario Vargas. Neden Edebiyat?. (ev: Celal
belirttii gibi bu olumsuz unsurdan genleri ola- ster) Szckler- ki aylk Edebiyat Dergisi-. stanbul:
bildiince uzak tutmak eitim retim srecini efik Matbaas, Mays - Haziran 2006, ss. 44-56
daha da olumlu hale dntrecektir. 6. Mitscherlich, Alexander. Bar Dncesi ve
Saldrganlk, Sosyo - Psikanalitik Bir Deneme, (ev:
Hsen Portakal). stanbul: Cem Yaynevi, Mays
2000(2. Basm).

547
 OKUL NCES ETM KURUMLARINDA ALIAN
RETMENLERN OCUK KTAPLARINI KULLANMA
DURUMLARINA LKN GRLERNN NCELENMES
Prof. Dr. Neriman ARAL
Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksekokulu
ocuk Geliimi ve Eitimi Blm
aralneriman@gmail.com

Prof. Dr. Figen GRSOY

Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksekokulu
ocuk Geliimi ve Eitimi Blm
fgngursoy@yahoo.com

Yard. Do. Dr. Remziye CEYLAN

Ahi Evran niversitesi Eitim Fakltesi
lkretim Blm
rceylan@gazi.edu.tr

Ara.Gr. Mdriye YILDIZ BIAKI

Ankara niversitesi Ev Ekonomisi Yksekokulu
ocuk Geliimi ve Eitimi Blm
mudriyebicakci@yahoo.com

ABSTRACT
Childrens books that should be taken into consideration significantly as a necessity of contemporary education are effective
teaching tools. Children develop affection to books while getting ready for life as their development is supported by means of
books. Its unquestionable that childrens books that are presented to the child in preschool years and the opinions of teachers who
play a significant role in the education of child about childrens books are noteworthy in the establishment of a positive
relationship between the book and the child. Based on this view, this study aims at examining the views of preschool teachers on
the use of childrens books and makes recommendations in line with the results obtained. This study has been conducted on
volunteering teachers who are working in preschool education institutions in the central province of Krehir. The study covers 78
teachers. Questionnaire Sheet created by the authors has been used in this study to gather information on teachers and their
preschool education institutions and to evaluate the opinions of teachers on the use of childrens books. The study concluded that
majority of teachers purchased the books together with the school principal; that teachers considered the physical features,
contents of the books and their compliance with the requests of children in the purchase of the books, books relevance with the
goals and acquirements in the selection of the books to be read to the children, the subject to be appealing for the children, the
book to support the development of children and to satisfy the interests and curiosity of children. Its further concluded that
majority of teachers read one book once a day, the goal of reading books is to support the childrens development and to make
children love literature, the book corner of the classroom is permanent, teachers read tales, stories and tale-like stories to the
children, children are getting prepared before reading book, the teachers read the books and they present the book by reading.
Key words: Preschool education, childrens books, teacher.

GR lamaktadr (Uzmen, 1993; Aral ve Grsoy 2000;

ocuun yaamnn her dneminde kitaplar Neuman, 2006). Kitap okuma srasnda pasif din-
eitli zellikleri nedeniyle nemli rol oynamak- leyici gibi grnen ocuklar, grsel ve iitsel
tadr. ocuun dil, algsal, motor, sosyal, duy- duyularn da gelitirmektedir. ocuun sevme,
gusal ve kavram geliiminin hzl olduu okul sevilme, bir gurubun yesi olma ve renme ihti-
ncesi dnemde ocua sunulan kitaplar, ocuun yacn karlayan kitaplar sadece ocuun kendini
geliim alanlarnda nemli etkiler oluturarak ve bakalarn anlamasn deil, yetikinlerin de
ocuu yaama hazrlamakta, dinleme ve okuma ocuklar daha iyi anlamasna yardmc olmakta-
yeteneinin gelimesine yardmc olabilmektedir dr. ocuklar, kitaplar araclyla geici olarak
(Hansen ve Zambo, 2005). Ayn zamanda ocuk zntlerinden kurtulup ihtiya duyduklar huzur
kitaplar, ocuun hayal gcn, kendini ifade ve dinlenmeyi de elde edebilmektedirler (Aral ve
etme becerisini, bellek geliimini, dili doru ve Grsoy, 2000; Hansen ve Zambo, 2005).
yerinde kullanmay kavram geliimini, ok ynl Yaplan bir ok almada da kitaplarn, o-
alglamay, kelime hazinesini, dnme eitlili- cuklarn cinsel kimliini bulmasnda (Paterson ve
ini, yazma fonksiyonlarn gelitirebilmekte ve Lach, 1990; Oskamp, Kaufman ve Wolterbeek,
yaznn nasl kullanldn renmelerini sa- 1996), dili doru ve dzgn kullanmay renme-

548
 Materiallar

sinde, bilisel ve alglama gcnn artmasnda yalar ve alt gruptaki ocuk saysna ilikin
(Neuman, 2006), elenmesinde (Vardell, 2007), sorular bulunmaktadr. kinci blmde ise ret-
matematik becerilerini desteklemesinde (Casey, menlerin kitap alrken seimi kimin yaptna,
Kersh ve Young, 2004), aile ii iletiimin kitap almnda ve okunacak kitap seiminde dik-
glenmesinde (Flanery Quinn, 2006), okuma kat edilen noktalara, kitap okuma sklna, gnde
alkanl kazanmasnda, renmeyi kolaylatr- ka kitap okuduklarna, kitap okuma amalarna,
masnda (Hoing, 2006) ve iletiimde (Torr, 2004) kitap kesinin olma durumuna, hangi tr kitap
etkili olduu belirlenmitir. Ayrca okul ncesi okuduklarna, kitap okumaya hazrlanma durumu-
dnem ocuklarna kitap okumann ocuklarn na, ocuklara kitap okumadan nce retmenin
sesi alglamasna katk salad da saptanmtr okuma durumuna ve ocuklara kitab aktarma
(Thiessen, 2007). ocuun kitapla ilk tanma- ekline ilikin sorular yer almaktadr.
snda ve kitaba kar olumlu ya da olumsuz tutum Verilerin analizi: Elde edilen verilerin de-
sergilemesinde evde anne baba, okul ncesi ei- erlendirilmesinde frekans ve yzde deerleri
tim kurumunda ise retmen etkili olabilmek- kullanlmtr (Bykztrk, 2002).
tedir. Erken yalarda ocuklara hem ierik hem de BULGULAR VE TARTIMA
grsellik asndan iyi bir uyaran olan kitaplarn
Okul ncesi eitim kurumunda alan ret-
sunulmas, ocuun dnyaya bak asn geni-
menlerin okul ncesi kitaplarn kullanma durum-
letmekte, yaamna renk katmakta, ileride iyi bir
larna ilikin grlerinin belirlenmesi amacyla
okuyucu olmasn salamaktadr. Bu yllarda o-
yaplan bu almaya ait veriler deerlendirilerek
cua sunulan kitaplar ocuun duygularna hitap
tablolar halinde sunulmu ve ilgili literatrlerle
ederek, iitme araclyla bilgi edinmesine, gr-
desteklenerek tartlmtr.
me yoluyla iittiklerini deerlendirmesine, onlara
anlam kazandrmasna ve ocuun yaam tecr- Tablo 1. retmenlerin demografik zelliklerine gre dalm
besini oaltmasna yardmc olmaktadr. Bunla- N %
rn gerekleebilmesi iin anne babalarn ve - YA
retmenlerin bilinli olmas ocuun eitiminde 25 ya ve alt 28 35.9
nemli rol olan retmenlerin ocuk kitaplarn 26-30 ya 32 41
31-35 ya 10 12.8
kullanma durumlar hakkndaki grleri nemli 36 ya ve st 8 10.3
grlmektedir. Bu dnceden hareketle aratr- Toplam 78 100
mada okul ncesi eitim kurumunda alan - MEZUN OLUNAN KURUM
retmenlerin ocuk kitaplarn kullanma durum- Meslek Lisesi 22 28.1
larna ilikin grlerinin incelenmesi amalan- Meslek 7 9
mtr. Yksekokulu (2
yllk)
MATERYAL VE YNTEM Faklte (4 yllk) 47 60.3
Okul ncesi eitim kurumunda alan ret- Yksek Lisans 2 2.6
Toplam 78 100
menlerin okul ncesi eitimde ocuk kitaplarn
ALIMA SRES
kullanma durumlarna ilikin grlerinin belir- 2 yl ve alt 31 39.7
lenmesi amacyla yaplan aratrma, tarama mo- 3-5 yl 16 20.5
delinde betimsel alma olarak planlanmtr. 6-10 yl 19 24.4
Aratrmann evreni ve rneklemi: Ara- 11-15 yl 4 5.1
16 yl ve st 8 10.3
trmann evrenini Krehir il merkezinde bulunan
Toplam 78 100
Milli Eitim Bakanlna bal ilkretim okul- U ANDAALITII KURUMDA ALIMA
larnn anasnflarnda ve bamsz anaokullarnda SRES
alan retmenler oluturmaktadr. Aratrma- 2 yl ve alt 66 84.6
nn rneklemine ise evreni oluturan 80 ret- 3-5 yl 6 7.7
menden aratrmaya gnll olarak katlmak iste- 6-10 yl 4 5.1
yen 78 retmen dahil edilmitir. 11-15 yl 2 2.6
Toplam 78 100
Veri toplama aralar: Aratrmada ret- ALIMA EKL
menler hakkndaki demografik bilgileri ile ret- Yarm gn 55 70.5
menlerin ocuk kitaplarn kullanma durumlarna Tam gn 23 29.5
ilikin grleri, aratrmaclar tarafndan olu- Toplam 78 100
turulan Anket Formu kullanlarak toplanmtr.
Anket formu iki blmden olumaktadr. Birinci Tablo 1 incelendiinde okul ncesi retmen-
blmde retmenin ya, mezun olduu kurum, lerin % 35.9unun 25 ya ve altnda, % 41inin
alma sresi, u an alt kurumdaki alma 26-30 ya arasnda, % 12.8inin 31-35 ya arasn-
sresi, alma ekli, alt gruptaki ocuklarn da ve % 10.3nn 36 ya ve zerinde olduu g-

549
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

rlmektedir. retmenlerin mezun olduklar ku- den yararlanan alt ya grubundaki ocuklarn
rumlarn dalmna bakldnda % 28.2 sinin orannn daha fazla olduu sylenebilir.
meslek lisesi, % 9unun meslek yksek okulu (iki
Tablo 3. retmenlerin kitap alrken seimi kimin yaptna,
yllk n lisans), % 60.3nn drt yllk niver-
kitap almnda ve okunacak kitap seiminde dikkat
site mezunu ve % 2.6snn yksek lisans mezunu edilen noktalara ilikin grlerinin dalm
olduklar dikkat ekmektedir. retmenlerin %
N %
39.7sinin 2 yl ve alt yl, % 20.5inin 3-5 yl, %
24.4nn 6-10 yl, % 5.1inin 11-15 yl ve KTAP ALIRKEN SEM KMN YAPTIINA
%10.3nn 16 yl ve st yldr almakta LKN GRLER
retmenler seer 22 28.2
olduu saptanrken, retmenlerin % 84.6snn 2 Mdr seer 4 5.1
yl ve alt yl, % 7.7sinin 3-5 yl, % 5.1inin 6-10 Anne-babalar getirir 2 2.6
yl ve % 2.6snn 11-15 yldr u anda altklar ocukla birlikte retmen 21 26.9
kurumda almakta olduu belirlenmitir. Ayrca seer
retmenlerin % 70.5inin yarm gn, % 29.5- Mdr ve retmen birlikte 29 37.2
seer
inin tam gn altklar ortaya konulmutur. Elde
Toplam 78 100
edilen veriler dorultusunda aratrmaya dahil KTAP ALIMINDA GZ NNDE
edilen retmenlerin ounluunun (60.2) be BULUNDURULAN NOKTALAR
yldr alt, iki yldr altklar kurumda g- erik zelliklerine 30 38.5
rev yaptklar(84.6) ve drt yllk niversite ei- Fiziksel zelliklerine 2 2.6
timi aldklar (60.3) grlmektedir. Okul ncesi ocuklarn isteklerine 4 5.1
erik ve fiziksel 2 2.6
eitimde kalitenin artmasnda retmenin re- zelliklerine
nim durumu nemli bir etkendir. Aratrma gru- Hepsi 40 51.3
bunun ounluunun gen, dinamik ve niversite Toplam 78
mezunu olmas okul ncesi eitim asndan OKUNACAK KTAP SEMNDE DKKAT
nemlidir. EDLEN NOKTALAR
Ama ve kazanmlarla ilgili 15 19.2
Tablo 2. retmenlerin altklar ocuklarn saylarna ve olmasna
yalarna gre dalm Konusunun ocuklarn 2 2.6
houna gitmesine
N %
ocuklarn geliimini 10 12.8
OCUK SAYISI desteklemesine
0-15 ocuk 28 35.9 ocuklarn ilgi ve 10 12.8
meraklarn karlamasna
16-20 ocuk 25 32.1 Ama ve kazanmlarla ilgili 5 6.4
21-25 ocuk 23 29.5 olmasna, ocuklarn ilgi ve
26 ocuk ve zeri 2 2.6 meraklarn karlamasna
ve ocuun geliimini
Toplam 78 100 desteklemesine
OCUUN YA GRUBU Hepsi 36 46.2
3 ya 7 9 Toplam 78 100
4 ya 10 12.8 Tablo 3te grld gibi almann sonu-
5 ya 7 9 cunda retmenlerin ounluunun kitap almn
6 ya 54 69.2 mdrle birlikte yapt dikkati ekmektedir. o-
Toplam 78 100
cuklarn ya ve geliim zelliklerine uygun kita-
bn seilmesinin retmen tarafndan ocuun da
Tablo 2deki dalmlar incelendiinde ret- dncesi alnarak yaplmasnn uygun olaca
menlerin ounluunun alt ya ocuklaryla a- dnldnde, mdrlerin kitap seiminde o
ltklar, % 35.9unun grubunda 0-15 arasnda, % gruptaki ocuklarn zelliklerini, ilgi ve ihtiya-
32.1inin grubunda 16-20 arasnda, % 29.5inin larn tam olarak bilemeyecei dolaysyla kitap
grubunda 21-25 arasnda ve % 2.6snn grubunda seimine olumlu katks olmayaca dnlmek-
26 ve zeri ocuk bulunduu belirlenmitir. tedir.
Trkiyede okul ncesi eitimin yaygnlamasn- retmenlerin ounluunun kitap almnda
da anasnflarnn byk katks olduu dnl- kitabn fiziksel zelliklerine, ierik zelliklerine
dnde bu ya grubuna ynelik oranlarn yksek ve ocuklarn isteklerine uygun olmasna dikkat
kmas beklenen bir sonutur. Trkiyedeki okul ettikleri belirlenmitir. Bunlarn iinden en fazla
ncesi eitimde okullama oran incelendiinde ierik zelliklerinin nde olduu grlmektedir.
be-alt yata % 28.52, drt yata ise % Ayrca Tablo 3te de grld gibi retmen-
19.92dir. Bunlardan dolay okul ncesi eitim- lerin ounluunun ocuklara okunacak kitap

550
 Materiallar

seiminde kitabn ama ve kazanmlarla ilgili her gn olmas okul ncesi eitim asndan se-
olmasna, konusunun ocuklarn houna gitme- vindirici bir sonutur. Aral et al. (2007) okul n-
sine, ocuklarn geliimini desteklemesine ve o- cesi retmenlerin Trke etkinliklerine ynelik
cuklarn ilgi ve meraklarn karlamasna ilikin grlerini inceledikleri alma sonucunda ret-
konulara dikkat ettikleri de belirlenmitir. Okul menlerin ounluunun Trke etkinliini her
ncesi kitaplarnda ierik ve fiziksel zellikler gn yaptklarn vurguladklar saptanmtr.
nemli yer tutmaktadr (Ataseven ve nand, Tablo 5. retmenlerin snflarnda kitap kelerinin olma
2000). Bu dnemdeki ocuun okuma-yazma bil- durumuna, ocuklara hangi tr kitap okuduklarna,
memesi, kitaptaki grsel unsurlar da n plana kitap okumaya hazrlanma durumuna, ocuklara
karmaktadr. Bu nedenle grsel ynden daha kitap okumadan nce kendinin okuma durumuna
ve ocuklara kitab aktarma ekline ilikin
fazla resimli olmas gerekmektedir. Kitaplarn grlerinin dalm
fiziksel ynden kolay ypranmamas, boyutlarnn
ocuun elinde rahat tutabilecei byklkte N %
olmas, konularnn gnlk yaamdan rnekler SINIFLARINDA KTAP KELERNN
ieren, ocuklara komik ya da hareketli olaylar OLMA DURUMU
anlatan, hayvan, giysi ve yiyecek ile ilgili konu- Evet 64 82.1
lar kapsamasna dikkat etmeleri gerekmektedir Hayr 14 17.9
(Tr ve Turla, 1999; Neuman, 2006). Bu alma Toplam 78 100
sonucunda retmenlerin bu konular gz nnde OCUKLARA HANG TR KTAP
bulundurduklar dikkati ekmektedir. Aral et OKUDUKLARI
al.(2007) yaptklar almada okul ncesi ret- Hikaye 13 16.7
menlerin ounluunun kitap seiminde tm Masal 2 2.6
zelliklere dikkat etiklerini vurguladklar belir- Masalms hikayeler 4 5.2
Hepsi 59 76.5
lenmitir. Elde edilen sonular deerlendirildi-
Toplam 78 100
inde retmenlerin ocuun yaamnda nemli
KTAP OKUMAYA HAZIRLANMA DURUMU
bir yer tutan kitaplarn alm ve seimi konusunda
dikkatli olduklar sylenebilir. Evet 65 83.3
Bazen 13 16.7
Tablo 4. retmenlerin ocuklara kitap okuma sklna,
gnde okuduklar kitap saysna ve kitap okuma Toplam 78 100
amalarna ilikin grlerinin dalm OCUKLARA KTAP OKUMADAN NCE
N %
KENDNN OKUMA DURUMU
Evet 63 80.8
KTAP OKUMA SIKLII Bazen 15 19.2
Gnde bir kez 66 84.6 Toplam 78 100
Gnde iki kez 7 9 OCUKLARA KTABI AKTARMA EKL
Haftada iki kez veya daha fazla 5 6.4 Okuyarak 53 68
Toplam 78 100
Anlatarak 25 32
GNDE OKUDUKLARI KTAP SAYISI
Toplam 78 100
Bir 74 95.4
ki 4 4.6 Tablo 5te grld gibi retmenlerin
Toplam 78 100
ounluu snfnda kitap kesinin devaml oldu-
KTAP OKUMA AMALARI
ocuklarn geliimini desteklemesi 34 43.6 unu belirtmilerdir. Okul ncesi kurumlarndaki
ocuk edebiyatn sevdirerek 7 9 kitap keleri ocuklarn kitaplara ynelmelerini
okuma alkanl kazandrmak ve kitaplara kar olan ilgilerini arttrmaktadr
Her ikisi 37 47.5 (Deretarla Gl ve Erden, 2003). Bu nedenle kitap
Toplam 78 100 kelerinin bulunmas ocuklarn kitaba kar
Tablo 4 incelendiinde retmenlerin oun- olumlu tutum sergilemelerine katk salamakta-
luun gnde bir kez ve bir kitap okuduu, kitap dr. Ayrca Tablo 5te retmenlerin ounluu-
okumada amalarnn ocuun geliimi destekle- nun ocuklara hikaye, masal ve masalms hika-
mek ve ocua edebiyat sevdirmek olduu gz- yeler okuduklar belirlenmitir. ocuklarn genel-
lenmitir. Kitap okuma etkinlii eitim program- likle hayal rnlerine dayal olan masallara ve u
larnn Trke etkinlii ierisinde yer almaktadr. andaki yaama ilikin hikaye kitaplarna kar
retmenlerin bu etkinlie programlarnda her daha ilgili olduklar vurgulanmaktadr (ncl,
gn yer verdikleri grlmektedir. ocuklarn tm 1989). Bu nedenle ocuklara bu tr kitaplarn
geliim alanlarn desteklemesi, ocuklarn zevk okunmas ocuklarn ilgilerinin daha fazla artma-
almas ve Trkeyi doru ve gzel konuma sna ve geliim alanlarnn daha olumlu etkilen-
alkanln kazandrmas nedeniyle bu etkinliin mesine yardmc olabilecei dnlmektedir.

551
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Akn (1998) yapt alma sonucunda ret- Okul ncesi retmenler ocuklarn geliim
menlerin ocuklara okunan masal ve masalms dzeylerine ve ilgilerine uygun kitaplar seerek
kitaplarn ocuklarn geliimine destek olduunu ocuklarn geliim alanlarn destekleyebilmek
belirttiklerini vurgulamtr. Salam (2007) ise iin ocuklara kitab okuyarak sunmasn yerine
yapt alma sonucunda lisans mezunu ret- anlatarak sunmas,
menlerin okunan hikaye kitaplarnn ocuklarda ocuklara kitaplar aktarrken ilgi ekici,
davran deiikliine neden olduunu ifade ettik- anlalr bir dilin kullanlmas ve farkl yntem-
lerini belirtmitir. lerin kullanlmas,
retmenlerin ounluunun ocuklara kitap retmenlerin anne babalar ocuklaryla
okumadan nce hazrlk yaptklar, kitaplar oku- kitap okuyarak zaman geirmeleri konusunda
duklar ve ocuklara kitab okuyarak aktardklar ynlendirerek eitime aile katlmnn salanmas
belirlenmitir. retmenin yz ifadesi, jest ve nerilebilir.
mimikleri, ocuklarn youn duygular yaamasn
ve kitaptaki hikayeye canllk getirmesini sala-
KAYNAKLAR
maktadr. ocuklara kitap okuyan retmen, o-
cuklarn zihinlerinde deiik dnyalar yaratmakta Akn, N. (1998). Okul ncesi kurum retmenlerinin
ocuk kitaplarna kar tutum ve davranlar. Yksek
ve hayal kurmalarn salamaktadrlar. fadesi
Lisans Tezi . Ankara: Hacettepe niversitesi.
deien yzler, hayal glerini serbest brakan
Aral, N. ve Grsoy, F. (2000). Kitabn ocuun
fikirler ve dikkatle dinleyen ocuklar, yani ret- geliiminde yeri ve nemi. 1. Ulusal ocuk Kitaplar
menin baarsn gstermektedir. ocuklar kitap Sempozyumu Kitab. 321-332.
okuyan retmenin gzleriyle dnyay grr, Aral, N., Grsoy, F. and Yldz Bak, M. 2007. A
onun deneyimlerini yorumlar ve anladklarn Study on Preschool Teachers Opinions on Childrens
baka alanlara aktarrlar. retmenin sesinin to- Books. 22- 24 June Fourth Balkan Congress. Volume I;
nunda gerekli deiiklikleri yapmas, yerinde ve 367-373. Education, The Balkans, Europre.
zamannda durmas da kitabn yani hikayenin Ataseven, F. ve nand, Y. (2000). ocuk kitaplarnn
etkisini artrmaktadr (Sutherland ve Artbuthrot, eitli ynleriyle incelenmesi. 1. Ulusal ocuk Kitaplar
Sempozyumu Kitab. 187-206.
1991; Tezcan, 1992). Bu nedenle retmenin
Bykztrk, . (2002). Veri analizi el kitab. Ankara:
kitab ocuklara okumadan nce hazrlk yapmas Pegem Yaynclk.
ve daha nce kitab okumas gerekmektedir. -
Casey, B., Kersh, J.E. and Young, J.M. (2004).
retmenlerin ocuklara kitab nceden okuyarak Storytelling sagas: An effective medium for teaching
hazrlk yapmasnn yannda ocua kitab aktar- early childhood mathematic. Early Chilhood Research
ma ekli de nemli yer tutmaktadr. Kitabn o- Quarterly, 19 (1),167-172.
cuklara okunarak anlatlmas retmenin kitaba Deretarla Gl, E. ve Erden, . (2003). Anasnf
baml olmasna neden olabilir. Bu nedenle - retmenlerinin anadili etkinliklerini ve kitap kesini
retmenin hazrlk yaparak kitab okumas yerine niteliini deerlendirmeleri. OMEP Dnya Konsey
Toplants ve Konferans Bildiri Kitab.135-151,
retmenin jest ve mimiklerini kullanma asn- stanbul:Ya-Pa Yaynlar.
dan daha etkili olabilecektir. Okul ncesi dnem-
Flannery Quinn, S.M. (2006). Examining the culture of
de retmenlerin ocuklara kitap okumalar o- fatherhood in American childrens literature: presence,
cuklarn tm geliim alanlarn destekledii ve interactions, and nurturing behaviors of fathers in
ocuklara kitap okuma alkanln kazandrd caldecott award winning picture books. Fathering,
dncesinden hareketle, ocuklara okunan kitap- 4(1),71-96.
larn ayrntl ve ocuun anlayabilecei dzeyde Hansen, C. and Zambo, D. (2006). Piaget, meet Lilly:
aktarlmasnn nemli bir nokta olduu dnl- understanding child development through picture book
characters. Early Childhood Education Journal,
mektedir. Zembat ve Zlfikar (2006) yaptklar 33(1),39-45.
alma sonucunda retmenlerin kitap okumak Honig, A. S. (2006). Books for babies. Scholastic
iin hazrlanmalarnn ve uygun tekniin nceden Parent and Child, 14(4);26-27. (AN 24251803)
belirlenmesinin nemli olduunu belirtmilerdir. Neuman, S. B.(2006). Read all about it. Scholastic
Parent and Child . 14(4),30-36. (AN 24251805)
NERLER
Oskamp, S., Kaufman, K.and Wolterbeek, L. A.(1996).
Bu almada elde edilen veriler dorultusun- Gender role portrayals in preschool picture books.
da okul ncesi retmenlerine unlar nerilebilir: Social Behavior & Personality, 11(5),27-39. (AN
360756)
Okul ncesi eitimde kitaplarn retmen ya
ncl, N. (1989). ltrusyan yntemleri ve ocuk masal
da eitim uzmanlar tarafndan ocuklarn dn- kitaplarnda biimsel zmler (bir masal kitab
celeri alnarak seilmesi, rnei). Yksek Lisans Tezi . Ankara: Hacettepe
niversitesi.

552
 Materiallar

Paterson, S. B. and Lach, M. A.(1990). Gender

stereotypes in childrens book.Gender & Education,
2(2),185-196. (AN 9707085363
Salam, A. (2007). Anne-baba ve retmenlerin okul
ncesi ocuk kitaplarn deerlendirmesi. Yksek
Lisans Tezi. Afyon: Kocatepe niversitesi.
Sutherland, Z. and Arbuthrot, M.H. (1991). Children
and books. New York.
Tezcan, M. (1992). ocuklara okuma alkanl
kazandrmak. Yaadka Eitim, 20,5-7.
Thiessen, E.D.(2007). The effect of distributional
information on childrens use of phonemic contrasts.
Journal of Memory & Language, 56(1),16-34. (AN
23520480)
Torr, J. (2004). Talking about picture books: the
nfluence of maternal education on four-year-old
children's talk with mothers and pre-school teachers.
Journal of Early Childhood Literacy, 4(2), 181- 210.
Tr, G. ve Turla, A. (1999). Okulncesinde ocuk
edebiyat ve kitap. stanbul:Ya-Pa Yaynlar.
Uzmen, S.(1993).1970-1993Yllar arasnda baslan
Trke ve ngilizce resimli hikaye kitaplarnn konu
ynnden incelenmesi. Hacettepe niversitesi Salk
Bilimleri Enstits.Yaynlanmam Bilim uzmanl
Tezi, Ankara.
Vardell, S.M.(2007).Linking picture books and poetry.
Book Links 16(3);44-47(AN 23644012).
Zembat, R. and Zlfikar, S.T. (2006). An investigation
of conversation and story telling activities used by
preschool education teachers. Educational Sciences:
Theory and Practice, 6(2),602-608.

553
 OCUK DERGLERNDEK METAFORLARIN DEERLENDRLMES
Yard.Do.Dr. Pnar GRMEN
Eskiehir Osmangazi niversitesi
Eitim Fakltesi, Snf retmenlii Anabilim Dal
e-mail: pgirmen@ogu.edu.tr

ABSTRACT
In general, the metaphor is using the word out of its real meaning. In another word, describing the concept out of its meaning
with the meaning of another concept that resembles in a various ways. This study aims to determine and evaluate the metaphors in
child magazines. The semi-structured interview and the document analysis, a qualitative research method, were employed in the
study. The study population is composed of a total of 28 primary school students in 5th grade as 15 girls and 13 boys. The
descriptive analysis method was used to analyze the data obtained. Two field experts and the researcher conducted independent
studies in forming the interview coding key. The final draft of the coding key was formed in light of the agreement reached
between the experts and the researcher. The same method was used to determine and evaluate the metaphors in child magazines.
According to the conclusion of this study, most used metaphor type is idiom in the magazines.

GR lendirme) yapya sahiptir. Bu yaplandrlmaya

kavramsal metafor veya kavramsal haritalama ad
Dil; bir toplumda dnce, duygu ve istek-
verilmektedir. Kavramsal metafor, beyinde du-
lerin ses ve anlam ynnden ortak olan geler ve
kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlma- yusal ve duyusal motor alannda haritalar olu-
sn salayan, ok ynl, ok gelimi bir dizgedir turmaktadr. McGlone (1990) aratrmasnda, me-
(Aksan, 1998). Bu balamda dil, dnme ve ile- taforik ifadelerin uzun sreli bellee gemeden
tiim aracdr. Bireyin iletiim yeteneini, iletiim nce, ileyen bellekte ksa sreli kategoriler
arac olan dili kullanabilme becerisi belirlemek- oluturduunu savunmaktadr.
tedir; nk, dil bir renme ve retme aracdr. Metaforlar; yap, ynelim ve ontolojik meta-
Bu anlamda dil, insann duygu ve dnce yap- forlar olarak snflandrlabilir. Metaforlar, birbir-
sn oluturan ve biimlendiren bir aratr. Dilin lerinden kesin izgilerle ayrmak olanakl deil-
geliip zenginlemesi, bireyin duygu ve dnce dir; ancak, bu snflandrma metaforlarn douu-
ynnden de geliip zenginlemesidir (Sever, nu, k noktasn ve zelliklerini vurgulamaya
1997). katkda bulunmaktadr.
Bireyin, duygu ve dncelerini zengin bir Yap Metaforlar
biimde ifade edebilmesi byk lde, o dilde Bir kavramn farkl yapya kavumasn sa-
yer alan deyim, atasz, benzetme, kiiletirme, layan metaforlara yap metaforlar denilmektedir.
metonomi gibi sembolik dil gelerini anlama ve Yap metaforlar, metaforlarn nasl kavramsal
anlatm srecinde ie komalarn gerekli klar. olarak yaplandn gstermektedir. Yap meta-
Bu balamda, anlama ve anlatm becerilerini forlarn tanmlamak iin tartma savatr me-
zengin klan tm bu sembolik dil geleri bir taforu incelenebilir. Onunla girdiim hibir tart-
arada dnldnde metafor kavram kar- madan galip kamadm, Dncelerini yerle bir
mza kmaktadr. ettim, Eletirileri dorudan hedefi buldu.
Metaforlar, dnme ve konuma srecinde Ynelim Metaforlar
yapya kavumaktadr. Metaforlarn, anlama kat-
t zenginlik u rneklerle desteklenebilir; be- Bu metaforlarn, ynelim olarak adlandrl-
nim kzgnlm kaplanla dansa benzer, yolun masnn nedeni, uzay ve mekn dorultusuyla
sonuna geldik, k grnd, omuzlarmda dn- ilikili olmalarndandr. Ynelim metaforlar,
yay tayorum. Metaforlar, okuyann ya da tadklar zellikleri insann fiziksel yapsndan
dinleyenin zihninde zengin imgeler oluturmakta, almaktadr. Eilme davran, genellikle keder ve
birden ok dnce ve yaant sunmaktadr. depresyonu anlatrken; dik duru ise, pozitif duy-
Bireyler, gerek kendi duygu ve dncelerini gusal bir durumu anlatmaktadr. rnein; Bu,
tanmlarken, gerekse karlarndakilerin duygu ve moralimi ykseltti, Ne zaman onu dnsem
dncelerini tanmlarken metaforlardan yarar- ayaklarm yerden kesilir, Ruhen dibe vurdum.
lanmaktadrlar. Ontolojik Metaforlar
Gibbse (1989) gre, uzun sreli bellek daha Ontolojik metaforlar, bireyin yaantlarndaki
ok metaforik (metaforlarla ifade etme) ve meto- soyut kavramlar, daha belirgin ve daha somut
nomik (bir nesneyi belirli bir zellii ile isim- biime dntrmede kullanlr. Kiiletirme ve

554
 Materiallar

metonomi, ontolojik metaforlar kapsam iinde Ama

yerini almaktadr. Bu aratrmada, ilkretim 5. snf renci-
Kiiletirme: Ontolojik metaforlarn insan lerinin okumay tercih ettikleri dergilerin neler
d varlklara ve olgulara imgesel yolla insan olduu ve bu dergilerde metaforlara ne kadar yer
zellikleri kazandran trne kiiletirme ad verildii belirlenmeye allmtr. Bu ama
verilmektedir. Kiiletirme metaforlarna u r- dorultusunda u sorulara yant aranmtr:
nekler verilebilir:Yaam beni aldatt, Enflas- 1. lkretim 5. snf rencilerinin dergi okuma
yon gelirlerimizi yiyip bitiriyor, Kanser sonun- durumu ve yaantlar nedir?
da onu da yakalad.
2. lkretim 5. snf rencilerinin okumay ter-
Metonomi: Metonomi, bir eyin, dierinin cih ettikleri dergiler, metafora ne kadar yer ver-
yerine geecek biimde kullanlmasna olanak mektedir?
salar (Lodge, 2003; Lakoff ve Johnson, 2003).
rnein; Ford ald (araba yerine), Selpak 3. lkretim 5. snf rencilerinin okumay
var m? (kt mendil yerine), alma oda- tercih ettikleri dergilerde yer alan metaforlarn
snda bir Picasso var (resim yerine). trleri nedir?
Deyimler ve Metaforlar Yntem
Bir kavram, bir durumu, ya ekici bir anla- Bu aratrmada nitel aratrma yntemlerin-
tmla ya da zel bir yap iinde belirten ve den yar yaplandrlm grme ve dokman
ounun gerek anlamlarndan ayr bir anlam incelemesi tekniklerinden yararlanlmtr. ren-
bulunan kalplam szck topluluu ya da tm- cilerin tercih ettikleri dergileri belirlemek ama-
ceye deyim denilmektedir (Aksoy, 1988, s. 52). cyla, ilkretim 5. snfa devam eden 28 ren-
Deyimler, metaforik kavramla tutarl bir biimde ciyle yar yaplandrlm grme gerekleti-
yaplamtr. Kabna smamak, deveye hendek rilmitir. Grme sonularna dayal olarak -
atlatmak, karda yryp izini belli etmemek, hop rencilerin okumay en ok tercih ettikleri ocuk
oturup hop kalkmak, diken stnde oturmak gibi dergilerindeki metaforlar, dokman incelemesi
deyimler bunun gzel rneklerindendir. Deyim- teknii ile deerlendirilmitir. Belirlenen metafor-
ler, metaforlarla yapya kavumaktadr. Metafor- lar, trlerine gre snflandrlmtr. Aratrmann
suz deyimler bulunmakla birlikte sayca azdr. katlmclarn, Eskiehir ilinde bulunan bir ilk-
Ataszleri ve Metaforlar retim okulunun 5/A snf rencileri olutur-
Atasz, uzun denemelere dayanan yargla- maktadr. Aratr-maya katlan 5. snf
rn, genel kural ve t olarak vurguland, rencilerinin 15i kz, 13 erkek olmak zere
herkes tarafndan benimsenen kalplam biim- toplam 28 rencidir. Aratrmada amal
leri bulunan zl szlerdir. Ataszlerinin biimsel rnekleme yntemlerinden tipik durum
ve kavramsal zellikleri bulunmaktadr (Aksoy, rneklemesi kullanlmtr. Aratrmada toplanan
1988, s. 55). Ataszleri de deyimler gibi metafor- veriler betimsel analiz yntemi kullanlarak
larla yapya kavumaktadr. Metafor ieren ata- zmlenmitir. ki uzman ve aratrmac,
szlerinin anlamnda derinliin artt grlmek- grme kodlama anahtarlarn birbirlerinden
tedir. Metafor ieren ve iermeyen ataszlerine bamsz olarak doldurmulardr. Uzmanlar ve
ilikin rnekler yle rneklendirilebilir: Koa aratrmac arasndaki gr birlii dorultusunda
boynuzu yk deil (metafor); Bugnk iini kodlama anahtarna son ekli verilmitir.
yarna brakma (metaforsuz). Grme bulgularna dayal olarak belirlenen
Metaforlar, bireylerin dncelerinde, eylem- ocuk dergilerinin iki says, analiz birimi olarak
lerinde, anlatmlarnda doal bir biimde yer- seilen metafor asndan deerlendirilmitir.
lerini almaktadr. Evrensel, bireysel, sosyal ve Aratrmac ve iki alan uzman dergilerdeki
kltrel zellikleri bulunan metaforlarn ayn metaforlar birbirlerinden bamsz olarak
zamanda ocuklarn bilisel geliim srecini deerlendirmi ve daha sonra uzmanlar ve
olumlu ynde etkiledii grlmektedir. Bu neden- aratrmac arasndaki gr birlii dorultusunda
le, ocuklarn dil geliim srecinde metaforlara dergilerde yer alan metaforlara ilikin veriler
yer verilmesi, onlarn dil geliimlerine olumlu saysallatrlmtr.
etkiler salayacaktr. zellikle, rencilerin gr-
Bulgular ve Yorumlar
sel imge oluturma, yaratc dnme, szl ve
yazl anlatm becerilerine katk salayaca 1.rencilerin Dergi Okuma Yaantlarna
dnlen metaforlarn, dil etkinlikleri kapsa- likin Bulgular
mnda yerini almas gereklilii kanlmazdr. rencilerin dergi okuma yaantlarna ilikin
rencilerin, okul d dil geliim srelerini grlerinden elde edilen bulgular izelge 1de
destekleyen gelerden biri ocuk dergileridir. gsterilmitir.
555
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

izelge 1. rencilerin Dergi Okuma Yaantlar bol resimler ierirken, bulmacalara da yer ver-
rencilerin dergi okuma yaantlar f mektedir. izgi roman ve hayvanlar lemine ili-
Ara sra dergi alp okuyanlar 9 kin bilgiler iermektedir. Bu dergiyi 6 renci
Srekli dergi alp okuyanlar 7
okumakta ve takip etmektedir.
Dergiye abone olup okuyanlar 6 Wx., Wh., M. dergileri ierik asndan bir-
Hi dergi alp okumayanlar 6 birlerine benzerlik gstermektedir. Bu dergiler,
(N=28) daha ok kz rencilerin tercih ettikleri dergi-
izelge 1 incelendiinde; 9 rencinin ara sra lerdir. Arlkl olarak izgi romandan oluan bu
dergi alp okuduu grlrken, srekli dergi alp dergiler, kz rencileri okuyucu kitlesi olarak
okuyanlarn says 7dr. 6 rencinin bir dergiye hedeflemektedir. Dergilerin ieriinde, yemek ta-
abone olduu, 6 rencinin ise hi dergi alp rifleri, kuma boyama, gzellik gibi sayfalar
okumad grlmektedir. rencilerin dergi bulunmaktadr.
okuma yaantlarna ilikin sylemleri yledir: C, N. G. K. dergisi ierik asndan doa ve
N. G. K. diye biri kitap dergi geliyor ok biime bilim konularn iermektedir. Bu dergide de e-
ynelik. Aboneyim o dergiye ben. Evde yapabi- lence kesi bulunmakta ancak, Wx., Wh. ve M.
lecek deneyler var iinde, mesela roket modeli dergilerindeki elence kelerinden farkllk
yaplabilir bir deney vard. te o dergiyi ok gstermektedir.
seviyorum (St.8.2148.221); B, Srekli dergi al- 1.3. rencilerin Dergide Okumay Tercih
maya alyoruz. B. .Dergisi var. Bir de Wx. ve Ettikleri Konulara likin Bulgular
Wh. diye dergiler var onlara bazen alp bakyo- rencilerin dergi okumay tercih ettikleri
rum (St. 18.17518.180); Z, Benim sevdiim bir konulara ilikin grlerinden elde edilen bulgu-
dergi var. B. . alrm ben. Genelde zaten biz lar izelge 3te gsterilmitir.
kzlar Wx. alrz, Wh. alrz (St.9.1529.153); C,
Yaa fazla okumam da ama ok severim. Param izelge 3. rencilerin Dergide Okumay Tercih Ettikleri
Konular
varsa alrm (St.13.14113.142).
1.2.rencilerin Tercih Ettikleri Dergilere rencilerin dergide okumay tercih ettikleri konular f
likin Bulgular Hikyeler 6
rencilerin dergi okuma tercihlerine ilikin Hayvanlar lemi 5
grlerinden elde edilen bulgular izelge 2de izgi Roman 4
gsterilmitir. Uzay 4
Yemek Tarifleri 3
izelge 2. rencilerin Tercih Ettikleri Dergiler
Bilmeceler 3
rencilerin tercih ettikleri dergiler f Burlar 2
B. . 8 Zek Oyunlar 2
K. 6 ngilizce 1
W 5 Testler 1
Wh. 5 Fkra 1
M. 4 (N=28)
N. G. K. 2 izelge 3te grld gibi, 6 renci
dergilerin, hikye sayfasn tercih edip okuduk-
(N=28)
larn belirtmilerdir. rencilerin, hikye oku-
izelgede grld gibi, rencilerin dergi may tercih ettikleri dergiler, Wx., Wh. ve M.dir.
tercihlerinde birinci sray 6 renciyle B. . Dergiler, aratrmac tarafndan incelenmi ve bu
dergisi almaktadr. Dergi, her ayn 15inde ya- dergilerde hikye blmnn bulunmad sonu-
ymlanmaktadr. Dergi, 7 15 ya grubu ilk- cuna ulalmtr. rencilerin, hikye olarak
retim rencilerini okuyucu kitlesi olarak hedef- nitelendirdikleri tr, izgi romandr. Televiz-
lemektedir. B. . dergisinin amac; bilimi kk yonda izledikleri kahramanlarn izgi romanlar,
yalardan balayarak ocuklara sevdirmek, o- neredeyse derginin tmn oluturmaktadr. 4
cuklara bilim dnyasna katkda bulunabilecekle- renci de, dergide izgi roman okumay tercih
rini fark ettirmek, ocuklarda aratrma yapma, ettiklerini belirlemilerdir. izgi roman okuduk-
soru sorma, merak etme ve okuma istei uyandr- lar dergi olarak M., Wh. ve Wx. dergilerinin
maktr. isimlerini vermilerdir. Bu durumda, snftaki 10
K., haftalk ocuk dergisidir. Dergi ilkretim kz rencinin, ad geen dergideki, izgi
rencilerine ynelik hazrlanmaktadr. Dergi bol romanlar okuduklar grlmektedir.

