Sufian Zhemukhov

Rus-Çerkes Savaşları tarihteki en uzun ve en acımasız mücadelelerdendir. 1763 ile 1822 arasındaki çoğu muharebe Rus İmparatorluğu’nun bir parçası olana dek Doğu Çerkesya’daki Kabardey Prensliği’nde meydana gelmiştir. Orası; yüzde 90’lık kısmı soykırıma uğratılan yahut 1864’te Osmanlı İmparatorluğuna sürgüne gönderilene kadar Rus hükmünü kabul etmeyip Batı Çerkesya’ya yerleşen ve mücadelelerine diğer Çerkes prensliklerinin yanında devam edenlerin toprağıdır. Temirgoyların büyük prensi Jembulat Bolotoko’nun hayatı ise 101 yıl süren savaşın bir bölümüdür.

Bu makale Jembulat Bolotoko’nun hayatını araştırmaya yönelik batıdaki ilk gayrettir. Asıl amaç olan hayatı hakkında bilinmeyen gerçekleri günyüzüne çıkarıp kapsamlı bir biyografi oluşturmanın yanı sıra bu makale üç temel soruya cevap verecek;
1. Hangi diplomasi yöntemi 1823 ile 1829 arasında Jembulat Bolotoko’nun Çerkes direnişinin askeri lideri olmasına yardım etmiştir?
2. Hangi koşullarda ve neden 1830 Temirgoy-Rus Antlaşmasını imzalanmıştır?
3. Jembulat 1836 da neden suikasta uğramıştır?

Rus ve Osmanlı İmparatorlukları arasında Temirgoy Prensliği
Çerkes tarihçisi ve Jembulat Bolotoko’nun çağdaşı olan Noguma Şora’ya göre, Temirgoy prens ailesinin soyluluğu, bilgeliği ve sertliğiyle ün yapmış meşhur ataları Bolotoko’dan gelmektedir.

19. yy başlarında, Temirgoy Prensliği'nin nüfusu 5 bin aile (ya da 30 bin kişi) civarındaydı. Bolotoko ailesinin en yaşlı üyesi büyük prens unvanının varisiydi. Prenslik geleneksel olarak Xase adı verilen bir meclise sahipti ve Temirgoy, Adamey, Hatukay, Yecerukay ve Hajret (*) Kabardeylerinin bölgelerinden oluşan federatif bir yapıdaydı. Nogay savaşçılar ve Ermeni tüccarlar da bu federatif yapıda yer almaktaydılar.

Temirgoy Prensliğindeki politik durum, bölgedeki en büyük iki güç olan Osmanlı ve Rus İmparatorlukları arasındaki duruma endeksli olduğundan, Jembulat’ın doğumundan beri son derece istikrarsızdı. Bir taraftan sürekli bir tehdit olan Rusya ile her Temirgoy Prensi(Büyük Prens) barış yapmak zorundayken, öte yandan bu barış, devam etmekte olan Çerkes direniş hareketi ile prensin meşruluğunun zayıflatmaktaydı. 19. yy analisti, Han Giray’a göre bir kısmı buna rağmen Rus eğilimliyken, Temirgoy Prensleri Çerkes direnişinin lideri olan güçlü Abadzeh Prensliği tarafından desteklenmekteydi. Abadzeh Prensliği’nde kayda değer bir etki bırakan genç prens Jembulat da bunlar arasındadır.

1812’de, Napolyon’la olan savaş sırasında, Ruslar Çerkesya’daki çoğu birliğini geri çekmek zorunda kalmış ve Türklerle Bükreş Antlaşmasını imzalayarak Batı Çerkes Prenslikleriyle yaptığı paktları feshetmek zorunda kalmıştır. Fakat Rus generallerinden biri 1814 Mart’ında Kuban Irmağı’nı geçerek Misost Bolotoko’ya olan desteğini göstermiştir ve bu budalaca yorumlanmıştır.

