Tütünlerin fiziksel yapısı
Takdir edileceği gibi yapraklar kalınlaştıkça harmanlarda tütünlerin saçaklılık, sigara randımanı ve higroskopisite niteliklerine paralel olarak içim kalitelerinde de düşme gözlenmektedir. Hele yaprakları çok kalın ve yabani dediğimiz tütünlerin taamları acı, kokuları kötüdür. İçildiklerinde ağız boşluğunda ve boğaz kısmında keskin, yakıcı ve tırmalayıcı gibi olumsuz etkiler yapmaktadır. Bu gibi tütünlerin yanma nitelikleri de düşüktür.
İnce olan tütün yaprakların dokusu sık dizili küçük hücrelerden oluşur ve dokuları esnek, dayanıklıdır. Yaprak yüzeyleri pürüzsüz ve yumuşaktır. Renk tonları bariz, parlak ve kendi menşeinin, tipinin asıl renk durumunu aks ettirir. Bu gibi tütün yapraklarının sigara verimleri yüksek, yanma yetenekleri iyi ve içimleri toplu ve düzgündür.
Yaprak kalınlığı çeşit ve ellere göre değişir. Üst ellerin ve aynı zamanda iyi beslenmiş yaprakların kalınları daha fazladır. Genellikle alt ellerden üst ellere doğru gidildikçe yapraklar bir süre incelir sonra yeniden kalınlaşır. Bunu aşağıdaki çizelge ile kanıtlamak mümkündür.
E L L E R
I II III IV V VI VII
Kalınlık/mikron/küçük yapraklı tipler 155 127 127 140 152 150 177
Büyük yapraklı tütünler 172 170 163 157 165 170 184
Diğer taraftan yaprak ayasının değişik noktalarında da kalınlık aynı değildir. Yaprak kalınlığı, yaprak tabanından uç kısma doğru artarken, ana damar ise yaprak tabanında en kalın ve yaprağın uç noktasında en incedir.
Tütün yapraklarının kalınlık durumu ekspertiz işlerinde çoğunlukla yaprağın doku yoğunluğu niteliği ile karıştırılmaktadır. Bunun için doku yoğunluğu niteliği hakkında da kısaca açıklamada bulunmakta harmancılık açısından yararlı olacağı kanaatindeyiz.
Doku yoğunluğu genellikle tütün yapraklarında çeşitli maddelerin miktarıyla ile ilgili bir niteliktir. Bir tütünün yoğunluk durumu, yaprağın kapsadığı maddelerin kimyasal özelliklerini belirten önemli bir kalite işaretidir. Tütün yaprağının yoğunluk durumu tütünlere bakmak ve parmak uçlarınla yoklamak suretiyle tanımlanır. Bu arada yaprak kalınlığı ile doku yoğunluğu durumlarının birbiri ile karıştırılmamasına dikkat edilmelidir. Çünkü hemen hatırlatalım; yaprağın kalınlık durumu onun dokusunun strüktürü ile ilgilidir. Yoğunluk ise yaprağının içeriğini kapsayan bir niteliktir.
Nitekim tütün yapraklarının doku kalınlık yapılışları ölü hücreler, hücre arası boşluklar, damarlar, kılcal damarlar, doku içersindeki nem ve hava miktarı gibi çeşitli elemanlardan ve bir de yoğunluğu aksettiren kimyasal yapılardan oluşmuştur. Yani görülüyor ki homojen bir yapısı olan maddelerden değişiktir. O halde bu tanımlamalara göre tütünlerde çeşitli yoğunluklar söz konusudur. Fakat tütün muayenesi ve harmancılık açısından çok önemli olan yoğunluklar, yaprağın yüzey ağırlığı ile hacim ağırlığıdır.
3.1.1.Yaprağın yüzey ağırlığı:
Damarlar hesaba katılmadan belli bir yaprak yüzeyine düşen ağırlıktır. Bilindiği gibi yaprak, gelişmesi sırasında muayyen bir maksimuma ulaşana kadar kimyasal maddeler toplayarak yapısını oluşturur. Bu maddelerin bir kısmı olgunlaşma ve daha sonra ki işlemler sırasında;sarartma, kurutma esnasında parçalanır. Fermantasyon esnasında ise bir birim alanda belirli ağırlıkta madde miktarı nispeten sabitleşir. Bu da 1 metrekare yüzeyin gram cinsinden ağırlığı olarak belirtilir. Yoğunluğu simgeleyen bu maddelerin toplam birim ağırlığı, çeşide, ellere ve vejetasyon koşullarına göre ve bundan sonra tütün yaprağının var oluş sürecinde yani tüketim boyunca vuku bulan olaylara bağlı kalacaktır.