556
 Materiallar

Okuduklar dergide hayvanlar lemine ilikin ra bakyorum. Yemek tarifleri, hatta muzlu bisk-
konular tercih eden 4 renci bulunmaktadr. vili pasta vard, ok houma gitmiti, cumartesi
renciler, B. . dergisini okumaktadr. yaptm (St.2.1352.139); renci 5, M.de ya
Okuduklar dergide uzayla ilgili blmleri hikyeler oluyor, onlar ilgimi ekiyor, szler
tercih eden 4 renci, N. G. K. dergisini okumak- oluyor, mesela; cep telefonuma yazyorum onlar.
tadr. Resimleri melodileri oluyor, onlar ilgimi ekiyor,
burlar oluyor burlar okuyorum, hediyeleri
Snftaki 3 kz renci dergide en ok been-
oluyor (St. 4.1194.121).
dikleri ve okumay tercih ettikleri blm olarak
yemek tarifleri blm olduunu belirtmilerdir. 2. rencilerin Okumay Tercih Ettikleri
3 rencinin yemek tarifleri blmn okuduklar Dergilerde Yer Alan Metaforlar
dergi M.dir. rencilerin okumay tercih ettikleri dergi-
Okuduklar dergide bilmece ve bulmaca b- lerin metaforlar asndan durumlar, izelge 4te
lmlerini tercih eden 3 renci K. dergisini oku- gsterilmitir.
maktadr. renciler, son sayfadaki bulmaca izelge 4. Dergilerdeki Metafor Durumu
kelerini okuduklarn ve dergiyi ilk ellerine
Dergilerdeki Metafor Durumu f
aldklarnda hemen bu sayfay atklarn belirt-
milerdir. N.G.K. 90
K. 72
Burlar kesini okuduunu belirten 2 ren-
Wx. 68
ci bulunmaktadr. Burlar blmn okuduklar
dergi ise M.dir. Wh. 61
B.. 52
Okuduklar dergide zek oyunlar blmlerini
M. 29
tercih eden 2 rencinin okuduklar dergi K. Der-
TOPLAM 372
gisidir. Bu dergide, bulmaca kesine iki sayfa
ayrlmtr; bu sayfada, zek gelitirici etkinlikle- izelge 4 incelendiinde, en ok metaforun
rin bulunduu sylenebilir. rnein, rntlere 90 sklkla N.G.K. dergisinde yer ald grl-
ilikin sorular yer almaktadr. renciler bu say- mektedir. Bu dergide yer alan betimlemelerin
falar zek oyunlarnn ve bulmacalarn bulun- okluu ve derginin kalnlnn ve ieriinin di-
duu sayfa olarak betimlemektedirler. erlerinden daha fazla olmas bu sayy artrma-
Dergide okumay tercih ettikleri konulara ili- snn nedeni olarak gsterilebilir. Metaforlarn yer
kin olarak; testler blmn tercih eden 1 renci alma skl asndan 72 sklkla, ikinci srada K.
bulunmaktadr. Testler blmn tercih ettii dergisi yer almaktadr. nc srada, Wx. Der-
dergi W.dir. Yine 1 renci de ngilizce blm- gisi yer alrken, drdnc srada Wh. dergisi yer
n tercih ettiini belirtmitir. ngilizce blmn almaktadr. Bu iki dergi her bakmdan birbirine
okuduu dergi N. G. K.dir. Fkra kesini oku- benzemektedir. B.. dergisi ierik olarak bu der-
duunu belirten rencinin okuduu dergi, K. gilerden farkllk gstermektedir. Bu dergideki
dergisidir. rencilerin tercihlerine ilikin sy- metaforlarn yer alma skl, 52dir. M. Dergisin-
lemleri yledir; renci 1,lk tabii hi bilmi- de yer alan metafor kullanm skl 26dr. M.
yordum ne kacan ama hemen byle uzaya dergisi ierik asndan Wx. ve Wh. dergilerine
nasaya ynelik nasa aratrmas var m diye benzemektedir. Ancak, bu derginin sayfa says
bakyorum. ngilizce blmne bakyorum. Bu dier iki dergiye gre daha azdr.
hafta neler veriyor. Katlym acaba bana da
3. rencilerin Okumay Tercih Ettikleri
kar m? Diye bakyorum. Mesela ite dnya
Dergilerde Yer Alan Metaforlarn Trleri
ocuklaryla bir sayda yle vard ona baktm.
Reklmlarn grmtm nasl bir ey diye. Bir rencilerin okumay tercih ettikleri dergi-
saysnda da hatrlyorum uzay istasyonu vard, lerde yer alan metaforlarn trleri, izelge 5te
yapl hemen onu bulmaya altm. Genelde gsterilmitir.
bilim ve yabanc dile ynelik ilgim (St.8.240 izelge 5. Dergilerdeki Metaforlarn Trleri
8.245); renci 2, B. . dergisinde en ok oku-
Dergilerdeki Metaforlarn Trleri f
duum blm, mesela hayvanlarla ilgili anlatlan
ykler oluyor veya izgi romanlar oluyor Deyim 179
oralara bakyorum (St. 18.20318.205); ren- Kiiletirme 83
ci 3, Zaten eyler oluyor orda hani iindekiler Benzetme 62
blm oluyor, ordan byle bakarm hepsini oku- Yap Metaforu 48
rum (St.9.1719.172); renci 4, Hikyeler TOPLAM 372
oluyor onlar okuyorum, baz tarifler oluyor onla-

557
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

izelge 5 incelendiinde, dergilerde 179 sk-

lkla, en ok deyime yer verildii grlmektedir.
Deyimi, 83 sklyla kiiletirme izlemektedir.
Dergilerde benzetmelerin yer alma sklklar
62dir. En az yer verilen metafor tr ise, 48
kullanm sklyla yap metaforlardr. Dergiler-
de, atasz ve metonomiye yer verilmemitir.
Kiiletirmeler, daha ok hayvan ve cansz varlk-
larn fotoraflarnn altnda yer alan konumalarla
gerekletirilmitir. En ok deyimin kullanld
dergi N.G.K. dergisidir. Dergideki deyimlerin
kullanm skl 28dir. En az deyimin kullanl-
d dergi ise, K. dergisidir. Dergilerdeki baz
metafor ieren tmceler yledir: Sanki Roma
deniz tanrs Neptn neredeyse iki aydr bu
gemiyi aradmz biliyordu ve bize aradmz
eyin aslnda burnumuzun dibinde olduunu
gsterdi. N.G.K. Bu olay korkudan dmn
patlamasna neden oldu. N.G.K. Gerekli mal-
zemelere bir gz atalm. M. Kitaplar m hasta-
land? M. lgnca dans eden krkayak robot.
B.. Bu fotoraf makinesi tpk bir ift gz
gibi. B..

Sonu
Bu aratrmada elde dilen bulgular dorultu-
sunda u sonulara ulalmtr.
Aratrma kapsamndaki, ilkretim 5. snf
rencileri dergi okumaktadrlar. Okumay tercih
ettikleri 6 dergi belirlenmitir. Grme sonula-
rna gre, rencilerin bu dergileri yakndan takip
ettikleri sonucuna ulalmtr. renciler, sev-
dikleri dergilerde, en ok izgi roman blmlerini
okumay tercih etmektedirler. Bu 6 derginin iki
saysnda, yer alan metaforlarn belirlenmesi ama-
cyla yaplan dokman incelemesi sonucuna gre,
dergilerde toplam 372 metafor bulunmutur. Der-
gide yer alan metaforlar, trlerine gre incelen-
diinde, tr olarak en ok deyime yer verildii
sonucuna ulalmtr. Bu Trke asndan sevin-
dirici bir durumdur. Aratrma kapsamnda ince-
lenen dergilerde atasz, ynelim metaforu ve
metonomiye hi yer verilmemektedir. Oysa Trk-
e, atasz bakmndan olduka zengin bir dildir.
rencilerin dil geliim srecine destek veren
dergilerde, ataszlerine yer verilmemesi zc-
dr. Dergiler, ierik ve dil asndan farkllk
gstermektedir. rencilerin, dil becerilerini des-
tekleyici gelerden olan dergilerin seimi konu-
sunda retmenlerin, rencileri ynlendirmeleri
bu anlamda nemlidir. Ayrca, veliler de bu ko-
nuda bilinlendirilmelidir.

558
 ZEYNEL BEKSAIN OCUK RLER
Dr. Sabahattin AIN
Dokuz Eyll niversitesi,
Buca Eitim Fakltesi

Kosovada gelien Trk edebiyatnn nemli yasdr. Anlalyor ki, bu topyann onun iirle-
isimlerinden Zeynel Beksa, ilk eserini yaym- rindeki sembol ocuktur. Temizliin, safln
lad 1980den bu yana toplam sekiz iir kitab sembol olan ocuk aire gre dnyann btn
yaymlamtr. air bu eserleriyle sadece Trki- gzellikleri adeta ocuklarda toplanmtr: Sev-
yede deil, Trk dnyasnda da nemli bir yere ginin rengi, gerek dostluk ocuun glnde
sahip olmutur. ve baknda gizlidir: (Beksa:1982, 11)
bouna uramayn
Zeynel Beksan airliinin en nemli yan-
parada
larndan biri, ocuk iirleri de yazmasdr. Ne
hrette
yazk ki Trkiyede ok ihmal edilen ocuk
kadnda
edebiyat, Balkanlarda yaygn bir ekilde ilen-
sevginin rengini
mektedir. Bu sahada hayli baarl eserler veren
bulamayacaksnz
Zeynel Beksan kitab ocuklar iindir.
ocuk glnde gizlidir nk
Bu yazmzn konusu olan ocuk iirlerine
Bu yzden de evrenin en zengin insan ne bir
gemeden nce, Zeynel Beksan iirlerinde ile-
Arap eyhi ne de Amerikal bir bankacdr. aire
nen en nemli konularn banda ocuklarn gel-
gre sava grmeyen / zgrlkte oyununu oy-
diini sylememiz gerekiyor. Bu da Neden
nayabilen ocuk dnyann en zenginidir.
ocuk? sorusunu gndeme getiriyor.
Kalplerine dmanln, kinin, nefretin, sava-
Zeynel Beksan iirleri daha ilk kitaplarn-
n, insafszln henz uramad ocuklarn i
dan itibaren sevgiyi, dostluu, hogry ksaca
dnyasn u satrlarla anlatr Zeynel Beksa:
insanca yaamay n plana karan iirlerdir. Bu
(Beksa:1982, 15)
iirlerde, sevginin hkim olduu savasz, nefret-
bir saklamba rnei
siz, kavgasz bir dnya zlemi aka hissedilir:
kapattm gzlerini evrenin
(Beksa: 1997, 4142)
ocuksu ellerle
Buna karlk air, dnyann bugnk halin- ac ac bakmasn
den byk bir strap duyar: (Beksa:1984,13) glmesin sinsi sinsi diye
bu
air, bu ocuklarn, yaadmz dnyann
zde yolu blen
irkinlikleri iinde yok olup gitmesini istemez ve
sen de
onlar iin de bir dnya dler. Bu, ayn zamanda
ben de
airin zledii dnyadr: (Beksa:1982, 21)
deil miyiz
hazr msnz!
o halde nedir o kin
hadi, aln bavullarnz
arayp arayp
gidelim
stelediin ne
ikide
nereye mi
trkde
sormayn
kadnda
hi soru yneltmeden
grdesek
atlayn trene
ve bizimse zde
yolcuyuz ite
hava
grmyor musunuz!
su
gne
mutlulukta sevgide dostlukta gelin gelin
neden yokuz oturun yle
bir masal anlatacam size
airin iirlerinde bu fikri dorulayacak onlar-
haa! sakn bir varm bir yokmu
ca rnek gstermek mmkndr. Bu da gsteri-
masallarna benzetmeyin
yor ki, savasz, kavgasz, kinsiz, nefretsiz bir
-biliyor musunuz
dnya Zeynel Beksan gelecee ynelik top-
size bir acun dledim

559
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

denizlerden dalardan airin, ocuklardaki bu gzellik duygusunun,

kavgalardan savalardan mutluluun kaybolmasna gnl raz olmaz:
ok uzak bir acun (Beksa:1982, 26)
nee sevin iiniz dnz pak rmak
papatya kokulu gllerinizde neler var neler
meneke kokulu yer ayrmayn ktlklere aranzda
portakal vine elma armut mutluluunuz alnmasn
dolusu bir acun air bu yzden srekli olarak ocukluuna
doyasya oynayn zlem duymaktadr. Bir gn bile olsa onlarla bir-
doyasya gln likte oynamay, uurtma uurmay, el ele dola-
varolun may, trk sylemeyi, kiraz kpe takmay iste-
her ey sizlerin olsun! mektedir: (Beksa:1982, 35)
Verdiimiz bu rnekler, yazmzn banda ocuklar
sorduumuz Neden ocuk? sorusunun cevabn bir gnlne olsa bile
vermektedir. yle ki airin temizlik, saflk ve yada olalm
arnmln temsilcisi sayd ocuklara seslene- krebe oynayalm
rek, onlara srekli olarak ilerindeki temizlii, uurtma uuralm
safl korumalarna ynelik msralar dizerek gele- birlikte
cei, yani savasz ve kardee yaanan bir dn- sz m!
yay ina etme gayreti aka seziliyor. air ocuk- air, ocuklarn srf kendisini aralarna almas
larda var olan sevgiyi, kardelik duygusunu, ho- iin onlara krmz balon vermeye, onlara kat
gry srekli klmak istiyor. Bu srekliliin sa- kayk, amurdan kaleler yapmaya razdr. Byle-
lanmas, onun topyasnn gereklemesinde nem- ce onlarn arasna girecek, dnyann irkinlikle-
li bir adm olacaktr. te bu da Zeynel Beksan rinden ksa bir sre de olsa kurtulacaktr. (Beksa:
ocuk iirleri yazmasnn en nemli sebebi 1982, 33)
olmaldr. ite krmz balon
Zeynel Beksan ocuk iirlerini ihtiva eden sizin olsun
kitab vardr: Sevginin Rengini Aryorsanz aln beni aranza
(skp:1982), Kavak Uyur mu (skp:1982), bir an da olsa
Gkkuana Salnan ocuk (Ankara:1977). Bu brakn sevincinizle paylaalm
kitaplarn sonuncusu airin dier kitaplarndan Zeynel Beksa, ocuk ile tabiat arasnda da
derlenmi iirlerden meydana gelmitir. paralellikler kurar. Tabiattaki canllk ocukla
Zeynel Beksan iirlerini iki ana grupta balar, ocukla biter. Onun birok iirinde ocuk-
deerlendirmek gerekir. Birinci gruptakiler airin lar temsil eden Semra uyannca tabiat da can-
ocuklara dardan bakarak daha ok ocuu ve lanr: (Beksa:1982, 61)
ocuun i dnyasn anlatt iirlerdir. kinci semra uyand
gruptakiler ise ocuklarn gzyle evrenin ve gn aard
olaylarn anlatld iirlerdir. Sevginin Rengini iek at
Aryorsanzda birinci grup iirlere, Kavallar ku tt
Uyur muda ikinci grup iirlere rastlyoruz. evde
sokakta
Birinci grupta yer alan iirlerde anlatlan dn balad
ocuklar, her eyden nce mutluluun ve sevincin
semboldr: (Beksa:1982, 23) Buna karlk Semra uyuduunda tabiat da
piyangoda kazand yok ona uyar ve sessizlie brnr: (Beksa:1982, 62)
paras olsa da olmasa da semra uyudu
eksilmez yznden gl ardndan oyuncaklar
ocuun bir bana kalan sokak
gl
Bu gl, yle bir gltr ki, onun kar- nee
snda insanlarn iindeki ktlkler parampara ne varsa!
olurlar: (Beksa:1982, 22)
Solmay bilmeyen airin zaman zaman vurgulad ocuktaki
bir iektir glleriniz tek olumsuzluk, kardee duyulan kskanlktr.
kokladka Ancak bu kskanlk kine, nefrete dnmeyen,
iimde ta yarlr sadece yrei burkan geici bir duygudur:
(Beksa: 1982, 43)

560
 Materiallar

semrann yrei engin denizdi Eek, Maymun, Kiraz, Vine, Muz, Dondurma,
enis dodu emsiye, Ay Dede. Grld gibi balklar daha
yrei darald ok hayvanlar ve bitkiler ile ilgilidir ki, bunlar
neden yani! byk lde ocuklarn i ie olduklar, onlarn
Gzellik ve safln sembol olan ocuklar, yaantlaryla ilgili varlklardr. Dolaysyla bu
bu zelliklerini sadece kendi ilerinde tamazlar, konular ocuklar iin ilgintir ve ondaki okuma
darya da yanstrlar. yle ki, srekli ocuklarla evkini arttrc bir zellik tar.
megul olan, onlara eker ve helva satan Zekir Yine ocuk iirlerinin nemli bir zellii olan
Amca yllar gemesine ramen hi deimemi- msralarn ksa, cmle yapsnn basit olmas bu
tir: (Beksa:1982, 37) iirlerin de hkim rneklerindendir. Bu da iir-
ne haber zekir amca lerin ocuklar tarafndan sklmadan okunmasna
niye yle bakyorsun yol aan hususlardandr. (Beksa: Kavaklar Uyur
tanmadn m yoksa mu, 1982, 20)
hadi ya! Ay dede canm dede
Sen gkte ben yerde
ekerinden Dar geldi ya dnya gzme
helvandan Geliyorum beni bekle
yiyen biz deil miydik Kitabn ikinci blmnde yer alan iirler ise
anlalan birka bentten olumu daha uzun iirlerdir. Bu
biz deimi iirlerde ocuksu safl, merak duygusu ok
sense hi yalanmamsn baarl bir slp zellii olarak karmza k-
air ok sevdii ocuklarn btn gzelliklere maktadr. (Beksa: Kavaklar Uyur mu, 1982, 27)
layk olduunu dnerek kendisinin yaayama- Karanlk basp da ben uyuyunca
dklarn onlarn yaamasn ister: (Beksa:1982, Nereye gidersin gne karde?
26) Yatacak karyolan var mdr?
kinci grupta yer alan iirler ise, dorudan Benim gibi d grr msn?
doruya bir ocuun azndan yazlmtr. ocuk Bir bana ne yaparsn gklerde?
salnn, duyarllnn baarl bir slupla ve- Hi arkadan yok mu?
rildii bu iirler iin gerek anlamda ocuk iirleri Sana masal kim anlatyor?
dememiz mmkndr. Masal nedir duymadn m yoksa?
Byk lde Kavaklar Uyur mu adl kitapta ...
yer alan bu gruptaki iirler, ocuk edebiyat ile Aman gne karde
ilgili kaynaklarda aklanan zelliklere byk Ben denize gidince
lde uymaktadr. (Ouzkan: 1979, 221; Ne olur benimle gel
Demiray: 1977; irin:1994) Anneannem romatizmal da
Kitabn ilk blmnde yer alan iirler drt- Kum scak olsun
lklerden meydana gelmitir. Bu iirlerde Sonra kova kreim var
kafiyeye nem verildii grlmektedir. Ya btn stersen kumlarda beraber oynarz
msralar birbiriyle kafiyelendirilmi, ya da klasik iirlere konular bakmndan gz attmzda
mani kafiyeleniine (a, a, b, a) uyulmutur. Bunun tabiat sevgisi ve kardelik duygusunun en nde
yannda ses tekrarlarna da yer verilen bu iir- geldiini gryoruz. Bunlarn yannda yurt sev-
lerde, serbest vezin kullanlmakla beraber, msra- gisi, aile gibi ocuklara olumlu nitelikler kazan-
lardaki hece saylarnn birbirine yakn olduu dracak konular da yer verilmektedir.
grlmektedir. Btn bunlar, iire ocuklarn air, ocuklara hitap ettii iin dier iirle-
zevkle okuyaca bir ahenk zenginlii kazandr- rinde yer alan benzetme, istiare, mecaz gibi edeb
maktadr: (Beksa: Kavaklar Uyur mu, 1982, 11) sanatlardan mmkn olduunca uzak durmaya
Krlangcm ilk yazm almtr. Bu da ocuk iiri asndan olumlu bir
Ho geldin bahar sazm tutum olarak karmza kmaktadr.
Erittin ya kar buzu
imdi artk ylmazm. Zeynel Beksan birinci gruptaki iirleri her
eyden nce onun ocuklar ok iyi tandn
Drtlklerle yazlan bu ilk blmdeki iirlere ortaya koymaktadr. te airin bu yn ile airlik
baktmzda ocuun evreye olan ilgisinin yan- yn birleince biraz nce zelliklerinden sz
stldn iirlerin balklarndan anlamak mm- ettiimiz ikinci grupta yer alan ocuk iirleri orta-
kndr: Yurdum, Evim, retmenim, Gvercinim, ya kyor ve bu da Zeynel Beksan ocuk ede-
Menekem, Papatyam, Krlangcm, Karnca, Kedi, biyatnn nemli isimleri arasnda yer almasn
Ceylan, Tavan, Ay, Day, Tilki, Deve, Fil, Aslan, salyor.

561
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

KAYNAKA
- Beksa, Zeynel. Nicelerini Tandm, Prizren 1997.
- Beksa, Zeynel. Dnce Usa Vurmad Daha, skp
1984.
- Beksa, Zeynel. Sevginin Rengini Aryorsanz, skp
1982.
- Beksa, Zeynel. Kavak Uyur mu, skp 1982.
- Demiray, Kemal. Aklamal ocuk Edebiyat
Antolojisi, stanbul 1977
- Ouzkan, Ferhan. Yerli ve Yabanc Yazarlardan
rneklerle ocuk Edebiyat, Ankara 1979.
- irin, Mustafa Ruhi. ocuk Edebiyat, stanbul 1994.

562
 LKRETM 4. 5. SINIF TRKE DERS KTAPLARINDA YER ALAN
METNLERN RETMEN GRLERNE GRE
DEERLENDRLMES
Sha GRMEN
T.C. Milli Eitim Bakanl,
Bilecik li Bozyk lesi 75. Yl lkretim Okulu,
Okul Mdr, Uzman retmen
e-mail: sgirmen@mynet.com

ABSTRACT
In this research, it is aimed to evaluate the texts in Turkish books for fourth and fifth grade due to the teachers opinions. The
semi-structured interview, a qualitative research method, was employed in the study. The study population is composed of a total
of 20 primary teachers. Half of them are teachers for grade 5 and other half of them are teachers for grade 4. The descriptive
analysis method was used to analyze the data obtained. Two field experts and the researcher conducted independent studies in
forming the interview coding key. The final draft of the coding key was formed in light of the agreement reached between the
experts and the researcher. Some results and suggestions are improved depend on the findings.

Giri Trke dersi okuma, yazma, dinleme ve

Dil, dnme ve iletiim aracdr. Bireyin ile- konuma olmak zere birbirine bal drt temel
tiim yeteneini, iletiim arac olan dili kullana- beceri alanna dayanr.
bilme becerisi belirlemektedir. Baka bir deyile, Bu drt temel beceri her birinin gerektirdii
dil, insann var olduu dnyay anlama ve anlat- zel yntemlerden yararlanlarak bir btn
ma aracdr. Bu anlamda dil, insann duygu ve olarak yrtlr.
dnce yapsn oluturan ve biimlendiren bir Trke dersi bir alkanlk dersidir, bilgiden
aratr. Dilin geliip zenginlemesi, bireyin duygu ok uygulamaya dayaldr.
ve dnce ynnden de geliip zenginlemesidir
(Sever, 1997). Bireylerin evreleriyle iletiim Trke dersi tm derslerin temelidir. nk,
kurabilmeleri, eitimleri srasnda her trl ren- bu derste edinilen okuma, yazma, dinleme ve
meyi gerekletirebilmeleri, anadilini doru ve konuma becerileri tm derslerin ortak etkinlik
dzgn kullanmalarna baldr. rencilerin ile- alandr.
tiim kurmalar, bilgi edinmeleri, renmeleri ve Trke retimi; sadece dinleme, konuma,
kendilerini her ynden gelitirmelerinde dilin okuma, yazma, grsel okuma ve grsel sunu ile
nemli bir yeri bulunmaktadr. Eitim kurumlar, ilgili dil becerilerinin gelitirilmesi deil, ayn
uyguladklar eitim programlaryla, temelde bi- zamanda metinler aras dnme, anlama, srala-
reylerin ilevsel deeri yksek bir dil kullanmn ma, snflama, sorgulama, iliki kurma, eletirme,
kazanmalar ynnde aba gstermektedirler. Bu analiz-sentez yapma ve deerlendirme gibi zihin-
amala rencilere, dinleme, konuma, okuma ve sel becerileri de gelitirme olarak anlalmak-
yazma olmak zere drt temel dil becerisi kazan- tadr. Bylece Trke dersi retiminde renci-
drlmaya allmaktadr (Yaar, 1993). Trk lerin zihinsel becerilerini gelitirme n plana
eitim sisteminde, sz edilen dilsel becerilerin kmaktadr. Bunlara ek olarak iletiim kurma,
bireylere kazandrlmas grevi, ncelikle ana ada toplumun gereklerini yerine getirme,
dilinin retimini temel alan Trke retiminin bilinli kararlar verme, renmeyi srdrme gibi
sorumluluundadr. temel becerilere de arlk verilmektedir. Bu
Bireyin kendini gerekletirmesi, toplumsal- anlaytan hareketle, rencilerin hayat boyu
lamas ve kltrlenmesini amalayan ilkretim kullanacaklar bilgi ve becerileri edinmeleri
basamanda, iletiim kurma, toplumsallama ve beklenmektedir (MEB, 2005).
kltrlenmenin temel gerei olan anadili reti- Trke retim Programnn hazrlanmasn-
minin gerekletirilmesinde Trke dersi olduka da dnme, anlama, sorgulama, inceleme, ara-
nemli bir yere sahiptir. Bireylerin anlama ve an- trma, kefetme, gnlk hayatla ilikilendirme ve
latma gcn gelitirmeyi ve iletiim kurma deerlendirme gibi almalar ieren tematik
gereksinimini en etkili biimde karlamay yaklam benimsenmitir. Trke retimi Prog-
amalayan Trke dersinin genel zellikleri yle ramnda zorunlu ve semeli temalar belirlen-
sralanabilir (zdemir, 1987, ss.1213). mitir.

563
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Trke (15) retim Program erevesinde RETM, TKETM VE VERMLLK:

bir eitim-retim yl ierisinde ele alnacak Meslekler, reklm, alveri, i yaam, giysiler,
tema says sekiz olarak belirlenmitir. Bu sekiz yiyecekler, tasarruf vb.
temann drd zorunlu, drd ise semelidir. HAYAL GC: Dler, ryalar, baka
Zorunlu Temalar; Atatrk, Deerlerimiz, Salk dnyalara yolculuk, gk kua vb.
ve evre, Birey ve Toplum olmak zere belir-
lenmitir. Dier drt tema ise Semeli Temalar ETSEL VE SOSYAL ETKNLKLER:
tablosundan seilebilir veya yeni temalar belirle- Sinema, tiyatro, dn, kutlama, lunapark, kamp,
nebilir. Her temada farkl trden; ykleyici gezi, snf ve okul seimleri, deneyler, tatil vb.
metin, bilgilendirici metin ve iir olmak zere be KURUMLAR VE SOSYAL RGTLER:
metin ilenmesi programda belirtilmitir. Trke TBMM, belediyeler, valilik, kaymakamlk,
retim programnda zorunlu temalar ve ierik gvenlik kurumlar, dernekler, niversiteler,
nerileri u ekilde belirlenmitir. yardm kurumlar vb.
ATATRK: Atatrkn Hayat ve Eserleri DOAL AFETLER: Deprem, sel, ,
(Hayat, Ailesi, renim Hayat, Askerlik Hayat, kasrga, arama ve kurtarma, doal afetlere kar
Fikir ve Siyas Hayat, Atatrk ve Mill Mca- alnacak nlemler vb.
dele) Atatrkn Kiilik zellikleri, Atatrk GZEL SANATLAR: Resim, ebru, tezhip,
Dnce Sisteminde Yer Alan Konular (Mill hat, ressamlar, bale, seramik, heykel, mzik, k
Eitim, Atatrk ve Gzel Sanatlar, Trkiye Cum- Veysel, Bar Mano, ozanlar vb. (MEB, 2005).
huriyetinin Temel Ama ve Grevleri, Mill
Kltr, Trk Kadn, evre Bilinci, Planl al- Trke retim Programnda yer alan tema-
mas, Trk D Politikas, Dier Din, rf ve lar ve ierikleri dorultusunda ders kitaplarnda
detlere Hogrl Olma) Atatrk ve Cumhu- metinler belirlenmitir. rencilerin, dil geliim
riyet Eitimi, Mill Bayramlar vb. srecinde ara olarak kullanlan metinlerin nemi
ok byktr. rencilerin, Trke dersine ilikin
DEERLERMZ: Trk kltr, Trke-
tutulmalarnn belirlenmesinde, edebi deer ve
miz, nemli deerlerimiz (Mevlna, Fatih Sultan
estetik duygu ve beeni kazanmalarnda, okuma
Mehmet, Yunus Emre, Mimar Sinan, Nasrettin
zevki ve alkanl kazanmalarnda metinler, ok
Hoca, Hac Bekta- Vel), bayramlar ve trenler,
nemli bir ileve sahiptir. Bu balamda, Trke
trk, halk oyunlar, vatan, kahramanlk, bayrak
vb. ders kitaplarnda yer alan metinlerin deerlen-
dirilmesi nemli grlebilir.
SALIK VE EVRE: Temizlik, az ve di
sal, vcudumuz, salk alannda alanlar Ama
(doktor, hemire, eczac), salk hizmetleri, Bu aratrmann amac, ilkretim 4. ve 5.
beslenme, yaadmz yer (ky, kasaba, ehir) snf Trke ders kitaplarnda yer alan metinlerin
evre bilinci, toprak, aa, su, hava olaylar, bitki- retmen grlerine gre deerlendirilmesidir.
ler, hayvanlar, vb. Bu ama dorultusunda u sorulara yant aran-
BREY VE TOPLUM: Duygular (mutluluk, mtr:
sevgi, znt) beeniler, bymek, aile, ev, 1. lkretim 4. ve 5. snf, Atatrk temasnda yer
okul, misafir, engelliler, yallar, bar, dayan- alan metinler retmen grlerine gre nasldr?
ma, hogr, kurallar vb. 2. lkretim 4. ve 5. snf Deerlerimiz tema-
Trke retim Programnda yer alan se- snda yer alan metinler retmen grlerine gre
meli temalar ve ierik nerileri u ekildedir: nasldr?
GZEL LKEM TRKYE: Tarih ve 3. lkretim 4. ve 5. snf Salk ve evre tema-
turistik yerler, corafya, iklim, rettiklerimiz, e- snda yer alan metinler retmen grlerine gre
hirler, akarsular vb. nasldr?
YENLKLER VE GELMELER: Bilgi 4. lkretim 4. ve 5. snf Birey ve Toplum tema-
ve iletiim teknolojisindeki gelimeler (telefon, snda yer alan metinler retmen grlerine gre
bilgisayar vb.), sosyal deiimler, keifler, bulu- nasldr?
lar, vb.
Yntem
OYUN VE SPOR: zcilik, takm sporlar,
Aratrmada, nitel aratrma yntemlerinden
bireysel sporlar, yzme, oyunlar, baarl sporcu-
yar yaplandrlm grme tekniinden yararla-
lar, oyuncaklar vb.
nlmtr. Aratrmann katlmclarn, 20 snf
DNYAMIZ VE UZAY: Gkyz, yldz, retmeni oluturmaktadr. Aratrmaya katlan
ay, gezegen, gne, bulut, volkanlar, okyanus, snf retmenlerinin, 10u 4. snf, 10u ise 5.
iklim, kt'a, astronot vb. snf retmenidir. Verilerin analizinde betimsel

564
 Materiallar

analiz yntemi kullanlmtr. Grme kodlama izelge 2. Deerlerimiz Temasna likin retmen Grleri
anahtarnn oluturulmasnda iki alan uzman ve
Deerlerimiz Temas f
aratrmac birbirlerinden bamsz bir biimde
almlardr. Uzmanlar ve aratrmac arasn- Soyut kavramlarn okluu 12
daki gr birlii dorultusunda kodlama anah- renci dzeyinin stnde oluu 6
tarna son ekli verilmitir. Oluturulan tema ve
Terimlerin okluu 2
alt temalar dorultusunda bulgu ve yorumlar
oluturulmu, grme yaplan retmenlerin, lgi ekici olmamas 2
sylemlerinden alntlara yer verilmitir. Skc 2
lgi ekici olmas 1
Bulgular ve Yorum
1. lkretim 4. ve 5. snfta yer alan (N=20)
Atatrk temasnda yer alan metinlere ilikin izelge 2 incelendiinde, retmenlerin 12-
retmen grleri. sinin deerlerimiz temasnda yer alan metinlerde
lkretim 4. ve 5. snfta yer alan Atatrk soyut kavramlarn ok olduunu belirtmilerdir. 6
temasnda yer alan metinlere ilikin retmen retmen, metinlerin renci dzeyinin stnde
grleri izelge 1de verilmitir. olduu vurgusunu yapmlardr. 2 retmen de
Deerlerimiz temasna ilikin olarak metinlerde
izelge 1. Atatrk Temasna likin retmen Grleri
terimlerin okluunu dile getirmilerdir. 2 ret-
Atatrk Temas f men bu temadaki metinlerin, ilgi ekici olduunu
Soyut kavramlarn okluu 18
sylerken 2 retmen metinlerin skc olduklarn
sylemitir. 1 retmen, bu temadaki metinlerin
Terimlerin okluu 2
ilgi ekici olmadn vurgulamtr. retmenle-
Yabanc szcklerin okluu 2
rin bu konudaki dnceleri yledir: retmen 8
Dilin arl 1
Mesela Deerlerimiz temasnda, ok soyut kav-
(N=20) ram vard. Ben birok rnekle rencilerin anla-
izelge 1 incelendiinde, retmenleri Atatrk malarn saladm. retmen 19 Ben deerle-
temasnda yer alan soyut kavramlarn okluunu rimiz temasnda yer alan metinlerin rencilerin
belirttikleri grlmektedir. Bu dnceyi 18 dzeyinin stnde olduunu dnyorum.
retmen dile getirmitir. 2 retmen, terimlerin retmen 4 Bu temada zellikle baz metinler,
okluunu, 2 retmen de yabanc szcklerin rencilerin ilgisini ekmedi. retmen 6 De-
okluunu dile getirmilerdir. retmenlerin bu erlerimiz temasndaki metinleri rencilerim
konudaki dnceleri yledir: retmen 1 Ata- ilgiyle okudular. Biz hepimiz o temadaki metinleri
trk temasnda soyut kavramlar ok fazlayd, sevdik retmen 18 Metinler skc geliyor
rencilerin dikkatini ekmekte zorlandm. Bu bana. ocua da yle geliyor. nk bence yk
nedenle renciler metinleri anlamakta zorlan- arlkl olsa daha ho olacak, hani ders verici ve
dlar (St. 1.1214). retmen 2 renciler, yk ama byle bilgilendirici yer verilmi oun-
metinleri anlamadlar. Belki byk ehirlerdeki lukla. Bilgilendirici olunca biraz sklyor ocuk-
renciler metinleri anlyorlardr ama bizim bu- lar, akas ben de aklayc anlatamyorum.
ras, biliyorsunuz, biz sosyal ve ekonomik adan nk seviyenin zerinde oluyor baz eyler.
krsal bir okul evresine sahibiz. Velilerimizin retmen 20 Soyut ite daha ok bilgilendirici
durumu malum, bu nedenle renciler dil, kelime yazlar soyut olmu.
hazinesi asndan zayf. Bu durum onlarn soyut 3. lkretim 4. ve 5. snfta yer alan Salk
kavramlar anlamalarn zorlatryor. Mesela, ve evre temasnda yer alan metinlere ilikin
babas eve gelince ocuklarla bile konumuyor. retmen grleri izelge 3te verilmitir.
retmen 13 Atatrk temasnda yer alan metin- izelge 3. Salk ve evre Temasna likin retmen
lerde soyut kavramlar ve terimler oktu. rnein, Grleri
Atatrk ve Mimar Sinan metni rencilerin
Salk ve evre F
anlamakta zorland bir metindi. retmen 20
Dili ar anlamak biraz g geliyor ocuklara, Terimlerin okluu 14
yabanc szckler var iinde. Tamam, ben de Metinler yaama dnk olmas 10
aklamaya alyorum ama hayal de oluyor. Metinlerin bilgilendiricilik dzeyinin younluu 8
renci dzeyinin stnde oluu 4
2. lkretim 4. ve 5. snfta yer alan Deer-
lerimiz temasnda yer alan metinlere ilikin ret- renci dzeyine uygun 2
men grleri izelge 2de verilmitir. lgi ekici olmas 2
(N=20)