Abadzeh liderleri genç prens Jembulat’ı yükseltmek için diplomatik fırsatları çok iyi kullanmış ve Türklere Rusların hareketlerinden rahatsız olduklarını bildiren bir heyet göndermişlerdir. Ruslar Türklerle olabilecek yeni bir zıtlaşmadan çekinerek Misost Bolotoko’yu yalnız bıraktılar.

Ve daha sonra 1814 Mart’ında Temirgoy Prensliği iki parçaya ayrıldı. Biri Jembulat tarafından diğeri ise büyük prens Misost tarafından yönetiliyordu. Ama her iki prens de Temirgoy’u bir iç savaştan uzak tutmuş ve kişisel çekişmelerden kaçınmıştır.

Yerli (Otonkton) Çerkesleri Korumak İçin

Prens Jembulat’ı tasvir edenler onu geniş göğüslü, orta boylu ve Çerkes soylularının kesim stili olan bir kulağın üstüne dökülen saç kesimiyle anlatır. Bir Rus generali Jembulat’ın cesareti, güçlü karakteri ve kararlılığıyla ün yaptığını ve O’nun son şövalye prens kuşağından olduğunu yazmıştır.

1823’te Rus Çarlığı tarafından Çerkes köylerine saldırılar düzenlemeye başlamış ve 25 bin ailelik Rus kolonisi buralara yerleştirilmiştir. Bu dönemde Jembulat’ın yaptığı muharebelerden biri epeyce dikkat çekmektedir.

1823 Nisan’ında, Prens Bolotoko ve Skhum emrindeki 300 Çerkes süvarisi Rus askeri sathına saldırdı. Savaş o kadar şiddetliydi ki Prens Skhum yanağından ,iki yanından birer mızrak ve omurga civarından bir mermi ile yaralanmıştı. Ruslar geri çekilerek Çerkeslere 19 adet de tutsak bırakmışlardı. Mayıs 1823’te Çerkes süvarileri 320 rehine alarak Kruglolesskoe’daki büyük bir Rus kalesini yaktı.

18 Ağustos 1823’te 30 prens Jembulat’ın Belaya Nehri ardındaki köyünde toplandı. Kabardey’den işgaller sonucu batıya kaçan Çerkeslerin “otonktonluğu” Çerkes Direnişi’nin yeni ideolojisi olarak deklere edildi. Rus topraklarına saldırmak ve Kabardeyleri kurtarmak üzere karar kılındı. Bir halk ezgisinde bu dönem şöyle anlatılır:

Belaya Nehri ötesinde,
Prensler yüksek bir tepede toplandı,
Kartallar gibi uçuşarak,
Birleşik bir konsey toplayıp,
Savaşmaya karar verdiler.

Jembulat Bolotoko önderliğinde 800 süvari Rus topraklarına yöneldi. Müfrezenin yarısını 18 yaşındaki Kabardey Prensi İsmail Kasey’in emrindeki Hajretler oluşturmaktaydı. Hajretler pahalı ve iyi zırhlara sahiptiler.

Amerikalı tarihçi Micheal Khodarkovsky prensin giydiği iyi bir zırhın 50 at fiyatında olacağını, orta halli bir tanesinin ise 8 at ile eşdeğer maliyette olacağını hesaplamıştır. Jembulat'ın müfrezesi çok güçlü idi ve Rus alaylarının konuşlandığı yerler hakkında bilgi sahibi olmalarına rağmen Ruslar Çerkeslerle karşılaşmak istememiştir.

Bilahare kumandanları, Pobednov ve Isaev adlarındaki albayları Jembulat Bolotoko’yla savaştan kaçtıkları gerekçesiyle cezalandırmış ve bu subayların rütbelerini düşürmüştür. Sadece bir Kazak alayı, 23 Ekim de Barsuk Nehri yakınlarındaki Sabl köyünde, Çerkeslerle karşılaşmayı göze alabilmiştir. Nitekim Jembulat Kazakların tamamını yok etmiştir.