Tütün yaprağının mutlak ağırlığı yani yaprağın yoğunluluk durumu harmancıya da bilgi vermektedir. Çünkü bir birim alanda daha fazla maddeler ihtiva eden tütünler muhteviyatlıdır. Bunlar dolgun tütünler olarak değerlendirilir. Karşıtı ise boş tütünlerdir. Harmancı her zaman kimyasal madde toplam miktar oranlarının normal sınırlar içinde olmasına dikkat etmelidir. Çünkü sınırlar taşınca ve kimyasal maddeler arasındaki orantılar bozulunca, bu durum yoğunluk ve özellikle de tütün yaprağının kalitesi üzerinde olumsuz etki yapmaktadır. Tütün yapraklarının mutlak ağırlığına dayanak onları; Muhteviyatlı (çok dolgun) ve
Muhteviyatsız (boş) olarak derecelendirebiliriz.
Muhteviyatlı tütünlerin kimyasal yapısı ve aralarındaki oranlar en olumlu düzeydedir. Bu tütünlerin Karbonhidrat, reçine ve aroma gibi önemli içeriği üstün olup orantıları dengelidir. Dolgun tütünler nispeten ince dokuludurlar. Mütecanis ve fix dış görünümleri vardır. Renkleri başlıca açık turuncudur. Pratikte bu tütünler soylu diye adlandırılırlar. Tütünler yavaş ve tatlı içimlidirler. Dolgun tütünlerin mutlak birim ağırlıkları boşlara nazaran yüksektir.
Boş tütünlere yavan tütünler de denir. Çünkü bu tür yaprakların yoğunluğu az, doku kalınlıkları ince, kimyasal maddeleri yani azot, nikotin, karbonhidrat, reçine vb. maddeleri az miktarda içerirler. Yaprak yüzeyleri pürüzlü, kırılgan ve renkleri açık yeşilimsidir. Buna da başlıca sebep dokusunun daha fazla selüloz içeren maddelerden oluşmasıdır. Bu tütünlerin birim ağırlıkları düşüktür.
Aynı çeşit tütünün farklı el yapraklarının mutlak ağırlıkları farklı olmaktadır. Bu konuda Yugoslav hoca Dr. Duşko Botsevski’nin “Prilep” tütün cinsinin elleri üzerinde yaptığı mutlak ağırlık incelemesine ait sonuçlar aşağıda gösterilmiştir.
Eller Mutlak\yüzey birim ağırlığı (gr/m2) İndisi
Dip 73.4 180
Dip üstü 78.7 107
Birinci ana 85.0 116
Orta ana 94.1 128
Üst ana 98.8 135
Kovalama 96.5 131
Uç altı 108.6 148
Uç 112.5 153
Çizelgenin yorumunu yaptığımızda mutlak ağırlığın üst ellere doğru gittikçe artmakta ve uç yapraklarda maksimuma ulaştığını görmekteyiz. Buna göre aromalı tütünlerden olan Prilep çeşidinin üst ellerinin yaprakları alt ellerden daha ağır ve kaliteli olduğunu saptayabiliriz.
Yukarıda yaprak kalınlığı ve yoğunluğu hakkında yaptığımız açıklamalar harmancıya tütün ham maddesinin kullanım amacına uygun olarak derecelendirilmesine yararlı olacaktır. Tabii bu hususta yukarıdaki amaç doğrultusunda somut derecelendirmeyi ancak o yapacaktır. Yine de bu konuyu özetlerken yaprak kalınlıkları aynı, mutlak ağırlıkları az olan tütünlerin fabrikasyonda randımanlı olmaları bakımından revaçta olduğunu söyleyebiliriz.