565
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

izelge 3 incelendiinde, retmenlerin yar- lkretim 4. ve 5. snf retmenlerinin,

dan fazlasnn bu temada yer alan terimlerin ok- Trke ders kitaplarnda yer alan temalardaki
luunu dile getirdikleri grlmektedir. Aratrmaya metinlere ilikin grleri incelendiinde, ayn
katlan retmenlerin yars, metinlerin yaama d- temadaki metinlere ynelik farkl sylemleri
nk olduunu belirtmilerdir. 8 retmen, Salk ve olduu grlmektedir. Bu durum, retmenlerin
evre temasna ilikin olarak metinlerin bilgilen- grev yaptklar okullarn sosyo-ekonomik evre-
diricilik dzeyinin younluunu vurgulamlardr. 4 sinden kaynaklanabilir. rencilerin okul d dil
retmenin de metinlerin renci dzeyinin stnde becerilerini gelitirici etkinliklerden yararlanma-
olduunu dndkleri grlmektedir. 2 retmen lar, evde kullanlan sz varl nemli deiken-
metinlerin renci dzeyine uygun olduunu d- ler olarak grlebilir. Ayrca, snf retmeninin
nrken 2 retmen, metinlerin rencilerin ilgilerini metinlere kar tutumu, rencilerin tutumlarnda
ektiini vurgulamlardr. etkili olabilir. lkretim 4. ve 5. snf retmen-
retmenlerin bu konudaki dnceleri y- lerinin en fazla olumlu dnce gelitirdikleri
ledir: retmen 20 Ben salk ve evre tema- metinlerin bulunduu tema, Birey ve Toplum
sndaki metinlerin bilgilendiricilik zelliine sa- temasdr. Bu temadaki metinleri retmenler,
hip olmalarndan dolay ok fazla terim ierdiini yaama dnk ve renci dzeyine uygun olarak
dnyorum. rnein, Yeil Bar metninde ok betimlemilerdir. Atatrk temasnda yer alan
terim vard. Nkleer silahlanma, nkleer kirlilik, metinlerde soyut kavramlarn okluunu dile
ekolojik denge hatrlayabildiklerim bunlar. getirirken, Salk ve evre temasnda terimlerin
retmen 17 Bu temadaki metinler son derece ok olduu dncesindedirler.
yaama dnkt. Zaten ocuun, televizyonda Sonu ve neriler
duyduu olaylar yazlyd. Bence, bu metinler Aratrma kapsamndaki retmenlerin gr-
hem renci dzeyine uygundu hem de ren- lerine gre u sonulara ulalmtr.
cilerin ilgilerini ekti. retmen 9 Gzeldi o
Atatrk ve Deerlerimiz temalarndaki metin-
tema, renciler sevdiler oradaki metinleri,
lerde ok soyut kavram bulunmaktadr. Bu du-
anlamakta hi zorlanmadklarn dnyorum.
rum, metinlerin anlalmasn gletirmektedir.
4. lkretim 4. ve 5. snfta yer alan Birey ve
Salk ve evre temasndaki metinlerde fazla
Toplum temasnda yer alan metinlere ilikin
terim yer almaktadr. Bu temadaki metinler yaa-
retmen grleri izelge 4te verilmitir.
ma dnktr.
izelge 4. Birey ve Toplum Temasna likin retmen
Grleri
Birey ve Toplum temasndaki metinler, yaa-
ma dnktr ve renci dzeyine uygundur.
Birey ve Toplum f
retmenlerin temalardaki metinlere ilikin
Metinler yaama dnk 18 farkl sylemleri, bulunduklar okullarn sosyal
renci dzeyine uygun 17 dzeyleriyle ilikilendirilebilir. Aratrmaya kat-
lgi ekici 8 lan retmenlerin kullandklar ders kitaplar
renci dzeyinin stnde oluu 4 ayndr. Okul d dil becerilerini gelitirici etkin-
Uzun tmceler 1 likler, rencilerin dili kullanma becerilerinde
(N=20) nemli bir deiken olarak grlebilir. Bu ne-
izelge 4 incelendiinde, retmenlerin birey denle, retmenlerin temalara ilikin metin sei-
ve toplum temasna ilikin olarak neredeyse minde her zaman ders kitabna bal kalmamalar,
tamam metinlerin yaama dnk olduunu d- rencilerin dzeylerine gre metin bulup snfa
ndkleri grlmektedir. Yine, retmenlerin getirmeleri nerilebilir.
ok byk bir ounluu bu temadaki metinlerin KAYNAKA
rencilerin dzeyine uygun olduu dncesin- - MEB.(2005). Trke dersi retim program ve
dedir. retmenlerin yardan az, metinlerin ilgi klavuzu (15 snflar). Ankara: Devlet Kitaplar
ekici olduunu dile getirmitir. Aratrmaya Mdrl.
katlan 4 retmen, metinlerin renci dzeyinin - Sever, S. (1997). Trke retimi ve tam renme.
stnde olduunu dnmektedir. 1 retmen, Ankara: An Yaynclk.
metinde geen tmcelerin uzun olduunu dile - zdemir, E. (1983). Anadili retimi. Trk Dili Aylk
getirmitir. retmenlerin bu konudaki dn- Dil ve Yazn Dergisi. 379380, 18-30.
celeri yledir: retmen 5 lgilerini ekiyor - Yaar, . (1993). Yabanc dilde okuma becerilerinin
gelitirilmesinde kk gruplarla retim ynteminin
dediim gibi rnekler gzel resimler gzel, ben
etkililii. Anadolu niversitesi Yaynlar.
Trke konusunda pek bir ey yani olumsuzluk
- Yldrm, A. ve imek H.(2005). Sosyal bilimlerde
grmyorum. retmen 8 ocuklarn kavra- nitel aratrma yntemleri. Ankara: Sekin Yaynlar.
makta zorlanaca uzun cmleler var. Yani bu
konuda biraz sknt ektik.

566
 TRKYEDE YAYIMLANAN OCUK DERGLERNN ETM
GRLERNN NCELENMES
Do. Dr. Ycel GELL
Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi,
Eitim Bilimleri Blm retim yesi

ABSTRACT
The studies about child education had a considerable progress from Ottoman Empire State till today and also child education
benefits from the fruits of the period of reform and progress from the declaration of republic till today. One of the efforts that
come to mind while talking about child education is kids publication. It was first emerged in 1869 in Ottoman Empire State.
Kids literature is the verbal and written work that contributes their physical growth and progress, imaginations, thoughts and
abilities. The content of kids magazines often includes cartoon characters with pictures, short stories and fairy tales, encyclopedic
information, passages about the love of nature and animals, information about health and so on. In these magazines, the feelings,
thoughts and values that will be the main topics are given through short stories and fairy tales. In this study, the kids magazines
published from the declaration of Republic to 1960s and the educational thoughts about kids education are searched.
The aim of this study is to search the educational point of view of kids magazines published between 1932 and 1963 and the
reflection of this point of view in education. In this study, qualitative research method is used and by analyzing, and analysis of
the topic in kids magazines, some data are found.
Key Words: Kids magazine, Child Education.

GR dr. nk edebiyatn da konusu insandr. nsan-

Trk eitim tarihi incelendiinde XIX. Yz- olunun yeryzndeki servenleri, doal ve top-
ylda ocua ve eitime bakn deimeye bala- lumsal evredeki ilikileri, salkl bir yaay
d sylenebilir. Zira 1824 ylnda Sultan II. zlemi bu iki alann ortak konusunu oluturmu-
Mahmut, ilkretimin nce stanbulda zorunlu tur. Birbirinden ayr yollarda, ayr amalarda
klan ferman yaynlam (Akyz, 1996:11), bu olan, birbirinden habersiz ve kendi dnyasnda
tarihten itibaren hem ilkretimde hem de okul yaayan insanlar ruh ve zevke birletiren kp-
ncesi eitimde gelimeler yaanmtr. ry ise edebiyat kurar..Sanat bazen iyiyi
canlandrmak bazen de kty, toplumun ve
Eitim alannda en ok geliimin yaand
insanlarn aksak yanlarn sergilemek biiminde
dnemlerden biri olan Tanzimat dneminde yaa-
yerine getirir. Verecei dersi yasa maddeleri ya
nlan yeniden dzenleme ve rgtlenme abalar
da ders notlar ezberletir gibi kuru kuruya deil,
Osmanl Devletinin eitim srecinde de yeni
sezgi, telkin ve estetik yolla verir. Bu ynyle sa-
tasarmlar yapmasn gerektirmitir(Kunt ve ark.
nat genel anlamda eitimin bir organ ve aracdr
1990: 411). Bu yllar kapsayan 18391876 yllar
(Kavcar, 1999: 2-3)
arasndaki dnemde ocuun toplumlar iin ifade
ettii nemi, ocuk eitimiyle birletiren kavram- Okul ncesi eitim ya da ocuk eitimi deni-
sal almalar da yer almaktadr (Doan, 2001). lince akla gelen abalardan biri de ocuk yayn-
Tanzimat dneminde yetien baz aydnlar; toplu- cldr. ocuk gazeteleri ilk kez 18.yzylda
mu, devleti samimi bir z eletiriden geirmekte, ngilterede ele alnm, daha sonra dier lkelere
eitime ilikin deerler ve uygulamalar toplumun yaylmtr (Koolu, 1981;47). Osmanl Devle-
ve devletin iinde bulunduu felaketlerin temel tinde ise ilk defa 1869 ylnda ocuk yaynlar
nedenlerinden biri olarak yorumlamakta, kurtulu- kmaya balamtr (Koolu, 1981;47). Batda
un ve gelimenin yeni bir eitim sistemiyle sa- ocuklar zerine yaplan bilimsel almalarn art-
lanabileceine inanmaktaydlar. Nitekim Osmanl mas Osmanl devletini de etkilemi, ocuk ze-
Devletinde XX. Yzyln balarnda ana mek- rine yaplan almalarda art gzlenmitir. Bu
tepleri ve iptidai mekteplerin ortaya kmas ilk- gelimeler ayr bir ocuk edebiyat zerine al-
retimde kabul edilen kanun ve ynetmelikler da ma yaplmasn gerektirmitir. Trk ocuk dergi-
bu gelimenin doal bir sonucu saylabilir cilii de eitsel amal ocuk edebiyatnn bir
(Akyz, 1996: 11). paras olarak ortaya kmtr. ocuk dergileri-
ocuk Yaynlar ve Eitime Katklar: nin ierikleri de eitimle ilgili yazlardan olu-
Edebiyat ile eitim arasnda sk bir iliki var- maktadr (imek, 2002; 11-15).
dr. Edebiyat ve eitim, insanla ve insan toplu- Okul ncesi ve okul andaki ocuun
luklar ile ilgilenip urama bakmndan birbirini ihtiyacn karlamak zere oluturulan edebiyata
tamamlayan, birbiriyle iliki iinde olan iki alan- da ocuk edebiyat demek mmkndr. Daha

567
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

baka deyile ocuk edebiyat, ocukluk anda gilerde yer almtr. Osmanl dneminde ilk kan
bulunan insan yavrusunun dnce, duygu ve ocuk dergisi Mmeyyizdir, bu dergiden sonra
hayallerini sz ya da yaz ile gzel ve etkili e- Hazine-i Etfal, Sadakat, ocuklara Arkada, o-
kilde sunma sanatdr (Koolu, 1981; 37). cuklara Rehber, ocuk Bahesi vb. dergiler
amzda ocuklar iin yazlan eserlerden yaymlanmtr (imek, 2002;15)
meydana gelen ocuk edebiyatnn, ocukluk kinci Merutiyet dneminde yaymlanan o-
ann zelliklerini iyi bilen yazar ve ocuk ki- cuk gazete ve dergilerinde ocuklarn ilgi ve
taplarn resimleyen sanatlarn yetimesi ile meraklarn karlayan nitelikli yazlara, resim ve
dnya yayn hayatnda ocuk edebiyat alanna karikatrlere yer verilmitir. rnek olarak, 43
giren eserlerin gerek nitelik gerekse nicelik bak- say kan ocuk Bahesi, ocuk edebiyatnn
mndan byk bir gelime gsterdii gerektir gelimesinde zel bir yere sahiptir. ocuk eiti-
(Kltr Bakanl, 1981;5) minin amaland bu haftalk dergi, Selanikte
ocuk yaynlarnn amac kitap ve okuma yaymland (Gegel, 2006).
sevgisi ve alkanl kazandrmak olmaldr. Ay- ocuk dergilerinin ierikleri genel olarak re-
rca ocuun psiko-sosyal gelime devreleri ele simli izgi romanlar, ksa hikye ve masallar,
alnarak elendirici ve ilgi ekici bir slupla bilgi ansiklopedik bilgiler, doa ve hayvan sevgisi ie-
ve kltrnn artrlmas, insan ve yurt sevgisi ren yazlar, salk bilgileri vb konulardr. Dergi-
kazandrlmas ve onun eitilmesi ama edinilme- lerde eitim konusu olacak duygu dnce ve
lidir. Konular ise ocuun yana ve seviyesine deerler genellikle masallar ve ksa hikyeler
uygun, onun fikir ve ruhsal gelimesine katkda aracl ile sunulmutur.
bulunan; hayal gcn, dnme ve karar verme Masallar, gerek yazn eitimindeki snrlama,
yeteneini gelitirecek nitelikte ve elendirici gerekse alglayan kitle asndan daha ok kim-
karakterde olmaldr (Yksel,1981;91). lerin okuduu dnlrse, bu trn gnmzde
ocuk yayncl ocukluk anlayndaki de- daha ok ocuklarn zellikle de okul ncesi ve
imenin bir sonucu olarak ortaya kmtr. okula yeni balayan btn ocuklarn ilgisini
ocuk yazn gelenei Avrupa lkelerine bakla byk lde ektii grlr. Masaln gizemli
bizde henz ok yenidir. Kavram ortaya atld havas, serven dolu fantastik olaylar iermesi,
ilk zamanlarda ilk tepkiler yazarlardan gelmitir. ounlukla iyilerin kazanp ktlerin kaybetmesi,
ocuk yaznn ortaya kmasndaki en byk et- masallar ocuk iin ilgin klar. Baka bir deyile
ken ocukluun kefi ile birlikte ocuklarn ger- masal ocuun dnyasna yakn bir dnya sunar
ekleri alglama biimlerinin yetikinlerden farkl (Dilidzgn, 1996;31)
olduu dncesinin benimsenmesidir (Dilidz- Cumhuriyet dneminin hemen balarnda
gn, 1996;23). ocuklar, Talebe Mecmuas (1923), ocuk
ocuk yaznn ortaya knda eitsel kay- Dnyas (19261927) ve ocuk Yldz (zmir,
glar da n plana kmtr. Eitimciler ocuklarn 1923) dergilerinde kan yazlar okumakla yeti-
geliim alarna gre farkl yetenekler kazand niyorlard (Gegel, 2006). 1928 ylnda gerekle-
gereinden hareketle, bu farkl geliim alarna tirilen harf inklbndan sonra ortaya kan yeni
uygun ilgi ve beenilerine hitap eden eserlerin durum lkede okuma yazma seferberliinin millet
gerekliliine inanmaktadr. Bu eserlerin anlatm- mektepleri aracl yaygnlamas salanmaya
nn canl ve renkli olmas yannda dil bakmndan allrken bir taraftan da bu yllarda ocuk der-
da ocuun anlayabilecei dzeyde olmas gere- gilerinin yaynlanmasna hz verilmi, dergilerin
saylarnda art gzlenmitir. Dergilerde ilkokula
kir (Sar,2005;8).
giden ocuklarn okuma yazma ve cumhuriyetin
ocuk yaznn nemli paralarndan biri temel deerlerini renmelerine katk salamak
ocuk dergiciliidir. Dergilerde yaymlanan yaz- amac da gdlyordu.
larn genel olarak iki amac gze arpmaktadr;
1928den sonra kan ocuk dergileri arasnda
birincisi ncelikle ocuklarn sosyal, kltrel ve
ocuk Sesi (19281948), Mektepli, Arkada ve
duygusal ynden geliimlerini salamak, ikicisi
ocuk (Ankara, 19361948) dergilerinin ayr bir
ise anne ve babalara ocuklarn geliimleri, sa- nemi vardr. Bu dergiler, lkemizde ocuk kitap-
lklar ve beslenmeleri hakknda bilgi sahibi larnn pek yeterli olmad yllarda ocuklara bir
olmalarn salamaktr. yandan yeni bilgiler kazandrrken, bir yandan da
Trk ocuk dergileri eitim kltr, sanat ve onlar okumaya, dnmeye ve yaratmaya tevik
bilim alannda batya yneliin bir sonucu olarak etmilerdir. Gen kuaklara alanmak istenilen
gelimitir. ocuk dergileri eitsel amal olarak birok yeni grlerin ve deerlerin benimsetil-
karlmlardr. Eitim alannda yenilemeler ve mesinde bu ocuk dergilerinin byk hizmeti
ocuk eitimiyle ilgili konular geni biimde der- dokunmutur (Gegel,2006). Bunlara ilave olarak

568
 Materiallar

yeni dergilerde yaymlanmaya balamtr. Bu okul ncesi ocuk eitimi ile ilgili konular metin
dergile-re ocuk lemi, ocuk Dnyas, Afacan, zmlemesi yoluyla veriler analiz edilerek snf-
ocuk Klinii, ocuk Gazetesi, ocuk Yuvas, lanmtr.
Doan Karde, ocuk Bakm, ocuk Dostu, BULGULAR VE TARTIMA
Armaan, ocuk Gnei, Tercman ocuk, Mil-
liyet ocuk rnek gsterilebilir. Bu blmde rneklem olarak seilen ocuk
dergilerine ait konu analizleri yer almaktadr.
Bu almada Cumhuriyetin ilanndan 1960l
yllara kadar kan ocuk dergileri ve bu dergi- Tablo 1e gre dergideki konular arasnda
lerin eitim dnceleri incelenmitir. Atatrkn hayat ve eserleri % 5 orannda yer
almtr. Dergide genellikle belirli gn ve
Aratrmann Amac haftalarda, zellikle milli bayramlar ve Atatrk
Bu aratrmann temel amac; 19321963 anma gnlerinde Atatrkle ilgili konular ilen-
yllar arasnda yaynlanan ocuk dergilerinin ei- mitir. Yazlarda Atatrkn doumu, okul haya-
tim grleri ve bu grlerin ocuk eitimine t, askerlik yllar, katld savalar ve kahraman-
yansmalar incelenmektir. Aratrmada gnmz lklar, Cumhuriyet kazanmlar ele alnmtr.
ocuk eitimcilerine 19321963 yllarnda ocuk Dergilerde Atatrkle ilgili yazlardan bazlarnn
dergilerinde yaymlanan konular ve bu konularn balklar; Kurtarc ve En Byk Evladn Kay-
ocuk eitimi asndan nemini vurgulanmaktr. bettin Trk Milleti Sen Saol (Faik R.Atay),
Bu genel amaca ulamak iin aadaki Alasn Hare Kadar Gn Gece Birden Bu Vatan
sorulara cevap aranmtr; (Yazarsz), Atamz Tavaf (iir: brahim Alaed-
1. Dergilerin ocuk eitimi ile ilgili grleri din), Byk Ataya(iir: N Artam), Gne Batt
nelerdir? (Hasan A.Ycel), Bayrama Taziyet, Mukaddes
Atatrkn Altn Devri(Va-Nu) gibi yazlar ya-
2. Cumhuriyetin temel niteliklerinin ocuklara ymlanmtr (ocuk, Say: 113, 18.11.1938).
nasl kazandrlmaya allmtr?
ocuk Dnyas Dergisinin hemen hemen her
3. Toplumsal deerler ocuklara nasl kazand- saysnda Atatrk ile ilgili yaz ve iirler yer
rlmaya allmtr? verilmitir (ocuk Dnyas,18,1940;8 ). Aaya
4. Trk kimlii ocuklara nasl kazandrlmaya karlan iirde, hem Atatrk sevgisi hem de
allmtr? Cumhuriyet ynetiminin inklplar vurgulanm-
5. ocuk bakm ve sal ile ilgili ne tr tr.
yazlar yaymlanmtr? ATATRK
YNTEM Ulusumuzun bakan
Alevlerle dolu kan
ocuk dergilerinin eitim grleri ve bu
Dnyalar tanr onu
grlerin okul ncesi ocuk eitimine yansma-
Gelmiken artk sonu
larnn incelendii bu aratrmada, nitel aratrma
Bir byk arpmann
yntemi kullanlmtr. Belirlenen dergilerin asl-
En byk savaa
larndan metin taramalar yaplarak, aratrma
Bir da gibi atld
problemleri erevesinde dergilerde hangi konu-
Elinde yaratld
larn yaymland metin zmlemesi ile analiz
Bu devrimler cumhurluk
edilmitir. Konularn frekans ve yzdeleri tespit
Biz o bala kurtulduk.
edilerek yorumlanmtr.
Yaratt z kanm
Evren ve rneklem Kzldan bir bayrak
Aratrmann alma evreni Trkiyede ya- Bu bayra tutarak
ymlanan ocuk dergileridir. Aratrma rneklemi Ey nasl geti baa
ise 19291960 yllar arasnda yaynlanan ocuk
lemi, ocuk, ocuk Gazetesi, ocuk Bakm, Tablo 1: ocuk Dergileri Konu Analizi Tablosu
en ocuk, ocuk Dnyas, ocuk Sesi ve Afa- KONULAR FREKANS YZDE
can dergileridir. Bu dergilerin Milli Ktphanede Atatrk Hayat ve Eserleri 115 5,0
bulunan saylar incelenmitir. smet nn Hayat ve 51 2,2
Eserleri
Verilerin Toplanmas ve zmlemesi Cumhuriyet Sevgisi 92 4,0
Bu alman verileri rneklem olarak alnan Vatan ve Bayrak Sevgisi 101 4,4
dergilerin rneklerine ulalmas ve bu dergilerin Trk Dili 18 0,8
dorudan kendilerinden metin taramas ile elde Tarih Sevgisi 124 5,3
Trk Bykleri 75 3,2
edilmitir. Aratrmada rneklem olarak seilen Kahramanlk-Yiitlik 120 5,2
dergilerin ulalabilen saylar ve dergilerdeki Trk Kimlii 115 5,0

569
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Trkiye Corafyas, llerin 27 1,2 yeli ahlakl ve drst kimselerin hayatta daima
Tantm muvaffak olacaklar ve sevimli yldz Shirley
Bozkurt 11 0,5
Faydal Bilgiler(Hayat 125 5,4
Temple gibi sanatn en st noktalarna kmaya
Bilgisi, temizlik, aile aday olacaklar vurgulanmaktadr. Yazda ocuk-
bilgisi) larn azim ve sebatla btn dncelerin stnde
Bilimsel Bilgiler(Fen 186 8,0 almalar gerektii de vurgulanmtr.
Bilgisi, doa ve teknik)
Milli Deerler 148 6,4 Yine ocuk Dnyas dergisinin 15. saysnda
Milli Bayramlar 63 2,7 yaymlanan iki iir ile nn devrinin vurgusu
Dini Bayramlar 15 0,6 yaplmtr(ocuk Dnyas,15,1940:13).
Dini Bilgiler 4 0,2 Hz aldm nnden
Spor (Beden Eitimi) 28 1,2 Alnm ak yukarda
ocuk Sal ve 69 3,0
llmez gcm var
Hastalklar
ocuk Eitimi 140 6,0 Bata, kolda, bacakta. (Alattin okun,
ocuk Sevgisi, Bakm ve 53 2,3 Malatya Gazi lkokulu 5/a)
Beslenme
Okul ve retmen Sevgisi 50 2,2
ocuk dergilerinde cumhuriyetimizin temel
Kzlarn Eitimi 9 0,4 deerlerinin ocuklara kazandrlmas amacyla
ocuklarn Zek ve 51 2,2 yer alan yazlarn oran % 4, Milli Bayramlar %
Yeteneklerini Gelitirici El 2.7, Milli deerlerin ise % 6.4 tr.
leri
Doa ve Hayvan Sevgisi 175 7,5 Cumhuriyetin sevilmesi iin eitli dnya
Aile (anne, baba) sevgisi 29 1,2 klasiklerinden de yaralanlmtr. ocuk dergisin-
almak 48 2,1 de yer alan bir grup ocuun gemideki hayatn
nsan Sevgisi ve Arkadalk 31 1,3 anlatan hikye cumhuriyet ynetiminin ocuklara
birlii ve Yardmlama 39 1,7 sevdirilmesine rnek gsterilebilir (ocuk Der-
Yerli Mal Kullanm 16 0,7
gisi, Cilt 10, Say:27, 1947;3). Hikyede Bir
izgi Romanlar 27 1,2
Masallar 117 5,0 grup ocuk geminin kaptan ve tayfasnn olma-
Bilmece Bulmaca 18 0,8 d esnada gemiye binerler, ne olduysa bilinmez
Mevsimlerin, Aylarn 9 0,4 geminin halatlar zlr ve gemi enginlere alr.
Tantm Gece karanlnda rzgrn nne den gemi en
lkeler Corafyas 4 0,2 sonunda ocuklarn bilmedii bir kumsalda kara-
Medeniyetlerin Tantm 6 0,3
Bilim Adamlar Filozoflar 12 0,5
ya oturur. te bylece ocuklar adadan kurtulun-
Toplam 2321 100,0 caya kadar yalnz yaamaya balarlar. Ama daha
iyi yaamak, birbirlerine yardm etmek, tanma-
Cumhurbakan smet nn hayat ile ilgili dklar bu adann iinde kendilerini korumak iin
konularn yer alma oran % 2.2dir. smet nn ne yapyorlar biliyor musun? Bu ocuklar cum-
ile ilgili yazlar cumhurbakan seilir seilmez, huriyeti kuruyorlar, ilerinde en akll olan
youn bir ekilde yaymlanmaya balamtr. o- ocuu Cumhurbakan seiyorlar. Bu adada yle
cuk dergisinin 25.11.1938 tarih ve 114.sayda tehlikeli yle gzel bir hayat yayorlar ki
cumhurbakan seilmesi ve hayat ve katld kurtulup ta yurtlarna evlerine dndkleri zaman
savalar ve Lozan kahramanl ele alnmaktadr. birok iyi eyler birok faydal eyler renmi
Yazda smet nn kinci Cumhurbakanmz, oluyorlar, olay rnek olarak ilenmitir.
nn Kahraman balkl yaz ile tantlmak- Vatan ve bayrak sevgisinin dergilerdeki
tadr. yzdesi % 4.4, Tarih sevgisi % 5.3, Trk byk-
ocuk Dnyas dergisi Atatrk sonras d- leri % 3.2, Kahramanlk yiitlik % 5.2, Trk
nemde yaymlanmaya balad iin 1940l yl- kimlii % 5, Trk dili % 0.8, Bozkurt temasna %
larda smet nnnn etkisinin dergide derin iz- 0.5 orannda yer verilmitir. Bu konularla ilgili
leri bulunmaktadr. ocuk yldz Shirley iirler, ksa hikyeler, resimli macera romanlar,
Templenin hayatnn yer ald blmde yaznn Trk byklerinin kahramanlk ve hayat hikye-
giri tantm yaplrken nn Devrinin Mini lerine yer verilmitir. Ayrca Dergilerde Kurtulu
Mini yavrularna bal ile yer alm (ocuk savann isimsiz kahramanlarndan oluturulan
Dnyas,10,1940:13), zellikle bu gelimelerin sava hikyeleri de (Dizi) yer almtr. Kk
nn devri ile saland vurgulanmtr. Bu Efe, Yiit Ali hikyeleri rnek gsterilebilir. Bu
ifadelerle ayn zamanda smet nnnn milli ef hikyelerde eski destanlarn gncelletirilmesi de
idolnn gerekletirildiinin kant olarak grl- yaplmtr. rnein Boa Han destan gncel
melidir. Bu yazda ayrca eserin tantm yaplr- temalarla, Yiit Ali hikyesinde ilenmitir. Yiit
ken milli ve etik deerlerin vurgulanmas, terbi- Aliye ismi Alinin kurtla savandan sonra

570
 Materiallar

verilmitir. Yiit Ali 18 yanda iken savatan sin, defterini kitaplarn iyi kullan, taki paran
nce Kurt avna kar, kendisine azl bir kurt zararl yere gideceine kumbarana gitsin(Yeni
saldrr, byk bir uratan sonra kurdun enesini ocuk Sesi, Say:55,1931). Bu yazda dini kut-
iki paraya ayrp onu cehenneme gndermitir lamadan daha ok tutumluluk n plana karl-
(ocuk Sesi, Say:19,1944), bu olaydan sonra mtr.
kendisine yiit lakab verilir.. Dergilerde ocuklarn okul eitimine destek
Yine ocuk Dnyas dergisinde yaynlanan olmak, genel kltrlerini artrmak amacyla ansik-
Trk ocuu iiri ile Trk kimlii vurgulanmtr. lopedik ve bilimsel gelimeleri ieren bilgilere de
Trk yavrusu, Trk yavrusu yer verilmitir. Faydal Bilgiler(Hayat Bilgisi,
Gnlmzde alayan su temizlik, aile bilgisi) % 4, Bilimsel Bilgiler(Fen
Ey yarnn en yolcusu Bilgisi, doa ve teknik) % 6.4 orannda yer al-
Senin bugn bayramn var. mtr. ocuklara tler bal altnda el ileri,
(Zekeriya ztok) temizlik kurallar, pratik bilgiler, sofrada yemek
iirde Trklk duygusu, yarnn emaneti ve yeme kurallar vb konular ilenmitir. Yazn
23 Nisan Ulusal Egemenlik Bayram vurgulan- scakta sk sk ykann yahut arada silinin; temiz-
mtr. (ocuk Dnyas,3,1940;14) Dergilerde lik, ykanmak shhatli olmann temel artlarndan-
Trklk duygusu iir, masal ve ksa yklerle de dr (ocuk Sesi,18, 1944; Kzlarn Kesi).
kazandrlmaya allyordu. Hatta Robinson ocuk Dnyas dergisinde, Bilmediimiz
Croese bile Yalnz ada da bir Trkn hayat eyler bal altnda ocuklara faydal olabile-
eklinde dizi hikye olarak yer almtr. (ocuk cek bilgilere yer verilmektedir. Bu blm bal
Dnyas, Cilt:2, 2332,1940) altnda hava durumu, besinler, meyveler ve bize
Dergilerde Trk dilinin gzellii, arl da yararlar, Almanya, ngiltere ve Japonya gibi
yaz ve iirlerde vurgulanmtr. zellikle bu lkelerin tantm da yaplmaktayd. Bilimsel ve
yazlarda gzel dilimizin gzellii ar ve z Trk- teknolojik gelimeler, hayvanlar lemi, corafi
e ile kullanlm, Dil Kurultaynn Atatrk-n bilgilerde dergide yer alan konular arasndadr.
nderliinde toplanmas, TDK ders kitaplarndaki rnein; Avustralyada tavanlarn rnlere ver-
terminolojiyi alt yllk almalaryla sadeletir- dikleri zararlar, orada tavanlar iin balatlm
mesi de yazlarda ele alnmtr. (ocuk Dergisi, olan mcadele iin bir buuk milyon ngiliz
106, 1938;4). poundu harcand v.b anlatlmaktadr(ocuk
Dnyas,5,1940;3)
Bozkurt sembol de 193839-40l yllarda
sk sk ele alnan temalardan biridir. Ergenekon Fen ve doa bilgileri kapsamnda mevsim-
ve 23 Nisan balkl yazda Ouz hann olu lhan lerin tantm ve zellikleri anlatlm, sonbahar,
dmanla yapt savata yok olmutur, tesadfen k, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde ne iler yapa-
kurtulan olu Kayhan ile yeeni Toku elerini camz, bu mevsimlerde neler giyeceimiz, han-
alarak Ergenekona g ederler. Orada oalrlar gi sebze ve meyveleri yiyeceimiz eitli yaz-
ve Ergenekondan bozkurt adl kaanlar ile larda anlatlmaktayd (ocuk Sesi, 2425,
klar ele alnmaktadr. Daha nceki saylarda 1928;4). Amerikada imendifer kazalar, Ku yu-
benzer unsurlar Ouz hana atfla kullanlmtr murtalar ve zellikleri (ocuk Sesi, 2425,
(ocuk Dergisi, Say: 8384, 1938;20). 1928;5), lkelerin tantlmas, lkelerde meydana
Trkiyenin illerinin ve blgelerin deiik gelen olaylar ve teknolojik gelimelerde dergi
corafi ve kltrel zellikleri de % 1.2 orannda konular arasnda yer almaktayd.
yer almtr. Dergilerde, ocuk eitimi ile ilgili konularn
Dergilerde dini bayramlar % 0.6, dini bilgiler oran ise % 6, ocuk sal ve hastalklar konu-
ise % 0.2 orannda yer almtr. Dergilerde ok lar ile ilgili yazlarn oran % 3, ocuklarn Zek
yer almamasna ramen zellikle dini bayramlara ve Yeteneklerini Gelitirici El leri % 2.2, ocuk
rastlayan gnlerde dini bilgilere ve bayramlara ait bakm ve beslenmesi ile ilgili konularn oran %
bilgilere yer verilirdi. Ramazan Bayram ve 2.3, Kzlarn ocuklarnn % 0.4, Eitimi Okul ve
ktisat haftas ile ilgili yazda Ramazan ay vurgu- retmen Sevgisi % 2.2, Doa ve hayvan sevgisi
sundan daha ok bayramlarda ve dini gnlerde ise % 7.5dr.
israf etmemiz, daha ok tutumlu bir hayat yaa- ocuk dergilerinde ocuk eitimi ile ilgili
mamz vurgulanmaktadr. Yazda zellikle bug- konulara dorudan yer verilmemi; ocuk eitimi
ne k tutarcasna Ey Trk ocuu yarn zengin daha ok eitli tler, salk yazlar, beceriye
milletlerin iktisadi boyunduruu altna girmek dayal iler, dolayl olarak hikye ve masallar
istemiyorsan bugn Ramazandr, yarn bayramdr aracl ile ilenmi, ocuk beslenmesi, hastalk-
diye paran israf etme. Baban fazla masraf etme- lar konularnda bilgi verilmitir. Konular arlkl