1825 yazında, Rus güçleri bir kaç operasyon gerçekleştirmiştir. 18 Ağustos’ta General Veliaminov Abadzekh Çerkes direnişçisi Hajı Tlam ın ikametini yakmıştır.

Fakat Ruslar geri çekilmeye vakit bulamadan Çerkeslerden cevaben gelen saldırı karşısında kaçmışlardır. Rus belgelerinde bu olayla ilgili, Abadzekh savaşçılarıyla kamalar kullanılarak göğüs göğüse geçen çok kanlı bir muharebe, denilmektedir. 31 Ocak’ta Jembulat Marevskoye kalesini yakar.

Temirgoy’un Büyük Prensi ve Çerkes Direnişinin Lideri

1827’de Temirgoy’un büyük prensi Missost Bolotoko öldü ve Jembulat Bolotoko bu unvanı aldı. Bu unvanla askeri liderliği birleştirerek , Jembulat Kafkasya’nın koşulsuz gerçek lideri olmuştur.

İran’la olan savaşı bittikten sonra Rusya Türklerle 28 Nisan 1828 de tekrar savaşa girdi. Çerkes prensleri Urup Nehri kıyısında Jembulat başkanlığında bir araya geldiler. Yerleşimlerini dağlık alanlara kaydırma kararı aldılar. Kuban Nehri’nin Çerkeslere bakan tarafı boşaltıldı.

Kuban bölgesi komutanı General Emmanuel, Çerkesya’nın içlerine doğru kat etmiş, Jembulat’ın kuzeni Heaolei Bolotoko’nun köyüne saldırmış fakat gece Çerkesler tarafından kuşatıldığı için geri çekilmek zorunda kalmıştır.

4 Haziran 1828 de Jembulat Bolotoko 5 farklı prenslikten ve Türklerden oluşan 2000 süvariyle Rusya’ya olan seferlerine başladı. Jembulat’ın hızla doğrultu değiştiren manevraları sayesinde Rus güçleri takibi sürekli kaybetmiştir. 6 Haziran’da Kuban bölgesindeki en büyük alaylardan biri olan, Khopyor Kazak alayına saldırdı. Ruslar paniğe kapılıp kaleye çekildi.

Jembulat yerel Rus güçlerini arkasında bırakarak ilerledi. Ruslar Rus-Türk savaşında onun Kabardey’e gidip Terek Nehri civarında ikinci bir cephe açacağını düşünerek yanıldılar. Bu daha sonra yüksek rütbeli bir Türk olan Muhammed Ağa tarafından böyle belirtilmiştir.

Rusların Kafkasya komutanı Earl Paskevich, İran’la olan savaştan dönerken, Gürcistan yolunu keserek Kabardey’in izole edilmesi emrini verdi. Kırkıncı Eğer taburu Kabardey’den Jembulata doğru ilerlemeye başladı. Fakat Jembulat hızla rotasını değiştirerek Kafkasya’daki Rus yönetiminin merkezi olan Georgievsk’e vardı.

8 Haziran’da Jembulat Khopyor alayının önündeki Podkumok Nehri’ni geçer ve izini kaybettirir. Jembulat Rusların hatalarını kullanmaktaydı ve yine doğrultusunu değiştirmişti. Volga Nehri civarındaki korumasız Rus köylerine doğru hareket etmekteydi. Sabahına Ulan emirlerinin ve Belgorodsky alayının yönetim merkezi olan Nezlobnaya kalesini yaktı.

Çerkes ordusu , Mariskaya kalesine uzak yüksek bir tepede tekrar konuşlandı. Rus ordusu gruplar oluşturmaya ve iki ana hat oluşturmaya başladı fakat çok dağıldı. Jembulat Rusların zayıf noktalarını keşfetti ve Volzhskiy alayının sol cenahına tüm gücüyle saldırdı. Donskoy alayı aceleyle oraya yetişmeye çalıştı fakat çok geçti. Sol cenah çoktan geri çekilmişti.