3.1.2- Yaprağın hacim ağırlığı:
Tütün yaprağının kalınlığı ile ilişkisi olan diğer bir unsur da hacimsel ağırlıktır. Hacimsel ağırlık; doku strüktürü bozulmaksızın (katı maddesi,damarları, kılcal kanalları ile hücre arası boşluklarında bulunan nem veya hava ile birlikte) olduğu gibi, 1 santimetreküp kurutulmuş tütün yapraklarının gram cinsinden ağırlığı ile gösterilir. Yani bu tütün yaprağında bulunan tüm maddelerin belirli bir hacim içine toplanmış veya yerleşmiş anlamı şeklini ifade etmektedir. Yüzeysel ağırlığı etkileyen pek çok faktör olduğu gibi, hacim ağırlığı da bu faktörler neticesinde yaprakta meydana gelen olayların ve hasat sonrası işlemlerin sonucudur. Burada bir kez daha hacimsel ağırlık ölçü değerinin, yaprağın doku strüktürü ve kimyasal bileşimlerinin yoğunluk durumlarıyla ilişkisi olduğunu vurgulayacağız. Böylece doku yapılışları büyük hücrelerden ve geniş hücre arası boşluklardan oluşan yaprakların hacimsel ağırlıkları düşük olur. Örneğin; iri kıtalı, puroluk, Virginia, Burley vb. tütünler.
Tütün yapraklarının hacim ağırlığı çeşit ve ellere göre değişir. Eller yükseldikçe tütünün hacim ağırlığı da artmaktadır. Oriental tip tütünlerde bu özelliğin çok bariz seyrettiği söylenmektedir. Çünkü tütünlerin strüktür sıklığı (densite) ne kadar az ise doldurma kapasitesi de o kadar fazladır. Hacim ağırlıkları az olan tütünler, sigara randımanını arttırır. Aynı zamanda bu tür tütünlere fabrikasyonda özel teknolojik işlemler tatbik edilerek doldurma özelliğini arttırmakta mümkündür. Örneğin; tütün şişirme işlevleri vb.
Böylece hacim ağırlıkları daha fazla olan tütünlere nazaran daha az hacim ağırlığında bulunan tütünlerin ekonomik öneminin daha büyük olduğunu görmekteyiz. Bu nedenle harmancı elbette harman hazırlama uygulamalarında tütünlerin hacimsel ağırlığını derecelendirerek tütünlerin tretmanları (işlenmesi) sırasında harmanı oluşturan ham maddenin hacmini arttırma özelliklerini dikkate alması gerekecektir.
Aşağıda ülkemiz tütün menşeilerinin yaprak dokusu kalınlıklarını gösteren bir cetvel ve sınıflandırma sunmaktayız. Eminim ki yararlı olmasıyla beraber bir çok sorunun çözümünde anahtar işlevi yapacaktır.
Türkiye’de yetiştirilen tütün menşeilerin fiziksel yapısına ait cetvel:
Menşei Yaprak Kalınlığı (mm) Sözel Açıklaması
İzmir 0.140 - 0.150 kalınca kalın
Trabzon 0.090 - 0.098 ince
Samsun Maden 0.080 - 0.100 ince
Samsun Canik 0.094 - 0.100 ince
Çarşamba 0.094 - 0.100 ince
Bafra 0.095 - 0.100 ince
Alaçam 0.095 - 0.150 ince
Gerze 0.105 - 0.110 kalınca
Sinop 0.105 - 0.110 kalınca
Gümüşhacıköy 0.130 - 0.140 kalınca
Taşova 0.125 - 0.130 kalınca
Tokat 0.125 - 0.130 kalınca
Erbaa 0.125 - 0.130 kalınca
Niksar 0.125 - 0.130 kalınca
Düzce 0.085 - 0.090 çok ince
Hendek 0.110 - 0.125 kalınca
İzmit 0.095 - 0.100 ince
Bursa 0.135 - 0.140 kalınca
Balıkesir 0.095 - 0.099 ince
Gönen 0.095 - 0.099 ince
Yenice 0.095 - 0.099 ince
Agonya 0.089 - 0.090 çok ince
Edirne 0.120 - 0.125 kalınca
Bitlis 0.124 - 0.128 kalınca
Adıyaman 0.123 - 0.128 kalınca
Yayladağ 0.127 - 0.132 kalınca
Malatya kalın kalınca
Akçadağ kalın kalınca
İskenderun kalınca
Mardin kalınca
Bahçe kalınca
Pazar 0.065 - 0.075 çok ince
Tömbeki 0.140 - 0.150 çok kalın
Bucak 0.140 - 0.160 kalın
Burley 0.080 - 0.090 ince
Yaprak dokusu kalınlıklarına göre tütün menşeilerinin sınıflandırılmasını gösteren çizelge:
Ölçütler: (mm olarak)
0.085 - 0.090 Çok ince
0.090 - 0.100 İnce
0.100- 0.140 Kalınca
0.140 - 0.150 Kalın
0.150 ve yukarısı çok kalın olarak değerlendirilir.