571
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

olarak ilkokul a ocuklarna hitap etmektedir. ata insanlarn iyi ve kt davran, buna mukabil
Ancak yine de okul ncesi dnem ocuunun atnda insanlara kendisine gstermi olduklar
eitimi, ocuk beslenmesi ve korunmasna davrana gre davrandklar anlatlmaktadr.
ynelik konular nemli yer kaplamaktadr. Dergilerde ocuk psikolojisine uygun ksa
Eitim konusunda zellikle Hayat Bilgisi, hikye, masallara, izgi romanlar, bilmece ve bul-
Fen ve Sosyal Bilgisi derslerinin ieriklerinin yer macalara geni yer verilmitir. Bunlar ocuklara
ald konularla desteklendii grlmtr. Fay- en kolay ulama arac olarak kullanlmtr. izgi
dal bilgiler, Bin bilgi gibi kelerde yazlan yaz- romanlar % 1.2, Masallar % 5, Bilmece ve bul-
larla da okul eitimi desteklenmitir (ocuk Der- macalar ise % 0.8 orannda yer verilmitir.
gisi, 98,1938;3). Temiz Okunakl Yaznz (ocuk Dergilerde yaymlanan masallarla Trk kim-
Dergisi, 98,1938;15), Yazda annelere, akrabalara, lii, tarih sevgisi ve deerler kazandrlmaya
yaknlara okulda yaz yazarken temiz ve dzenli allmtr. 1941 ylnda Ezop masallar yayn-
olmas gerektii anlatlmaktadr. lanmaya balam, ilk masalda Ezopun evine
gelen misafir kendisine sunulan dil yemeini
ocuk Dergisi saylarnda ocuk ve Hayvan
beenmeyince, Misafire dilden daha iyisi mi
Kesi oluturulmu bu kede ocuklara hayvan-
bulunur baym, dnyann en gzel eyi budur. Dil
lar tantlp ocuklarda hayvan sevgisi oluturul-
sosyal hayatn ba, her bilginin anahtar, akln ve
mas amalanmt (ocuk Dergisi, 1936, Say:
doruluun yayc vastasdr. ehirler onunla
14,15,16)
kurulur, onunla idare edilir(ocuk Dergisi,
ocuk eitimi, bakm ve hastalklar ile ilgili Cilt:5,Say:27,1941;227) denilerek dilin toplum
yazlara rnek olarak aadaki yazlar gsterile- ve insan hayatndaki nemi anlatlmtr.
bilir. Gdalarmz neler olmaldr? Balkl yazda
ocuk dergisinde yaynlanan masallara; Dede
ocuklarn drt n beslenmeleri gerektii, sa-
Korkut Masal, Drt Yaprakl Yonca, ki Karde,
bah ve ikindi kahvaltsnda, len ve akam ye-
Aylar Konuuyor, pek Prensin Sihirli Klc,
meklerinde yemeleri gereken besin listesi veril-
Tilki Karde ve oban Hikyesi, Kk Hasan,
mitir. Sabah ve ikindi kahvaltlarnda st, ek-
Ali Baba ve Krk Haramiler, Kurtla Kuzu, rdek
mek, ya, yulaf muhallebisi meyve ve yumurta;
Kardein Hikyeleri, Bir Ccenin Servenleri,
len yemeinin en ar yemek olmas gerektii
Unutulmu Ata, Gne Ece, ehirler Kuran Bir
bu yemekte orba, et veya yumurta, sebze ye-
Trk Urkom, Kurt Onba ve G Efsanesi rnek
mei, st ve meyveden; akam yemei ise hafif
gsterilebilir.
olmal yumurta, meyve, sebze preleri, niastal
muhallebiler v.b verilmesi yazlmaktadr (ocuk SONU
Dergisi, C:4, 178, 1940;2). Aratrma rneklemi olarak seilen dergi-
Aile (anne, baba) sevgisi de dergide % 1,2 lerde;
orannda ilenen konular arasnda yer alyordu. 1. Trkiye Cumhuriyetinin temel niteliklerinin
Anneler gnnn yaklamas nedeniyle dergide ocuklara kazandrlmaya alld,
yer alan iki hikye anne ve aile sevgisi ileni- 2. Trk kimlii ve z Trke ile ilgili vurgu-
yordu. Ana sevgisi isimli kk bir hikyede lamalarn 1950li yllara kadar arlk kazan-
yavrusunu kapmak zere olan bir kartalla cann d,
feda eden da keisinin mcadelesi anlatlmak-
3. Kahramanlk ykleri ile vatan, millet, kltr
tadr. Hikyede anne sevgisi n plana karlmak-
ve tarih bilinci verildii,
tadr. Yine Senelerden Sonra adl ksa hikyede
yoksul bir ocua yardm eden ailenin yardm et- 4. ocuk hastallarndan korunma yollar ve
tikleri ocuun depremde kaybettikleri ocuklar ocuk bakmnn nasl olmas gerektii,
olmas zerine kurulan ve yardmn sonularnn 5. Bilimsel gelimeler ve gncel olaylarla okul
mutlaka geri dnecei ilenmektedir(ocuk eitiminin desteklendii,
Gazetesi, Say:15, 1949; 35). 6. Trk Kltr ile ilgili deerlerin kazandrl-
almak % 2.1, nsan sevgisi ve arkadalk masna ynelik konularn n plana kt,
%1.3, ibirlii ve yardmlama % 1.7, yerli mal 7. Dergilerde seri izgi romanlarla ocuklar
kullanm % 0.7 orannda dergideki yazlarn ie- bilgilendirmeye ve elenmeye ynelik birok
rikleri arasnda yer almaktayd. Ksa hikye ve konu ilenmitir.
masallarla milli ve insani deerler; alma,
drstlk, doruluk, ibirlii ve yardmlama gibi
konular kazandrlmaya allmtr. Bir at iki
adam (ocuk lemi, Say:3, 1947;5), balkl
hikyede terk edilmi, merada yalnz otlayan bir

572
 Materiallar

KAYNAKA KLTR BAKANLII(1981), Ktphaneler Genel

Mdr Abdlkadir Salgrn Konumas, ocuk
AKYZ, Y. ( 1996), Anaokullarnn Trkiyede Yaynlar SempozyumuBildiriler1113 Kasm
Kurulu ve Geliim Tarihesi. Milli Eitim Dergisi, 1981.Ankara
say: 132, s: 1117
SARI, H.M. (2005)ocuk Eitimine Bak As
DLDZGN, S. (1996) ada ocuk Yazn, Ynnden Tercman ocuk ve Milliyet ocuk
stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Dergilerinin Karlatrlmal Olarak
DOAN, . ( 2001), ocuk Haklar Asndan ncelenmesi(Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara:
Trkiye'de ocuk Olgusu, Milli Eitim Dergisi, Say G..Eitim Bilimleri Enstits
151, http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/151/dogan.htm MEK, H. (2002) Tanzimat ve Mutlakyet Dnemi
GEGEL, H.(2006), Trkiyede ocuk Edebiyatnn ocuk dergilerinin eitim asndan incelenmesi,
Geliimi D:\Alsah Bloklar-ocuk Ve Edebiyat - (Baslmam Doktora Tezi), Ankara: A..Sosyal
Trkiye'de ocuk Kitaplarnn Geliimi- Hulusi Bilimler Enstits.
Gegel.mht YKSEL, M. (1981), Muhteva tibaryla ocuk Yayn-
KAVCAR, C. (1999), Edebiyat ve Eitim, (3.Basm), lar le Okul a ocuklarnn Psiko-Sosyal Geli-
Ankara: Engin Yaynevi. meleri Arasndaki likiler. ocuk Yaynlar Sempoz-
KOOLU, M. (1981) ocuk yaynlar, ocuk yumu Bildiriler 1113 Kasm 1981. Ankara: Kltr
Yaynlar Sempozyumu Bildiriler1113 Kasm Bakanl
1981.Ankara: Kltr Bakanl.
KUNT, M., AKT, S., DEKAN, A., TOPRAK, Z.,
YURDAYDIN H. ( 1990) Trkiye Tarihi Osmanl
Devleti 16001908 , Cilt 3, Cem Yaynevi, Ankara, s:
411

573
 ANA DL ETM VE OCUKLAR N HAZIRLANMI
BR SZLK ZERNE
Zuhal KLTRAL
Do. Dr. Marmara niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi, stanbul

Culture of a nation, moral and traditional values can be transferred from one generation to another by its language. For this
reason being the futures elders, education of the childrens mother language is very important.
For children the vocabulary and the basic understanding for language starts out in the family in the pre-education period and
hence is greatly shaped through various educational institutions in the proceeding periods.
As an illustration of this case in this paper, we introduce the dictionary of an Otoman intellectual that was writen spesifically
for his son.

nsanlar arasnda anlamay salayan tabi bir lerini ve inceliklerini hakkyla anlayp deerlendi-
vasta, kendisine mahsus kanunlar olan ve ancak rebilenlerin saysnn okluundan byk kuvvet
bu kanunlar erevesinde gelien canl bir varlk, alaca tabidir.4
temeli bilinmeyen zamanlarda atlm bir gizli Okulncesi eitimi konusunda yaplan al-
antlamalar sistemi ve seslerden rlm itima malarda ocuun ilk alt yl olan bu dneminin
bir messesedir. 1 eklinde tanmlanan dil bir geliim ve eitim dneminde byk bir nem
milletin kltrn, manev deerlerini, gelenek ve tad belirtilmektedir. nsan yaamnda ok
greneklerini nesilden nesile aktaran bir kpr- nemli olan bu yllarda sunulan zengin evre
dr. Bu bakmdan gelecein bykleri olan ocuk- uyarclar zellikle bilisel ve dil geliiminin
larn ana dili eitimi son derece nemli bir avantajlar olarak grlmekte ve bu etkenlerin
konudur. kavram geliiminde de nemli bir rol oynad
Bir dil bilimi terimi olarak ana dili (osm. vurgulanmaktadr.5 ocuun balangta aile ev-
Lisn- mderzd, Fr. Langue maternelle) kiinin resiyle snrl olan dnyas, arkada evresi ve
nce annesinden ve ailesinden, daha sonra da kitle iletiim aralar olan televizyon, sinema, ga-
sosyal evresinden rendii, uur altna yerleen zete, kitap ve benzeri uyarclarla da gelimek-
ve onun toplumla kendi arasndaki balarn tedir. Okul ncesi dnemde kitapla tanan ve
oluturan dil 2 olarak tanmlanmaktadr. nce kitaptaki basl sembolleri szl olarak ifade
ailde balayan bu eitim daha sonra eitli edildiinde anlaml, zevkli hle dntn g-
retim kademelerinde olgunlar. ren ocuklar, okumaya daha erken ilgi duymak-
tadrlar. Bu nedenle okul ncesi ocuklar iin
ocuun konumaya balad srada
hazrlanan kitaplarda dilin yaln, basit ve anlalr
annesinden, aile evresinden rendii ana dili
olmasna; anlatlanlarn daha iyi kavranabilmesi
kuaktan kuaa aktarlan, ulusun kltryle sk
iin de gzel resim ve izimlerin kullanlmasna
skya ilikili bir bildirime dizgesidir; toplumsal
zen gsterilmelidir. Bu ekilde hazrlanan kitap-
bir kurumdur. Bir yandan konuma yeteneine,
lar ocuklarda renme istei salayacaktr. 6
bir yandan da insann bal bulunduu ulusun
Okul ncesi dnemine ynelik kitaplarn elen-
anlama sonucu ortaya koyduu belirtilerden,
dirici ve yakn evrelerine olan merakn giderici
szcklerden oluan dizgeye dayanr. Bymekte
zellikleri ile bu kitaplar iyi bir eitim ve -
olan ocuk kendisini, hem ses nitelikleri deiik
renme aracdr. ocuklarn dil ve kavram gelii-
bir ses dizgesinin, hem de zihinde evreni belli bir
minde de nemli katklarda bulunacaklardr.7
biime sokan bir dnce dizgesi olarak baka
dillerden ayrlan bir ana dilinin iinde bulur.3 Okulncesi dneminde aileye den grevler
ncelikle bu ya grubu iin yazlm kitaplar
Anne kucanda balayan dil retimi, dili
okuyarak ocuun anlatlanlarla resimler arasnda
konuanlarn dil bilgisinin salaml ve hi de-
ilse bilgi daarcndaki szck listesinin zen-
4
ginlii ile g ve seviye kazanr. Yksek bir geli- A. Sayl, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, s.
534
im dzeyine erimi bir dilin, o dilin szck- 5
S. en, Okul ncesi yk Kitaplarnda Cansz
Varlklarn Kiiletirilmesi Dil Yazn Dey bilim
1
M. Ergin, Trk Dil Bilgisi, 1958, s.1 Sempozyumu Bildiriler, s. 348
2 6
A. Topalolu, Dil Bilgisi Terimleri Szl, s. 24 S.en, a.g.e., s. 349
3 7
D. Aksan, Her Ynyle Dil, s.51 S.en, a.g.e., s. 358

574
 Materiallar

iliki kurmasn salamak, daha kk yatan nan geler szckler olduu gibi birtakm kural-
kitap okuma alkanl kazanmasna yardmc lar da dile yerlemektedir. Uzun bir gemie sahip
olmaktr. olan Trk dili 13. ve 14. yzyllardan sonra geni
lk ve orta retimden sonra genler ana bir coraf sahada bir imparatorluk dili haline
dilinin gramerini iyi renebilmeli, dncelerini gelmi ve bunun neticesinde de komu dillerden
doru olarak szl ve yazl anlatma yeteneini kelime alveriinde bulunmutur. slamln ka-
kazanabilmelidir. lkretim devresinde esas bulnden sonra dilimize yerlemeye balayan
ama ocuklarn doru yazma ve konuma yete- Arapa ve Farsa kelimelere daha sonra bat
nei kazanmasn salamak olmaldr. Bunun iin kkenli kelimeler, deyimler ve anlatm biimleri
de ders kitaplarnda ocuun ilgisini ekecek, de eklenmitir.
seviyelerine uygun metinler seilmelidir. Kitap Trkeye eitli deiikliklere urayarak
okuma alkanl kazandrmak amacyla da yine geen bu yabanc geler baz almalara konu
bu ya grubu iin yazlm kitaplar okumalar olmu, asl ekilleri esas alnarak yerlemi ekil-
salanmaldr. Orta retimde ise sz varlnn ler galat (yanl) kabul edilmi ve bu konuda
gelitirilmesi ve ana dilinin ses bilgisi, ekil bil- birok szlk yazlmtr. Bir ksm dilimize
gisi ve sz dizimi kurallarnn retilmesi esas tamamiyle yerlemi olan kelimeleri inceleyen bu
alnmaldr. Her eyden nce dil ve edebiyat ders- szlkler baz kelime ve deyimlerin asllarn
lerini mmkn olduunca ocuklara sevdirmek gsterdii gibi yanl biimiyle yerleen kelime-
gerekir. 1883-1935 yllar arasnda yaam olan lerin ou zaman benimsenerek dilin yapsna
Muallim Cevdetin meslek tecrbelerini anlatt uygun olarak yerleip kullanldn gstermesi
u cmleler bu konunun nemini ok gzel ifade bakmndan szlk bilimi tarihinde nemli bir yer
ediyor : tutar.
Derslerimi kitaptan deil bir hikyeye, Bizim burada bahsedeceimiz szlk bu tr
kendilerince maruf ve mehur bir ahsiyete, bir szlklerden biri olup dierlerinden fark ocuk-
vakaya istinden vermee baladm m hepsi lar iin hazrlanm olmasdr. Fzln Galatt
kulak kesilip dinliyorlar. Kavait canlarn skyor. Defteri adl bu eser bir Osmanl aydnnn olu
Lkin cazip vakalar, masallar, darb meseller, Osman Fzl dil yanllarndan kurtarmak iin
tuhaf tabirler bulur, buldurur, syler ve syletir- yazd bir szlktr ve ailenin ocuun dil
sem zihinleri faaliyete geiyor. Kavait dersi gibi eitimine gstermesi gereken hassasiyet iin de
u; udur, bu; budur. Filan ey nevidir gibi gzel bir rnek tekil etmektedir. Ali Himmet
pek kuru giden derslere renk ve zevk verilmesi adndaki bu zat eserini Amasyada kadlk
iin muhitten, mektep hayatndan, hikyelerden, grevini yaparken kaleme almtr. Eserin n
darb mesellerden, gazete havdislerinden isti- sznde nce galat konusundaki grlerini yle
fde etmek lzm olduunu bittecrbe ve mker- dile getirir: Galat- mehur, lugat- fasihten veya
reren anladm.8 Ana dili eitiminde dil derslerini fasih-i mehcurdan evldr sznn mtebdiri
sevdirerek ocua salam bir gramer bilgisi hatnn savab, savbn hata olmas hkmn
vermek ve dilinin sz varln doru ve gzel bir tazammun etmesi cihetiyle tlk zere kabul
ekilde kullanabilmesini salayabilmek esas olunamaz. Yalnz baz tahrfatla lisna ml edilen
amatr. kelimt hakknda doru olabilir ki maksat da bu
Sz varl ya da kelime hazinesi dediimiz olsa gerektir. Bu halde galat- mehur tabirinde
(vocabulary) terim bir dilde var olan veya bir bir nevi msamaha edilmi demek olur. Yoksa bir
kiinin, bir topluluun kulland kelimelerin kelime mensup olduu lisandan dier lisna nakl
btn eklinde tanmlanmaktadr.9 Bir dilin sz edilince artk bu lisanda kabul edildii ekilde
varlnn incelenmesi o dili konuan toplumun galat deil, savab ve asl o itibarla galat
kltr hakknda bize bilgi vermektedir. Toplu- addolunur.
mun yaay biimi, gelenekleri, toplumda nem Diller arasndaki kelime alveriinin tabi
verilen kavramlar ve tarih boyunca ortaya kan olduunu ve baka dilden alnan kelimelerin
eitli deimeler, giderek o toplumun birok Trkenin ses yapsna gre veya kazand
nitelikleri, sz varlnda kendini belli eder. 10 anlama gre dile yerlemi eklinin esas alnmas
Dilin sz varl iinde eitli sebeplerden dolay gerektiini ifade ederek ayn zamanda bir dil
baka dillerden alnm ve yerlemi ekiller bilimi gereini de dile getirmitir. Ali Himmet
bulunur. Diller arasndaki ilikilerde en ok al- eseri yaz sebebini de yle aklamaktadr:
Olum Osman Fzl daha kkten galatta
8
O. Ergin, M. Cevdet Hayat, Eserleri ve Ktphanesi, s. 286
almaktan vikye iin nmna bu defteri yazdm.
9
A. Topalolu, a.g.e., s. 99 Nadir iitilen ve galat olduklar pek zhir olan
10
D. Aksan, Ana Dili, TD, s. 430

575
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

kelimtn dercinden sarf- nazar ile kesriyyet rebab: Rnn fethiyle kemaneye denir. Rnn
tarafndan istmal olunan galatt tahrir ettim. Ve zamm (rbab) yanltr.(s.27)
bir ocuk iin yazlm olmas hasebiyle kelimtn tanbur: Tnn zamm nunun sknuyla (tunbur)
itikak ve tasrftna dair fazla tahllatta maruf saza denir. Biz tnn fethiyle (tanbur)
bulunma muvfk grmedim. mid ederim ki diyoruz ki yanltr.(s. 38)
Fzl gibi dier ocuklarmz da mstefid olur-
tecrbe: Tnn fethi, cimin sknu ve cimin
lar. Szln olu ile birlikte dier ocuklara da
kesriyle (tecribe) snamak mnsna tefl bbn-
faydal olmasn istemekte, ocuklar iin yazm
dan masdardr veya isimdir. Rnn zammyla
olmas sebebiyle ok fazla gramer bilgisi vermeyi
(tecrbe) galattr.(s.13)
uygun grmediini de belirtmektedir. Eserin ya-
zld dnem dikkate alndnda bu konuda tercme: Tnn fethi, rnn sknu, cimin ve
yazlm szlkler arasnda olduka sade bir dil mimin fethalar (terceme) ile masdar olup bir
kullanlmtr. Ali Himmet daha o dnemde belli lisan dier lisan ile tefsir ve izah eylemek
ya grubundaki ocuklar iin yazlacak eserlerin mnsnadr. Cimin zammyla (tercme) galat-
onlarn sz varlna, bilgi ve kltr seviyelerine tr.(s.14)
uygun olmas gerektii gereini de dile getir- zmrt: Z ve mim ve rnn zammeleri ve
mektedir. rnn teddiyle (zmrrd) cevher-i maluma
Eserde Arapa, Farsa ve bat dillerinden denir. Biz bu kelimeyi rnn rnn tahfifiyle
Trkeye girmi 396 kelime madde ba olarak telaffuz ediyoruz ki yanltr.(s. 29)
alnmtr. Szlkte bulunan billur, tecrbe, Sonu olarak unlar syleyebiliriz:
tedarik, tercme, tercman, dehliz, rebab, zmrt, Ana dili eitimi ailede baladna gre aile
talebe, tanbur, ak, gazete, fuzuli, fihrist, kasap, ocuun kk yatan itibaren ana dilini doru
katar, kandil, kantar, keten, kilise, nezle, erguvan, renmesine ve okuma alkanln kazanmasna
ayna, bahevan, beyhude, ift, imen, nar gibi yardmc olmaldr.
pek ok kelimeyi bugn Trkiye Trkesinde
Okul ncesi eitiminin nemi dikkate alna-
hl kullanmaktayz. Ali Himmet kelimelerin
rak bu dnem ya grubu iin hazrlanm kitap-
geldikleri dildeki ekillerini aklamakta ve aslla-
larla ocukta hem renme istei uyandrlmal,
rn esas almaktadr. Bunun yan sra baka diller-
hem de grsel yolla evreyi tanma, hayal gcn
den alnan gelerin dilin ses yapsna uygun bir
gelitirme, olaylar arasnda balant kurabilme
ekilde yerletiini veya dilde yeni anlamlar ka-
yeteneini kazanmas salanmaldr.
zanarak kullanldn ifade etmektedir. Eserdeki
baz kelimeleri szlkte anlatlan ekliyle rnek lkretimde ana dilini doru konuma ve
olarak aada alfabetik olarak veriyoruz. yazma becerisi gelitirilmeli, ders kitaplarnda bu
billur: Bann fethi, lmn tedd ve meddi ve retim kademesindeki ya grubuna uygun metin-
bnn kesri. Lmn tahff ve teddi ve fethiyle ler seilmelidir.
(bellur) maruf maddedir. Bnn kesrilmn te- Ortaretimde dncelerini doru ve gzel
did ve zamm ile (billur) galattr.(s.12) bir ekilde szl ve yazl anlatabilme yetenei
fihris: Fnn kesri henin sknuyla esmi-i kazandrlmas yan sra standart bir dil bilgisi
ktb cem olunan sahifedir. Fihrist muarrebidir. eitimi verilmelidir. Standart bir dil eitiminin
Bundan fiil tasrif olunarak falan fihris kitaba salanabilmesi zellikle dil bigisi ders kitapla-
denir ki kitabna fihris yapt demektir. Muarreb rnda terim ve kavram karklndan kanlma-
olarak fihrist istmali yanltr. (s. 47) sna ve okullarda ayn ders kitabnn okutulma-
sna baldr.11
kandil: Kafn kesriyle (kndil) malumdur.
Lisanmzda kafn fethiyle (kandil) istiml Gerek szl gerek yazl ok zengin bir
ediyoruz.(s.49) edebiyata sahibiz. ocuklar iin zengin szl
rnlerimiz yan sra zellikle Tanzimat dne-
kantar: Kafn kesriyle (kntar) mzn- mruftur.
minden itibaren tercme ve telif yoluyla pek ok
Lisanmzda kafn fethiyle (kantar) istiml
eser ortaya konmutur. Gnmzde de ocuklar
ediyoruz.(s.49)
iin hikye ve romanlar kaleme alnmaktadr. o-
kassab: Kafn ve sadn fethalar ile hayvan cuklar iin yazlm hikye, roman vs. kitaplarda
boazlayc adama denir. Lisanmzda sadn eserin yazld ya grubu gz nnde bulun-
tahffiyle (kasap) diyoruz.(s.48)
katar: Kafn kesriyle (ktar) nesak- vhid ze- 11
Z. Kltral, Orta retim Dil Bilgisi Kitaplarnda Cmle
rine dizilmi develere denir. Lisanmzda kafn
BilgisiV. Uluslar aras Dil, Yazn, Deyibilim Sempoz-
fethiyle istiml ediyoruz ki doru deildir. (s.49) yumu, Edebiyat, Edebiyat retimi ve Deyibilim Yaz-
lar, s. 443

576
 Materiallar

durularak bu eserlerin ocuun sz varln BBLYOGRAFYA

gelitirici, eitici, toplumun deer yarglarn - AKSAN, DOAN, Ana Dili, Trk Dili sy. 285, s. 23
retici nitelikte olmasna dikkat edilmelidir. 434, Haziran 1975
- AKSAN, DOAN, Her Ynyle Dil, Ankara 1995
Ortaretim edebiyat kitaplarnda ocua dil
- AL HMMET, (Berki) Fzln Galatt Defteri, 1338
zevkini kazandracak eserlerden rnek metinler
- ERGN, MUHARREM, Trk Dil Bilgisi, stanbul 1958
seilmelidir. Seilen bu rnek metinlerde kelime-
- ERGN, OSMAN, Muallim Cevdetin Hayat, Eserleri
lerin metindeki anlamn gsteren szlk blm
ve Ktphanesi, stanbul 1937
bulunmaldr. Bylece kelimelerin eitli anlam-
- KLTRAL, ZUHAL, Galatt Szlkleri ve Dil
larn retmek mmkndr. Bilimi Asndan nemi IV. Uluslar Aras Trk Dili
zellikle ortaretimde Trk dilinin tarih Kurultay Bildirileri, s. 11291136, TDK, Ankara 2007
dnemlerinden seilmi metinlerde kelimelerin - KLTRAL, ZUHAL,Ortaretim Ders Kitaplarnda
getii yerdeki anlamn gsteren szlk blm- Cmle Bilgisi, Marmara niversitesi Atatrk Eitim
Fakltesi Uluslar aras V. Dil, Yazn, Deyibilim
nn hazrlanmas sadece gncel dilin sz varln Sempozyumu, Edebiyat, Edebiyat retimi ve
deil eitli dnemlerdeki sz varln da ren- Deyibilim Yazlar, hazrlayanlar Cemal Yldz, Latif
mesini salayacaktr. Bu husus ayn zamanda g- Beyreli, stanbul 2006, c. 2, s. 436447,
nmze kadar gelen kelimelerin fonetik deiik- - SAYILI, AYDIN, Bilim Kltr ve retim Dili Olarak
likleri yan sra geirdii anlam deiikliini de Trke, TTK, Ankara 1978
grmeleri asndan nemlidir. - EN, SERVET, Okulncesi yk Kitaplarnda Cansz
Varlklarn Kiiletirilmesi Marmara niversitesi
Dilin toplum hayatndaki yeri ve dil ile kltr Atatrk Eitim Fakltesi Uluslar aras V. Dil, Yazn,
ilikisinin nemini anlamalar salanmaldr. Deyibilim Sempozyumu, Edebiyat, Edebiyat retimi
ve Deyibilim Yazlar, hazrlayanlar Cemal Yldz,
Yksek retim programlarnda ocuk edebi- Latif Beyreli, stanbul 2006, c. 2, s. 348359
yat derslerine gereken nemin verilmesi, yeti-
- TOPALOLU, AHMET, Dil Bilgisi Terimleri Szl,
ecek eitimcilerin eitli ya gruplarna gre ana stanbul 1989
dili eitimi konusunda daha bilinli olmalar ba-
kmndan son derece nemli bir konudur.

577
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

578


TRK XALQLARI DBYYATI (II):

BEYNLXALQ UAQ DBYYATI KONQRES

UAQ SALAMLII V
PSXOLOGYASI

TRK ALESNDE OCUK VE TKETM

Prof. Dr. Ali Fuat ERSOY
Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi,
Aile Ekonomisi ve Beslenme Eitimi Blm,
e-mail: fersoy@gazi.edu.tr

Dr. Aybala SARIABDULLAHOLU

Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi,
Aile Ekonomisi ve Beslenme Eitimi Blm,
e-mail: aybala@gazi.edu.tr

ABSTRACT
The current study aimed at determining consuming behaviour of Turkish family and making some suggestions depend on the
studies carried out in this field. Being considered as the protector and the transformer of cultural identity and humanistic values,
family constitutes a model in making children attain consuming behaviours. Attitudes, behaviours and ideas dealing with
consumption and being a consumer are formed in the early years of life. The most significant foundation determining the
behaviour of consumption or making him socialized, as an individual is family. Family is also encountered as the basic unit where
the longest relationship occurs, consumption is learned, and where the behaviour of consumption is formed. As family has a
function of attitude developer, behaviour conditioner and determiner, the behaviour of consumption is formed as earliest as
childhood and within the family. Child consumers as special group of consumption are the individuals who are going to lead the
economy in the future. In this purpose, families and children should be educated separately. This education should be at every
stage of the formal or private education, starting from preschool education onwards.
Key words: family, child, culture, consumption, consumer behaviors

1. GR ba ve Bar, 2002: 246-247). Bu gerekten yola

karak, satn alma veya tketim konularnda
Toplum yapsnda ve sosyal sistemin ileyi-
ailenin yani anne babalarn etkisinden sz etmek
inde ailenin kurum olarak nemli bir yeri bulun-
mmkn olabilir.
maktadr. Toplumun nemli bir parasn olutu-
ran aile, anne, baba, ocuklar ve taraflarn kan Tketim z olarak, ihtiyalarn karlanmas,
ba olan akrabalarndan meydana gelmi, ekono- arzularn tatmin edilmesi amacyla, ekonomik
mik ve toplumsal bir birlik olarak tanmlanmak- varlklarn harcanmas ve kullanlmasdr. Tke-
tadr. Toplumu oluturan en temel birim ve sos- tici ise, ihtiyalarn karlamak ve arzularn tat-
yolojik bir kurum olan aile; kltrel kimliin, min etmek iin, kaynaklar tketendir (Karabulut,
insan deerlerin ve tarihi srekliliin koruyucusu 1981:11).
ve aktarcs olarak kabul edilmektedir (Erkal, Tketici nite olan ailede ocuk, doduu
1998: 97; Gler, 1998: 45). andan itibaren aile yeleri ile bir etkileim iine
Bilindii gibi ailenin biyolojik, psikolojik, girmektedir. ocuun kiiliinin nemli bir kesi-
nfusu yenileme, milli kltr tama, ekonomik, mi, yaamn ilk yllarnda olutuuna gre, tke-
koruyuculuk, toplumsallatrma, uygun yaam bi- tim ve tketicilikle ilgili tutum, davran ve gr-
imi, szge ilevlerinin yan sra eitim ilevi de leri de bu yllarda belirlenmeye ve ortaya k-
bulunmaktadr (Tezcan, 199:144-150; Erkal, maya balayacaktr. Doal olarak, bir bireyin t-
1998:97). zellikle ekonomik ve szge ilevleri, ketim davranlarn belirleyen ya da tketici
ailenin tketim davranlarn etkilemektedir. Eko- olarak sosyallemesini salayan en nemli kurum
nomik ilev, ailenin finansal ihtiyalar karlama ailedir (Nazik, 2005: 64-65). Aile en uzun iliki
ilevidir ve bu ilevin yerine getirilmesinde aile kurulan, tketimin renildii ve tketim davra-
yelerinin sorumluluklar bulunmaktadr. Szge nlarnn ekillendii temel birim olarak kar-
ilevinde kltr, sosyal snf gibi toplumsal sis- mza kmaktadr. Aile tutum gelitirici, davran
temlerin normlar, aile yeleri tarafndan szge- koullayc ve belirleyici bir ileve sahip olduu
ten geirilerek yorumlanr, bir karar alnr ve bu iin, tketim davranlar daha ocukken ve aile
sre ailenin tketim davranlarn etkiler. rne- iinde ekillendirilir. rnein, aile eer di fra-
in, ocuklarn ne zaman ve hangi televizyon lama konusunda olumlu bir tutuma sahipse ve
programlarn seyredecei, neleri okumalar ge- salkl olmay bir deer olarak kabul ediyorsa,
rektii, hangi oyuncak trlerinin alnaca gibi ocuunu, daha kk yalarda di fras ve di
konularda anne ve baba etkili olmaktadr (Oda- macunu alarak yemeklerden sonra di fralamaya

580
 Materiallar

koullam olabilir. Bu durumda birey yetikinli- bir bakasna verilmesi gibi ilemler ocuun t-
inde de bu davranna devam edecektir. stelik ketimi somut olarak grmesine ve tketme davra-
ailenin kulland di macunu ya da di fras nnda kendine ait snrlar kazanmasna yardmc
markasn kullanmay tercih edecektir (Odaba olabilir (Anon, 2002: 34).
ve Bar, 2002: 262-263). lkel olsun, gelimi olsun her toplumda s-
Eski Trk ailesinde olduu gibi gnmz rekli bir dinamizm, bir deiim yaanmaktadr.
ailesinde de anne babann yannda ocuklar her Toplumsal yaplar, toplumsal davran rnekleri,
alanda olduu gibi tketim alannda da nemli bir toplumsal sistem ve kurallar srekli olarak dei-
yere sahiptirler (Gler, 1998:45). Gnmzde o- im gsteren elerdir. Bu dnceden hareketle
cuklarn sadece kendi harlklarn ve harcamala- deerlerin, tutum ve inanlarn deitiini syle-
rn deil ayn zamanda ailenin satn alma karar- mek mmkndr (Tezcan, 1991;1-3). Trkiyede
larn ve harcamalarn da ynlendirdikleri, bu 1980lerden itibaren kitle iletiim aralarnn hz-
konuda etkili olduklar bilinmektedir (Odaba ve la yaylmasyla her alanda olduu gibi tketim
Bar, 2002: 263). Aile yeleriyle dorudan ya da alannda deiiklikler yaanmtr. Ayrca televiz-
dolayl olarak kurulan iletiimlerin her biri, ocu- yon aracl ile batllarn deerleri, yaam tarz-
un tketim davranlarn kazanmasnda nemli lar, yeme alkanlklar, tketim alkanlklar
rol oynamaktadr. ocuun tketim davranlar- reklmlar ve yabanc filmler ile Trk ailesini etki-
nn ekillenmesinde ailenin dorudan etkileri; si altna almaya balamtr. Bu durum tketim
tketimle ilgili bilgileri edinme ve inan, norm rnleri ve tketim alkanlklarnda deiiklikler
kalplarnn oluumunu iermektedir. Bu oluum yaanmasna neden olmutur. rnein kredi kart-
gerek szl ifadelerle gerekse rnek davranlarla larnn kolay alnp kullanlmaya balanmas tke-
geliebilmektedir ( Moschis, 1985, 898-913). timi lkemizde krklemitir. Artk retmeden
Aileler ocuklarn eitmek amacyla tketim tketen veya rettiinden fazla tketen bir tke-
rnleri hakknda bilgi vererek ve aile yelerinin tim toplumu srecine dahil olduumuz sylene-
tketici davranlarn gzlemleyen ocuk iin r- bilir (Aydemir, 2006: 210-213). Toplumu olutu-
nek davranlar sergileyerek ocuklarnda tketici ran ailelerin tketim alkanlklar da zamanla
davranlarnn geliimini dorudan etkileyebilir- deimektedir. Eskiden bir lokma bir hrka de-
ler. Bu nedenle ocuun, ekonomik kararlarn ve- yimiyle bireylere tutumlu olmalar, israftan kan-
rilmesinde gerekli davran ve deerleri rene- malar tlenirken gnmzde bireyler ar
bilmesi iin ailede verilen kararlara katlmnn tketime zendirilmektedir (Gndz, 2002;154).
salanmas ve tketim rnlerini satn alrken ka- Tketim toplumu haline gelinen bugnlerde gele-
rar aamalarnda ona yeterli zgrln tannmas nek, greneklerimize sahip kma, gemiin -
gerekmektedir. nda bugn aydnlatma gerei ortaya kmtr.
Anne-babann tavr ocuun tketme alkan- Bu nedenle bu alma, Trk ailesindeki o-
ln da belirler. ocuklar seme ve tketme be- cuklarn tketim davranlarn ortaya koymak ve
cerilerini kazanncaya kadar bu ihtiyalar aileler bu konuda yaplan almalar nda nerilerde
tarafndan karlanr. Anne- babann sergiledii bulunmak amacn tamaktadr.
tavr, neyin nasl tketilecei, hangi ekilde tke-
tim gerekleirse daha bilinli davranlaca gibi 2. Trk Ailesinde ocuk ve Tketim
konularda model olma ocuun seme ve tketme Gnmzde ocuklar gelecein sadk birer
becerisini gelitirir. Erken yalarda kazanlan t- mterisi olarak dnlrken bugnn aktif birer
ketme alkanl ilerleyen yalarda sergilenecek tketicisi konumundadrlar. zellikle kk o-
tketim davranlarna temel oluturur. Okul n- cuklar yaratlan kahramanlara zendirilerek tke-
cesi dnem ocuklarn ihtiyalar konusunda sa- time ynlendirilmektedir. ocuklar iin oluturu-
brsz davrandklar, benmerkezci olduklar bir lan bu pazar ocuklar da tketime ynlendirerek
dnemdir. Bu konuda uygun bir disiplin anlay, onlar gelecein tketicileri olarak yetitirirken
ocuklarn tketim davranlar konusunda olum- bugn ailelerinin tketim tercihlerine dorudan
lu etkiler yaratacaktr. ocuklara bu dnemde her etki etmeleriyle aktif olarak srece dhil etmek-
konuda olduu gibi tketim alkanl konusunda tedir. Oluturulan bu ocuk tketici pazar elen-
da ailelerin model olmas gerekmektedir. nk ce sektrnden, gda sektrne ve hatta giysi sek-
taklit ederek, model alarak renmenin aktif ol- trne kadar pek ok alt sektrler olumaktadr.
duu bir ya dnemidir. Ayrca ocuun kumba- Verdii oyuncak iin ailesini ikna edip uluslar-
rada biriken paralarla oyuncan alnmas, k- aras bir fast-food zinciri lokantaya gidip yemek
len eskiyen giysilerin ocukla birlikte belirlene- yedirtmek suretiyle ocuk bu srecin aktif yesi
rek, yeni sezon alverilerinin buna gre yapl- haline gelmektedir. Yine sevdii kahramann bas-
mas, kullanlamayacak olan giysilerin ayrlarak kl resminin olduu bir giysiyi aldran ocuk

581
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ailesinin tketim davrann ynlendirmekte ve kola, ikolata ve benzerinin neden alnmamas ge-
tketici bir zne olarak karmza kmaktadr. Bu rektiini izah ettiini ifade etmitir. Al-verie
nedenle ocuklar, tketim kararlarnda etkili ve kmadan nce ocuuna alveriin amacn
nemli bir karar grubunu oluturmaktadr anlatarak ama dndaki eylere para ve zamann
(Aydemir, 2005:84-88).. olmadn syleyen ailelerin oran % 79.8 ve
Yaplan almalarda ocuklarn yzden fazla alverie kmadan nce ocuunu al-veri lis-
rn kategorisinde ailelerin satn alma kararlarn tesi dnda bir ey istememesi konusunda uya-
nemli oranda etkiledikleri, zellikle Trk ailesi- ranlarn oran % 71.1dir. Ailelerin byk oun-
nin, ocuklarnn kararlarndan daha fazla etkilen- luu (%89.9) ocuunun doru alveri davran
dii saptanmtr. Yine bir baka almada, anne kazanmas iin paray doru kullanmay ren-
babalarn alverie ocuklaryla birlikteyken k- mesini istemektedir. Ailelerin % 86.5i ocuu-
tklarnda ocuklar olmadan ktklar alverie nun fiyat karlatrmas yapmasn, %88.6s
ayrdklarndan daha fazla zaman harcadklar ocuunun kalite karlatrmas yapmasn ve
tespit edilmitir. ocuklarnn alveri srasnda- %92.0 ocuunun ihtiyac dorultusunda al-
ki srarl isteklerine anne babalarn genelde kar veri yapmay renmesini istemektedir. ocuu-
koyamadklar ve anne babalarn bak asyla nun israf yapmasn nlemek iin kendi davra-
ocuklarnn daha ok yiyecek-iecee, daha son- nlar ile ocuuna rnek olanlarn oran % 88.6,
ra oyuncak, giyim eyas ve okul-krtasiye mal- bir tketici olarak satn alma plan yapanlarn
zemesine harcama yaptklar belirlenmitir oran % 82.6 ve bir tketici olarak savurganlktan
(Odaba ve Bar, 2002:263). kanan ailelerin oran ise % 78.5dir. Ailelerin %
69.2si bir tketici olarak rn almadan nce al-
Ersoy, Ersoy ve Demirci (2007a) tarafndan
veri merkezlerini dolamaktadr. ocuuna tke-
yaplan almada, anne-babalarn ounluunun
ocuklarna dzenli olarak harlk verdikleri ve tici bilincini kazandrmak iin evle ilgili k-k
ocuklarna daha ok gnlk ve haftalk olarak alveriler yapmasna izin veren ailelerin oran
harlk verdikleri belirlenmitir. Anne babalarn ve ocuunun tketimle ilgili yapt yanllk-
% 35.6s ocuu 7 yanda iken, % 34.1i 6 ya larda gerekli aklamay yapan aileler ounluk-
ve altnda, % 30.3 de 8-14 yalar arasnda o- tadr Alveri listesini ocuu ile birlikte hazr-
cuuna tasarrufun gereklilii hakknda bilgi ver- layanlarn oran % 55.0 ve kasa demelerinde
meye balamtr. ocua tasarrufun gereklilii yardm etmesine izin veren ailelerin oran ise
hakknda bilgi verme ya ile harlk vermeye %55.7 olarak saptanmtr. ocuunun harln
balama ya arasndaki iliki istatistiksel olarak nasl deerlendirdiini kontrol eden ailelerin ora-
incelendiinde anlaml bir fark bulunmutur. n %79.1, ocuuna, yapt yanl bir harcama
Anne-baba ocuuna hangi yata harlk vermeye sonucunda karlat zarar telafi etme yollarn
balamsa o yata arlkl olarak tasarrufun ge- retenlerin oran % 82.6, deneme yanlma yo-
reklilii hakknda bilgi vermektedir. Dier bir ifa- luyla ocuunun baarl bir harcama modeli
de ile harlk vermeye 6 ya ve altnda balayan- gelitirmesine imkn verenlerin oran % 71.1dir
lar yine 6 yalarnda, 7 yanda balayanlar yine 7 (Ersoy ve Sarabdullaholu, 2008).
yanda, 8-11 yalarnda balayanlar yine benzer Ailede ocuklarn kararlara katlmn incele-
yalarda arlkl olarak bu bilgiyi vermektedirler. mek zere Yalnkaya ve anl (2003) tarafndan
Aileler ocuklarna ilk kez tketici roln gerekletirilen alma, Ankara ilinin Elvanky
tantan ve alayan balca sosyalizasyon ajanlarn- ve Eryaman semtlerinde yrtlmtr. Ailede
dan biri olarak kabul edilmektedir, dolaysyla o- kararlar ounlukla Elvanky semtinde anne-ba-
cuklar tketici davranlar ile ilgili bilgileri ilk balar tarafndan, Eryaman semtinde ise tm aile
olarak anne-babalarndan renmektedirler. Aile- bireylerinin katlmyla verilmektedir. Ailede ka-
lerin ocuklarnn tketim davranlarna etkisini rar vermede anne-baba ile ocuklar arasnda en
belirlemek amacyla yrtlen almada, ocuk- ok ocuun fikirlerinin sorulmamas duru-
larn en fazla yiyecek-iecek satn ald bunu s- munda sorun yaanmaktadr. Sorun yaand du-
rasyla, oyuncak, krtasiye ve giyim eyas al- rumlarda her iki semtte de ocuklar tepkilerini
veriinin izledii belirlenmitir. Aratrmaya kat- kzarak gstermektedirler, ikinci sradaki tepki
lan ailelerin yars tketim harcamalarnda ocuk- ise Elvanky semtinde alamak Eryaman sem-
larna bamsz satn alma hakk tanmamakta tinde odasna kapanmak eklinde ortaya k-
iken, ailelerin % 38.9u ocuklarna bamsz sa- maktadr. Sorun yaand durumlarda her iki
tn alma hakk tanmaktadr. Ailelerin % 85.9u semtteki ocuklarn grlerine gre anne-babalar
ocuklarnn herhangi bir ihtiyacn alrken ona sorun ile ilgili herhangi bir aklama yapmamak-
fikrini sormaktadr. Yine ailelerin ounluu baz tadrlar. Tepkisini dverek gsteren anne-baba-
rnlerin alnmasna kesin yasaklar koymadn; larn oranlar ise her iki semtte de ok dktr.