Çerkes güçleri yaklaşan Rus güçlerini pala ve mızraklarıyla karşıladılar. Daha sonraları yaşlılar, Rus tarihçilere Kazak mızrahlarının Çerkes zırhlarına çarpınca nasıl kırıldıklarını anlatacaklardır. Paniğe kapılan çoğu subay ve komutan geri çekilirken katledildi.

Çerkeslerin de kaybı oldu. Sultan Aslan Giray, Aslan Roslanbek, Jankhot Aşe isimli 3 prens öldürüldü ve Hajı Mirzabek Hamurzin ağır yaralandı.

Çerkes ordusu savaş alanını terketti. Rus ordusunda sadece Khopyor alayı sağlam kaldı fakat onlar da Çerkeslere karşı gelemedi. Jembulat Baksan Vadisi’ne doğru ilerledi. 10 Haziran sabahı Khopyor alayı vadinin girişine geldi fakat Çerkeslere yaklaşmadı. General Emmanuel'in böbürlenerek Çar I. Nikolay’a anlatabildiği şey ise “Çerkeslere savaşta yaralananları ve ölülerini toplamaları için müsaade edildiğiydi”.

DİPNOTLAR:
* Hajret kelimesi Adigeler tarafından muhacir anlamında kullanılmaktadır. Makalede ise Ruslara direnerek doğudan batıya yerleşen Kabardeyler için kullanılmıştır.
* Pşıxem ‘aripş deyimi Adige dilinde prenslerin prensi demektir. Küçük prensliklerden oluşan Batı Çerkesya’da bu makam tüm prenslerin toplandığı Xase adı verilen kurula başkanlık edene verilirdi.

KAYNAKÇA:

1. Nogmov, Sh.B. Istoriya Adyheiskogo Naroda. Ed. T. Kumykov (Nal'chik, 1994), p. 45.
2. Bronevskiy, S.M. Noveishie Geograficheskie i Istoricheskie Izvestiya o Kavkaze (Moscow, 1823), part 2, p. 67.
3. Akty Kavkazskoi Archeograficheskoi Komissii (AKAK). Ed. A. Berge (Tiflis, 1873), v 5, p. 857.
4. AKAK (Tiflis, 1875), v. 6, part 2, p. 451.
5. Khan-Girey, S. Cherkesskie Predaniya. Ed. R. Khashkhojeva (Nalchik: Elbrus, 1989), p. 245.
6. AKAK, v. 5, p. 872.
7. Ibid., p. 873.
8. Novitskii G.V. Vospominaniya Vospitannika Pervogo Vypuska Iz Artilleriiskogo Uchilisha. Voennyi Sbornik. No 2, 1871, p. 305 <http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1820-1840/Novickij/vosp.htm>.
9. Stal' K.F. Etnograficheskii Ocherk Cherkesskogo Naroda. Kavkazskii Sbornik (Tiflis, 1900), v. 21, p. 84.
10. AKAK (Tiflis, 1878), v. 7, p. 873.
11. The exact expression in the document is “cherkesy korennoi Palistiny”.
12. Potto V. Kavkazskaya Voina. (Moscow, 2007), v.5, p. 157 <http://lib.rus.ec/b/166911/read>.
13. Khodarkovsky, M. Where two World met. The Russian state and the Kalmyk Nomads, 1600-1771 (Cornell University Press, 1992), p.50.
14. Potto V. Kavkazskaya Voina, v.2, p. 45 <http://lib.rus.ec/b/166908/read>.
15. Ibid., p. 59.
16. Golitsyn N. B. Zhizneopisanie Generala Ot Kavalerii Emmanuelya (Moscow: «Sobranie», 2004), p. 240 <http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1820-1840/Emmanuel/frametext2>.htm.
17. AKAK, v. 7, p. 879.

Kaynak: Eurasia Daily Monitor Volume: 8 Issue: 206
Çeviri: Ömer Demircan