çok ince İnce Kalınca Kalın
1 - Düzce 1 - Trabzon 1 - İzmir 1 - İzmir
2 - Agonya 2 - S. Maden 2 - Gerze 2 - Malatya
3 - Pazar 3 - S. Canik 3 - Sinop 3 - Akçadağ
4 - Çarşamba 4 - Gümüşhacıköy 4 - Tömbeki
5 - Bafra 5 - Taşova 5 - Bucak
6 - Alaçam 6 - Tokat
7 - İzmit 7 - Erbaa
8 - Balıkesir 8 - Niksar
9 - Yenice 9 - Hendek
10 - Gönen 10 - Bursa
11 - Burley 11 - Edirne
12 - Bitlis
13 - Yayladağ
14 - Malatya
15 - Akçadağ
16 - İskenderun
17 - Mardin
18 - Bahçe
19 - Silvan
3.2- Yaprak damarlılığı:
İletim ve mekanik dokular yaprağın damarlarını oluşturur. Fakat pratikte yaprak damarları denince ana ve tali (yan) iletim damarları anlaşılmaktadır. Böylece dar kapsamlı bir yorumla yaprak üzerinde bulunan ana ve ali damarların toplamı, yaprağın damarlılık durumunu meydana getirdiğini söyleyebiliriz.
Ayrıcada tütün yapraklarında orta ve yan damarların kalınlıkları ve boyları, yan damarların sık veya seyrek oluşu ve bunların orta damarlarla oluşturdukları açıların genişlik derecesi ile yapraklardaki tüm damar miktarının, yaprak ağırlığındaki % de oranı, tütünlerin, harmancılık açısından önemli kalite elemanlarıdır.
Harmanları oluşturan damarlı menşeilerin yaprakları kıyılmış tütünlerin içerisine karışınca kalın ve sert damar parçaları sigaraların düzgün sarılmasını engeller. İçim kalitesini bozar, yanma yeteneğini yani düzgün yanmasını olumsuz etkiler ve sık sık sönmesine sebebiyet verir. Özellikle kalın orta damar parçaları fabrikasyon sırasında sigara makinalarının düzenli çalışmasını engeller ve meydana getirdikleri aksaklıklar makine ve verimlerini düşürür. Sigaraların ana maddesi tütünün kaybını artırır. Sigaranın içerisine sert parçalar biçiminde giren kalın damarlar zaman zaman sigara kağıdının delinmesine sigara uçlarının dökülmesine yol açmaktadır. Kalın damarlı tütünlerden oluşan, harmanlarda tüm bu özellikler neticede sigara verimliliğinin düşük olmasına sebep olur.
Tütün yaprağının orta damarının kalın olması tütün kalitesi üzerinde yaptığı olumsuz etki daha kurutma döneminde görülür. Kalın damarlı yapraklar daha zor kururlar. Ekseriyetle renkleri koyulaşır, matlaşır. Buda yaprağın renk görünüşünü bozmakla kalmayıp, tütünlerin küflenmesine bile neden teşkil edebilir.
Damarların yaprak ayasından farklı kimyasal yapısı vardır. Bu fark orta damardan başlayıp, tali damardan daha az görülür ve kılcal damarlardan en aza düşer ki, onların kimyasal yapısı, ayanın içeriğine en yakındır. Örneğin orta damar, yaprak ayasına kıyasla daha fazla protein maddesi, toplam azot ve az nikotin ihtiva eder. Mumlu maddeler vb. ihtivası belirsizdir. Aynı zamanda ana damar, selüloz ve mineral madde bakımından çok zengindir. Bilhassa klor, kalsiyum ve asit içeriği yüksektir. Asitlerden okzalik asidin düzeyi en yüksek olduğundan içime bir acılık verir.