582
 Materiallar

Anne-babalar ile ocuklar arasnda ounlukla lenmeyen bir bulgu ortaya karmtr. Dier
Elvanky semtinde izlenecek TV programlar, ilgin bir bulgu ise aile gelirine gre anne-baba
Eryaman semtinde ise ocuun eve geli-gidi tutum puanlarnda ortaya kmtr. Anne-babann
saatleri ile ilgili sorun yaanmaktadr ocuklarla gelirleri ykseldike ocuklaryla birlikte alveri
ilgili kararlarda kimlerin etkili olmas gerektii listesi yapmada, ocuklarna alveri listesi yap-
hususunda ocuklarn grlerine incelendiinde, trmaya ve bu listenin dna kmamaya zen-
Elvanky semtinde erkeklerin (% 20.4), Eryaman dirme, ocuklarnn kendi tkettikleri rnleri ta-
semtinde ise kzlarn ou (% 31.3) ocuklar kip etmeleri konusunda tevik etme ve paray
kendileri ile ilgili kararlar tek bana vermelidir doru kullanmay retme konularnda daha az
dncesindedirler, iki grupta da ocuk ebeveyn istekli olmalardr (Ersoy, Ersoy ve Demirci,
yardmyla karar vermelidir seenei ikinci sra- 2007b).
da yer almaktadr. Demirci (2006) tarafndan okul ncesi eitim
ocuklarnn tketim davranlarna anne- kurumlarna devam eden ocuklarn gda maddesi
babalarn etkisini belirlemek amacyla 294 anne- ambalajlarndaki renk tercihlerini belirlemek
baba zerinde yrtlen almada; anne babalar, amacyla yrtlen almaya, 4-6 ya grubunda-
para idaresini renebilmesi iin haftalk harlk- ki toplam 152 ocuk katlmtr. Aratrmaya kat-
lar dnda ek para vermeme tutumunu kz o- lan ocuklarn yarya yakn alverie anneleriyle
cuklar zerinde daha fazla uygularken, erkek gitmektedir. Bunu, anne-baba birlikte ve sadece
ocuklarnda daha esnek davranabilmektedirler. baba ile alverie gidenler takip etmektedir. D-
ocuklarn ilkretimden nce anaokuluna ya da k sosyo-ekonomik duruma sahip olan ocuk-
kree gnderen anne babalar, gndermeyenlere larn % 43.1i anneleri ile %37.3 babalar ile ve
gre abur-cubur yiyeceklerin neden tketilmeme- % 19.6s anne ve babalar ile birlikte alverie
si gerektiini, reklmlarn neden her zaman doru gitmektedirler. Orta sosyo-ekonomik duruma sa-
bilgiler vermediini daha fazla aklamakta; o- hip olan ocuklarn yarsndan fazlas alverie
cuklarnn ihtiyalarn satn alrken onlarn fikir- anneleri ile giderken, % 20.8i babalar ile, %
lerini daha fazla almakta ve harlklarn nasl 18.8i anne ve babas ile birlikte gitmektedir.
deerlendirdiklerini daha ok kontrol etmekte; Yksek sosyo-ekonomik duruma sahip olan o-
bunlarn sonucunda da bu ailelerin ocuklar rek- cuklarn yarya yakn anne ve babalaryla beraber
lmlardan daha az etkilenerek alveri yapmak- alverie giderken; % 35.4nn sadece anneleri
tadr. Gen yataki anne ve babalar ileri yataki ile beraber ve % 18.8inin ise babalar ile alveri
hemcinslerine gre; eitim dzeyi dk anne yaptklar saptanmtr. Yksek sosyo-ekonomik
(ilkokul) ve babalar (lise), eitim dzeyi yksek duruma sahip ailelerde annenin de i yaamn
anne (lise) ve babalara (niversite) gre pein aktif bir ekilde srdrd varsaylrsa, anne ve
alverii daha ok tercih etmektedirler. Anneler babann birlikte alverie gittii dnlebilir.
35 yandan itibaren ocuklaryla alverite daha Dk sosyo-ekonomik duruma sahip ailelerde
ok grev paylamnda bulunmaktadrlar. Anne- ise annenin almad dnlrse, annenin o-
lerin yalar arttka alveri listesini ocuklary- cuuna daha fazla zaman ayrd ve alverie
la birlikte hazrlamaya, kasa demelerini ocuk- ocuu ile beraber gittii sylenebilir. ocuklarn
larna yaptrmaya, ocuklarnn biriktirdikleriyle ounluunun alverie gidildiinde her istedii
satn alabilecekleri rnler konusunda yol gster- alnmaktadr. Dk sosyo-ekonomik duruma sa-
meye daha ok dikkat etmektedirler. Babalar da hip ailelerin byk ounluu ocuklarnn her
tpk anneler gibi yalar ilerledike ocuklarnn istediklerini almaktadr. Orta sosyo-ekonomik d-
kasa demelerinde etkin olmalarna daha fazla zeye sahip ailelerin yarsndan fazlas ocuklar-
izin vermektedirler. Lise mezunu anneler, ilkokul nn her istediini almaktadr. Yksek sosyo-eko-
mezunu annelere gre daha ok satn alma plan nomik dzeydeki ailelerin ise yardan biraz faz-
yapmakta; niversite mezunu annelere gre de las ocuklarnn istediklerini almaktadr. Sosyo-
alveri listesinin dna kmama konusunda o- ekonomik duruma gre ocuklarn alverite iste-
cuklarn uyarma ve listedekileri hatrlatmalar diklerinin alnma durumu incelendiinde gruplar
konusunda onlardan yardm alma, savurganlktan aras farkn nemli olduu saptanmtr. Ayrca
kanma ve biriktirdikleri parayla satn alabile- ocuklarn % 17.8inin ambalaj tasarmnda daha
cekleri rnleri gsterme konularnda daha du- ok sar rengi tercih ettikleri saptanmtr. Bunu
yarl olduklar saptanmtr. Genellikle bireyin srasyla mavi, krmz, pastel pembe, pembe,
eitim dzeyi ykseldike daha bilinli tketici mor, turuncu ve yeil renk takip etmektedir.
olmas gerektii dnlrken niversite mezunu Sosyo-ekonomik duruma gre bu durum incelen-
annelerin lise mezunu annelere gre baz satn al- diinde; ambalaj tasarmnda dk sosyo-ekono-
ma prensiplerinde daha az duyarl olmalar bek- mik duruma sahip ocuklarn, % 25.5i krmzy

583
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ve srasyla sar, pembe, pastel pembe, ayn oran- (olumlu veya olumsuz olsun) mutlaka ocuklarla
larda yeil ve mor, ayn oranlarda mavi ve turun- beraber nedenleriyle tartlmaldr.
cu rengi tercih ettikleri saptanmtr. Orta sosyo- ocuun aile kararlarna katlmas, aile birli-
ekonomik duruma sahip ocuklarn ise daha ok inin salanmas ve ocuun tecrbe kazanarak
mavi rengi tercih ettikleri saptanmtr. Mavi gelecekteki yaantsnda daha doru kararlar
rengi pastel pembe, krmz ve sar takip ederken, vermesi asndan nemli olabilir. Sonuta aileler,
ayn oranlarda mor, turuncu, pembe ve yesil renk ocuklarna bamsz satn alma hakk tanyarak,
izlemektedir. Yksek sosyo-ekonomik duruma alveri listesini ocuklaryla birlikte hazrlayp
sahip ailelerin ocuklar ise; birinci srada mor alverie katlmalarn salayarak, ocuklarna
rengi tercih etmilerdir. Bunu sar renk takip eder- dzenli olarak harlk verip harcama eklini
ken, ayn oranlarda pembe, pastel pembe, mavi, kontrol ederek onlarn erken yatan itibaren doru
krmz, turuncu ve son olarak yeil rengin izle- tketici kimlii kazanmalarn salayabilirler. Ay-
dii saptanmtr . rca ailelerin ocuklarnn tketim davranlarna
Okul ncesi dnem ocuklarn fast food tke- model olarak ve okul ncesi dnemden itibaren
tim alkanlklar ve annelerin bu tr beslenmeye balayarak ocuklarna bilinli tketici kimlii
kar tutumlarn deerlendirmek amacyla yr- alayabilirler.
tlen almada, okul ncesi dnem ocuklarnn Gelecekte ekonomiye yn verecek olan ocuk
ounluu (% 75.1) fast food tketmektedir. Fast tketicilerin zel tketici grubu olduu unutulma-
food tketen ocuklarn % 65.5inin iman, % maldr. Bu nedenle, doru tketim yapabilmeleri
10.3nn normal arlkta, tketmeyenlerinde % ya da bilinli tketici olabilmeleri iin aba gs-
50.0sinin iman, %7.7sinin normal arlkta ol- terilmelidir. Bunun iin ailelere ve ocuklara ayr
duklar saptanmtr. Annelerin % 74.8sinin o- ayr tketici eitimi verilmelidir. Bu eitim okul
cuklar fast food trn ok sevdikleri, bu besin- ncesi dnemden balamak zere rgn eitimin
lerin kolay tketildii iin ocuklarn tercih ettii, her kademesinde ve yaygn eitim yoluyla veril-
annelerin de yemek yapmaya vakitleri olmad melidir. Sz konusu bu eitimlerin verilmesinde,
iin tercih ettikleri saptanmtr. Annelere gre Aile Ekonomisi ve Beslenme Eitimi ile Aile ve
ocuklarn yaklak yarya yakn hafta sonlar, % Tketici Bilimleri blmlerinden mezun olan
40.2si alveri zamanlar fast food tketmek- retmenlerden yararlanlabilir.
tedir. ocuklar arasnda ketap ve mayonez kul- KAYNAKLAR
lanm yaygn olup, zellikle erkek ocuklarda Anon. (2002). lgnca Tketim Alkanl. ocuk ve
tketim daha fazladr. Ayrca annelerin % 97.6s Aile Dergisi, Eyll, http://www.atacpl.com/kategoriler/
fast food lokantalarda hediye olarak verilen oyun- sayfa.asp?islem=2&SayfaNo=34.
caklarn da ocuklarn tketimini artrdn Aydemir, Mehmet Ali (2005). Modern Tketim Kltr
belirtmilerdir (anler ve Yabanc, 2003: 60-64). ve Ailenin Toplumsal Dnm, Konya: Bilgi Yolu;
Mesleki Sosyal Kltrel Sanat ve Edebiyat Dergisi,
3. Sonu ve neriler Aralk, 5(8): 84-88.
ocuklarna para idaresini retebilmeleri Aydemir, Mehmet Ali (2006). Yetinen Toplumdan
iin anne babalara; ocuklarna dzenli olarak Tketen Topluma; Trkiyede Modern Tketim Klt-
harlk vermeleri, harlk vermeye en ge 6 yan- rnn Tarihsel ve Toplumsal Geliim Seyri. Edebiyat
Dergisi, Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, 16,
da balamalar, ocuklarna tasarrufun gereklilii 201-214.
hakknda bilgi vermeleri, ocuklarnn aile harca- Demirci, Aybige (2006). Okulncesi Eitim Dne-
ma kararlarna katlmalarna izin vermeleri, al- mindeki ocuklarn Gda Ambalaj Seimlerinde Tercih
verie ocuklaryla birlikte kmalar ve ocukla- Ettikleri Renkler. Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar
rnn alveri srasndaki isteklerine ikna edici Eitim Fakltesi Dergisi, 19, 13-24.
aklamalarla kar koymalar nerilebilir. Erkal, E. Mustafa (1998). Sosyoloji. Der Yaynlar,
Eren Ofset, stanbul.
Ayrca, ocuklarn aile kararlarna zellikle
Ersoy Ali Fuat ve Aybala Sarabdullaholu (2008).
kendileri ile ilgili kararlara katlmlar salanma-
Ailelerin ocuklarn Tketim Davranlarna Etkisi.
ldr. ocuklarn hangi oyuncaklar ile oynayaca- Uluslararas "ocuk, Aile ve Okul Balamnda Okul
na, hangi desenleri boyayacana, hangi konu- ncesi Eitim" Kongresi, 30 Nisan - 03mays, Trabzon.
larda anne-babasna yardm edebileceine, harl- Ersoy Ali Fuat, Ersoy Seher ve Demirci Aybala
n nasl deerlendireceine ve benzeri konular- (2007a). ocuklarda Para daresi.
da kk yatan itibaren kendileri ile ilgili baz Uluslararas ocuk ve letiim Kongresi ve 4. Ulus-
kararlar bamsz olarak vermelerine frsat yara- lararas ocuk Filmleri Festivali ve Kongresi: Risk
tlmaldr. ocuklarn doru kararlar verebilme- Altndaki ocuklar, 22 - 24 Ekim, stanbul.
leri iin anne-babalar onlara rehberlik yapmal- Ersoy Ali Fuat, Ersoy Seher ve Demirci Aybala
drlar. ocuklarn verdikleri kararlarn sonular (2007b). ocuklarn Tketim Davranlarna Anne-

584
 Materiallar

Babalarn Etkisi. nc Sektr Kooperatifilik

Dergisi, 42(1):86-101.
Gler, Ali (1998). Trklerde Aile ve Unsurlar. Trk
Ailesi. Derleyen: Mehmet Erz ve Ali Gler, Atatrk
Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Dumat Ofset,
Ankara.
Gndz, Olgun (2002), Bursada Deien Alveri
Merkezleri ve Deien Tketim Kltr, I.Bursa Halk
Kltr Sempozyumu, 46 Nisan Bildiri Kitab, Uluda
niversitesi, Cilt I, 143154, Bursa.
Karabulut, Muhittin (1981). Tketici Davran.
Minnetolu Yaynlar, stanbul.
Moschis, P. George. (1985). The Role of Family
Communication in Consumer Socialization of Children
and Adolescents. Journal of Consumer Research, (11):
898913.
Odaba Yavuz ve Glfidan Bar (2002). Tketici
Davran. Mediacat Kitaplar, Esen Ofset, stanbul.
anler Nevin ve Nurcan Yabanc (2003). Okul ncesi
Dnemi ocuklarn Fast Food Tketim Alkanlklar,
Standart Ekonomik ve Teknik Dergi, 42(497): 59-64.
Tezcan, Mahmut (1991). Toplumsal ve Kltrel Dei-
me. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Yaynlar
No:164, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara.
Yalnkaya (Dulkadirolu) Hlya ve Nedime anl (2003).
lkretim Okulu 11-16 Ya rencilerinin Ailede
Karar Vermeye Katlm Konusundaki Grleri. Milli
Eitim Dergisi. Say 157.

585


TRK ALESNDE YALI VE OCUK/TORUN ETKLEM

r. Gr. Dr., Fatma ARPACI
Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi,
Aile Ekonomisi ve Beslenme Eitimi Blm,
Aile Ekonomisi Anabilim Dal, Beevler,
Ankara / TRKYE
e-mail: arpacif@gazi.edu.tr.

Prof. Dr., Ali Fuat ERSOY

Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi,
Aile Ekonomisi ve Beslenme Eitimi Blm,
Aile Ekonomisi Anabilim Dal, Beevler,
Ankara / TRKYE
e-mail: fersoy@gazi.edu.tr

ABSTRACT
Family is the earliest social group where people normally encounter and the environment where individuals first learn socio
cultural values. Parents constitute the earliest source and models of socialization. Children learn both socio cultural values and
attitudes and some special forms of behaviors by taking their parents as an example. In terms of the elderly, family a system of
support having a major psychological social quality. In Turkey, the current family type in both rural and urban life is nuclear
family. However, it is true to define Turkish family as a traditional family. Taking care of parents when they become older is
considered as the responsibility of the family in Turkish family and adult children take this responsibility. While taking care of
elderly parents provide children with satisfaction, it leads to some problems in view of the newly formed family and individual
happiness. The elderly is the indispensable component of family within the structure of Turkish family and it has a great impact
on bringing up child / grandchild and on their training. Grandmothers and grandfathers constitute an example with their behaviors
to their grandchildren. The experience gained at childhood will be a step for the families they will form in their later life and for
the roles they will take in the society. This study was carried out to search for the interaction of the elderly and child/grandchild at
Turkish family

1. Giri ocuk hem ailenin, hem de genel anlamda

toplumun bir rnei ve ayn zamanda var olan
Aile, iinde insan trnn belli bir biimde
kltrn ve deiimin taycsdr. Ailenin en
retildii, topluma hazrlanma srecinin belli bir
yeni yesi olarak ocuk her zaman, her trl -
lde ilk ve etkili biimde olutuu, eler ve
renmeye aktr. ocuun deiimi ve geliimi
ana-babalarla ocuklar arasnda belli bir lde
aile bireyleri iin de yeni renmeleri, yeni
iten, scak, gven verici ilikilerin kurulduu,
uyumlar, yeni yaantlar gerektirir. Gelecein
yine iinde bulunulan toplumsal dzene gre eko- ailesini kuracak olan ocuklarn stlenecei roller
nomik etkinliklerin az ya da ok bir lde yer aile iinde benimsetildii iin aile bireyleri ara-
ald bir toplumsal kurumdur. Her kurum gibi snda zellikle ocuklarn sorumluluk dalmn-
ailede belli bir toplumsal dzen btnnn bir da yer almalar olduka nemlidir. nk gerek
parasdr ve alar boyunca deiimlere uram rol kavram ve bu role dayal davranlar, ocuk-
bir kurumdur (Anonim, 2002). lukta ve yetime anda renilir, yetikinlerin
Aile, toplumun ekirdei, zdr. Toplum- deneyimleri ile glendirilir veya deitirilir. Ye-
daki rgtlenme aileden balar. Ailede ana-baba tikinler zellikle, ailede gnn ounluunu o-
ve ocuklar ile eler arasnda bir dzen vardr. cuklarla birlikte geiren bykanne ve bykbaba
Aile, iinde yaayan bireylerin eitli ihtiyalarn gibi yal yetikinler davranlar ile ocuklara ve
karlayan bir ortamdr. Bu ihtiyalar beslenme genlere rnek olurlar. ocuklukta edinilen dene-
gibi maddi, reme gibi fizyolojik, kltr ve ei- yimler, onlarn ileride kuracaklar kendi aileleri
tim gibi manevi deerleri yaratacak olan ihtiya- iinde olduu gibi, toplumda da stlenecekleri
lar olabilir. Toplumdaki tm bireyleri ilgilendiren rollere basamak olur (Anonim, 2002).
bu ihtiyalarn bir aile ats altnda yeteri kadar Trkiye de aile iinde yallara verilen nem,
giderilmesi, kuaklarn glenmesini, maddi ve gelimi lkelerde olduundan daha fazladr. Met-
manevi deerlerin zenginlemesini ve bunlarn yeni ropollerin dnda kalan blgelerde yaayan geni
kuaklara geirilmesini salar (Cansel, 1991). ailelerde yallarn ocuklar, damatlar, gelinleri

586
 Materiallar

ve torunlar ile birlikte yaadklar, aile iinde baz davran biimlerini, ana-babay rnek alarak
retici, ocuk yetitiren ve birok konuda ken- renirler (http://www.frmtr.com/pedagoji-staj-
disine danlan kii rolnde olduklar daha ok ders -notlari/858470-cocugun-psiko-sosyal-
grlmektedir. Toplumlarn olumas ve varln gelisiminde-ailenin-rolu.html).
srdrebilmesi neslin devamllnn salanmas ocuk, toplumun temel ta olan aileden
ile mmkndr. Neslin salkl bir biimde de- ald kaltsal zellikler ile birlikte dnyaya gelir
vamll da ailenin zelliklerine, ilevlerini ye- ve ilk sosyal deneyimlerini aile iinde edinmeye
rine getirme derecesine baldr. Aile kurumunda balayarak kiiliini oluturmak iin adm atar.
birinci nesil ocuk, ikinci nesil anne-baba ve ocuun kiilii ve davranlar iinde byd
nc nesil de bykanne ve bykbabalardr. aile tarafndan etkilenir. nsanlarla ilikiler, ahlak
Toplumumuzda aileler, yal ocuk/torun etkile- ve grg kurallar, topluma uyum anne-baba ve
imi asndan toplumun deien koullarna gele- yakn aile bireyleri tarafndan retilir. ocuun
neksel deerlerimiz erevesinde uyum salama yetimesinde ve kiiliin gelimesinde nce anne,
abas ierisindedirler. Ancak bu abann toplu- sonra baba, kardeler, bykanne ve bykbaba-
mun deer sistemine uygun ve gnmzde duyu- nn rolleri srayla etki eder. Dnyaya geldii an-
lan gereksinimlere cevap verecek hizmetlerle des- dan itibaren ocuun ailesi ve yakn evresi ile
teklenmesi gerekmektedir (Emirolu, 1995). Bu girdii etkileim sonucu edindii tecrbe, bilgi ve
nedenle bu alma, Trk ailesinde yal ve ocuk beceriler; bireylerin salkl bir kiilik olutura-
/torun etkileimini incelemek amac ile yrtl- bilmesi, becerilerin verimli bir ekilde gelitirile-
mtr. bilmesi ve bireyin topluma katk salayan bir kii
2. Aile, Yal ve ocuk/Torun olabilmesi iin nemli bir role sahiptir (Anonim,
Aile, insanlk tarihi boyunca tm toplumlar 2002; ahin ve nal, 2007).
tarafndan vazgeilmez olarak kabul edilen ve Toplumsal kalknma iin gerekli olan kendine
ortak deer olarak kabul edilen bir kurumdur. Za- gvenen, yaratc, sorumluluk sahibi, duygu ve
man zaman aile kurumuna kar gr ve yak- dncelerini zgrce ifade edebilen, sosyal ili-
lamlar ortaya kmsa da bunlar hibir zaman kilerde baarl, aratrmac, giriimci, merakl,
kitlesellememi ve yerleik bir kltr haline ge- kltrl, kendi kendine karar verebilen, sorgu-
lememitir. nsan soyu ve insanlk kltr, evlilik layc, problem zme becerileri gelimi, zde-
szlemesi ile balayan aile kurumu iinde sr- netim sahibi bireyler yetitirebilme gibi birok
drle gelmitir. Gnmzde Bat toplumlarnda olumlu zelliin temeli ailede atlmaya balanr.
aile kurumunun geirmekte olduu sarsnt bu Aile kurumu, ocua ilk eitimin verildii yerdir.
toplumlar da aile konusunda duyarl hale getir- Ayn zamanda aileler, ocuun geliimi ve ei-
mi ve ailenin karlat tehlikelere kar nlem- timi konusunda izleyecekleri yolu belirleme ko-
ler almaya sevk etmitir. nusunda yardma ihtiya duyan kiilerdir (ahin
Aile, evlilik szlemesi ile kurulan bir birlik ve nal, 2007).
olup, toplum yaamnn nemli kurumlarndandr. nsanlar yalandka yaamn anlam, zellik-
Aile yuvas, eler arasnda kurulan bu beraberli- leri ve biimleri de deimektedir. Yalanmann
in rn olan ocuklarla talanmaktadr. Yaygn ierdii fiziksel, psikolojik ve toplumsal deiim-
deyimle ana, baba ve ocuklardan oluan ve top- ler, bir yandan da onlarla baa kabilmek iin
lumun en kk birimi olan kuruma, sosyolojik birtakm stratejilerin gelitirilmesini, uygulanma-
anlamda aile denmektedir. Bu tanm, sanayi top- sn, deitirilmesini gerektirmektedir. Yal kii-
lumu ile birlikte yaygnlaan ekirdek aileyi ifade lerin bireysel yaam iin nemli olan deiimler
etmektedir. Geleneksel tarm toplumunda hkim onlarn aile ve toplum yaamn da etkilemek-
aile biimi ise bykbaba, bykanne, amca, tedir. Aile ilikileri ileri yalarda yaanan fiziksel,
yenge gibi ikinci derece akrabalarnda iinde bu- psikolojik ve toplumsal deiimlerden bak
lunduu geni ailedir. Hukuki anlamda ise aile, deildir. Gelimi lkelerde ailenin ya kompo-
kar cinsten iki kiinin evlilik szlemesi ile zisyonundaki deiim daha belirgindir. ocuklar
kurduklar ve Medeni Hukukun alanna giren bir artk ailenin kk bir blmn oluturmakta,
birlikteliktir (Anonim, 2005). yallarn oran artmakta, gen insanlara baml
Aile, normal artlarda, insanlarn karlat yal says oalmaktadr. Byk ana-babaln
ilk sosyal gruptur ve bireylerin sosyo-kltrel orta yalara kaym olmas, torunlarn kendi o-
deerleri ilk renmeye baladklar yer, aile cuklarn byk ana-babalarn yaam sresi iinde
ortamdr. u halde, ana-baba, toplumsallamann bytmelerine olanak salamaktadr. Shanasn
ilk kayna ve ilk modelleridir. ocuklar, hem belirttii gibi, 65 ya ve daha st yalara ulam
sosyo-kltrel deerleri ve tutumlar, hem de zel insanlarn says drt kuakl bir aileye sahip

587
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

olabilmektedir. Evlenme ve ocuk sahibi olma cine bal olarak, aile yaam ile ilgili yeni kalp-
yalarnn dmesi de kuaklar arasndaki mesa- larn ortaya kmasyla birlikte yalnn aile iin-
feyi azaltmaktadr. nsanlar yalandka akraba deki rol de deiime uramtr (Gngr, 1995;
olduklar insan says da artmakta, aileye yeni ztop ve Telsiz, 2001). Deiime urayan bu
yeler ve yeni kuaklar eklenmektedir. lm rollerden biri de bykanne ve bykbaba rolleri-
oranndaki d insanlarn daha kkl kuaklar dir. Yetikin ocuklarn evliliinden doan o-
aras ilikiler kurmalarna yol amaktadr. Ya- cuklar torun statsn kazanrlar. Dolaysyla to-
llar yallktaki toplumsallama yntemleri a- run stats bykanne ve bykbaba roln de
sndan genlere yararl olmaktadrlar. ocuklar gerektirir. Bu durumda bykanne ve bykba-
ise yallar dier destekleme grevleri yan sra balar toruna bakmak, torunlar sevmek ya da to-
torunlarla byk ana-babalar arasnda kpr olma runlar ile bir arada bulunmak zere kendilerine
grevini de yerine getirmektedirler (Onur, 2000). yeni bir ura alan bulurlar (Baran, 2001).
Trkiyede aile kysel blgelerde geleneksel Krsal kesimde ailenin birka kuan bir
yapdan, ehirlerdeki ekirdek yapya doru bir arada oturduu geni aile biiminde oluu yal
dnm gstermekle birlikte, gnmzde kent kuaa saygy ve bakm daha salkl bir biim-
ve krsal yaamdaki aile tipi genellikle ekirdek de gerekletirmektedir. Yallar evli oullaryla,
ailedir. Ancak Trk ailesini geleneksel aile olarak gelinleriyle ve torunlaryla birlikte oturmakta,
tanmlamak daha dorudur (Kongar, 1991). onlar iin herhangi bir sorun olmamaktadr. Yal
lkemizde yallk, toplumsal deime sre- kadn kaynanadr. Ev ilerinde gelin zerinde ve
cinde deiik boyutlar kazanmtr. Yalnn bu- torunlar zerinde sz sahibidir, yetkilidir, otori-
lunduu evreye gre konumu farkllamtr. De- tedir. Yal erkek karar organdr. Oullar ve to-
ien koullar ierisinde yeni ilevler kazanmtr. runlar zerinde sz sahibidir. Torunlar da en
Deiim srecinde rollerden bazlar deimitir. fazla hogry, yumuak buyruu bykbaba ve
Rol deiimi eitli toplumsal sorunlar yaratm- bykannelerinden aldklar iin yallar ana ba-
tr. Yal nfus says genel nfus iinde giderek balarndan ok sevebilirler (Tezcan, 1991).
artmaktadr. Yal nfusun artnda yaam koul- Kent ortamnda yallk daha deiik boyutlar
larnn gelimesi, salk hizmetlerinin yaygnla- kazanmtr. Kentlerimizde yallarn byk bir
trlmas ve tp bilimindeki gelimeler, beslenme ksm ilevsel duruma gelmilerdir. Kent ortamn-
ve eitim gibi etmenlerin gelitirilmesi rol oyna- da yuva, kre ve anaokulu sorunlar nedeniyle b-
m ve ortalama ya oran ykselmitir. lkemiz- ykanne ve bykbabalar torunlara bakmaktadr.
de yal orannn gelimi lkelere kyasla az ol- alan kadn ve erkek ie giderken ocuklarn
mas ile birlikte giderek artmas, zellikle kentler- kendi anne-babalarna brakmakta, akam tekrar
de yal bakm sorununu da gndeme getirmek- oradan alp evlerine gtrmektedirler. Bylece
tedir. Yalya sayg, itibar, ayrca slam dininin yallar, kentte ocuk bakcl olarak tampon
gerekleri olarak da sz konusudur. Hem treleri- fonksiyonlar stlenmilerdir. Kentlerin salaya-
mizde, ulusal geleneklerimizde, hem ahlak anla- mad kurumlarn grevlerini stlenen yallar,
ymzda ve hem de dinsel hkmlerimizde ya- bu kurumlarn, mevcut olmamas sonucu ortaya
llara sayg, bakm ve sevgi gsterme gerei var- kacak bunalmlarn, sorunlarn zmn sala-
dr. Bu noktalar zellikle krsal kesimde daha yan, dengeye getirici eler olmaktadrlar. zel-
gl olarak yerine getirilmektedir (Tezcan, 1991). likle yal kadnlar torunlara bakmaktadrlar.
3. Ailede Yal-ocuk/Torun Etkileimi ocuklara masal anlatmak gibi roller de yallarn
her yerde yaygn rollerinden birisidir. Bykba-
Aile, bireylerin toplumsallatrlmasnda ve
balar da ilevsel olmakta, torunlarn parka gt-
yelerinin yaamdan duyduklar tatmini artrmada
rp elendirmekte, onlar gezdirip eve getirmek-
en nemli kurum olma zelliini bugn de sr-
tedirler. zellikle ak havada yeil alanlar, park-
drmektedir. zellikle yallarn aile bireyleri ile
lar hem yallarn dinlenmesine, hem torunlarn
olan ilikileri, onlarn toplumla btnlemesi ve
oyun oynamak iin oraya gtrmelerine, hem de
yaamdan duyduklar tatminin artmasnda olduk-
orada arkadalk kurmalarna yol amaktadrlar.
a etkilidir. Ailede yallarn tatminli yaamala-
Anneanneler, ayrca torunlarna eitli el ileri
rndan, aile ve toplumla btnleerek rahat yaa-
(rg vb.) yaparak da onlara yararl olmaktadr.
malarndan ocuklar da sorumludur. ocuklar
Anneannenin kznn evine giderek torununa bak-
toplumumuzdaki gelenekleri, rf ve adetleri de
mas, kzna ekonomik ynden de destek olmak-
dikkate alarak, bir zamanlar trl zorluklar g-
tadr. nk ocuunu bir kuruma gnderdiinde
sleyerek kendilerini o duruma getiren anne ba-
ya da bakc kadn tutmasnda bakm creti nem-
balarndan, vefal, sevgi ve efkat dolu davran-
li bir miktara varmaktadr. Ayrca annesi, toru-
larn esirgememelidirler. Toplumsal deime sre-
nuna kurumdakilerden daha iyi bakar, sevgi gs-

588
 Materiallar

terir. Bykanne ve bykbaba asndan ise to- lenin kmsenmeyecek oranlarda olduu unutul-
run sevgisi onlar yaama daha ok balar ve mut- mamaldr. Kuaklar aras ilikiler erevesi iin-
lu eder. Trk yal anneler ve babalar toruna bak- de anne-baba ile ocuklar, anne-baba ile byk
mak gibi esiz bir zveri sahibi kiiler olmakta- anne-baba, byk anne-baba ile torunlar arasn-
drlar (Tezcan, 1991). daki ilikiler yer alrlar. ocuklarn anne-baba-
Yallk dneminde anne-baba ile ilgilenil- syla iletiim tarzn, onlara sevgi ve saygy anne
mesi ailenin sorumluluu olarak kabul edilmekte, babasnn, bykanne-bykbabasna yaklam
yetikin ocuklar bu rol stlenmektedir. Yal ve tutumlar ile renecektir. Yal bakmnda
anne-babaya bakma yetikin asndan psikolojik akrabalk ilikilerinin ve aile yapsnn nemli
tatmin salarken, yeni kurduu aile ilikilerine ve yeri vardr. Byk anne-babann anne-baba ocuk
bireysel mutluluuna ilikin baz sorunlar da ilikisine mdahalesi, geni aile yapsnn bir
beraberinde getirir. Baz durumlarda yal akraba- sonucudur. Ayrca bykanne, bykbaba rol ile
lardan bir ya da birka, aile iinde bulunurlar. kaynvalide, kaynpeder rol arasnda atma
Bunlar bykanne ve bykbaba gibi akrabalar- vardr. Bu da kuaklar aras atmaya balana-
dr. ocuklar bytme sorumluluu ana-babalara bilir. Byk ana-babalk yallkla bir tutulmama-
brakldnda, bu akrabalarn, ocuun kiilii ldr. Yal ve torun ilikisi daha geni kapsaml
zerinde belirgin olumsuz etkileri pek olmamak- olan torunlar ve byk ana-babalar incelenmesi-
ta, stelik baz ynlerden ailenin iyi bir eitim or- nin bir yndr. Orta yataki byk anne-
tamna sahip olmasna yardm etmektedir. Fakat babalarn yall hatrlattklar iin torunlar ile
ounlukla, bu akrabalar, ocuun eitiminde iliki kurmaktan ekindikleri ileri srlmektedir.
ana-babann ilerine karmaktan kendilerini ala- Yallk dneminde ise torunlarla iliki kurmak
mazlar. zellikle bykanneler ya ocua ar byk anne-babaya doyum salamaktadr. Byk
efkat gstererek, ocuu kendi kanatlar altna anne-babalarn torunlaryla etkileimlerinde eli-
almada ana-babayla ve kendi aralarnda yara kiler olduu grlmektedir. Bir yandan torunun
karlar; ya ana-babann ocuktan istediklerine varlnda ailenin devamllndan gurur duymak,
kar koyarak ve ocua gereksiz rahatlklar sa- te yandan torunun varlnda yall hatrlamak
layarak ocuu ar derecede korumaya alr- (http://www.sosyalhizmetuzmani.org/yasliaile.htm).
lar; ya da ana-babann eitim yntemi ve disip- Geni ailede byk ana-baba rol ister kadn,
linini aka kusurlu bularak, ocuun gznde ister erkek olsun byk anne roldr. Toplumsal
ana-babay drmeye kalkarlar. Ailenin iinde deiim byk babann otorite ve sorumluluu ile
yaayan, yal akrabalarla ana-babann ocuk y- ilgili rollerini deitirmektedir. Bykbaba rol
znden tartmalara girimesi, atma iinde byk anne rol ynnde deime eilimindedir.
olmas, ocuun gvenlik duygusunun sarslma- nk ocuun mali ynden desteklenmesi ve
sna, sululuk duygusu gelitirmesine ve ana- ocuk zerinde otorite kurmas kural olarak ba-
babasna kar saygsn yitirmesine neden olabil- bas tarafndan benimsenmektedir. Toplum anne-
mektedir. babadan ocuklarn bakmn stlenmesini bekle-
Birok ky ve kasabalarda evlenen erkeklerin mektedir. Bu sorumluluk iki sebepten byk
baba ocandan ayrlmad, bu yzden birok anne-babaya geebilir. Ya ocuklarn anne-babas
ailenin bir at altnda barnd grlr. Bazen de yoktur ya da vardr, ocuklarna bakacak kapasi-
evlenen erkekler ve kzlar, ok uzaa gitmeden, tede deillerdir. Torunlarnn bakmnda etkili olan
ana-babalarn yan banda yeni evlerini kurarlar. bykanneler yetikin evlatlarnn ocuklarna
Fakat ana-babalarn etkisinden kendilerini kurta- baktklarndan onlarda annelik duygusu hkim-
ramazlar. Bu tr ailede yetien ocuklarn, ana- dir. Ayrca yetikin evlatlarndan kabul grrler;
babalar ile ilikilerinin zayf olmas yznden nk ya yetikin ocuklar zerinde kontrolleri
onlara bal olmadklar, baka hi kimseye de vardr ya da kendilerine ihtiya duyulmaktadr.
balanmadklar, kendilerine gvenlerinin az ol- (http://www.sosyalhizmetuzmani.org/yasliaile.htm).
duu, utangalk gelitirdikleri, kendi gereksinim- Yallar torunlar ile iliki kurmaktan ok ey
lerini gidermede beceriksiz olduklar, sorumluluk kazanrlar; yeni dnceleri renme, duygu
almada yetersiz kaldklar grlmektedir alverii, kiiliin zenginlemesi gibi. Byk
(http://www.frmtr.com/pedagoji-staj-ders- anne-babann torunlar ile etkileimlerine ilikin
notlari/858470-cocugun-psiko-sosyal- tutumlar gurur duyma, grev duygusu, holanma
gelisiminde-ailenin-rolu.html). ve zevk almay yanstr. Yallarn torunlaryla
Kuaklar arasnda toplumsal btnlemeyi etkileimi toplumsal katlm iermektedir. Top-
salamak ve dengesizlikleri gidermek ailenin g- lumsal katlmda; uzun ve ksa sreli ziyaretler,
revleri arasndadr. Ancak kuaklar aras mcade- armaan al-verii, mektup, telefon ve dier ileti-
im al-verii, genlerin gelimesini ve balarn-

589
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

dan geen olaylar izleme, byklerin bilgeliini bedensel kntye dmez, yal ocuk/torun
paylama bulunmaktadr. Bykanne ve byk- etkileimi de gereklemi olur (Tezcan, 1991).
babalar torunlar ile ana-babalar arasnda ara- Trk ailesinde yal ve ocuk/torun etkilei-
bulucu olabilirler. Bu arada ana-babann fkesini minin nemli bir yeri vardr. Trk toplumunda
yattrmaya alrken bu kez fkenin kendilerine yalya verilen deerin srdrlmesi ancak onla-
yneltilmesi riskine girebilirler. Bylece, yetikin rn ocuk ve torunlaryla etkileimlerinin salkl
evlatlar zerinde otorite kuran bykanne ve olmasyla mmkndr. Bu nedenle yal ve o-
bykbabalarla torunlar arasndaki iliki resmi cuklarn birlikte faaliyet yrtebilecekleri alan-
olabilir. Eer bu tarz ilikileri yok ise torunlar ile larn oluturulmas, yaygnlatrlmas gerekir.
iten, scak ilikiler kurabilirler Yal ve ocuk etkileiminin gemiin tecrbesini
(http://www.sosyalhizmetuzmani.org/yasliaile.htm). gelecee aktarma konusundaki neminin rgn
4. Sonu ve yaygn eitim kurumlarnda verilmesi, bu
Ailenin temel fonksiyonlar, insan soyunun ban kopmamas asndan da nemlidir.
remesini salamas; toplum kltrnn yeni
KAYNAKA
nesillere aktarld ve toplumsallamann re-
nildii bir eitim oca grevi grmesi; insanlarn - Anonim, 2002. 2001 Yl Aile Raporu. T.C. Aile
Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar. Yayn No:120.
ihtiya duyduu psikolojik ve manevi doyumun Ankara.
ve sosyal gvenliin en yksek dzeyde ve - Anonim, 2005. Aile Rehberi. T.C. Aile Aratrma
karlksz olarak salanmas gibi fonksiyonlardr. Kurumu Bakanl Yaynlar. Yayn No:126. Ankara.
Aile, insanlara sevmeyi ve saymay retir. Aile- - Baran, A.G., 2001. Yalln sosyal stat ve roller
de sevgi yeniden retilerek aile yeleri arasnda bakmndan analizi. Yal Sorunlar Aratrma Dergisi.
bunun paylalmas salanr. Ailenin ocuk eiti- 1(1): 14-24.
minde oynad arlkl rol dnmek bu kuru- - Cansel, E., 1991. Sosyal devlet ve aile. Aile Yazlar 2.
mun nemini kavramaya yetebilir. Bir ocuun Kltrel Deerler ve Sosyal Deime. 2. Bask. T.C.
Aile Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar. Yayn
bedensel ve ruhsal geliimi, o daha anne karnnda No:5/2. Ankara.
iken balamaktadr. ocuk dnyaya gzn aile
- Emirolu, 1995. Yallk ve Yalnn Sosyal Uyumu.
ortam iinde amakta ve kiiliinin biimlenmesi afak Matbaaclk. Ankara.
burada balamaktadr. ocuun aile ortamnda - Gngr, N., 1995. Yallkta sosyal btnleme. Ed. V.
ald etkiler onun kiiliinde ve davranlarnda Kalnkara. Sosyal Devlet Yaklamnda 2000li Yllara
mr boyu kendisini gstermektedir (Anonim, Doru Olgun Genlik Sempozyumu. Ankara.
2005). - Kongar, E., 1991. Trkiyede aile, yaps, evrimi ve
brokratik rgtlerle ilikileri. Aile Yazlar 2. Kltrel
Yallar Trk toplumunun yaps iinde aile- Deerler ve Sosyal Deime. 2. Bask. T.C. Aile
nin vazgeilmez bir unsurudur ve ocuk/torun ye- Aratrma Kurumu Bakanl Yaynlar. Yayn No:5/2.
titirilmesinde ve eitiminde olduka etkili bir ye- Ankara.
re sahiptir. Genel olarak lkemizde yalnn ihti- - Onur, B., 2000. Geliim Psikolojisi Yetikinlik Yallk
yalarnn karlanmas aileye dmekte ve yal lm. 5. Bask. Ankara: mge Kitabevi.
asndan aile, balca psikolojik ve toplumsal - ztop, H. ve Telsiz, M., 2001. Yal ana-babalarn
nitelikli bir destek sistemi olmaya devam etmek- yetikin ocuklar ile ilikileri. Yal Sorunlar
Aratrma Dergisi. 1(1): 57-62.
tedir (Emirolu, 1995; ztop ve Telsiz, 2001).
Onlarn yaam deneyimlerinin genler iin daima - ahin, F.T., ve nal, G., 2007. Ev ziyareti temelli aile
eitimi programlar ile ilgili aratrmalarn incelenmesi.
yararl olduu, onlarn varl ile ailenin daha Mesleki Eitim Dergisi. 9(18):27-44.
gl ve mutlu olaca, gelecekte de yeni grev- - Tezcan, M., 1991. Toplumsal deime ve yallk. Aile
ler yklenebilecek, rehber olabilecek, kendilerin- Yazlar 2. Kltrel Deerler ve Sosyal Deime. 2.
den ailenin ve toplumun her zaman yarar sa- Bask. T.C. Aile Aratrma Kurumu Bakanl
layaca vazgeilmez unsurlar olduklar unutul- Yaynlar. Yayn No:5/2. Ankara.
mamaldr. lkemiz asndan kyde ve kentte - http://www.sosyalhizmetuzmani.org/yasliaile.htm.
daima ilevsel duruma gelen yallarmza gere- - http://www.frmtr.com/pedagoji-staj-ders-
ken sevgiyi ve saygy srdrmeli, onlarn bakm notlari/858470-cocugun-psiko-sosyal-gelisiminde-
ailenin-rolu.html.
ve sal ile ilgili hizmetleri ve kurumlar yay-
gnlatrp, saylarn artrmalyz. Yalnn beden
ve ruh sal uygun olduu lde toplumda ona
yer ve rol vermesi birey ve toplum asndan
yararl ve salkl bir yoldur. Bylece yal birey
toplumsal rolnn srdn grp, ruhsal ve

590


TRKYEDE OCUK BESLENMES LE LGL YANLI NAN VE

ALIKANLIKLAR
Prof. Dr.Metin Saip SRCOLU
Ankara niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi
Beslenme ve Diyetetik Blm, Ankara - Trkiye.
e-mail: msurucu@agri.ankara.edu.tr

Prof. Dr. Aye zfer ZELK

Ankara niversitesi Salk Bilimleri Fakltesi
Beslenme ve Diyetetik Blm, Ankara-Trkiye.
e-mail: ozferozcelik@gmail.com

Prof. Dr. Nevin ANLIER

Gazi niversitesi, Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi
Glba Ankara / TRKYE
e-mail: ntekgul@gazi.edu.tr

ABSTRACT
There are behavior patterns in all subjects related with human life, within the framework of the customs and traditions in
socio-cultural factors. These customs and traditions are transferred from one generation to another and have an effect on the lives
of the societies. The changes in social, economic and cultural lives of the societies lead to changes also in nutritional habits in
time. Each society has certain wrong beliefs and habits which were ingrained in very early times or which appeared later. And
some of these beliefs and habits are transferred from one generation to another and thus effect nutritional habits of the societies.
Wrong and superstitious nutritional belief can be defined as handling the foods with sentimental properties, rather than with
scientific properties. The information of sentimental values of the food is older than the information about nutritional values of the
foods. In Turkey, 0-5 age group of children are the most effected group by insufficient and imbalanced nutrition. Mostly, the most
important reason of insufficient and imbalanced nutrition problems is the ingrained wrong beliefs and habits which stem from lack
of knowledge. This varies according to settlement places. Various studies in Turkey have revealed that, there are many wrong
beliefs and habits about 0-5 age group childhood nutrition. The new-born child should not be given breast milk, Breast milk
should be given to new born child after three calls for prayer, Yoghurt curdles the milk that the child sucks from the breast,
Eating egg causes stammering, raw egg is more nutritious, Meat broth is more nutritious than the meat are some of the
examples of these wrong beliefs and habits. For the elimination of wrong beliefs and habits, the people should be educated by the
specialists and this education should be continuous.
In this paper, the wrong beliefs and habits about childhood nutrition in Turkey will be analyzed.
Key Words: Turkey, Childhood Nutrition, Wrong Beliefs and Habits

Giri Sosyo- kltrel etmenler iinde yer alan gele-

nek ve grenekler erevesinde insan yaamn
Yaamn her evresinde saln temelini olu-
ilgilendiren her konuda davran kalplar vardr.
turan beslenme; byme, gelime, salkl ve ve-
rimli olarak uzun sre yaamak iin gerekli enerji Bu gelenek ve grenekler nesilden nesile aktar-
ve besin gelerinin her birini yeterli miktarda sa- larak toplumlarn yaay zerinde etkili olmak-
layacak olan besinleri, besleyici deerlerini yitir- tadr. Toplumlarn sosyal, ekonomik ve kltrel
meden, salk bozucu duruma getirmeden en eko- yaamlarndaki deimeler zamanla beslenme
nomik ekilde almak ve vcutta kullanmaktr alkanlklarnda da deimelere neden olmakta-
(Ycecan 1999). Beslenmede ama; bireyin, ya- dr (Sacr 1976). Beslenmenin yetersiz ve denge-
na, cinsiyetine, alma ve zel durumuna gre siz olmasnn en nemli nedenlerinden biri eldeki
ihtiya duyduu enerjiyi ve eitleri elliyi bulan olanaklarn en iyi biimde kullanlmasn engel-
besin gelerinin her birini yeterli miktarlarda leyen, eitli faktrlerin etkisi ile oluan ve yerle-
salamaktr (Baysal 1996). en yanl beslenme alkanlklardr. Bu alkan-
lklar nedeni ile yaplan yanl ve zararl uygula-
Hem fiziksel hem de davransal bir bilim
olan beslenme; doumdan nce balar, lme ka- malar da aile beslenmesinde nemli rol oynamak-
dar yaam etkiler (Driskell 2000). Salkl by- ta ve bireylerin sal zerinde etkisini gster-
me ve gelime iin bireylerin nce aile iinden mektedir (Aytekin 1994).
balayarak yeterli-dengeli beslenmeleri ve doru Her toplumda gda ve beslenme ile ilgili ok
beslenme alkanlklar kazanmalar gerekir eski zamanlardan yerlemi ya da sonradan ortaya
(Baysal 2002).

591
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

km inan ve alkanlklar bulunmaktadr (2001) Van ili krsalnda yaptklar almada;

(Kavas 2003). nanlar genelde anne babadan, aile annelerin %75.0inin bebeklerini doduktan son-
byklerinden ve sayg duyulan dier bykler- raki ilk 12 saat, % 26.0 snn ise 24 saat sonra
den gelmektedir ve doruluunu ispata kalkma- bebeklerine st vermeye baladklarn belirlemi-
dan kabullenilir. Her lke ve toplumun kendine lerdir. Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas
ait inanlar bulunmaktadr. nsanlarn yaamla- (TNSA) 2003 yl sonularna gre anne st ile
rnn bir paras olan inanlar, neyin kabul edile- beslemeye balamann olduka ge olduu belir-
bilir ve neyin kabul edilemez olduunu gsterir. lenmitir. Emzirilen ocuklarn sadece yarsnn
nanlar ok gl olduundan deitirmek ol- doumdan sonraki bir saat iinde emzirildii
duka zordur (Aykut vd. 2001). belirlenmitir. Dou Anadolu Blgesindeki o-
Yanl ve batl beslenme inanc, yiyeceklerin cuklarn %25inin ise doumdan sonraki ilk bir
bilimsellikten ok duygusal niteliklerle deerlen- gn ierisinde emzirilmedii saptanmtr
dirilmesi olarak tanmlanabilir. Yiyeceklerin duy- (Kurtulu - Yiit ve Tezcan 2005). Srcolu
gusal deerlerine ait bilgiler, beslenme deer- vd. (2007), Ankara il merkezinde yaptklar al-
lerine ait olanlardan daha eskidir (Sacr 1976). mada kadnlarn %11.1i yeni doan bebeklere
ezan gemeden st verilmemesi gerektiini syle-
Beslenme ile ilgili yanl inan ve alkan- milerdir.
lklarn ok abuk yaylp, kabul edilmesinin en
Doumdan hemen sonra ilk 4-5 gn iinde
nemli nedeni bu alandaki bilgisizliktir (Hasipek
salglanan ste kolostrum (az st) ad verilir.
vd. 1992). Geleneksel inanlar annelerin bebek
Kolostrum bebekler iin ok yararl olup, bileim
beslenmesi davranlarn etkileyebilmektedir.
zellikleri bebein ilk gnlerdeki gereksinimleri
Yeterli ve dengeli beslenme tm ya gruplarnn,
asndan ok nemlidir. Koruyucu antikorlardan
zellikle de yaamn balangcndaki ocuklarn
zengin olduu iin bebei enfeksiyonlardan ko-
en nemli gereksinimlerindendir. nk yetersiz
rur, daha sonra salglanan ste gre protein, mine-
ve dengesiz beslenmeden en ok etkilenen grup-
ral ve vitaminlerden zengin, ya ve karbonhidrat
larn banda ocuklar gelmektedir (Koolu vd.
ynnden fakirdir, barsak hareketlerini uyaran
1990). Bu bildiride, Trkiyedeki, ocuk beslen-
etkisi nedeni ile de bebein mekonyumunu kolay-
mesi ile ilgili yanl inan ve alkanlklar ele
ca karmasn salar (Kksal 2001, Anonim
alnmtr.
2002). Kolostrum, bebein ilk as olarak nite-
Yanl nan ve alkanlklar lendirilmektedir (Giray 2004). Toksz (2007)
Anne st ile beslenmenin bebek mortalite ve GAP Blgesinde ocuk beslenmesi sorunlar ze-
morbidite oranlarn azaltmas, bebeklerin uygun rinde yapt bir aratrmada; bebeklerin yaklak
beslenme, byme ve gelimesini salamas, di- te ikisinin kolostruma ilikin olumsuz inanlar
er tm beslenme ekillerinden stnlkleri, aile- nedeniyle ge emzirilmeye balandn bulmu-
ye ve lkeye getirdii yararlar tm dnyada bilin- tur. Kolostrumun verilmemesinin nedeni olarak
mektedir. Bugn dnyada, zellikle gelimekte pis, irin gibi verilmez, ocuklar hasta yapar
olan lkelerde yaamn ilk bir ylnda birok o- grlerinin etkili olduu belirtilmektedir. Bu
cuun hayatn kaybetmesine neden olan, yetersiz gr, kolostrumun renginin koyu ve kvamnn
ve dengesiz beslenme sonucunda gelien hasta- youn olmasndan kaynaklanm olabilir.
lklarn ou anne st verilmesi ile nlenebil- Bebeklere doar domaz ekerli su verilme-
mektedir (nsal vd. 2005). Anne st ile bes- sinin nedeni hayata az tadyla balama iste-
lenen ocuklarda yaamn ileriki yllarnda geli- minden kaynaklanmaktadr. Annenin st verimi-
ebilecek olan bata kalp damar hastalklar ol- nin artmas iin bebeklere ilk verilen besinin anne
mak zere pek ok kronik hastaln gelimesi st olmas gerekmektedir (Ycecan 2005).
nlenebilir. Ersoyun (1989) yapt almada aratrma kap-
lk gn anne st verilmesinin ocuu arsz samna alnan ocuklarn % 85.5 ine doduunda
yapaca dncesi ile bebein doduktan ezan ekerli su, % 11.0 ine anne st verildii tespit
getikten sonra emzirilmeye balanmas gerekti- edilmitir. Ok ve Gen (1992) yaptklar alma-
ine hala inanan aileler vardr (Kksal 1977, da annelerin % 5.7 sinin, Dalg vd. (1998) ise
Kavas 2003). Hzel vd. nin (1998), Ankarada %4.6 snn bebeklerine ilk olarak ekerli su ver-
yaptklar almada kadnlarn %24.5i ocuk diklerini belirlemilerdir.
doduktan sonra emzirmek iin ezan gemesi Anne st alamayan ocuklar genellikle hay-
gerektiini sylemilerdir. Ankarada yaplan bir van st ile beslenir. ocuk beslenmesinde inek
baka almada annelerin %6.2inin bebeklerine ve kei st makbul saylr, koyun ve manda st-
doumdan iki gn sonra anne st vermeye bala- lerinin ise ocuu bozacana inanlr. Bebee
dklar saptanmtr (anler 1999). Demirel vd. verilecek st kaynatlr, ama daha sonra bu st

592
 Materiallar

sulandrmak iin kullanlan su kaynatlmaz. G- davranlardandr (Karavu vd. 1995). Yeni doa-
ebelikten kalan bir inanca gre akan su kir tut- nn sindirim sistemi enzimleri baz besinlerin sin-
maz gibi bir inan yaygndr (Hasipek vd. 1992). dirimi iin yeterli deildir. zellikle unlu besin-
Trkiyede ocuklar olduka uzun sre em- lerin sindirimi drdnc aydan sonra balar ve
zirilmelerine karn, ek gdalara ok erken balan- yana kadar giderek normale ular. Bu nedenle
maktadr. TNSA 2003 yl sonularna gre ha- unlu besinler drdnc aydan sonra verilmelidir
yatn ilk aynda her be bebekten ikisi sadece (Baysal ve Arslan 1997). Uyarn (1996) yapt
anne st ile beslenmektedir (Kurtulu-Yiit ve almada 0-3 aylkken muhallebi verilen ocuk-
Tezcan 2005). Ankara kylerinde yaplan bir a- larn oran %17.33 olarak belirlenmitir.
lmada, anne stnn yan sra bir aylk bebek- Bebek aladka yalanc emzik iinde ya da
lerin %16.7sine, iki aylk bebeklerin %23.3ne, tlbende sarlm olarak lokum verilmektedir.
ve drt aylk bebeklerin %73.3ne ek besin Lokum karbonhidrat dnda besin gesi iermez,
verildii belirlenmitir (anler 1999). sadece enerji verir. Lokum emen bebekler alk
hissi duymayacaklar iin itahszdrlar. Anne
alan anneler, stlerini saarak bebeklerine
memesini bile emmezler, a kalrlar (Ycecan
verebilirler. Salan stler, kapa ve iesi 5
dakika kaynatlarak mikroplardan arndrlm 2005). Koolu vd. (1990)nin yaptklar bir
cam kavanozlarda saklanmaldr. Salm anne almada annelerin %37.0sinin, Srcolu vd.
st 15 C de 24 saat, 19-22 C de 10 saat, 25 (2007)nin yaptklar almada ise %22.2sinin
C de 8 saat saklanabilir. Ayrca 0-4 C de lokumun ocuklar iin yararl olduunu syle-
dondurulduunda da 8 gn iinde kullanlabilir. dikleri saptanmtr.
Buzdolabnda ayr kapakl bir dondurucu blme- shal gelimekte olan lkelerde be ya
de 3-4 ay saklanabilir. Derin dondurucuda ise 6 altndaki ocuklarda en nemli hastalk ve lm
ay besin deerini kaybetmeden bekletilebilir. Bu nedenlerinden biridir. Gelimekte olan lkelerde
stler kullanlmadan nce kavanoz iinde scak ishale bal lmlerin en nemli nedeni dk ile
suda bekletilerek (ben mari usul) stlmaldr kaybedilen sv ve elektrolitlerin yerine konma-
(Gkay ve Garibaaolu 2002). Dalg vd. masdr (Kutlu 1998). shalli bireyin beslenme-
(1998) yaptklar almada, salp saklanan sinde temel ilke; su ve elektrolit kaybn karla-
stn bebee verilmeyeceine dair inanlarn mak, yeterli ve dengeli beslenmeyi salamaktr.
hala geerliliini koruduunu (% 50.6) saptam- Ar ishalin neden olduu dehidratasyon, ocuk
lardr. Dibekin (2007) yapt almada kadnla- hastalklarnn ve lmlerinin balca nedenlerin-
rn % 75.8 i salan anne stnn bebee verile- den biridir.
bileceini ifade etmilerdir. Halk arasnda ishalli bebeklere, ishali artra-
Emzirilen st keser, bebein midesini ek- ca endiesi ile su ve sulu besinler verilmemesi,
itir gerekesiyle meme emen bebee yourt ve- ishalin uzamasna, arlamasna ve buna bal
rilmemektedir (Ycecan 2005, Baysal 2007). Fer- komplikasyonlarn ortaya kmasna neden ol-
mente olmu st rnleri arasnda ok yaygn ola- maktadr (Kavas 2003, Ycecan 2005). Annelerin
rak kullanlan yourt, stteki btn besin mad- ishali gidermek iin yaptklar geleneksel uygu-
delerini ierdii gibi, yourt durumuna gelii lamalar arasnda anne stnden kesme, kahve,
srasnda meydana gelen deimeler nedeni ile koyu ay, nane, limon iirme, sumak kaynatlp,
kendine zg baz zellikler kazanr ve besin ge- suyu alnarak yemeklerin bu su ile piirilmesi gibi
si deeri artar (Yaygn 1981). Ayrca zellikle uygulamalar yer almaktadr (Kahriman 2007).
yaz aylarnda buzdolab bulunmayan krsal ke- anler ve Aytekin (2004) 0-3 ya grubunda ocu-
simde st saklamak gtr. yi yaplm yourtta u olan anneler ile yaptklar almada; annelerin
patojen mikroorganizmalar oalmaz ve yourt, % 39.1 inin ocuk ishal olduu zaman su verme-
buzdolab dnda 1-2 gn bekletmekle bozulmaz. diklerini belirlemilerdir.
Yourt, bebein beslenmesinde st yerine kulla- shalden lmleri ve ishal grlmesini etki-
nlabilecek en iyi besindir (Ycecan 2005). leyen en nemli faktrlerden birisi anne stdr.
Ankarada yaplan bir almada kadnlarn Bu nedenle ishal srasnda beslenmeye zellikle
%20.0sinin yourdun ocuun emdii st kese- bebeklerde anne stne devam edilmesinin sa-
cei grne katldklar belirlenmitir (Src- lanmas nemlidir. Anne st, bebekler iin en
olu vd. 2007). ideal besin olup, onun yerine tamamen geebile-
Stlerinin zehirli olduuna inanan anneler cek baka hibir besin yoktur. shal olan ocuk
vardr. Hzel vd.(1998), bu dorultuda inan olan emzirilmez eklinde bir dnceye sahip olanlar
annelerin orann %33.7 olarak belirlemilerdir. da vardr (Ycecan 2005). Koolu vd.nin
Drt aydan nce bebeklere muhallebi veril- (1990) yaptklar almada kadnlarn %23.9u
mesi Trk beslenme kltrne yerlemi hatal ishal olan ocuklar emzirmediklerini belirtmi-

593
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

lerdir. Baykan vd. (2001) Ankara ili glba ile- olan annelerin %64.0nn ocuklarna ay ver-
sinde 0-60 aylk ocuu olan anneler ile yrt- diklerini saptamlardr. Ankarada Srcolu
tkleri almada; annelerin %5.9unun ocukla- vd. (2007)nin yaptklar aratrmada annelerin
rn ishal olduklar dnemde daha az emzirdik- %13.3nn ekerli ayn ocuk iin yararl
lerini, %7.4nn ise emzirmeyi kestiklerini belir- olduu dncesinde olduklar tespit edilmitir.
lemilerdir. Bebek aladka, yalanc emzik bala batrla-
Baz bireyler i yumurtann daha besleyici rak verilir (Ycecan 2005). Bal frktoz (%41),
olduuna inanmaktadr (Ycecan 2005). Oysa glikoz (%41) ve suyun bileiminden oluur (Kk-
yumurta; protein kalitesi yksek, elzem amino sal ve Gkmen-zel 2008). Bal, Clostridium
asit rnts dengeli, anne stne benzeyen tek botilinum denilen toksik zehirli bakteri sporla-
besindir. Tamam vcut proteinlerine dnebil- rn barndrmas nedeni ile botulizm riski tar.
mektedir (Baysal 2007). i yumurta aknda bu- St ocuklarnn mide asit dzeyi dk olduu
lunan avidin adl protein, B grubu vitaminlerin- iin bu sporlar ldremez, bu nedenle bir yan-
den olan biotin ile balanarak bu vitaminin me- dan kk ocuklara bal nerilmemektedir
tabolizmadaki aktivitesini engeller. Yumurtann (Ycecan 2005, Kksal ve Gkmen-zel 2008).
piirilmesi ile biotin serbest hale getii iin Ayrca baln allerjen etkisinin de olduu sylen-
avidinin antivitamin aktivitesi kaybolur, sindirimi mektedir
kolaylar (Baysal 2007, Ayaz ve Yurttagl Et suyu ve etten daha yararldr eklinde
2008). Van ve Yozgat illerinde yaplan alma- dnen anneler de vardr. Etler besin deeri
da; i yumurtann daha besleyici olduuna ina- yksek, iyi kalite protein kaynadr. Ayrca B
nanlarn oran %33.6 olarak belirlenmitir (Ano- grubu vitaminleri, demir ve inko bakmndan da
nim 1998). i yumurtadan mikroorganizmalarn zengindir. Et, su ile kaynatldnda suya sadece
bulama olasl olup; en sk Salmonella enfek- lezzet veren organik ve inorganik maddeler geer.
siyonlarna rastlanr (Rakcolu 2001). Bu nedenle etin kendisi daima et suyundan daha
Yumurtann kekeme veya kel yaptdier besleyicidir. Aileler yemek suyunun da ocuk iin
bir yanl inantr (Ycecan 2005). Yaplan bir yararl olduunu dnmekte ve bunu bir aylk
almada Van ve Yozgat illerinde yrtlen bir bebee bile vermektedir (Ycecan 2005). Van ve
almada yumurtann kekeme yaptna inanan Yozgat illerinde yaplan bir almada kadnlarn
annelerin oran %7.1 civarnda bulunmutur %53.6snn yemek suyunun yararl olduuna
(Anonim 1998). inandklar tespit edilmitir (Anonim 1998).
Beyin verildiinde ocuk zeki olur eklinde Dibekin (2007) Ankara ili Glba ilesinde
yanl inan olanlar da vardr. Yeterli ve dengeli yapt almada annelerin %15.4nn yemek
beslenme zeka geliimini etkiler. Bu konuda sularnn ocuun yeterli ve dengeli beslenmesi
yaplan aratrmalarda, nc yaa kadar olan iin gerekli olduunu dndkleri belirlenmitir.
hzl beyin geliimi dneminde yetersiz ve denge- Sal olumsuz ynde etkileyen en nemli
siz beslenen ocuklar arasnda zeka gerilii gste- ve yaygn beslenme bozukluu olan imanlk;
renlerin oran, yeterli ve dengeli beslenen grup- genellikle hatal ve ar beslenme sonucu vcutta
larda daha yksek bulunmutur. Ancak tek bana fazla miktarda ya depolanmasyla ortaya kan
beyin yemenin zeka geliimi zerinde hibir hastalktr (Cesur 1992). Dibekin (2007) yapt
etkisi yoktur (Ycecan 2005). Yaman ve anler almada kadnlarn % 94.9 u ocuk ne kadar
(2000)in Ankarada yaptklar almada kadn- imansa o kadar salkldr ifadesinin yanl
larn zeki olsun diye erkek ocuklara balk beyni olduunu bilirken; Srcolu vd. (2007) yaptk-
verilebileceini syledikleri belirlenmitir. lar aratrmaya katlan kadnlarn %11.1inin
Anneler ekerli ayn da iyi bir ocuk besini iman ocuk salkldr grnde olduklarn
olduuna inanmaktadr. Bu inan daha ilk ayda saptamlardr.
uygulayanlar vardr (Ycecan 2005). eriindeki Kzamk karan ocua eki verilmeyece-
taninin demir ve dier mineralleri balayc zel- ine dair bir inan vardr. Kzamk, akut solu-
liinden dolay demir eksikliine, iine eklenen num yolu enfeksiyonu sonucu oluan bir hastalk-
eker ise di rmeleri ve itahszla neden tr. Bu tip hastalklarn ortak belirtisi, ate yksel-
olabilecei iin ay st ocuklar ve kk ocuk- mesidir. Vcut ssnn ykselmesi, hcrelerin ok
lara nerilmez (Kksal ve Gkmen-zel 2008). altnn, ok enerji harcadnn gstergesidir.
Koolu vd. (1990) ayn bebee yararl oldu- Vcudun savunma sistemlerinin yaptan olutu-
unu syleyen annelerin orann %11.3 olarak racak amino asitlerin en iyi kayna et, yumurta,
belirlemilerdir. Demirel vd. (2001) Van ili krsa- st ve trevleridir. Bu besinler enerji, vitaminler
lnda yaptklar almada 12-24 aylk ocuu ve minerallerin ounu salar. Yanna C vitamini

594
 Materiallar

ieren uygun sebze ve meyveler de eklenirse, Konusundaki Bilgi, Tutum ve Davranlar le ocuklarn
vcudun enfeksiyona kar savunmas ve direnci Son ki Hafta indeki shal Prevalans. Trkiye
Klinikleri Pediatri, 10; 125-132.
artrlm olur. Portakal, limon gibi en iyi C
Baysal, A. 1996. Salkl Beslenme ve Akdeniz Diyeti.
vitamini kaynaklar da ekidir (Ycecan 2005). Beslenme ve Diyet Dergisi, 25(1); 21-29.
Yeni doan ocuun az bal ile alrsa ar Baysal, A. ve Arslan, P. 1997. Doumdan Yetikinlie
gibi olacana, koyundan elde edilen rnlerle ocuk Yemekleri. zgr Yaynlar:100, stanbul
alrsa koyun gibi uysal olacana, lokum veya Baysal, A. 2002. Genel Beslenme. Hatipolu Yaynlar:14,
ekerle alrsa lokum veya eker gibi olacana Ders Kitab Dizisi:08, ahin Matbaas, 278s., Ankara.
inanlr. ocuk, ok eker yerse, ok st ierse, Baysal, A. 2007. Beslenme. Hatibolu Yaynlar: 93,
ok et yerse, ok yumurta yerse, pekmez yerse, Ders Kitab Dizisi: 26, Alp Ofset Matbaaclk Ltd.ti.,
kahve ierse, anne memesini ok emerse akll; Ankara.
ok tatl yerse alkan; ok ac ve ok yourt Cesur, E. 1992. Glba Merkez Salk Oca Blgesinde
yerse tembel; ok ekmek, ok hamur, ac elma, 0-3 Ya ocuu Olan Annelerin ocuk Beslenmesi Ko-
nusundaki Bilgi Dzeylerinin Saptanmas. Yksek Lisans
bakla yerse aptal ahmak olacana inananlar da Tezi (baslmam). Gazi niversitesi, 64 s., Ankara.
bulunmaktadr (Ycecan 2005). Dalg, N., Hzel, S. ve Kse, M. R. 1998. Ankarann On
Sonu ve neriler Merkez lesinde Anne St le lgili Bilgi, Tutum ve
Davranlarn ncelenmesi. Ankara niversitesi Tp
Sosyo- kltrel etmenler iinde yer alan gele- Mecmuas, 51(3);137-143.
nek ve grenekler erevesinde insan yaamn
Demirel, F., Ener, A. ve Krmi, E. 2001. Van li Krsa-
ilgilendiren her konuda davran kalplar vardr. lnda Annelerin ocuk Beslenmesindeki Alkanlklar ve
Her toplumda beslenme ile ilgili ok eski zaman- Uygulamalar. Van Tp Dergisi, 8(1); 19-22.
lardan yerlemi ya da sonradan ortaya km Dibek, G. 2007. Gebe Kadnlarn, Gebe ve ocuk Bes-
yanl inan ve alkanlklar bulunmaktadr. lenmesi Konusundaki Bilgileri ve Beslenme Davranlar,
Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarnn en Yksek Lisans Tezi (baslmam), Ankara niversitesi,
nemli nedeni ise ounlukla bilgisizlik sonucu Ankara.
yerleen yanl inan ve alkanlklardr. Bu Driskell, J. A. 2000. Sports Nutrition. CRC Press, 280p.,
London.
yanl inan ve alkanlklardan en ok etkilenen
grup ocuklardr. Bunlardan kurtulmak iin en Ersoy, Y. 1989. Ankara li Mamak lesi Ana ocuk
Sal Merkezine Bavuran Annelerin 0-1 Ya ocuk
etkili yol eitimdir. Toplumun beslenme durumu- Beslenmesi le lgili Uygulamalar. Bilim Uzmanl Tezi
nun iyiletirilmesi iin alnacak nlemlerin hi- (baslmam). Gazi niversitesi, 71 s., Ankara.
birinin eitim olmakszn baarl ulaamayaca Giray, H. 2004. Anne St le Beslenme. Srekli Tp
bilinmelidir. Bu nedenle salkl ve doru bes- Eitimi Dergisi, 13 (1), 12-15.
lenme alkanlklar kazanlmas, yanl inan ve Gkay, G. ve Garibaaolu, M. 2002. ocukluk ve
davranlarn deitirilmesi iin toplumdaki bi- Ergenlik Dneminde Beslenme. SAGA Yaynlar, 157 S.,
reylerin konusunda uzman kiiler eitilmeleri ve stanbul.
bu eitimin srekliliinin salanmas gerekmek- Hasipek, S., Akta, N., zelik, A.. ve akrolu, F.P.
tedir. 1992. zellikle Krsal Alan
Kaynaklar Ailesinin Beslenmesini Etkileyen Yararl ve Zararl
Alkanlklar. Gda, 17 (4); 275-280.
Anonim. 1998. T.C. Hkmeti-UNICEF 1997-2000 Ana
Uygulama Plan (AUP). Van ve Yozgat lleri Krsal Alan Hzel, S., Ceyhun, G.,Torunolu, M.A. ve Arkan, .
Uygulamal Beslenme ve Salk Aratrmas Raporu, 1998. Geleneksel nanlarn Anne St le Besleme
Ankara. Davran zerine Etkileri. Beslenme ve Diyet Dergisi,
27(2); 17-23.
Anonim. 2002. Toplumun Beslenmede Bilinlendiril-
mesi. Saha Personeli in Toplum Beslenmesi Eitim Kahriman, . 2007. Trabzon l Merkezinde 6-12 Aylk
Program Materyali. nc Bask, Onur Matbaaclk, ocuu Olan Annelerin Bebek Bakmna likin
160 s., Ankara. Geleneksel Uygulamalar. Yksek Lisans Tezi
(baslmam), Karadeniz Teknik niversitesi, Trabzon.
Ayaz, A. ve Yurttagl, M. 2008. Besinlerde Toksik
geler-1. T.C.Salk Bakanl Beslenme Bilgi Serisi 2, Karavu, M., Genel, H., Beik, C., oban, U., Gleryz,
Klasmat Matbaaclk, 31 s., Ankara. M., Karaaslan, S. ve Parmakszolu, T. 1995. mraniye
lesinde 0-12 Aylk ocuk Beslenmesinde Annelerin
Aykut, M., Ceyhan, O., etinkaya, F.,Gn, ., ztrk, Y., Bilgi, Tutum ve Davranlar. Beslenme ve Diyet Dergisi,
Gnay, O. ve ztrk, A. 2001. Salk Eitimi. Erciyes 24(1); 31-39.
niversitesi Yaynlar No: 116, 2. Bask, Erciyes
niversitesi Matbaas, Kayseri. Kavas, A. 2003. Salkl Yaam in Doru Beslenme.
Literatr Yaynlar: 37, stanbul.
Aytekin, F. 1994. Ankarada Farkl Sosyoekonomik
Dzeydeki Ailelerin Beslenme Alkanlklar ve Koolu, G.,Polat, H. ve zgr, F. 1990. Ailelerin
Etkileyen Faktrler zerine Bir Aratrma. Yksek lisans Beslenme Olanaklar ve Annelerin ocuk Beslenmesi
tezi (baslmam). Ankara niversitesi, 91s.,Ankara. Konusundaki Bilgileri le ocuklarn Fiziksel Geliimleri
Arasndaki likiler. Beslenme ve Diyet Dergisi, 19(1);
Baykan, Z. ve Maral, I. 2001. Ankara li Glba 11-22.
lesinde 0-60 Aylk ocuu Olan Annelerin shal

595
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Kksal, O. 1977.Trkiyede Beslenme. Trkiye 1974 Ycecan, S. 1999. Besin Tketimindeki Deiimler ve
Beslenme Salk ve Gda Tketimi Aratrmas Raporu, Yeni Eilimler. Trk Mutfak Kltrn Aratrma ve
Ankara. Tantma Vakf Yayn No: 23, s.235-244, Ankara.
Kksal, O. 2001. Gda ve Beslenme. Erciyes niversitesi Ycecan, S. 2005. ocuk le lgili Kltrel nan ve
Yaynlar No:130. 465 s., Kayseri. Uygulamalarn Beslenme Ve Salk Sorunlarna
Kksal, G. ve Gkmen-zel, H. 2008. Bebek Yansmas. V. Trk Kltr Kongresi, Beslenme Kltr
Beslenmesi. T.C.Salk Bakanl Beslenme Bilgi Serisi Cilt XIV., Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar,
1, Salk Bakanl Yayn No:726, Klasmat Matbaaclk, s. 43-64, Ankara.
31 s., Ankara.
Kurtulu-Yiit, E. ve Tezcan, S. 2005. Bebeklerin
Beslenme Alkanlklar, ocuklarn ve Annelerin
Beslenme Durumu. Trkiye 2003 Nfus ve Salk
Aratrmas, kinci Bask, s.144-155, Ankara.
Kutlu, T. 1998. shalli ocuun Beslenmesi, . .
Cerrahpaa Tp Fakltesi Srekli Tp Eitimi Etkinlikleri,
Yaz shalleri- Besin Zehirlenmeleri Sempozyumu, s. 31-
38, stanbul.
Ok, . ve Gen, G. 1992. Salkl ocuk Polikliniine
Bavuran Annelerin Anne St Verme Eilimi ve Buna
Etki Eden Faktrlerin ncelenmesi. Ege niversitesi
Hemirelik Yksekokulu Dergisi, 8(1), 23-30.
Rakcolu, N. 2001 Yumurta ve Beslenmemizdeki
nemi. Trk Mutfak Kltr zerine Aratrmalar, Trk
Halk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf Yayn No:
29, TAKAV Matbaas, s.115-128, Ankara.
Sacr, H. 1976. Beslenme Konusunda Yanl ve Batl
nanlar ve Yaratt Sorunlar. Beslenme ve Diyet
Dergisi, 5(2); 161-170.
Srcolu, M.S., Akan, L.S. ve zelik, A.. 2007.
Kadnlarn Toplumda Terlemi Beslenme le lgili Baz
Bilgi ve nanlar. Trk Mutfak Kltr zerine
Aratrmalar Cilt 13-14, Trk Halk Kltrn Aratrma
ve Tantma Vakf Yayn No: 36, Birlik Matbaaclk, s.25-
42, Ankara.
anler, N. 1999. Ankara Kylerindeki 0-6 Ya
ocuklarn Beslenme Durumlarnn ncelenmesi zerine
Bir Aratrma. Ankarann Farkl Sosyo-Ekonomik
Dzeylerinde 0-6 Ya ocuklarnn Beslenme Durumlar
ve Kylerinde 0-6 Ya ocuklarnn Geliim
Durumlarnn ncelenmesi II. Kitap, (Ed. S.
Baykan),Milli Eitim Basmevi, s.162-200, Ankara.
anler, N. ve Aytekin, F. 2004. Sfr- Ya Grubunda
ocuu Olan Annelerin Beslenme ve shal Konusunda
Bilgi ve Davranlarnn ncelenmesi. Gazi niversitesi
Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 24(3), 81-100.
Toksz, P. 2007. GAP Blgesinde ocuk Beslenmesi
Sorunlar. http://www. dicle. edu.tr /~ halks/kon11.htm.
Eriim tarihi:12.01.2007.
Uyar, A. 1996. Ankara Gecekondu Kesiminde 0-3 Ya
Grubu ocuklarda Malntrisyon Prevalans zerinde Bir
Aratrma. Yksek lisans tezi (baslmam), Ankara
niversitesi, Ankara.
nsal, H., Atlhan, F., zkan, H., Targan, . ve Hassoy,
H. 2005. Toplumda Anne St Verme Eilimi ve Buna
Etki Eden Faktrler. ocuk Sal ve Hastalklar
Dergisi, 48; 226-233.
Yaman, M. ve anler, N. 2000. Ankarada Yaayan
Kadnlarn Eitim Kurumlarna Gre Beslenme
Alkanlklar ve ocuk Beslenmesine likin nanlarnn
Saptanmas. IX. Ulusal Eitim Bilimleri Kongresi Bildiri
Kitab, s.705-714.
Yaygn, H. (1981). Yourdun Beslenme Deeri ve
Salkla lgili zellikleri. Gda. 6(5):17-22.