Ana damardan yan damarların farklı açılar oluşturarak yaprak yüzeyi üzerine dağılımı da harmancı tarafından bir kalite ögesi olarak kabul edilmelidir. Çünkü damarların uzunluğu ve yaprak boyunca dağılımı yaprağın toplam ağırlığı ile oranlamada tartıyı damarlılığa doğru ağır basmaktadır. Oriental tip tütünlerde yaprak boyutlarının küçük olması nedeniyle bu özellik pek hissedilmez. Fakat yinede tütünlerin düzgün görünüşleri ve elastikiyetlerinin artması bakımından yan damar açılarının büyük olması tercih edilir. Bu bilhassa puroluk tütünler için çok önemli ve geçerlidir. Damarlar, yan damarların ana damarla oluşturdukları açı derecesine göre, çeşit ve ellere bağımlı olarak dar veya geniş olmaktadır. yaprak tabanından tepesine doğru, yan damarların ana damarla oluşturdukları açı dereceleri gittikçe azalmaktadır.
Yan damarlar, yaprak üzerindeki sayılarına bağlı olarak sı veya seyrek olurlar. Bunlar ne kadar seyrek, ince ve ana damarlarla oluşturdukları açılar büyük olursa, yaprak o kadar nazik dokulu olur. Sık ve kalın damarlar ise yaprağa kaba bir görünüm verir. Genellikle damarların kalın oluşu tütünlerin dayanıksız, kaliteli maddelerce yoksun ve odunumsu bir yaprak dokusuna işaret sayılır.
Tütünde damar oranları en yüksek olan yapraklar ikinci ana ellerdir. En düşük olanlar ise uç ve uç altı ellerdir. Genellikle yaprakların büyümesine paralel olarak orta damarlarda büyür, aynı zamanda kalınlaşır. Buna göre yaprakların büyüklüğü ile damarların ağırlığı doğru orantılı ve paralel olarak değişir. Bazen tütünlerin ana damar boyutları o kadar büyür ki, yaprakları doğrudan harmanlayıp üretim teknolojisinde kullanımları mümkün değildir. Bu sebeplerden ötürü bazı ülkelerde kalın damarlı tütünlerin sigara fabrikasyonunda harmana verilmeden önce özel işleme tabi tutularak orta damarları çıkarılır ve yalnız aya kısımlarından oluşan tütün parçaları, uluslararası deyimle strips edilmiş tütünler kullanılır.
Halen sigara üretim, teknolojisini ileri boyutlara götürmüş ülkelerde kalın damarlı tütünlerin işlemleri sırasında çıkan damarlardan faydalanma yoluna gidilmiştir. Damarların faydalanır duruma getirilmesi için fabrikalarda ayrı hat üniteler yapılmıştır. Burada yapılan işlemlerde önce damarların yumuşatılması için, damarlar % 25 -30 kadar tavlandırılır. Daha sonra damar kütlesi büyük madeni silindirler arasından geçirilerek ezilir ve 0.4 - 0.6 mm kalınlığında ince safihalar haline getirilir ve kıyım makinaların da 0.2-0.3 mm enlerinde ince ince kıyılır. Akabinde tavın % 14 ‘e düşürülmesi için kurutma silindirlerinden geçirilir. Böylece uygun oranlarda harmanların kıyılmış tütünlerine karıştırılır ve bu biçimde sigaraların yapımında kullanılır.
Tütün yaprağının damar kalınlıkları mm olarak ölçülür. Kalınlıkları;
1 mm kadar olanlar İnce,
1 - 2 mm arası olanlar Orta,
2 mm’ den fazla olanlar ise Kalın damarlı olarak nitelendirilir.
Diğer taraftan harmanlarda tütünlerin damarlılık durumunun bir kalite faktörü olarak gösterilmesi genellikle orta damar ağırlığının, yaprakların tüm ağırlığındaki % de oranı olarak belirtilmesi biçiminde olur. Yaprakların orta damarları be kadar kalın ise ağırlık değerleri ve dolayısıyla % de oranları da o kadar yüksek olur ve sigara verimini kötü yönde etkiler.
Ana damarın yaprak ayasına göre ağırlık oranı % 11 -13 arasındadır. Tali damarların oranı ise % 6-10 arasında değişmektedir. Ana damarın fiziki kalınlık sınırları da 1.0 - 4.0 mm olarak belirlenmiştir. Yukarıda da bahsettiğimiz veçhile damarlılık boyutları tütünün tipi, menşeii ve ekolojik yetişme koşulları ile yakından bağlıdır. Bu açıklamayı şimdi tütün yaprağının esas strüktür yapısını oluşturan kitle ve yaprak kalınlığı arasındaki oransallığı gösteren tablo ile pekiştirelim.