596


OSMANLI DNEMNDE OCUKLARI SALIKLI ORTAMDA

YETTRMEYE YNELK UYGULAMALAR
Prof. Dr. Yusuf KKDA
Seluk niversitesi, Eitim Fakltesi
Konya / TRKYE

THE PRACTICES RELATED TO REARING CHLDREN IN

HEALTY SETTINGS IN THE OTTOMANS PERIOD

ABSTRACT
The societies in all periods tried to succeed their future by challenging to rear their children healthy in accordance with their
thoughts and beliefs. The Ottoman State which included different religions and races accepted that children are very vital by
supporting them to be healthy and to live in healthy conditions without seeing them to be muslim or nonmuslim. The Ottoman
State provided for children a special law to be able to develop them in accordance with their physically and emotionally
improvements. These kinds of respects and beliefs which lasted 600 years as part of the life in the Ottoman Societies made the
Ottomans one of the biggest states during the Ottomans existed. However, this kind of belief and understanding is still tried to be
worked by many international organizations in the universal understanding. The practices which are related to the self esteem of
individuals by growing up them in healthy settings in the Ottoman period will be explored in the light of the official and archival
documents in this study.

Giri Osmanl dneminde himayeye muhta ko-

ocuk kelimesi, genellikle blu ana ula- numda bulunan ocua mutlaka bir vasi tayin
mayan insan ifade etmektedir. Bununla birlikte edilir, onun salkl bir ortamda yetimesi sa-
ocuun her geliim aamas iin ayr kelimeler lanrd. Vasi, kanuni temsilci olarak ocuun her
kullanlmaktadr. ocuu iyi bir insan olarak trl iini yrtr, maln muhafaza eder, eiti-
yetitirmek amacyla ebeveynle ocuklar arasn- mini zerine alrd. Vasi, genelde anne, baba,
daki ilikiler muayyen esaslara balanmtr. Bu dede, amca, day, hala, teyze, ve kardelerden se-
erevede ocuun bakm ve yetimesinde anne ilirdi (KS. no. 42, s. 76; no. 48, s. 191, 120; no.
ve baba, belli sorumluluklar yklenmilerdir. 49, s. 49, 110). Vasinin, ocuun ilerini yr-
Bunlarn en banda beslenmesi gelir. nk tecek gce sahip olmas aranrd. htiyar ve aciz
salkl bir bedene sahip olmak iin ocuun kiilerin kanun temsilcilii, mahkeme kararyla
gdasn iyi almas gerekir. kincisi terbiye veril- sona ererdi. Konyada Kurb- Cedid Mahallesi
mesidir. Bunun temelinde eitim yatmaktadr. sakinlerinden iken vefat eden Molla Mehmet olu
Anne-Baba ocua iyi terbiye vermekle ykm- smailin kk olu Mustafaya mahkemece vasi
ldr. Ksaca ocuun ruh ve beden sal, sa- tayin edilen Ahmet olu Mehmetin vesayet ile-
lkl beslenme ve kaliteli bir eitimden gemek- rini grmeye iktidar olmad mahkemeye ihbar
tedir. Bu iki hususa, anne-babann lmeleri veya edilince muhasebesi grlp azledilmi; 20 R.
ayrlmalar halinde bile belli kurallar ereve- evvel 1152 (27 Haziran 1739)de yerine kk
sinde dikkat edilir. Bu durumda devlet devreye Mustafann annesi Sleyman kz Havva atan-
girmektedir. ocuklarn hayatlarn salkl bir mtr (KS. no. 54, s. 279).
ekilde devam ettirebilmeleri iin vesayet altna Vasinin iyi niyetli olmas ve ocuun malna
alnrlar. Bu arada vasi, ocuun terbiyesi ile ei- zarar vermemesi gerekirdi. Kendisine emanet edi-
timini de verir. ocuk bir nevi hayata hazrlanm len ocuun maln satp kendi ihtiyalarna har-
olur. Bu teblide Osmanl dneminde ocuklarn cayan vasi mahkemece azledilir, yerine bakas
uygun ortamda yetitirilmelerine ynelik uygula- atanrd. Konyada Sar Hasan Mahallesi sakinle-
malar, belgeler nda incelenecektir. rinden iken vefat eden Hac Mehmet olu
1. Annesi, Babas veya Her kisi len Abdullahn kk kz Eminenin vasisi Seyit
ocua Vasi Tayin Edilmesi Musa olu Seyit Osman, kk kzn maln
korumad anlalnca hakim tarafndan bu g-
Annesi, babas veya her ikisi de len ocua
revden alnm, yerine 24 Zilkade 1114 (24 Nisan
kanunen bir temsilcinin atanmas gerekirdi ki
1703)te anneannesi Hac Mehmet kz Hatice
buna vasi denirdi. Bu durum, kk yataki o-
atanmtr (KS. no. 40, s. 144). Yine Konyada
cuklarn korunmalar iin nemli bir uygulama
Prekl Mahallesinden Seyit Hac Mehmet
olarak kabul edilebilir.
vefat edince kk Emineye aabeyisi brahim

597
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

vasi olmu, ancak kk kzn maln kendi mas- Osmanl Devletinde aile hukuku temelde
rafna harcaynca azledilmi, 20 R. hir 1141 (23 slm hukukuna dayand iin boanmalarda hi-
Aralk 1728)de kk kzn dindar ve drst dane gndeme gelir, ocuun bakm ve bytl-
olduu haber verilen ablas erifeyi hakim vasi mesi taraflardan birine verilirdi. Bundan maksat,
tayin etmitir (KS. no. 51, s. 159). kk ocuun ortada kalmamas, memlekete
Hakim, vasi tayinini ocuun zarar grme faydal bir insan olarak yetitirilmesi idi. Bu, ayn
ihtimali sz konusu olunca yeterli bulmayp, onu zamanda onun anne ve baba zerindeki hakk
kontrol edecek bir de nazr atard. Bu konuda olarak kabul ediliyordu. Annenin lm veya ba-
Kad Sicillerinde birok kayt mevcuttur. Kon- badan boanp bir baka erkekle evlenmesi
yada Hac Eymir Mahallesinden iken vefat eden durumunda akraba erkeklerin ocuu koruyup
Abdullah olu Ebubekirin kk kz Eminenin kollamada yetersiz kalaca dnlerek ailenin
vasisi olan amcas Mustafann zerine kk daha ok kadn yelerine bu grev verilmitir.
kzn babaannesi Sevindik kz Fatma, 15 R. Hidane sresi, erkek ocuklarda yedi, kz
evvel 1136 (15 Aralk 1723)da nazr tayin edil- ocuklarnda ise sekiz yanda sona erdii kabul
edilmitir (Hayati KKELEKL, ocuk, DA,
mitir (KS. no. 49, s. 110).
VIII., stanbul 1993, s.356). Konya sakinlerinden
Osmanl uygulamasnda, domam ocuk da Recep Aa olu Ahmet Aa, mahkemeye bavu-
hayattaym gibi muamele grr, tm haklar ruda bulunarak mteveffa amcas Mehmet olu
korunurdu. Bu nedenle len kiinin ei ayet Hac Mustafann kk olu Mehmetin babaan-
hamile ise, domam bu ocua da vasi ve hatta nesi Mustafa kz Fatmay dava etmi ve kk
nazr atanr, mal korunmaya alnrd. Konyada Mehmetin vasisi olduunu; Mehmetin sekiz
Dolabucu Mahallesinden iken vefat eden Abdul- yana eritiini; kendisi artk yiyip iebildiini,
lah olu Osman Beenin ei Veli kz Fatma, bir bakasnn yardmna ihtiya hissetmediini,
hamile olduunu 16 safer 1136 (15 Kasm 1723) istins hasebiyle hakk- hizne tamm oldu-
gn mahkemede ispat edince, do-acak ocua u iin kk Mehmetin kendisine teslim edil-
Fatma vasi, onun zerine de bykbabas mesini talep etmitir. ocuun babaannesi Fatma
Mustafa olu Veli nazr tayin edil-mitir (KS. da durumun byle olduunu ikrr ve itirf
no. 49, s. 84). edince, kk Mehmet, amcasnn olu Ahmet
Vasinin grevi, ocuun blua ermesine ka- Aaya 13 evval 1128 ( 30 Kasm 1716)de
dar srer, kil ve red kabul edilen yaa giren teslim edilmitir (KS. no. 47, s. 129).
ocuk artk kendi ilerini kendisi yrtr; ocuk- Anne-babas boanan kk ocuun yuka-
luundan beri vasinin elinde bulunan eya ve rda deinildii zere bakm ile terbiyesi anne-
paray geri alrd (KS. no. 48, s. 239). Konyada sine verilir, ancak nafakas babasndan alnrd.
Kaymak Ahmet Mahallesinden Hamza olu Konyada Hac Eymir Mahallesinde oturan
Halil mahkemeye bavuruda bulunarak annesi Mazriye Hatun, daha nce boand yandaki
ldnde kendisine vasilik yapan Sleyman kz Salmenin babas Hac Ahmet olu Mehmet-
olu brahimin annesinden miras yoluyla gelen ten hidane hakk olarak mahkemede nafaka
paradan 30 kuru nakit akeyi alp harcadn, talebinde bulunmu, hakim, 24 R. evvel 1115 (07
artk kil ve bli olduu iin bu paray Austos 1703)te Mehmete gnn artlarna uy-
brahimin kendisine geri verdiini 07 Zilkade gun olarak yevmiye sekizer ake kzna nafaka
1117 (20 ubat 1706)de ahitler huzurunda tescil vermesini takdir etmitir (KS. no. 40, s. 243).
ettirmitir (KS. no. 42, s. 137). 3. Ana-Baba Boanm veya Yetim Kalm
ocuklara Nafaka Verilmesi
2. ocuun Bakm ve Bytlmesi
htiyalarn karlanmas amacyla yaplan
Dier canllardan farkl olarak insanolunun zorunlu harcamalara nafaka denmektedir. Aile
doumundan itibaren belli bir yaa kadar bakma hukuku ilikileri erevesinde incelenen ana-baba
ihtiyac olur. Evliliin devam sresince ocua boanm veya yetim kalm ocuklara nafaka
doal olarak anne bakt iin herhangi bir kimse- verilmesi sz konusu olmaktadr (Celal ERBAY,
nin desteine ihtiya hissedilmez. Ancak anne ile Nafaka, DA, XXXII., stanbul 2006, s. 282).
babann evlilii sona erdirmesinden itibaren bu
Osmanl dneminde, yeterli mal varl
konu farkl bir ekilde gndeme gelir, ocua ki-
olmayan ocuklarn nafakalar, ncelikle babalar
min bakaca ve kimin yannda kalaca tespit
tarafndan karlanrd. Boandktan sonra kadnn
edilir. slm hukukunda buna ocuun bakm ve
hamile olduu ortaya karsa, baba domam
bytlmesi ile eitimi anlamna gelen hidne
ocuk iin boad karsna nafaka vermek
(Cengiz KALLEK, Hidne, DIA, XVII., zorunda idi. Konyada Mmin Mahallesinde
stanbul 1998, s. 467-473) ad verilmitir. oturmakta olan Osman kz Fatma, 17 Recep

598
 Materiallar

1117 (04 Kasm 1705)de mahkemeye mracaat nafaka talep edebilirdi. Konyada Hac Eymir
ederek hukuk- zevciyesinden fria olmak ze- Mahallesinde oturmakta iken vefat eden smail
re ay nce boand Mehmet olu Aliden olu Velinin kk kz Marziyenin vasisi ve
hamile olduu ortaya knca, nafaka talebinde annesi Sleyman kz Cemile, mahkemede, kk
bulunmutur. Hakim, hamileliinden dolay kznn iddetle nafakaya ihtiyac olduundan
Fatmaya Mehmet olu Alinin gnn rayicine Marziyenin amcas slmdan nafaka talep et-
gre gndelik alt ake nafaka vermesine karar mitir. slm, kk Marziyenin Hac Eymir
vermitir (KS. no. 42, s. 50). Mahallesinde babasndan kalan bir evinin bulun-
ocuun nafakasndan yukarda da duunu, ayrca anne-baba bir kardeleri olduu-
deinildii zere ncelikle baba sorumludur. nu, elindeki fetvaya gre amcas olarak Marziye-
Ancak boanm anne ve babann anlamalar ye nafaka vermesinin uygun olmayacan bildir-
durumunda nafaka eit olarak paylalabilirdi. mesi zerine Cemilenin slmdan nafaka iste-
Konyada Topraklk Mahallesinde oturan Ali meyeceine hakim, 05 C. hir 1136 (02 Mart
kz Aye, boand ei Veli olu Nurullah 1724)da karar vermitir (KS. no. 49, s. 165).
Beeden doan kk olu Mehmete babas bir Kz ocuk, 16 yana kadar vasisinin nafa-
sre nafaka verdiini, bundan sonra 15 yann kasyla geimini salar, bundan sonra, kendi
sonuna kadar oluna nafakay kendi malndan malndan nafaka borcunu derdi. Konyada eyh
vermeyi kabul ettiini, mahkemede ahitler Sadreddin Konevi Mahallesinden Hac Mustafa
huzurunda belirtmi, hakim, 16 R. evvel 1136 (14 olu erifenin vekili Abdullah olu Mustafann
Aralk 1723)da bu anlamay tescil etmitir vey kz erife, mahkemede, 16 yana kadar
(KS. no. 49, s. 115). vey babas Mustafann evinde kalp yiyip iti-
Boanm baba ocua nafaka verecek ini, 16 senelik nafaka karlnda eyh Sadred-
durumda deilse, yakn akrabalarndan biri kendi din Mahallesinde, ahr, kileri ve avlusu bulunan
imknlarn kullanarak babasndan nafaka alma- bir evini Mustafaya verdiini, bylece Mustafa
dan bakabilirdi. Konyada Kerem Dede Mahal- ile kat- alka eylediini sylemi, hakim, bu
lesinden Ahmet kz Kymet, boanan Nasuh szlemeyi sicile 21 Zilkade 1114 (08 Nisan 1703)
olu Abdurrahmanla kzn dava ederek kznn tarihinde kaydetmitir (KS. no. 40, s. 145).
boandktan sonra bakasyla evlendiini, evlen- 4. Yetimlerin Mallarnn Devletin
meden nce kznn Abdurrahmandan gnde Korumas Altna Alnmas
ald iki para ile iki ocuuna baktn, eer
Birok konuda olduu gibi ocuk, mal ve
kendisine de yevmiye iki para verirse Abdurrah-
eyasn korumada da bakalarnn yardmna
mann ocuklarna bakacan, mahkemede bil-
ihtiya hisseder. Yukarda grld zere vasi
dirmitir. Ancak Abdurrahman, parasnn bulun-
ve nazr, yetim ocuun maln ve eyasn belli
madn, babaannelerinin ocuklara meccanen
kurallar erevesinde muhafaza etmekle ykml
bakacan, elindeki fetvaya gre ocuklarn
idiler.
babaannelerine verilmesini istemi, hakim, fetva
gereince ocuklar, anneanneleri yerine 10 C. Osmanl hukuk sisteminde yetim ocuun
evvel 1136 (05 ubat 1724)da babaannelerine mal varlna sahip klmas, devletin kontrol
teslim etmitir (KS. no. 49, s. 151). altnda oluyordu. Yetim ocuun maln koruma-
Babasndan kalan mal olmadnda yetim mas, vasinin azline sebep oluyordu (KS. no. 51,
ocuk ortada braklmaz, dier yaknlarnca nafa- s. 159). Buna ramen mallar deiik ekillerde
kas karlanrd. Konyada Prekl Mahal- usulsz olarak harcanyor, yetim ocuk byyn-
lesinden iken vefat eden brahim olu Mehmet- ceye kadar ebeveyninden kalan mal eriyip gidi-
in Musa ve mer adl iki kk oluna intikal yordu. Bu durumu gren devlet, evil-i Zilkade
eden herhangi bir mal bulunmadndan ocuk- 1130 (Eyll sonu 1718)da bir emr-i erif
larn terbiyeleri ile ilgilenen anneleri Abdullah karm (Belge 1); yetimlerin mallarnn korun-
kz Cemile, mahkemeye bavuruda bulunarak mas iin gerekli kurallar koymutur (KS. no.
kk ocuklarn amcalar brahim olu Hac 48, s. 256). Buna gre yetim ocuklarn mallarn,
Mahmuttan nafaka talep etmitir. Bu arada mah- vasileri, mahkeme kararyla bedesten ve buna
kemeye sunduu fetvada ocuklarn zengin anne- benzer muhkem yerlere koyarak saklayacaklardr.
sinin nafakann te birini, amcalarnn da te Deiik bahanelerle iki de bir yetim malnn
ikisini vermesi gerektii hususu yazl olduun- mahkeme kararyla muhasebesi grlerek resm
dan hakim, ocuklara Cemilenin yevmiye iki, ve cret-i kitbet adyla paralar alnmayacaktr.
Hac Mahmutun da drt cedd ake vermesini Yetim malnn nemas ve dier gelirleri saylr-
karara balamtr (KS. no. 49, s. 25). Babas ken, muhasebeden 1000 akeden sadece ake
len ocuun ihtiyac karlanamadnda vasisi, alnacak, bunun bir ksm cret-i kitbet ve bir
deme yapacak durumda olan kardelerinden ksm ise mbiriye creti olarak verilecekti.

599
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Yetim ocuklarn paralar gelii gzel harcan- uygulamalar, arkasndan dier hastalklara yaka-
maz; vasiler, rbha vererek oalmasn salar- lananlarn tedavilerine dair ilemler incelenecektir.
lard. Bu konuda zellikle Kad Sicillerinde a) Zihinsel zrl ocuklarn Tedavi
birok kayt mevcuttur (KS. no. 44, s. 30; no. 45. Edilmeleri
s. 138; no. 46, s. 69; no. 47, s. 245). Vasi, yetimin
Trklerde, ruh sal bozulanlarn tedavi
parasn artrc bir ilem yapacanda genelde
edilmeleri iin bimarhaneler ina edilmi, zihinsel
yalnz bana hareket etmez, mahkemedeki tescil
zrl durumuna denler buralarda ilala tedavi
ilemi srasnda nazrn da bulunmasn salard
edilmilerdir (Arslan TERZOLU, Bmris-
(KS. no. 47, s. 207).
tan, DA, VI., stanbul 1992, s. 163-178).
Yetim ocuun miras yoluyla intikal eden Zihinsel zrl ocuun babas sa ise, onun her
maln vasisi mahkemede ahitler huzurunda eyi ile ilgilenmek zorunda idi. Ancak olunun
alrd. Konyada Medrese Mahallesinde otur- durumunu mahkemeye giderek zabt mmkn
makta iken vefat eden Bayram kz Marziyenin olmadndan dolay uygunsuz bir hali olursa
kk olu Sleymann annesinden intikal eden idarecilerin kendisini sorumlu tutmamalar gerek-
ancak days elinde bulunan para ve mal, ayn tiini tescil ettirdi. Konyada Trk Ali Mahalle-
zamanda vasisi olan babas Hseyin, 21 aban sinden Hac Mezit olu Ali, 20 Ramazan 1119
1117 (11 Aralk 1705) gn mahkemede istemi, (15 Aralk 1707) tarihinde mahkemeye bavuruda
50 kuru olarak kk Sleymann mal arasna bulunarak Mustafa adl olunun doutan zihinsel
dahil etmitir (KS. no. 42, s. 83). zrl ve saral olduunu, ayet bir kabahtda
Yetim ocuun bakalarna verdii bor veya ve muhtarada bulunur ise ehl-i rf tifesinin
satt maln parasn vasisi alr, herhangi bir (KS. no. 43, s. 160) kendisini sorumlu tutmama-
problemle karlatnda bunun iin divan- sn istemitir (KS. no. 43, s. 160).Dier taraftan
hmayuna bavurabilirdi. 29 C. hir 1027 (23 Osmanl dneminde zihinsel zrl ocuklar,
Haziran 1618) tarihli Antep kadsna hitaben yaz- ebeveynleri lnce sokaa babo terk edilme-
lan hkmde, Dergh- Muall nigirlerinden mi, herhangi bir nedenle zarar grmemeleri iin
mteveffa Mustafann kk olu Mehmetin kendileri ile yakndan ilgilenecek bir kimse mah-
vasisi mderrislerden Mevln Abdullah, Dergh- kemece vasi olarak atanmtr (brahim Kfi
Muallya mracaat ederek Mehmetin babasn- DNMEZ, Cnun, DA, VIII., stanbul 1993,
dan kendisine intikal eden pamuu 100 akeye s.125-129). Bu konu ile ilgili Kad Sicillerine
satn alan Mahmut avuta bulunan alacann ok sayda karar kaydedilmi olup bunlardan biri
rnek olarak verilecektir. 12 aban 1143 (20
tahsil ettirilmesini istemi, hccet gerei, mah-
ubat 1731) tarihli bir Konya eriye Siciline
kemece alacann al verilmesi kaddan isten-
gre, Konyada Hohavan Mahallesi sakinlerin-
mitir (BOA, Mhime, no. 82, hk. 209).
den Ahmet olu Mustafa adl bb- emred
Yetim maln yiyen vasinin muhasebesi gr- yani daha ty bitmemi gen, cnn- mutbka
lr, zimmetine geirdii para devlet tarafndan ile mecnn, imdiki deyile ruh sal bozuk
geri alnrd. znikten mteveffa Dervi Alinin olduu iin kendi ilerini yrtemeyecek durum-
yetim olu Mehmete vasi olan Musann da bulunmaktadr. Babas vefat eden Mustafann
senelik muhasebesi grlm; zimmetine 5584 her trl iini grmesi ve malna sahip kmas
ake geirdii tespit edilmitir. Bu parann yetime iin hakim, dindarl ve drstl ile evrede
verilmesi istenmi, ancak vermek istememi, tannan days Ahmet olu Mustafa elebiyi vasi
bunun zerine hapsedilmitir. Hapisten kaan olarak tayin etmitir (KS. no. 52, s. 90).
Musa stanbulda yakalanm; zimmetinde bulu- ocuun salk durumu ok ciddi olmas
nan parann tamamnn tahsil edilmesi iin znik halinde vasinin vesayeti altndaki zihinsel zrl
kadsna 21 Muharrem 968 (12 Ekim 1560) tari- ile ilgili ykmllklerini hakkyla yerine getirip
hinde hkm yazlmtr (BOA, Mhimme, no. 3, getirmediini kontrol etmesi iin bir de nzr
hk; 1602). tayin edilirdi. Konyada Sadrlar Mahallesi sakin-
5. ocuklarn Salkl Yetimelerine lerinden iken vefat eden Hac Hasan olu Hac
Dikkat Edilmesi Mehmetin zihinsel zrll srekli olan olu
nsanolu, dier canllardan farkl olarak, Hseyinin mahkemece atanan vasisi Sleyman
kendi varln srdrmek iin salkl yaamann zerine Seyit Hac Mehmet olu Seyit Sley-
nemini bilmi, hastalklara kar gerekli nlem- man hakim, 15 Zilkade 1151 (24 ubat 1739)-
leri almtr. Neslin devam iin ocuklarn sal- de nzr nasb ve tayin buyurmutur (KS. no.54,
na dikkat edilmi, buna ramen hastala yaka- s.177).
lanmas durumunda tedavileri ynne gidilmitir. Zihinsel zrl ocuklarn hayatlarn devam
Aada nce zihinsel zrl ocuklarla ilgili ettirebilmeleri iin gerekli maddi ortam, devlet

600
 Materiallar

tarafndan hazrlanr, varsa kendi malndan yoksa 25,s.10). Bazen ayn anda ailenin iki ocuu ftk
devlet tarafndan gnlk ihtiyalarnn karlan- olduu iin ameliyat yaptrlabilirdi. Konyann
mas ynne gidilirdi. Mahkemede hakim, gnn Cildciler Mahallesinden Recep olu smail,
artlarna gre nafakasn belirler, vasiden bunun Rumeli vilayetinden Meyhu olu Dimitri adl cer-
uygulanmasn isterdi. Kad Sicillerinde bu konu raha oullar, vaz ve Mehmetin ftk ameliyatn
ile ilgili de ok sayda kayt bulunmaktadr. yaptrmak iin 02 Recep 1081 (15 Kasm 1670)-
Konya haricinde Hocacihan Mahallesi sakinlerin- de mahkemeye bavuruda bulunmu ve yazl
den iken vefat eden brahim olu Mehmedin szleme yapmtr (KS.no.14,s.160).
zihinsel zrl olu Mustafann vasisi olan Yukardaki hastalklarn tedavileri dnda
amcas smail, mahkemeye bavurarak sara kk ocuklarn erbezindeki hastalklar da teda-
hastas olan ve ok sk sara nbeti geldii iin ne vi ettirilirdi. Konyada ralu Mescit Mahallesi-
yaptn bilmeyen Mustafann her hangi bir i nden Karagz olu Arslan hayas debe olan
yapacak durumda olmadn, bu yzden nafa- kk olu Sevkizi Rumeli vilayetinden Cerrah
kaya ihtiyac bulunduundan belli miktarda Meyhu olu Dimitriye ameliyat ettirmek zere
nafaka tayin edilmesini talep etmitir. Hakim, 08 Ramazan 1081 (19 Ocak 1671)de mahkemeye
Mustafann zaruri ihtiyalarnn karlanmas iin mracaat etmitir (KS.no.15,s.25).
10 safer 1151 (30 Mays 1738)de gnde drt
Kaza sonucu bir yeri krlan ocuk, cerraha
cedd ake takdir etmitir (KS. no. 54, s. 45).
muayeneden sonra tedavi ettiriliyordu. Saideli
b) ocuklarn Mesanesindeki Tan nahiyesine tbi Ldik kynden Karagz olu
Ameliyatla Alnmas Ali, sa kolu krlan ve bu yzden kll zaf tri
Kk yata olup ameliyat gerektiren bir olan kk olu Osman cerrah tifesinden
durum sz konusu olduunda babas veya Mevld olu Sleymana tedavi ettirmek
ebeveyni ocuu tedavi ettirirdi. Mesanesinde ta istediini kadya 26 C. hir 1125 (20 Temmuz
bulunan ocuktan tan karlmamas halinde 1713) tarihinde tescil ettirmitir (KS.no.46, s.162).
ilala tedavisinin mmkn olmayacan etbb- d) Erkek ocuklarn Snnet Ettirilmeleri
y mslimn haber verince kk oullar meri
slm toplumlarnda erkek ocuklar, blu
Konyada Kerem Dede Mahallesi sakinlerinden
ana girmeden snnet ettirilirdi. Bu, ebeveyn
Abdullah olu Memi ile ei mer kz Fatma,
iin yaplmas gereken bir mkellefiyet olarak
06 evval 1191 (07 Kasm 1777)de mahkemeye
kabul edilirdi.
giderek Tabip Hac Hseyin olu Ahmete
ameliyat ettireceklerini bildirmilerdir (KS. no. Osmanl dneminde de erkek ocuklarn
57, s. 9). snnet ettirilmesine nem verilmi, baz aileler
bunun iin dn yapmlardr. Ayrca snnet
Anne ve Baba boanm olsalar bile ocuk-
olan ocua babalarnn mal balad da ol-
larnn karlatklar salk problemlerini birlikte
mutur. Konyada Araplar Mahallesi sakinlerin-
halletme ynne giderlerdi. Konyada Muin
den iken vefat eden Osman olu Ebubekirin
Mahallesinden veys olu Ali ile boad ei
byk olu Molla Hasan, babasnn 25 sene nce,
Osman kz Sakine, 08 Muharrem 1119 (11 Nisan
vakf- htannda yani snnet merasiminde
1707) gn mahkemeye birlikte giderek sekiz
kendisine bir evi hibe ettiini, ancak velyeten
yandaki oullar Sleymann mesanesindeki
kabz etmekle vefatndan sonra bu evi istediini
ta cerrah taifesinden Musa olu Ahmete kar-
bildirmi; durumun onun anlatt gibi olduuna
tacaklarn tescil etmilerdir (KS. no. 42, s. 198).
ahitler tanklk yapnca erkek kardei Selman ile
c) ocuklarn Ftk Ameliyatlarnn kz kardei Raziye, 12 aban 1118 (19 Kasm
Yaptrlmas 1706)de evi ona teslim etmilerdir (KS. no. 42,
Barsak blmnn karn eperlerini geip s. 54).
deri altnda ur gibi bir ikinlik yapmasna ftk Snnet dnnde kendilerine mal bala-
denir (KOMSYON, Trke Szlk, I.,Ankara nan ocuklar, babalarnn lmnde kk yata
1983, s.408). olurlarsa vasileri, onlar adna balanan mal
Osmanl toplumunda ftk hastal yaygnd. alarak maduriyetlerinin nne geerdi. Konya-
Bykler gibi, ftk olan kk ocuklar da dne- da Topraklk Mahallesinde oturmakta iken vefat
min hretli tabiplerine ameliyat ettirilir, hayatla- eden Cneyd olu Hac Mustafann ei mm-
rn salkl bir ekilde srdrmeleri salanrd. glsm, kk oullar Mehmet ve Mustafa ile
Konyada Bar Mahallesinden Hac Mehmet kk kzlar Emine ve Mmineye Hitan Ce-
olu Ahmet, kas yark olan olu Mustafay miyetinde einin yukarda isimleri geen iki kz
ameliyat ettirmek iin Rumeli vilayetinden ve iki oluna verdii gayrimenkul vermek iste-
Cerrah Meyhu olu Dimitri ile 19 Recep 1081 memitir. Bunun zerine Mehmet ve Mustafann
(02 Aralk 1670)de szleme yapmtr (KS.no. vasileri Hac brahim olu Ali, 16 Recep 1118

601
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

(13 Ekim 1706)de mahkemeye bavuruda bulu- klca yarar yani sefere gidebilecek durumda
narak vasisi bulunduu iki kk ocua snnet oullar var ise onlara, yoksa bakalarna verilirdi
dnlerinde babalar Hac Mustafann baz (BOA, Mhime, no. 7, hk.1435, no. 12, hk. 444).
gayrimenkuln hibe ettiini ahitler huzurunda Daha sonra bu uygulama deimi, vasileri,
ispat edince, anneleri mmglsm iddiasndan ocuklar kil ve bli oluncaya kadar onlar
vazgeerek ocuklara mallarn vermeyi kabul adna timar zaptetmilerdir (KS. no. 53, s. 140;
etmitir (KS. no. 42, s. 28). no. 54, s. 13). Bunlar, bir sipahinin yapmas
6- Sokaa Terk Edilen ocuklara Sahip gereken tm ilemleri, ocuk adna yapm,
klmas devlete kar vecibeleri yerine getirmilerdir.
Timar tasarruf eden ayet kk ise, kendisinin
Bir yere terk edilene lkta yani sokaa
sava meydanna gitmeyip yerine cebell gnder-
terk edilmi denirdi (KS. no. 40, s. 114). Annesi-
milerdir (BOA, Mhime, no. 12, hk. 1173).
babas bilinmeyen ocuu bulan kii onu sahip-
lenir, durumu mahkemeye giderek tescil ettirirdi. Konyada Hac Eymir Mahallesinden Ali
Bey olu Mehmet Bey, kk iken, kaybolan
Osmanl Devletinde Ykselme Dneminde
babas Ali Beyin Saideli nahiyesine tabi
ocuk deerli idi. Ekonomik ynden gl olduu
Kadnhanndaki timarn, annesi Emine vasisi
iin sokaa terk edilmi ocua fazla rastlan-
olarak 18 sene idare etmi, hasl olan mahsuln
mazd. Gerileme Dneminde zellikle XVIII.
rn alm ve kk olu adna her sene edas
Yzyl balarnda sokaa ocuklarn terk edilme-
lzm gelen cebelyi orduya vermitir. Mehmet
sinde deta patlama olmutur. O zamanlar Orta
Bey, kil, bli ve reid olunca timarn idaresini
Anadoluda nemli bir kltr merkezi olan
kendi zerine aldn Konya mahkemesinde 15
Konyada bile ocuklar ok sk terk edilir hale
R. hir 1155 (19 Haziran 1742) tarihinde tescil
gelmitir. ocuklar bulan kiiler, zarar grmeme-
etmitir (KS. no. 56, s. 34).
leri iin onlar himayelerine almlar, bakmlarn
yapmlar, eitimlerini vermilerdir. Hayatlarn Osmanl Devletinde, ocuklara stesinden
devam ettirebilmeleri iin devlet onlara nafakala- gelemeyecekleri i verilmez; bu konuda hatr
rn vermi, bunun miktarn, gnn artlarna gnl gzetilmez; bylece devletin ileri aksatl-
gre hakimler belirlemilerdir (Yusuf KK- maz, hem de ocuk yatakiler ezdirilmezdi. Kale-
DA, Cumhuriyetten nce Dezavantajl Grup- lerin muhafazas ar bir i olduundan hisar
larla lgili Uygulamalara Dair Baz Tespitler, gedikleri, timardan farkl olarak sar n-
z-Veri, III/1, (Austos 2006), s. 623). bli yani kk ve bali olmayanlara verilmez;
tvn yarar yiitler imdiki deyile gl
Sokaa terk edilen ocuu bulan kii, bakm
kuvvetli kiiler arasndan seilirlerdi (BOA,
ve eitimini stlenmesinden baka bazen onun
Mhimme, no. 12, hk. 1014, 1177). Bu konuda
nafakasn da kendi malndan verirdi. Kerem
msamaha edilmez, ilgili beylerbeyinin usulsz
Dede Mahallesinde oturan Ahmet kz Aye, 22
teklifi reddedilirdi. Gurre-i Zilkade 979 (16 Mart
Zilhicce 1128 (07 Aralk 1716) gn Konya mah-
1572) tarihinde Erzurum beylerbeyisine yazlan
kemesine bavuruda bulunmu, Trbe Hamam
bir hkmde, Ardana kalesi azeplerinden
nnde, tahminen yandaki Fatma adl kz,
Hseyin olu Mehmet, ake hissesini kendi
mahkemeye geldii tarihte bulduunu, kendi
rzasyla kardei mere feragat ettiini; sancak
malndan bu kza nafaka takdir edilmesini talep
beyinin gnderdii mektupta mezbr yarar,
ettiini bildirmitir. Hakim, gnn rayicine gre
hdmet-i mezbre uhdesinden gelr dediine
kk Fatmann zaruri ihtiyalarnn karlan-
iaret edildikten sonra, bu makule mahll gedk
mas iin yevmiye drt cedd ake takdir
vki oldukda gedkleri bozmayup yarar Rum
etmitir (KS. no. 47, s. 171).
yiitlerine arz eylesin denmitir (BOA,
7- len Babann i ve yerinin ocua Mhimme, no. 12, hk. 1055). Din ve vakf
Kalmas hizmetlerini yrtenlerin vefatlar durumunda
Osmanl Devletinde baz meslekler ve iler, kadrolarna bakalar atanmaz, ocuklar tayin
babann vefat halinde oluna verilirdi. Timar edilirdi. Bu durumu bazen grevli, daha sal-
tevcihlerinde sipahioullarna, vefat etmeleri kay- nda iken padiah fermanyla kayda alr, o-
dyla babalarnn timarlarnn verilmesi eski bir cuklarnn maduriyetini nlemi olurdu. 06
uygulamayd (Topkap Saray Arivi H. 951952 Muharrem 1027 (02 ubat 1618) tarihinde,
Tarihli ve E12321 Numaral Mhime Defteri, Ayasofya- Kebr Camiinde vaiz olan Mevln
Yay. Haz. Halil SAHLLOLU, stanbul 2002, eyh merin, kendisi vefat edince vazife ve
hk. 37). Ancak klca yaramayup timara cihetlerinin bakasna verilmeyip kendi ocuklar-
mstahkk olmayan ocuklara zeamet tevcih nn tevcih edilmesini talep ettiine, Sultan I.
olunmazd (BOA, Mhimme, no. 3, hk. 655). Ahmedin bunu kabul ederek hatt- hmayunlar
Zema ve sipahilerden vefat edenlerin timarlar, ile ferman- eriflerinin sadr olduuna, bunun

602
 Materiallar

yenilenmesi talebinde bulunduuna ve onun istei ocuk ebeveyninin iledii kabahatten dolay
dorultusunda tecdit edildiine dair bir hkm sorumlu tutulmad gibi, hangi nedenle olursa
yazlmtr (BOA, Mhimme, no. 82, hk. 301). olsun cezai meyyide uygulanamazd. Bu konuya
Din ve vakf hizmetleri, XVII. yzyldan dair pek ok kayt, Osmanl arivlerinde mev-
sonra babadan ola geen kadrolara dnm, cuttur. Osmanl dneminde Mslmanl kabul
babas vefat eden ocuun onun kadrosuna etmiken her ne surette olursa olsun din dei-
atanmas gelenek ve teaml haline gelmitir. tirmek ho karlanmad gibi cezas da ard.
Aksarayda Ta Pazarndaki musluun bir ake 15 R. evvel 979 (07 Austos 1571) tarihli bir
ile b-kei olan Hseyin ve Mehmet adl kar- Mhimme kaydna gre, acemi olan olup
deler mutasarrflar iken Hseyin vefat etmi, stanbulda bir Trkn yannda eitilirken kaa-
onun ciheti, mtereki Mehmete verilmi; ancak rak memleketleri olan Dimetokaya dnen ve
bu srada Mehmetin bir olu tevelld etmi; mrted olan ahslarn yakalanarak Sdde-i
Sadete getirilmesinin istenmesi (BOA, Mhim-
bunun zerine Mehmetten grev alnarak
me, no. 12, hk. 982); yine Yanbolu kazasna tabi
Hseyinin yeni doan oluna verilmitir
Leskendire karyesi sakinlerinden Bato, bundan
(VAD.no.530,vr.76b). Babas len ocuklarn he-
nce acemi olan olup Mslmanl kabul etmi
men tamam, ou kez onun kadrosuna atan-
ve drt sene bir Trkn yannda kalm, yl da
mtr. Aksarayda Meydan Mahallesinde Sey-
trbede hizmet etmi iken mrted olmu; kyn-
fiyye Medresesinin drtte bir mderrisi olan
de evlenip olu kz olmutur. Bu zimminin
Yusuf olu Seyit Hac smail vefat edip kadrosu yakalanarak mahkemece durumunun tahkik edil-
boalnca oullar Seyit Mehmet, Seyit Osman ve mesinden sonra doru ise hapsedilmesi,
Seyit Yusuf yerine atanmlardr (VAD.no. 1064, merkezden istenmitir (BOA, Mhimme, no. 12,
vr.32a). Bu konuda Osmanl arivlerindeki hk. 996). Babalarnn bu ve buna benzer durum-
vakflarla ilgili tasniflerde ve kad sicillerinde ok lar, ocuklar balamaz, bu yzden kendilerine
sayda kayda rastlamak mmkndr (Bk. ceza verilmezdi. 22 evval 978 (19 Mart 571)
KKDA, ayn makale, s.624; Eref tarihli bir hkm, buna ak bir rnek olarak
TEMEL, Aksaray Kazas Hurufat Defterleri, verilebilir. Snr boyunda bulunan Klis sancan-
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits da birok kimse Mslman, bir sre sonra mr-
Tarih Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans ted, zerlerine gidildiinde tekrar Mslman
Semineri, Konya 2007). olup, uzunca zaman yin-i slm zere iken,
Resm nitelikte olmayan ilerde alan maln-mlkn, oluk-ocuunu terk edip
kiilerin vefat durumunda i yerleri, buralardan drl-harbe gidip tekrar kafir olmaktadrlar.
elde edecekleri kira gelirleriyle ihtiyalarn Bunlarn ehl yllerine taarruz eylemeyp
karlamalar ve sknt ekmemeleri iin kz ve ancak mal ve mlklerinin mahkemece mir iin
olan ayrm yapmakszn yetim kalan ocuklara zaptettirilmesi Klis sancak beyinden istenmek-
verilirdi. 08 C. evvel 978 (08 Ekim 1570) tarihli tedir (BOA, Mhimme, no. 12, hk. 585).
Yeniehir kadsna hitaben yazlan bir hkmde, Osmanl Devletinde, fesat kararak toplum
Yeniehir esnaf ve dkkn sahiplerinin kendi huzurunu bozanlara kar kat yaptrmlar
bina ettirdikleri veya ake ile satn aldklar uygulanr, elinden mal mlk alnarak satlrd.
dkknlar, vefat ettiklerinde oullarna ve kzla- Karahisar- arki sancanda yaya-ba adyla
rna intikal eder, eytma sebeb-i ma olurd. ortaya kan ehl-i fesd olan Behramn yaka-
Daha sonra kzlara dkkn ve mahzen virilme- lanmas iin daha nce ferman sadr olmu, ancak
ye eklinde ahkm verilmi, bu yzden yetimleri bir trl yakalanamamtr. Bunun zerine sancak
iddet-i ihtiyc ile muhtc ve zell olmulardr. beyi iki olu ile bir kardeini alp hapsetmi,
Eski karardan vazgeildii, kzlara da dkkn mallarna el koyarak mahkemede deftere kaydet-
verilmesi ynndeki talepleri dorultusunda karar tirmitir. Durum merkeze bildirilince, esas sulu
kt belirtilmitir (BOA, Mhimme, no. 12, Behramn yakalanmas ve eyasnn satlmas;
hk. 1013). bununla birlikte oullarnn espbna dahl itme-
8- Babalarnn Suundan ocuklarn yp hfz etmesi sancak beyinden istenmitir
Sorumlu Tutulmamalar (BOA, Mhimme, no. 3, hk. 723).
slm hukukunda mmeyyiz olmayan ocu-
un ceza ehliyeti bulunmamaktadr. Bu nedenle 9- ocuklarn Tecavzden Korunmalar
su ilemesi durumunda kendisini ceza verilmez. Kk ocuklarn karlatklar en byk
Ancak kii hakkna tecavzn olmas halinde problemlerden biri de tecavzdr. Osmanl
mal sorumluluu vardr (M. Akif AYDIN, Devletinde ocuklara tecavzn nne gemek
ocuk, DA, VIII., stanbul 1993, s. 361-363). iin sert nlemler alnm; mtecavizleri koruyan

603
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

ehl-i rfn iine son verilmitir. 22 evval 975 may devlet siyaseti haline getirmi, antlamalara
(20 Nisan 1568) tarihli Mhimme kaydnda bu bu konuda maddeler koydurmulardr. Aye ve
konuya dair ilgin bir rnek bulunmaktadr. Ka- Fatma adl kzlar deniz yoluyla Mekkeye gider-
rasi Beyine ve Manyas kadsna hitaben yazlan ken Fransz kralnn adamlar tarafndan esir al-
bu hkmde, Turm adl oban, Manyas kaza- narak krala teslim edilmilerdir. Bu kzlarn ve
sna tabi Umudili kynden Sleyman adl Marsilya kalesinde esir olan dier Mslmanlarn
emred olana fil-i en kasdna elini bala- kurtarlmas iin padiah bir-iki kez ahkm-
dn, yarglanmak zere mahkemeye arld- erfe yazp Fransa kralna gndermi; ancak
nda gelmediini; bu srada gureb-y yesr hibir cevap alamamtr. 11 C. hir 976 (01
zmresinden sipahi Turm onu korumak ama- Aralk 1568) tarihinde Cezayir beylerbeyliine
cyla evine alp gtrdn, mtecaviz mahke- hitaben yazlan hkmde padiah, Fransa kraln-
meye arldnda onu vermediini Manyas ka- dan Aye ile Fatmay ve dier Mslman
ds ilm etmitir. Suluyu koruyan spahi esirleri ahid-nme-i hmyn mcebince talep
Turmn ulfesi kesilmi; mtecaviz Turmn idp hangi yolla olursa olsun bunlarn kurtarl-
yakalanarak hapsedilmesi istenmitir (BOA, mas iin gayret sarfetmesini Cezayir beylerbe-
Mhimme, no. 7, hk. 1304). yinden istemitir (BOA, Mhimme, no. 7, hk.
ocuklara tecavz etme olay yaygnlar; 2433).
mtecavizler bunu alkanlk haline getirirse, dev- Yurt iinde zimmi ocuklarn karanlara da
let bunun nne gemek iin lm cezas vere- msamaha edilmez, esir olarak satlan ocuklar
bilirdi. 05 evval 967 (29 Haziran 1560) tarihli kurtarlarak ailesine teslim edilir, bunlar karp
Mhimmede Hdaverdigar sanca beyine, satanlar da hapse atlrd. Ohri sancandan 11
Ankara ve Beypazar kadsna hitaben yazlan kiilik bir Mslman erkek grubu, lbasan san-
hkm ilgintir. Beypazar kazasnda Ahmet, cana tabi Dutlite kynden Vasokole ve Ula
nayetullah, Abdi ve Dervi adl levent ekyas- Anderya adl zimmilerin drt olunu ve bir
nn mit isimli emredn yolna varup cebr ile kzlarn, Nekef kynden iki Corile kynden
livta ettikleri ahitlerin ehadetiyle sabit olmu- iki ve Hurakiden iki olan karp satmlardr.
tur. Yine bunlardan Ahmet ve nayetullah, ha- 23 evval 967 (17 Temmuz 1560)de sadr olan
mamda Mehmet adl emredn petemalin alp emr-i erifle, lbasan sanca beyi ile kadsndan
fil-i en kasd itdkleri belirlenmitir. Dier mahkemede davas grldkten sonra satlan
taraftan Znnun isimli levend ekyas, vaz adl ocuklarn ailelerine geri verilmesi, ocuklar
emrede cebr ile livta itdi ikrr- uhd ile karanlarn hapsedilmesi istenmitir (BOA,
sabit olmutur. Mtecavizlerden haramilii de Mhimme, no. 3, hk. 1346). Alnan tm nlem-
ortaya kan nayetullahn idam edilmesi emr lere ramen Arnavutluk sahasnda zimmi ocuk-
olunmutur. Dierlerinin tecavz fiili tekrar tekrar larnn karlarak satlmasnn devam ettii bel-
olduu mahkemece tespit edilirse, onlarn da gelerden anlalmaktadr (BOA, Mhimme, no. 3,
idam edilmeleri istenmitir (BOA, Mhimme, no. hk. 1353).
3, hk. 1291).
10- Zimmi ocuklara Dair Uygulamalar
Gen kzlara tecavz de ok sk meydana
gelen olayd. Devlet kzlara zorla tecavz ederek slm devletlerinde, slm hkimiyetini tan-
bekretini izale edenleri idam edebiliyordu. 26 mak kouluyla, dier semavi dinlere mensup
Safer 976 (20 Austos 1568) tarihli bir Mhimme olanlar korumak iin kabul edilen szlemeye
kaydna gre, Ktahyaya bal Zenbe kynden zimme ; bundan yararlananlara da zimmi de-
Emine adl kz, Hac Ali isimli kimse tutup zorla nirdi (CL. CAHEN, Zimme, A, XIII., stanbul
tecavz ettii, ahitlerin ehadetiyle sabit olunca 1979, s. 566-571). Anadolu Seluklu Devleti ile
siyaset olunmas yani katlolunmas emredil- zimmiler, nemli bir stat kazandlar. Osmanl
mitir (BOA, Mhimme, no. 7, hk. 1956). Ancak dneminde, XVIII. yzyla kadar, nemli mevki-
bu tr ceza yaygn olmayp gen kzlara tecavz lere eritiler. Ariv kaytlarnda zimmlerin huku-
edip bekretini izale edenler, genellikle hapsedili- kuna dair ok sayda dzenleme bulunmaktadr.
yorlard. Malkara kazasnda Deveciler kynde Tabii, bu arada zimmi ocuklar da gzden uzak
oturan Mehmet kz Elife Ali adl kii tecavz tutulmam, Mslman ocuklar gibi madur
ederek bekretini izale eylemitir. 10 Zilkade 966 olmamalar iin koruma altna alnmlardr.
(14 Austos 1559) tarihli hkmle Malkara ka- Zimmi ocuun anne veya babas ldnde,
dsndan Alinin daha nce byle eyler yap- aynen Mslman ocuklar gibi, vasi tayin edilir;
yorsa, kayd bend ile stanbula gndermesi salkl bir ortamda yetimesine alt yap olutu-
istenmitir (BOA, Mhimme, no. 3, hk. 207). rulurdu. Konyada Kalecik Mahallesi sakinlerin-
Osmanl padiahlar, tebaasndan olan gen den iken len Panos olu se adl zimminin olu
kzlarn esarete dmeleri halinde onlar kurtar- Panosa mukaddeme ve mstakme olan annesi

604
 Materiallar

Bali kz ehzede isimli Nasraniye, Konya mah- mtr. Bu arada mal varl korunmu; olarn
kemesince 26 Zilkade 1114 (13 Nisan 1703) mallarnn eksilmesini nlemek iin devlet, ka-
tarihinde vasi nasp ve tayin edilmitir (KS. no. dlara ok sk emr-i erifler gndermitir. ocuk-
40, s. 144). Zimmi ocuklarna vasi tayin edilir- larn salkl birey olarak yetimesi iin hastalk-
ken, zarar grmemeleri iin bunun sradan insan larnn tedavisi ynne gidilmitir. Sokaa terk
olmamasna dikkat edilir; yaknlarndan gvenilir edilen ocuklara sahip klm, hayrseverler on-
birine bu grev verilirdi. Hakim, ocuun dinine lar yanlarna alarak topluma faydal hale getir-
gre vasi olacak kiiyi belirler, ancak bunun milerdir. Ana-babas len ocuklarn maddi
Mslmanlarn ehadetiyle emn ve mstakm skntya dmemeleri iin nlemler alnm, es-
olmasna dikkat edilirdi (KS. no. 49, s. 16). nafn dkknlar, resmi grevlilerin ise kadrolar
Zimmi ocuun hayatn devam ettirebilmesi iin ocuklara tahsis edilmitir. ocuklar, kendileri ile
kendisine bakan yaknnn bavurusu zerine dorudan ilgisi olmad iin ebeveynlerinin su-
mahkemece nafaka tayin edilirdi. Konyada larndan dolay cezalandrma ynne gidilme-
Eflatun Mahallesinden iken len Mirze olu mitir. Ayrca tecavze uramamalar iin dev-
Bayramn kk kz Desbinenin annesi, 28 R. lete gayret sarf edilmi, tecavze uramalar
hir 1151 (15 Austos 1738) tarihinde mahkeme- durumunda mtecavizler cezalandrlmlardr.
ye mracaat ederek bi-hakkl-hizne himaye- Osmanl toplumunda Mslim-gayrimslim ayrm
sinde olan kk Desbineye nafaka tespit edil- yaplmam; zimmi ocuklarnn hemen her trl
mesini istemitir. Bunun zerine hakim, hakk, Mslman ocuklarnnki gibi kabul edile-
Desbineye gndelik alt cedd ake farz ve rek koruma altna alnm; onlarn da madur
takdir etmitir (KS. no. 54, s. 85). edilmemesine, pozitif ayrmclk yaplarak toplu-
Zimmi yetimlerin ebeveynlerinden kalan ma kazandrlmasna allmtr.
miras makam ve mevkii ne olursa olsun hibir
kimse alamaz, aksi durumda devlet gerekli mda- KAYNAKA
halede bulunurdu. 16 evval 1040 (18 Mays I.Yaymlanmam Ariv Kaynaklar
1631) tarihli bir Mhimme kaydna gre, sken-
Konya eriye Sicili (KS), no.14,25,40,42,43,44,45,46,
deriye kazasna tabi Ruskovi kynden iken len 47,48,49,51,52,53,54,56,57.
Dudogi adl zimminin metrukt kzlar ve kar- Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Mhimme, no.
delerine kalm iken Hasan adl yenieri zorla 3,7,12,82,85.
ellerinden alarak zulmettii skenderiye kadsnca Vakflar Genel Mdrl Arivi Defteri (VAD),
ilm edilmitir. Yenieri Hasan mahkemeye no.530,1064.
getirmesi iin skenderiye sancandaki yenie-
II.Yaymlanm Ariv Kaynaklar
riler serdar grevlendirilmi; erle muhkem
hakkndan gelinmesi kaddan istenmitir (BOA, Topkap Saray Arivi H.951-952 Tarihli ve E-12321
Mhimme, no. 85, hk. 461). Numaral Mhimme Defteri (Haz. Halil Sahilliolu),
stanbul 2002.
Zimmilerin hayat hakk, Mslmanlarnki
gibi idi. Kaybolmas durumunda zimmi ocuun III.Dier Kaynaklar
bulunmasna devlet yardmc olurdu. stanbul AYDIN, M. Akif, ocuk, Trkiye Diyanet Vakf slm
ehrinden Bilo adl zimmi divan- hmayuna ba- Ansiklopedisi (DA), VIII. stanbul 1993, s.361-363.
vuruda bulunarak kardei Yuvann kaybolduu- CAHEN, Cl. Zimme, slm Ansiklopedisi, XIII.
nu, akbetini belirlemek iin stanbul dna stanbul 1979, s.566-571.
giderek onu arayacan bildirmi bunun zerine DNMEZ, brahim Kfi, Cnn, DA, VIII., stanbul
divan- hmayundan 19 R. hir 1040 (25 Kasm 1993, s.125-129.
1631) tarihinde tm kadlara hitaben yazlan bir ERBAY, Celal, Nafaka, DA, XXXII.,stanbul 2006,
s.282.
hkm-i erifle, Biloya herkesin yardmc olmas,
kendisine hibir ekilde mdahale edilmemesi KALLEK, Cengiz, Hidne, DA, XVII., stanbul
1998, s.467-473.
istenmitir (BOA, Mhimme, no. 85, hk. 244).
KOMSYON, Trke Szlk, I., Ankara 1983.
Sonu KKELEKL, Hayati, ocuk, DA, VIII., stanbul
Neslin devam iin ocuk, Trk toplumunca 1993, s.355-359.
hep ciddiye alnm,onlar iyi yetitirilerek top- KKDA, Yusuf, Cumhuriyetten nce
luma faydal olmalar ynne gidilmitir. Anne- Dezavantajl Gruplarla lgili Uygulamalara Dair Baz
babann salnda yetimelerine itina gsterildii Tespitler, z-Veri, III/1, (Austos 2006), s.619-629.
gibi, onlarn lmleri veya boanmalar durumun- TEMEL, Eref, Aksaray Kazas Hurufat Defterleri,
(Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih
da bir vasi ile ileri takip edilmi, eitimi veril-
Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans Semineri),
meye allmtr. Bu durumda olanlar, dier in- Konya 2007.
sanlar gibi hayatlarn srdrebilmeleri iin gn- TERZOLU, Arslan, Bmristan, DA, VI., stanbul
lk nafaka tayin edilmi, a ve sefil braklma- 1992, s.163-178.

605
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Sret y enm idiin aleml-ulemil-mtebahhirn

Ml- eytm ve emvl-i vakf muhsebesinden bil-fiil Rum-eli kad-askeri olan Mevln
resm-i muhsebe ne mikdr alnacakdr, ol bbda Ahmed dmel-lhu tel fezilh ilm itme-
emr-i erfdir. in imdi siz ki mm-ileyhimsiz emr-i erfim
vuslnde Mevln-y mrun-ileyhin ilm
Akz-y kuztl-mslimn evl-y vltl-
mcebince dstrul-amel olmak in her biriniz
muvahhidn medinl-fezil vel-yakn vz-
mahkemelerinizde birer sretin sicillta sebt
ilm-erfeti ved-dn vris ulmil-enbiy-
dim mazmn- mnfi zere amel ve hareket
i vel-mrseln el-muhtassn b-mezdi inyetil-
eyleyb hlfndan be-gyet ihtirz ve ictinb
mlkil-mun. Anadolunun sa kolunda vki
eylemeniz bbnda fermn- lnm sdr
mevl-yi izm zdet fezilhm ve mefhirl-
olmudur buyurdum ki vusl buldukda bu bbda
kuzt vel-hukkm mednl-fezil vel-kelm
vech-i merh zere erefyfte-i sudr olan
kadlar zde fazluhum, tevk-i ref-i hmynm
fermn-i vcibl-ittib ve lzml-imtislimin
vsl olcak malm ola ki, memlik-i mahrsem-
mazmn- itat-makrn ile amel olasz yle
de veft idp verese-i sirn terk edenlerin vas-
bilesiz almet-i erfe itimd klasz. Tahrren f-
leri emvl-i sir marifet-i erle bezzzistn ve
evili Zilkade sene selsn ve miete ve elf.
anun misill memmen ve mahfz mahalde der-
kse-i mevcd hfz zere iken akrab ve nuz- Be-makam- Edirne.
zrdan biri hasbel-iktiz marifet-i erle mu- Vesale f 28 Zilhicce sene 1130.
hsebe grlmek bbnda fermn- l sudrunda
mbir tayn ve muhsebeleri grlb, vech-i
merh zere emvl-i eytm mevcd ve mahfz
id lede-er muhakkak olan ml- mah-
fzdan ve nafaka-i mefrzeden sr istihsl in
marifet-i er ve rehn-i kav ve kefl-i mel ile
aml olunub zimem-i nsda zuhr iden mldan
ve vasler mcerred kadr-i marfdan ziyde olan
masrfn defter-i muhsebeye derc in hukkm
ile yek-dil olub bil-murz muhsebe grl-
dkde mcerred muhsebe grld dey ol
makule ml- mahfzdan resm-i mbiriyye on
akeden bir ake ve kadlar ve kassmlar dah bu
sebeble kendler in harc- muhsebe dey
alabildikleri kadar akelerin alub yine bir mikdr
vakt mrrunda bir tarkla vasler ve nzrlar
yhud eytmn akrablarndan biri niz idb
tekrr fermn ve mbir alub slb- sbk zere
resm ve harc dey eytm bli olunca bil-mceb
ml- mahfzlar telef ve zyi olub eytma klli
gadr olman bu makule mevcd ve mahfz
yhd def-i itibh in huzr- erde teadd
iktiz iden der-kse ml- eytmdan resm ve
cret-i kitbet nmyla bir ake ve habbe
alnmayub ancak vech-i sbk- merh zere
marifet-i er ve rehn-i kav ve kefl-i mel ile
aml olunan ml- eytmn nems ve akar ve
ziynn icre ve mahslt zabt ve tebyn-i rd
ve masrf in hisb olunub bu gne muhsebe-
den ancak bin akede ake alnub nsf cret-i
kitbet ve nsf- har mbiriyye olub kezlik
mrtezika- evkaf mtevellilerinin muhsebele-
rine tlib olub mbir ile muhsebeleri grl-
dkde mevcd der-kse olan ml- vakfdan dah
resm-i muhsebe ve cret-i kadem nmle bin
akede vech-i sbk zere akeden ziyde
Belge 1: Yetim ocuklarn Mallarna Sahip klmasna
alnmamak in evmir-i erfim verilb Dair Emr-i erif
dstrl-amel klnmak vesle-i isticlb- du-

606


OCUUN KTAPLA BULUTURULMASINDA ALELERN NEM

Zeynep Aydn YILMAZ
anakkale Onsekiz Mart niversitesi
Eitim Fakltesi, lkretim Blm
e-mail: zeynoyilmaz@comu.edu.tr

ABSTRACT
The book meet with child starts in family. If family read book, the child reads book. Child is an imitatitonly. Child try to
book of mother and father on hold, do the role of reading.
Before slepping, book should read to child. In this way, child is very happy and also feeling interest in itself. The habit of
book of together can positive effect on relations among the child-mother-father. If book read to child as entartaining, this will be
most important factor for the child like to book. Child should has bookcase itself. It should be let to touch to book on the bookcase
of the people in family. So, child is no think negative about book because of solve to wander feeling. Child should be take book
that want. So, child can be gain experince to decide.
If child meet book early age, this can identificate to hearing words and no hearing words. Relation between seeming and
hearing can be provide to learn teaching. Language is only means to do this. Child can be understand to word in the sentence.
This study indicate to important of family for the habit of reading. The role of the mother and father to improvent for the
habit of reading. In addition, how child can prefer book to reading was explaned.

ocuk ve kitap Zevkli ve byleyici bir ocuk ok merakldr. renme isteiyle doludur.
buluma. ocuklara elden geldiince kitaplar er- Hep sorar. Bu renme istei resimli kitaplarla
kenden tantmak, sevdirmek gerek. Kitapla ilk karlanabilir. Kk yata kitapla tanan, ken-
kez buluan ocuklar, bir mr boyu beraber ola- disine kitap okunan ocuk, kitaba bakarak sorular
bilecekleri en deerli ve en yararl arkadalarn sorar. Sorduu sorularn yantn alan, bu yant-
artk semiler demektir. Onlar byl, ltl bir larla yeni sorular reten ocuk okumaya kar
evren bekliyor artk. istekli ve ilgili olur. Kitap sevgisi kazanr.
ocuu kitapla tantrmak iin ncelikle ocuk, okuma alkanln ncelikle ailede
ocuun geliim dnemleri, bu dnemlere gre ve okulda kazanr. Eer aile fertleri kitaba deer
ilgileri, beklentileri bilinmelidir. Anlama, algla- veriyorsa ve dzenli olarak okuyorsa, ocuklar da
ma, ya durumu, fiziksel, zihinsel, psikolojik ge- belli bir zaman sonra okumaya balayacaktr. Bu,
liimi gz nnde bulundurulmaldr. Kitap, o- zamanla okuma kltrne ve temel bir alkanla
cuk iin balangta oyun nesnesi iken, ilerleyen dnecektir. Okuma alkanl kiinin bir ge-
dnemlerde zerinde dinleme ve okuma etkinlik- reksinim olarak alglamas sonucu okuma eyle-
lerinin gerekletirildii bir iletiim arac ola- mini, yaam boyu srekli ve dzenli biimde
caktr. Kitabn ocuk tarafndan fark edilmesini, gerekletirmesidir. Kiilerin okumay rendik-
giderek kefedilmesini salamak yetikinlerin ten sonra bu eylemi zevkle yapmalarn salamak
temel grevleri arasndadr. Yetikinler, ocuk- iin kazanmalar gereken nemli bir beceridir.
larn konuma ve her eyi anlama dnemlerini ocuklarn ilk alkanlklarn kazand ve
beklemeden kitap okumaya balamaldrlar. Bu, ilk rendiklerinin ailede gerekletii dn-
zevkli ve elenceli olduu kadar zorlu ve skntl lrse ocuun nnde anne babalarn sergilemi
bir sretir. ncelikle, ya gruplarna gre ocu- olduu tutum ve davranlar, ileride ocuun oku-
un ilgi alanlarnn ve gereksinmelerin bilinmesi ma alkanln nemli lde etkiledii ortaya
gerekir. kar. Okumayan, ocuklarnn okumasna destek
ocuklar her gn hatta her an iinde yaa- olmayan anne babalarn ocuklarnn gerek an-
dklar dnyay anlamaya, kefetmeye, onun hak- lamda okuma alkanlna sahip olmas beklene-
knda bilgi toplamaya ve topladklar bilgileri mez. Aksine anne babalarn bu konuda ocuuna
daha nce edindikleri bilgi ile badatrmaya kar gsterecei ilgi ve verecei destek ocuun
almaktadr. Ancak duygu ve dncelerini okuma eiliminin srekli, dzenli biimde ve
ifade edebilme yeteneinden henz yoksundurlar. eletirel bir ierikte gereklemesini, salaya-
Resimli yk kitaplar ocuklarn kendilerini caktr. "ocuklarn aile yeleriyle olan ilikileri,
ifade etmelerinin bir arac olarak kabul edilmek- dier bireylere, nesnelere ve tm yaama kar
tedir. Zeknn en hzl gelitii, kiiliin temel- ald tavrlarn, benimsedii tutum ve davran-
lerinin atld dnem bu dnemdir. Bu dnemde larn temelini oluturur" (Yavuzer 2002: 132).

607
 Trk Xalqlar dbiyyat (II): Beynlxalq Uaq dbiyyat Konqresi

Ayrca ebeveynlerin eitim dzeyi, meslei ve olmaldr. ocuu srekli okumas ynnde uyar-
ekonomik dzeyi bu alkanlklarn kazandrl- mak yerine, kitap okuduunda onu destekleyerek
masnda etkilidir. ocuklara okuma alkanlnn motive etmek daha doru olur. Yana uygun bir
kazandrlmas iin anne-babalara nemli grevler dergiye abone olmas ya da dzenli bir ekilde
dmektedir. takip etmesi iin yol gsterilebilir.
Evine kitap girmeyen bir ailenin ocuundan, ocuun en kk kar hareketi veya cevab
okumaya merakl olmasn beklemek iyimserlik anlam kurmada yetikinler tarafndan deerlendi-
olur kukusuz. Bu adan "benim ocuum oku- rilmelidir. Burada kullanlan dilin karakteri ve
may sevmiyor" diyen bir annenin ya da babann iletiimin ekli nemlidir. Her eyden nce o-
ncelikle kendilerine bakmalar gerekir. Kendileri cukla karlkl etkileim halinde okuma alma-
okumaya yeterince zaman ayrabiliyorlar m? Eve larn yrtmek, ocuun diyalog oluturma bece-
ne tr kitaplar, dergiler, gazeteler giriyor? Oku- risinin gelimesine yardmc olmaktadr.
duklar zerine kendi aralarnda konuup tar- Zaman ilerledike (ocuk gelitike) hikye
tmaya ne denli zaman ayrabiliyorlar? ocuk okumann ekli ve bu okumalar yoluyla ocua
grerek ve yaayarak renir; eer evde btn kazandrlacak beceriler de deimektedir. ocu-
gn televizyon aksa, anne ve baba kitap oku- a kitap okumak deil, aksine o kitapta kullanlan
maya hemen hi zaman ayramyorlarsa, ocuu dilin karakteri ve sunulanlar erevesinde olutu-
okumaya zorlamak yersizdir. rulacak sosyal iletiim ve etkileim ocuu etki-
ocuk, okuduklarn yetikinlerle paylamak, lemektedir.
anlatmak, konumak ister, nk kitap ocuk iin Ailedeki yetikinler ocuklarna yksek sesle
her eyden nce bir iletiim aracdr. Bu adan ve ska hikyeler okuyabilir ve anlatabilirler.
anne ve baba, hem kitap almnda doru seimi Okuduklar kitaplar zerinde ocuklar ile kar-
yapma, hem de ocuun kitab severek okumasn lkl diyaloglar oluturan ailelerin ocuklar hem
salamak iin ocuk yaynlarna ilgi gstermeli- daha fazla okuma baars gstermi hem de oku-
dirler. ma ile ilgili daha gelimi kavramlara sahip
nl ocuk yazar Astrid Lingren ocukla olmulardr. Ailelerin okuduu hikyeleri dinle-
aramzdaki iletiim kopukluunun temel nedenini yen ocuklar 5 ya civarnda okuma yazmaya dair
yetikinlerin bellek yitiminde gryor. "Birok kavramlar zerinde, 7 ya civarnda da anlamada
insan basit olann artcya, artc olann ba- daha baarl olmulardr.
site dnt ocuk dnyas ile kendi dnyalar Okul ncesi dnemde bir yetikin tarafndan
arasndaki kprleri ykm. Tuhaf eylere okunan, ocuk tarafndan da resimlerine baklan
glnd, beklenilmedik durumlara alanld kitaplar, yetikin (anne, baba vb.) ile ocuk ara-
ocuk dnyasn artk tanmyorlar. ocuklar iin snda fiziksel ve duyusal bir yaknlk oluturur.
yazmak, btn bunlar anmsamak demektir. o- ocuk, hem sevdii bir kimseyle birliktelikten
cuklar, kitaplarda kendilerini bulmallar, ocuka dolay mutlu olur hem de kitabn kendisine sun-
glebilmeliler". duu dilsel ve grsel olanaklarla yeni yaantlar
Bu alkanl kazandrmak iin kk ya- kazanmaya balar. Sevdii bir insanla zaman pay-
larda, ocua zel zaman ayrarak, onun ilgi d- lamna neden olan, bu paylama katk salayan
zeyi ve yana uygun yk, masal kitaplarn oku- araca ( kitaba ) kar sayg ve sevgi oluturmaya
yarak temeller atlabilir.-Evde hem aile fertlerinin balar.
hem de ocuklarn ulaabilecei bir yere farkl Okuma-konuma kurallarna ilikin ilk dene-
trde kitaplar ieren bir kitap kesi oluturu- yimleri edinmeye ve dilin inceliklerini sezmeye
labilir. Eer evde srekli televizyon seyredilip hi balar. Resimlerde grd canllarn ve nesne-
kitap okunmuyorsa ocuklarnda kitap okumasn lerin adlarn renir. Bu iletiim, ocuun kav-
beklemek gereki olmaz. Kitaplar ocuklarn ilgi ramsal boyutlu geliim srecini etkinletirir.
alanlarna gre ve ocukla birlikte seilmelidir.
ocuun ileriki yalarda okuma alkanl
Anne babalar, ocukla birlikte alverie veya
becerisini edinebilmesi iin, okul ncesi dnemde
gezmeye gittiklerinde, bir kitapya ya da kitap-
kitaba olan ilgi ve sevgisini oluturmaya ynelik
dergi reyonuna uramay ihmal etmemelidirler.
abalara ailenin de bilinli katklar vermesi ge-
Kitap okuma alkanlnn kazanlmasnda k-
rekir. Ailelerin ok kk yalardan itibaren o-
tphane kullanmnn etkisi byktr. Bu nedenle
cuklara kitap okumalar sosyal bir etkinliktir.
ocuklar iin evre ktphanelerin tantlmasna
ocuklarn kitaplara olan ilgilerini artrmada bu
ynelik gezilerin yannda okul ktphanesinin
sosyal etkinliin rol byktr. Aileler ocuklara
aktif kullanm iin ynlendirilmeleri gerekir.
okurken bir yetikine okur gibi deil, onunla
Anne babalarn dl listesinde mutlaka kitap
konuur gibi okumaldrlar (Akyol,1997).

608
 Materiallar

ocuklarn ilerideki okuma yazma alma- gzlenmitir. Bu sonu ocuklarla ilgili kiilerin
larnda baarl olmalarna etki edecek nemli ocuklarn dil geliiminde byk bir sorumlulua
unsurlardan biri de aileler tarafndan ocuklara sahip olduklarn gstermektedir.
hikye ve masal tr metinlerin okunmas ve ocuk kitaplar, ocukla anne baba arasnda
anlatlmasdr. Eer ocuk okuma srasnda hik- iletiim kurmalarn salayan aralardan biridir.
yeler hakknda sorular sorarak, tartmalar Anne-babalar ocuklar ile birlikte olduklar bu
yaparak, bilmedii kelime ve kavramlar anla- saatlerde zengin bir dil evresinin olumasn da
maya alarak aktif katlm gerekletiriyorsa salamaktadrlar.
salanan yarar daha fazladr.
Sonu olarak;
ocuu kitapla tantrmak ailede balar.
Ailede kitap okuma alkanl varsa ocuk da
bunu hemen edinecektir. ocuk taklitidir. Anne
babasndan grd gibi kitab elinde tutmaya
alr, okuyormu gibi yapar.
Yatmadan nce ocua kitap okunmaldr.
Bylece ocuk hem onunla ilgilenildiini hisseder
hem de ocukla hoa vakit geirilmi olunur.
Birlikte yaplan kitap okuma etkinlikleri de o-
cuk-anne-baba arasndaki ilikiyi glendirir.
Kitab ocua elenceli biimde sunmak ocuun
kitab sevmesinde en nemli etken olacaktr.
ocuun kendine ait kitapl olmaldr. Ye-
tikinlerin kitaplndaki kitaplara da dokunma-
sna izin verilmelidir. ocuk merak duygusunu
gidermi olur, yasakla karlamad iin kitaba
kar olumsuz tavr edinmez. ocuun istedii
kitab almasna da izin verilmelidir. Bylece o-
cuk karar verme deneyimi kazanr.
Kitap seiminde dikkat edilmesi gereken,
ocua standart ocuk kitaplar almaktr. Oyun-
cak kitaplar ( boyutlu, dmeleri olan ve eitli
sesler karan vb.) ocua kitap olarak deil,
oyuncak olarak tantlmaldr. Aksi halde ocuk-
lar, dier kitaplardan da ayn meziyetleri bekle-
yebilir ve kitaptan, kitap okumaktan uzaklaa-
bilirler.
ocuun erken yalarda kitapla tanmas
hem duyarak rendii szckleri grerek tan-
masn hem de daha nce duymad szckleri
grerek renmesini salar. Duyduklar ile gr-
dkleri arasnda iliki kurmaya balamas, dn-
meyi renmeye balamas demektir. rendii
dil burada tek yardmc aratr.
erdikleri geni kelime daarc nedeniyle,
ocuk kitaplar ocuklarn dil geliimini etkileye-
bilmektedir. ocuklar konutuklarndan daha ok
kelime anlayabilmektedirler ocuk cmleyi
dinleyerek cmle iinde geen kelimenin anla-
mn karabilir.
Kre ve anaokullarnda yaplan bir aratr-
maya gre, kitaplarla ilgili deneyimleri ok olan
ocuklarda dil becerilerinin daha ileri olduu

609