T. yaprağının strüktür kitle yapısı % Kalınlık
Tütün tipi Ana damar Tali Damar Yaprak ayası Ana damar Tali damar Yaprak ayası
Oriental tip 17.3 7.3 75.4 1.60 0.56 0.13
Virginia 28.0 8.2 64.8 4.50 1.13 0.17
Burley 29.8 7.3 62.9 3.80 0.96 0.13
Ülkemiz tütün menşeilerinin orta damarları, Doğu ve Güneydoğu bölgesinde üretilen tütünler haricinde genelde incedir.
Bu arada birde olumlu strüktür yapılarının kimyasal içeriğine bir göz atalım. Aşağıda sunduğumuz tablo buna büyük ölçüde aydınlık getirmektedir.
Ana damarın ve yaprak ayasının kimyasal içeriği:
T ü t ü n Ç e ş i t l e r i
İçerik göstergeleri Oriental tip tütünlerde Virginia tipi tütünlerde Burley tipi tütünlerde
Ana damar Yaprak ayası Ana damar Yaprak ayası Ana damar Yaprak ayası
Kül % si 18.4 15.3 15.2 10.5 23.3 18.4
Protein % si 5.6 8.5 3.0 6.3 4.3 7.6
Nikotin % si 0.2 1.6 0.2 1.5 0.3 1.4
Selüloz % si 13.3 10.0 12.6 8.7 17.3 10.2
İndirgen Şekerler % si 0.4 9.0 20.4 25.6 3.4 1.0
Oksijen katsayısı (sm3/gr) 0.1 0.5 0.6 2.6 0.1 0.3
Tabloyu deşifre ettiğimizde sanırım aşağıdaki özetler açıkça ortaya çıkmaktadır.
1 - Ana damar yaprak ayasına göre daha çok mineral maddeler ve selüloz içermektedir.
2 - Ana damarda indirgen şekerler ve nikotin yaprak ayasına göre daha azdır.
3 - Ana damarların enzim fermantasyon aktivitesi çok düşüktür.
4 - Damarların kimyasal içeriklerinden de görüldüğü gibi damarlar kalite açısından nötr, muayyen veya başlıca düşüktür.
Sonuç olarak konunun içinde de belirttiğimiz gibi tütünün ana damarı üretimin ilk dizayn aşaması olan harmanın fiziksel özelliklerini kötü yönde etkiler. Çünkü damarlar kıyılmış tütünlerin sert, odunsu maddeler oranını arttırır. Sigaraların doldurulma kapasitesini düşürür. Düzgün yanmasını engeller. Böylece tütünlerin damarlılık oran durumları harman verimliliğini ve ekonomik değerlerini kötü etkileyen bir kalite öğesidir diyebiliriz. Ülkemiz tütün menşeilerinin damarlılık oranlarını ve damar kalınlıklarını daha net bir şekilde sergileyebilmek amacıyla aşağıdaki cetvel ve tabloda sınıflandırmaya çalıştık.
Yaprak Damarları
% 15 - 18 Belirsiz damarlı
% 18 - 20 İnce (Az) damarlı
% 20 - 22 Orta kalın damarlı
% 25 ten yukarı ise Fazla Kalın damarlı olarak nitelendirilir.
Menşeilerinin Damar Oranı Yüzdeleri
Menşei Damar oranı Damarların sınıflandırılması
İzmir % 15 - 18 belirsiz , ince
Trabzon % 27 - 29 orta kalınlıkta
S.Maden % 16 - 18 belirsiz
S. Canik % 16 - 18 belirsiz
Çarşamba % 16 - 18 belirsiz
Bafra % 17 - 19 ince
Alaçam % 17 - 19 ince
Gerze % 18 - 20 ince
Sinop % 18 - 20 ince
Gümüşhacıköy % 16.5 - 18.5 belirsiz, ince
Taşova % 16 - 19 orta
Tokat % 16 - 19 orta
Erbaa % 16 - 19 orta
Niksar % 16 - 19 orta
Düzce % 13 - 15 belirsiz, ince
Hendek % 17 - 20 belirsiz, ince
İzmit % 18 - 21 ince ve orta
Bursa % 17 - 21 orta ve kalınca
Balıkesir % 24 - 26 orta
Gönen % 24 - 26 orta
Yenice % 24 - 26
